Анахарсис

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 3 бет
Таңдаулыға:

Әрбір өткен қас-қағым сәт пен тұтас дәуірлер келер кемел болашақтың кескін-келбетін айшықтайтын, бағыт-бағдарын айқындайтын тарихи құбылыс. Адамзат баласы өз өткенінен үйренеді, сол арқылы ертеңін болжайды, бүгінін таразылайды. Жас ұрпақ жадына тарихи зерделілік пен мәңгүрттіктің арақатынасын білудің мәнін, маңыздылығын құю - ұлт болашағының айнымас, тозбас, өзгермес кепілі. Адамзат өркениетінің тұңғыш дүмпуі, алғашқы қанат серпіні жасалған Азия даласы, оның ішінде түркі атаулының қара шаңырағы - қазақ байтағы өз қатпарларына талай-талай шешімі табылмаған жұмбақтар мен сыры ашылмаған құпияларды бүгіп жатыр.

Ұлы даланың қаншама адал перзенттері ұмытылып кетті. Көшпенділер өркениетінің тарихи-эволюциялық даму жолында ата-бабаларымыз әртүрлі тайпалық одақтарға бірігіп, жаңа мемлекеттердің іргетасын қалағанын тарих көрсетті. Сақ-скиф тайпалар одағы құрамына кіретін агрипей сақтар, массагет, тиграхауд, хауомоваргы, аримаспы сақтар, исседондар мен сармат, каспилер тарихы өз тегін сақ-скифтерден тарататын бүкіл еуразия даласының халықтарына ортақ тарих. Осынау алып бәйтеректің бір бұтағы - қазақ ұлты да көшпенділер өркениетінің перзенті ретінде барлық тарихи жәдігерлер мен ұлы бабалар мұрасына өзге ұлттармен қатар тең құқылы мирасқор халық болғандықтан оның барлық тарихи гүлдену мен құлдырау кезеңдерінің жемісін өз тарихының ажырамас бөлігі деп таниды. Міне, сол тарих тудырған, нақтырақ айтқанда, тарихи қажеттілік тудырған алып бабаларымыздың бірі - Анахарсис.
Ол кім? Ол - б. з. д. VII-VI ғасырларда (605-545, 613-539, 620-555 ж. ж. ) өмір сүрген, Грекияға жасаған саяхаты кезінде өшпес даңққа бөленген сақ даласының ғұламасы. Тегі - скиф патшалары әулетінен. Гнур патшаның ұлы, Савлий мен Кадиут патшалардың бауыры. Анахарсис есімі грек тілінен аударғанда «Аспан дауыс» деген мағына береді екен. Ал біз оны «Ан Арыс» деп атасақ, орыс халқы «знахарь», «пахарь» ұғымдарының (Ана-Харс) грек тілінің дыбысталуына қарай бейімделген нұсқасы болуы мүмкін деген болжам ұсынады. Алайда тарих болжамдарды көтермейді. Мәселен, оның бауыры Савлийді орыстар әлі күнге дейін орыс тілінде сақталып келе жатқан есім десе, Қазыбек бек Тауасарұлы өзінің «Түп-тұқияннан өзіме шейін» атты кітабында оны «Сабыр» деп те атайды. Қалай болғанда да, Анахарсис-Ана-Харс-Анарыс аңыз кейіпкері емес, тарихи тұлға. Ол туралы оның Грекияға жасаған сапары кезінде «жеті ғұламаның» сегізіншісі аталып, өзінің данышпандығымен даңққа бөленгені жөнінде «тарих атасы» Геродот, Лукиан, Диоген, Страбон, Платон секілді ойшылдар аз жазбаған. Бұл жерде, сондай-ақ афиналық Менандрдың адам табиғатын және мінез-құлқын сараптай келе, Анарыс бабамызға ерекше тоқталғанын атап өту ләзім. Бабамыз өз заманында тіпті сол гректерге биік адамгершілік қасиеттердің мысалы болған.
Сонымен бабамыз таулардан асып, өзендерді кешіп Эллада даласына да келеді. Кемеден түскеннен кейін оның алғаш тілдескен адамы өзінің отандасы, емшілігімен Элладада құрметке ие болған Токсарсис атты скиф еді. Токсарсистің Анарысты жат елдің салт-дәстүрі мен тіліне үйретіп, бір жылдай шәкірт тұтқанын Лукиан «Скиф немесе мейман» атты еңбегінде жазған екен. Анарыстың даналығы оның патшалар мен ойшылдар, қарапайым адамдармен өзара әңгімелесулерінен кейін мәшһүр болады. Соның бірі оның «жеті ғұламаның» бірі саналған, Афинаның ардақты ұлы Солонға келуі. Дала дәстүрі бойынша үйдің сыртынан тұрып оған кісі жібереді: «Солонға айта бар, шалғай Скифия даласынан көшпенділердің асыл қанды ханзадасы келіп тұр. Жаны қаласа - дос боламыз, көңілі түссе - қонағы боламын» дейді. Солон: «Батыр досын отанынан іздер болар, жат жерлік ер қадіріне жете бермес» деп жауап жібереді. Анарыс кісіні қайыра салады: «Артық туған Солонға айт, ол өз үйі - өлең төсегінде отыр, дос іздегеннің меселін қайырмасын, мұндай жағдай күнде тумайды» дейді. Сөздің мәнісін түсінген Солон өзі шығып, Анарысты қарсы алады. Бұл достықтың ұзақтығы бір кісінің ғұмырынан асыпты. Тағы да бірде көшпенді-тағы гректерге ақыл үйретпекші ме деп күлгендерге ол: «Скифиядан келген нан дәмді болғанда, скифтердің ойы мәнсіз бола ма?» дейді. Ал «сендерде әуелі үй де жоқ, үй ішінің ретін білмегенде, мемлекеттегі ретсіздік жайлы қалай айтасың?» дегендерге «Үй дегеніміз - төрт қабырға емес, адамдар оларға қайда тұру ыңғайлы екендігі тіпті даулы мәселе» дейді. Лидия патшасы Крез екеуінің арасындағы әңгіме де оның даңқына даңқ қосты. Анарыс бабамыз сегіз жүз жолдай өлең жазған. Сол өлеңдерден ата-бабамыздың дүниетанымы, қоршаған ортаны қабылдауы, салт-санасы мен әдет-ғұрпы, өмір сүру формасы анық көрінеді. Сол сақтар заманынан бері қарай түркілердің ұлттық моралі мен мінез-құлық этикасының ғасырлар бойы өзгермей, бұзылмай таза сақталып келгендігін төмендегі өлең жолдарынан көреміз:
