Абайдың қара сөздері және Абайтанушылар
Кіріспе
Негізгі бөлім
Абайдың қара сөздері және Абайтанушылар.
1 Абай қара сөздерінің астарлық мазмұны
2 Абай дүниетанымын зерттеушілердің ой.толғамы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Негізгі бөлім
Абайдың қара сөздері және Абайтанушылар.
1 Абай қара сөздерінің астарлық мазмұны
2 Абай дүниетанымын зерттеушілердің ой.толғамы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қазақ ағартушылығында, қазақ халқының бүкіл прогрессивті мәдениеті тарихында үлкен орын алған ұлы ақын, ойшыл-демократ, сазгер Абай Құнанбайұлы (1845-1904) болды. Оның шығармашылық мұрасы өлең, поэма, философиялық проза, аудармалар мен әндерден тұрады. Абай –қазақ әдебиетінде сыншыл реализмнің негізін салушы. Ол «ақынның азаматтық парызы шындықты бейнелеуде, қоғамдық кесірді әділет пен ақылдың билігіне жүгіндіруде» деп білді. Дүниетанымдық мәселеде Абай, Алтынсарин секілді деизмге жақын. Құдай - өз заңдары бойынша дамып жататының өлшемнің алғашқы себепшісі деп түсінді. Абай дінбасылары мен діни надандықты, фатализм мен екіжүзділікті атеизм тұрғысынан емес, Қазақстан ағартушы-демократтарының көбісінде кездесетіндей, «нағыз» дін немесе рационалдандырылған дін позициясынан сынады. Дінбасыларының насихаттап жүрген соқыр сеніміне Абай ақылмен тануды қарсы қойды. Немесе оның өз сөзімен айтқанда «алла табарака уатағаланың шәріксіз, ғайыпсыз, бірлігіне, барлығына... хақтығына бірлән дәлел жүргізерлік болып, ақылы дәлел испат қыларға керек» Біз қазақ ойшылдарының ішінде Абайды ұлы ойшыл деп білеміз. Өйткені ол өз дүниетанымында көпқырлығымен көзге түседі. Абайды біз қайталанбас тұлға деп те түсінеміз, оның қалдырған қара сөздерінің өзінде де үлкен астарлық мәні бар дүниетанымдық көзқарастары жатыр.
Абай Құнанбайұлы философияда өзінің тапқырлығымен көзге түседі. Оның дүниетанымдық ой-пікірлерінің мазмұны тереңде жатыр. Сондықтан бұл курстық жұмыстың негізгі міндеті – Абайдың әрбір сөзіне назар аударып , оның мәнін түсіндіру болып табылады.
Абай Құнанбаев өзінің аса дарындылығы, ой-өрісінің тереңдігі, халқына деген қамқорлығы әлемге танымал болды. Абайдың дүниеге деген көзқарасы ойы мен қыры мол, күрделі. Оны біржақты бағалауға, бір бояумен көрсету мүмкін емес. Дүние туралы пікіріне келсек, деизмге жақын деуге болады. Біріншіден, сыртқы дүиенің санадан тыс өмір сүретіндігін қуаттайды. Мысалы, қырық үшінші қара сөзінде адам «... көзбен көріп, құлақпен естіп, қолмен ұстап, тілмен татып, мұрынмен иіскеғп тыстағы дүниеден хабар алады» - дейді.
Сонымен бірге көптеген өлеңдерде, отыз сегізінші сөзінде жан-жануарларды, адамды, тіпті машина, фабрикаларды алла жаратты деген тұжырым жасайды. «Мен» және «менікі» деген философиялық мәселені қарастыра отырып, өзіндік тұжырымға келеді. Ақынның ойынша «мен» - ақын, жан, «менікі» - адам денесі. «Мен» өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан, «менікі» өлсе өлсін, оған бекі деп, дене өлгенмен жан өлмейді деген қорытындыға келеді. Абай таным туралы құнды пікірлер қалдырды. Түйсіктеріміз арқылы дүниеден хабар аламыз, пайда, залалды айыратын қуаттың аты - ақыл дейді.
Абай Құнанбайұлы философияда өзінің тапқырлығымен көзге түседі. Оның дүниетанымдық ой-пікірлерінің мазмұны тереңде жатыр. Сондықтан бұл курстық жұмыстың негізгі міндеті – Абайдың әрбір сөзіне назар аударып , оның мәнін түсіндіру болып табылады.
Абай Құнанбаев өзінің аса дарындылығы, ой-өрісінің тереңдігі, халқына деген қамқорлығы әлемге танымал болды. Абайдың дүниеге деген көзқарасы ойы мен қыры мол, күрделі. Оны біржақты бағалауға, бір бояумен көрсету мүмкін емес. Дүние туралы пікіріне келсек, деизмге жақын деуге болады. Біріншіден, сыртқы дүиенің санадан тыс өмір сүретіндігін қуаттайды. Мысалы, қырық үшінші қара сөзінде адам «... көзбен көріп, құлақпен естіп, қолмен ұстап, тілмен татып, мұрынмен иіскеғп тыстағы дүниеден хабар алады» - дейді.
Сонымен бірге көптеген өлеңдерде, отыз сегізінші сөзінде жан-жануарларды, адамды, тіпті машина, фабрикаларды алла жаратты деген тұжырым жасайды. «Мен» және «менікі» деген философиялық мәселені қарастыра отырып, өзіндік тұжырымға келеді. Ақынның ойынша «мен» - ақын, жан, «менікі» - адам денесі. «Мен» өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан, «менікі» өлсе өлсін, оған бекі деп, дене өлгенмен жан өлмейді деген қорытындыға келеді. Абай таным туралы құнды пікірлер қалдырды. Түйсіктеріміз арқылы дүниеден хабар аламыз, пайда, залалды айыратын қуаттың аты - ақыл дейді.
1. Ж.Алтай, А.Қасабек, Қ.Мұхамбетәли «Философия тарихы», Алматы 1999ж, 247-252бб.
2. Қ.Ш.Бейсенов «Философия тарихы», Шымкент 2005,407-409бб.
3. «Абай» Алматы 1993ж, 19-20бб, 24-25бб.
4. Д.Досжан «Абай айнасы», Алматы 1993ж, 73-76, 112-115бб.
5. Ғ.Есім «Абай туралы философиялық трактат», Алматы 2004ж, 6-7бб, 15-16бб.
6. Д.Кішібеков, Ұ.Сыдықов «Философия» Алматы 2004ж, 100-103бб.
2. Қ.Ш.Бейсенов «Философия тарихы», Шымкент 2005,407-409бб.
3. «Абай» Алматы 1993ж, 19-20бб, 24-25бб.
4. Д.Досжан «Абай айнасы», Алматы 1993ж, 73-76, 112-115бб.
5. Ғ.Есім «Абай туралы философиялық трактат», Алматы 2004ж, 6-7бб, 15-16бб.
6. Д.Кішібеков, Ұ.Сыдықов «Философия» Алматы 2004ж, 100-103бб.
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
Абайдың қара сөздері және Абайтанушылар.
1 Абай қара сөздерінің астарлық мазмұны
2 Абай дүниетанымын зерттеушілердің ой-толғамы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақ ағартушылығында, қазақ халқының бүкіл прогрессивті мәдениеті
тарихында үлкен орын алған ұлы ақын, ойшыл-демократ, сазгер Абай
Құнанбайұлы (1845-1904) болды. Оның шығармашылық мұрасы өлең, поэма,
философиялық проза, аудармалар мен әндерден тұрады. Абай –қазақ
әдебиетінде сыншыл реализмнің негізін салушы. Ол ақынның азаматтық парызы
шындықты бейнелеуде, қоғамдық кесірді әділет пен ақылдың билігіне
жүгіндіруде деп білді. Дүниетанымдық мәселеде Абай, Алтынсарин секілді
деизмге жақын. Құдай - өз заңдары бойынша дамып жататының өлшемнің алғашқы
себепшісі деп түсінді. Абай дінбасылары мен діни надандықты, фатализм мен
екіжүзділікті атеизм тұрғысынан емес, Қазақстан ағартушы-демократтарының
көбісінде кездесетіндей, нағыз дін немесе рационалдандырылған дін
позициясынан сынады. Дінбасыларының насихаттап жүрген соқыр сеніміне Абай
ақылмен тануды қарсы қойды. Немесе оның өз сөзімен айтқанда алла табарака
уатағаланың шәріксіз, ғайыпсыз, бірлігіне, барлығына... хақтығына бірлән
дәлел жүргізерлік болып, ақылы дәлел испат қыларға керек Біз қазақ
ойшылдарының ішінде Абайды ұлы ойшыл деп білеміз. Өйткені ол өз
дүниетанымында көпқырлығымен көзге түседі. Абайды біз қайталанбас тұлға деп
те түсінеміз, оның қалдырған қара сөздерінің өзінде де үлкен астарлық мәні
бар дүниетанымдық көзқарастары жатыр.
Абай Құнанбайұлы философияда өзінің тапқырлығымен көзге түседі.