«Сенің сенгенің -
Сыбызғы сырнай мен ақшалы әмияның,
Менің сенгенім -
Садақ пен жебе,
Сондықтан да сен - сауықшыл
дүниенің құлысың,
Ал мен - еркін азаматпын.
Сенде жау көп,
Ал менің дұшпаным жоқ,
Егер де сен, асыл тастарыңды
лақтырып тастап,
Садақ пен қорамсақты ғана асынып,
Сақтардың ішінде ғана өмір сүрсең,
Онда мен сияқты
Сен де еркіндікте жүрер едің».
Иә, біздің бабаларымыз ар мәселесін бәрінен жоғары қойған. «Малым - жанымның садағасы, жаным - арымның садағасы» деп күні бүгінге дейін ұстанатын ұлттық қағидамыз бар. Дүние жиған адам, соның соңына түскен адам бірде болмаса бірде арын кірлетеді. «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» дегеніміз де сол. Анарыс бабамыз әр нәрсенің өлшемін жақсы білген, әр нәрсе өз мөлшерінде болғанын қалаған. «Сендерде - дейді - тіпті құдайлардың өздері әлемді бөліске салған: бірі көкті, бірі - суды, бірі - жер астын иемденеді. Солай бола тұрса да, жерді бөліске салмапты, оны өздерің ту-талақай етіп, сол үшін қырғи қабақ боласыңдар да жатасыңдар». Сауықшыл дүниенің салтындағы қызыққұмарлық, ішімдікқұмарлықты ұнатпаған. Ішімдікті қалай қоюға болады дегендерге «Маскүнемдерге көбірек қараңдар!» дейді.
«Менің бар жамылғым -
Сақтың шапаны,
Етігім - аяғымның терісі,
Төсегім - кең дала,
Таңғы асым мен түстігім -
Сүт, ірімшік және қуырдақ,
Сусыным - су».
Дала перзентінің еркіндіксүйгіш табиғаты осылай сөйлейді. «Суықта жалаңаш жүре беретіндерің рас па?» дегенге «Сен де аязда бетіңді ашып жүресің ғой, ал менің тәнім - бетім секілді» деген. Ойлап қарасақ, жоғарыда келтірілген өлең жолдарында және Анахарсис айтты деген қанатты сөздерден, оның жеке қасиеттерінен қай ұлттың мінезі көрініп тұр? Қазақтың! Славян халқы ортақ түпке (Геродот жазбаларындағы «сколот» ұғымын гректердің «скиф»(«тета» әрпі арқылы) деп қолдануынан «скит» яғни «скиталец» деген сөзден шығуы мүмкін деген гипотеза) сілтеме жасай отырып, оның тегін славян етеді. Келіселік, бірақ оның ойлау жүйесі мен поэтикалық түйсінуінде славян менталитетінің иісі де жоқ қой. Мұндағы «еркіндіксүйгіштік» ұғымы, «бес қаруға сену», «ешкімді дұшпан көрмеу», «төсегім - кең дала» түсінігі, тағам аттары, бәрі де бәрі түркі баласы ғана сезіне алатын дүние. Бүгінге дейін жойылмаған қасиеттер. Егер олардың сөзжасам, сөз этималогиясын тану әдісіне бақсақ, «Анахарсис» - «Анықсары», «Токсарсис» - «Тоқсары» деген ұғымдар еді деуімізге толық негіз бар. Оның үстіне ежелгі сақтардың көзі көк, өзі сары болғаны тағы белгілі. «Өзі сары, көзі көк, ол адамның сұңқары» дегенде Абай еуротектілерге емес, осы скиф, сақтарға меңзеп отырмағанына кім кепіл?!
Сондай-ақ Анарыс бабамыздың өнертапқыштығы тағы бір аян, ойлап тапқан бұйымдары қазіргі күнге дейін қолданыста жүр. Ол аңыз бойынша қос мүйізді қазіргі зәкірді ойлап тауып, желкен құрылысын жетілдірген. Кеме тақтайларының төрт елі екендігін көріп, «теңізшілер ажалдан төрт елі жерде жүзеді» дейді, соның ретінде «тірілер көп пе, өлілер ме?» дегенге «теңіздегілерді қайсысына жатқызуға болады ?» десе, «қандай кемелер ең қауіпсіз?» дегенге «жағаға шығарылғандары» деп жауап береді. Әлдебір Афиналық оған скиф екендігін айтып, тұқыртпақшы болады. Сонда Анарыс: «Мен отанымнан қорлансам, отаның сенен қорланады» дейді. Кейін сақ даласына оралған бабамыз өзінің ақтық сөзі «Элладада мені ақыл-ойым көкке көтерсе, отанымда қызғаныш көрге тықты» боларын сол кезде сезген де шығар. Геродоттың айтуы бойынша, теңізде жүзген шағында Кизикиялықтардың өз Құдай Аналарына арнап өткізіп жатқан салтанатының үстінен түсіп, «отаныма аман-есен жеткізер болсаң, саған бағыштап құрбан шалармын» деп серт етеді. Отанына оралған соң, Құдай Анаға арнап құрбан шалады. Мұны көрген скифтердің бірі Савлийге барып, бауырының үстінен жаманат сөз айтады. Қаһарына мінген Савлий патша аң аулап жүрген кезде өз бауырын садақ оғымен жер жастандырады.
Сақтар өзге халықтардың салт-дәстүрін қабылдаудан бас тартқан. Геродот бұл қасиетті скифтік колорид ретінде баса көрсетіпті. Осы қасиет олардың ұрпағын осы уақытқа дейін жойылып кетуден сақтап келді. Ұлы дала өз перзентін осылайша қарсы алған еді. Аңыз желісі бойынша, Анарыс бабамыздан алты ұл қалады: Ақ, Жан, Бек, Бал, Пан, Бол. Қазақтың үш жүзі осы үш ұлдан, яғни Ақарыс, Жанарыс, Бекарыстан тараған екен-міс.