Оның дүниетанымдық ой-пікірлерінің мазмұны тереңде жатыр. Сондықтан бұл
курстық жұмыстың негізгі міндеті – Абайдың әрбір сөзіне назар аударып ,
оның мәнін түсіндіру болып табылады.
Абай Құнанбаев өзінің аса дарындылығы, ой-өрісінің тереңдігі,
халқына деген қамқорлығы әлемге танымал болды. Абайдың дүниеге деген
көзқарасы ойы мен қыры мол, күрделі. Оны біржақты бағалауға, бір бояумен
көрсету мүмкін емес. Дүние туралы пікіріне келсек, деизмге жақын деуге
болады. Біріншіден, сыртқы дүиенің санадан тыс өмір сүретіндігін қуаттайды.
Мысалы, қырық үшінші қара сөзінде адам ... көзбен көріп, құлақпен естіп,
қолмен ұстап, тілмен татып, мұрынмен иіскеғп тыстағы дүниеден хабар алады
- дейді.
Сонымен бірге көптеген өлеңдерде, отыз сегізінші сөзінде жан-
жануарларды, адамды, тіпті машина, фабрикаларды алла жаратты деген тұжырым
жасайды. Мен және менікі деген философиялық мәселені қарастыра отырып,
өзіндік тұжырымға келеді. Ақынның ойынша мен - ақын, жан, менікі - адам
денесі. Мен өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан, менікі өлсе өлсін, оған
бекі деп, дене өлгенмен жан өлмейді деген қорытындыға келеді. Абай таным
туралы құнды пікірлер қалдырды. Түйсіктеріміз арқылы дүниеден хабар аламыз,
пайда, залалды айыратын қуаттың аты - ақыл дейді.
Абайдың қара сөздері және Абайтанушылар.
1 Абай қара сөздерінің астарлық мазмұны
Абай қазақ философиясында өзінің қара сөздері арқылы құнды дүние
қалдырды. Ол оның қара сөздері. Абай бұл қара сөздері арқылы өзінің мұңын,
адамдарға деген, бұл дүниеге деген көзқарасын айтып өтті.
Абай қазақ халқын өнер үйренуге, тіпті сауданың да ебін білуге
шақырады. Егіннің ебін, сауданың тетігін үйреніп, ойлан, мал тап дейді.
Қазақ елінде ойын-сауыққа көп әуестеніп, бір үйден бір үйге, бір ауылдан
бір ауылға селтендеп, қыдырып жүретін келеңсіз әдет барын ашына ескертіп,
одан аулақ болуды армеан етті. Тамағы тоқтық, жұмысы жоқтық, Аздырар адам
баласын, - деп түйіндейді Қырық екінші сөзде. Абай қазақты пайдасыз,
жұмыссыз қаңіғырып жүруге құмар деп сынады. Абай өзінің өлеңдерінде,
әңгіме, өсиеттерінде жан-жағыңа қара, көршілес өзбек, татар халықтарынан
өнеге ал, солардан үйрен дейді. Ең алдымен Абай орыс халқымен дос болып,
тілін үйренуге, өнерін білуге шақырды. Тек сол арқылы қазақ халқының көзі
ашылатынын айтты. Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да –
бәрі орыста тұр. Зарарынан қашық болуға, пайдасына ортақ болуға, тілін,
оқуын, ғылымын білмек керек. Оның үшін олар дүниенің тілін білді, мұндай
болды. Сен оның тілін білсең, көкірекке-көзің ашылады. Әрбіреудің тілін,
өнерін білген кісі сонымен бірдейлік дағуасына кіреді... Орыстың ғылымы,
өнері – дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі, дейді Абай
Жиырма бесінші қара сөзінде.
Абайдың дүниетанымында Құдай мен табиғат, адам мен құдірет, жан мен
тән, өмір мен өлім көп орын алады. Осылардың бәріне прогресшілдік тұрғыдан
жауап іздеді. Абай, бір жағынан, Құдай бар деп түсінсе, екінші жағынан,
дүниенің әлемнің обьективтік заңдылығы бар екенін мойындайды. Сондықтан
ғылымды меңгеруге, дүниені түсінуге шақырды. Ғалым болмай немене,
балалықты қисаңыз дегені немесе Жасымда ғылым бар деп ескермедім,
пайдасын көре тұра тексермедім. Ер жеткен соң түспеді уысыма, қолымды
мезгілінен кеш сермедім дегені – осының айғағы. Абайдың ойынша, адамның
ақылдылығы, санылығы дүниені зерттеу мен, оның ішкі сырын білумен тығыз
байланысты. Таным тұрғысына Абай санының, ақылдың ролін жоғары бағалады.
Дүниені тану, ақиқатты білу, ғылымды меңгеру, Абайдың пікірінше, қоғамға
тән қасиет болуға тиіс. Дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын түгелдеп,
ең болмаса денелеп білмесе, адамдықтың орны болмайды. Оны білмеген соң, ол
жан адам жаны болмайды, хайуанаттың жаны болады, - деп жазды. Абай
шығармаларында, оның дүниеге көзқарасында стихиялық диалектиканың да орын
алғанын байқауға болады. Айналадағы дүниенің мәңгі қозғалыста, дамуда
екенін былай түсіндіреді: Дүние бір қалыпта тұрмайды, адамның қуаты, өмірі
бір қалыпта тұрмайды. Әрбір мақұлыққа құдай тағала бір қалыпта тұрмақты
берген жоқ. Немесе Дүние – үлкен көл, Замана – соққан жел, - дейді Абай
отыз жетінші сөзінде. Оның ойынша, дүниеде өзгермейтін, құбылмайтын
мәңгілік еш нәрсе жоқ. Табиғатқа да, адамға да осы заң ортақ екенін айтады.
Мәселен, отыз жетінші сөзінде Абай: Адам баласын замана өсіреді, кімде-
кім жаман болса, замандасының бәрі виноват, -деп жазды. Олай болса адамды
адам етіп тәрбиелейтін оның ортасы, әлеуметтік ортасы, достары болмақ.
Былайша айтқанда, адамның жаман, не жақсы болуы құдайдан емес, тәрбиеден
екенін мойындайды. Мен егер закон қуаты қолымда бар кісі болсам, адам
мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім, - дейді Абай.
Қырық төртінші сөзінде Абай: Адам баласының ең жаманы – талапсыздық деп
атап көрсетті. Ол әр нәрсенің, істің өлшемі болады деп білді. Егер өлшем
сақталмаса, шектен шықса, сапалық өзгеріс болатынын айтты. Қырық үшінші
сөзінде Абай: Әрбір жақсы нәрсенің өлшеуі бар, өлшеуінен асса –
жарамайды. Өлшеуін білмек – бір үлкен керек іс. Ойланбақ жақсы, іске тіпті
салынып кеткен кісі ойын байлай алмай, қияли болып та кеткені де болады.
Ішпек, жемек, кимек, күлмек, көңіл көтермек, қышпақ, сүймек, мал жимақ,
мансап іздемек, айлалы болмақ, алданбастық – бұл нәрселердің бәрінің де
өлшеуі бар. Өлшеуінен асырса, юоғы шығады, - дейді. Оның ғажап тағы да
бір ойы: ...Көпте ақыл жоқ. Ебін тап та, жөнге сал, - деген (отыз
жетінші сөзі). Абай шығармаларында, әсіресе қырық бес қара сөзден тұрған
оның ғақлияларында талай философиялық ойлар, толғаулар айтылған. Абай –
халқымыздың ұлттық мақтанышы. Оның ой пікірі – прогресшіл азаматтың
тұжырымы. Өйткені, ол мистикалық ойдан аулақ болды, ақыл парасатты
дәріптеді. Отыз сегізінші сөзінде Абай: Күллі адам баласын қор қылатын
үш нәрсе бар. Сонан қашпақ керек: Әуелі – надандық, екінші – еріншектік,
үшінші – залымдық, - дейді.
Абай өзінің алтыншы сөзін былай келтіреді: Қазақтың бір мақалы:
өнер алды – бірлік, ырыс алды – тірлік дейді. Бірлік қандай елде болады,
қайтсе тату болады – білмейді. Қазақ ойлайды: бірлік ат ортақ, ас ортақ,
киім ортақ, дәулет ортақ болса екен дейді. Олай болғанда байлықтан не
пайда, кедейліктен не залал? Ағайын құрымай мал іздеп не керек? Осы ма
бірлік? Жоқ, бірлік – аөылға бірлік, малға бірлік емес. Малыңды беріп
отырсаң, атасы басқа, діні басқа, күні басқалар да жалданып бірлік қылады.
Бірлік малға сатылса антұрғандықтың басы осы. Ағайын алмай бірлік қылса
керек, сонда әркім несібесін құдайдан тілейді, әйтпесе құдайдан тілемейді,
шаруа іздемейді. Әуелі біріне-бірі пәле іздейді. Не түсін, не ажарын, не
өкпесін бұлдап, ол болмаса, бір пәле салып, қорғалатып, әйтеуір біріне бірі
алдаудың амалын іздеседі. Мұның қай жерінен бірлік шықты?