Қазақ топырағында қалыптасқан философиялық ойлардың құрамдас бөлігі ретінде, осыдан 2, 5 мың жыл шамасында бұрын өмір сүріп, грек философиясында скифтердің ой-үрдістерінен өшпес із қадырған скифтік Анахарсисті (Анарыс) айтуға болады. Ол туралы грек философы Платон былай дейді: «Анахарсис - аты ауызға айналған скиф. Грецияға саяхат жасағанда Солонмен кездесіп, оның ықпалында болып, данышпандылығынмен атағы шыққан».

Диоген Лаэртскийдің грек философиясының тарихына арналған кітабында Анарыс жайлы жеке бөлім бар. Онда ұлы бабамыздың Грецияға келіп, император Солонмен кедескені, өмір тарихы және философиялық нақылдары туралы мәліметтер келтірілген.

Біздің жыл санауымыздың бірінші ғасырында өмір сүріп, ел басқарған атақты Майқа би бабамыз Анарыстың өсиеттері деп ел билеудің жолдарын айтып отырады екен. «Ең ғақылды адам - ел билеуден аулақ адам» депті.

Майқы бидің айтуынша, латыншалап кеткен Анахарсис скфиский дегеніміз осы Анарыс бабамыз. Бұл туралы Ғ. Есімовтың дәлелдемелері көңілге қонарлық. «Біріншіден - дейді ол, Майқы бабамыздың айтуынша Анарыс ел билеу жолдарын айтқан ғұлама. Анахарсис Сақ патшасы Кадуйдің інісі. Ол Афиныдағы Солонмен достасып, онда бірнеше жыл өмір сүрген. Солон Афинский - ел басқару жүйесінде реформа жасаған әйгілі саясаткер. Сондықтан Анарыстың ел билеу туралы айтқандары болуы өте орынды. Екіншіден, Анарыстың өлі көп пе, тірі көп пе? - деген сұраққа кері жауп бергені философия тарихынан белгілі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.