Ырыс алды – тірлік дейді, ал қай ол қай тірлік? Ол осы жан
кеудеден шықпағандық па, ондай тірлік итте де бар. Ондай тірлікті қымбат
көріп, бұлдаған адам өлімді жау көріп, ахиретке дұшпан болады. Жанын
қорғалатып, жаудан қашып, қорқақ атанып, еңбек қылудан, қызмет қылудан
қашып, еріншек атанып, дүниеде әлгі айтылған ырысқа дұшпан болады.
Ол айтқан тірлік олар емес, көкірегі, көңілі тірі болса, соны
айтады. Өзің тірі болсаң да, көкірегің өлі болса, ақыл табуға сөз ұға
алмайсың. Адал еңбекпен ерінбей жүріп мал табуға жігер қыла алмайсың.
Кеселді жалқау, қылжақпас,
Әзір тамақ, әзір ас,
Сыртың – пысық, ішің – нас,
Артын ойлап ұялмас, -
болып жүріп, тірімін деме, онан да ала жіберген ақ бұйрықты өлімнің өзі
артық .
Қоғам өмірін түсінуде Абайдың көзқарасы, әрине идеалистік тұрғыда
болды. Ол кездегі қазақ халқының әлеуметтік даму деңгейі төмен болуының
себебінен қоғамның обьективтік заңдылықтарын дәл анықтау өте қиын еді.
Дегенмен, ақын алғашқы кезде әлеуметтік істерге біраз араласып, орта жүз
руларының басы қосылған Қарамола съезінде 76 баптан тұратын жаңа заң
ережелерін ұсынады. Ол қазақ даласында реформалар енгізуге талпынады.
Алайда, ескі, феодалдық тәртіпті берік сақтағысы келген бай манаптар мен
отаршыл саясатты қолданған патша үкіметі бұл реформаларды аяқсыз қалдырды.
Орыстың алдыңғы қатарлы демократтарымен таныс болып, пікірлескен Абай
реформалық талпыныстарының жүзеге аспайтынына бірте-бірте көзі жетеді.
Қазақ елінде бай, кедей болып бөлінген таптардың арасындағы тартысты Абай
ақын көрді. Кедейлердің жоқшылық тұрмысын қараша, желтоқсан мен сол бір –
екі ай, т.б. өлеңдерінде өмсірді реалистік тұрғыдан суреттейді, қалың
бұқараның ауыр тағдырына жаны ашиды, құтылар жол іздейді.
Ұлы ақын да Шоқан, Ыбырай сияқты қазақ халқының шырғалаңынан
құтылар жолы – білім игеру, кәсіпті дамыту, аянбай еңбек ету деп біледі.
Әсіресе еңбекті дәріптейді.
Еңбек етсең ерінбей,
Тояды қарның, тіленбей,
немесе,
Бақ пен асқан патшадан,
Мимен сақан қара артық.
Сақалын сатқан кәріден,
Еңбегін сатқан бала артық, -
деген сөздерде қанша философиялық тұжырым ой жатыр. Аянбай еңбек етудің
арқасында ғана адм дұрыс тұрмыс құра алады, ағайын, туысқа шапағаты тиіп,
құрметке бөленеді деп тұжырымдайды.
Абайша, сену үшін алдымен түсіну қажет. Бұл ойлары Пьер Абеляр,
Фарабиге жақын. Абай адам мәселесін оның қайшылыққа толы қоғамдық
болмысының аясында қарастырады. Осыдан келіп, адамның әлеуметтік
белсенділігі, шығармашылық мүмкіндігінің шексіздігі туралы идея туады. Ал
адам - өз тағдырының қожасы және құрушысы. Адам тіршілігінің бірегейлігі,
жердегі тіршілігінің құндылығы, әр адам жанының қайталанбас сонылығы
идеялары – Абай тұжырымдамасындағы негізгі идеялар. Өз шығармалырында ол
адамға мейірбандық көрсету, сұлулыққа ұмтылу – жоғары имандылық қасиетінің
белгісі, көрініс деп айтудан жалықпайды.
Адамдардың әр түрлілігі жайлы айта келіп, Абай әр адамның өмірде өз
орнын табуының маңыздылығын атап көрсетеді. Адамның өз орнын, өзін табуына
жол сілтеу, бағып беру – ағартушының, бұқараны тәрбиелеушінің бірінші
міндеті осы деп біледі. Осыдан келіп Адам бол! деген Абай эстетикасының
негізгі принципінің мағынасы мен мәні ашыла түседі: Әр адам өзінің
шығармашылық мүмкіндігін іске асырып, өзін жетілдіре алады және жетілдіруі
тиіс. Сонда ғана ол жаратылысынан өзіне белгіленген орынға сай келеді.
Абай – ұлы гуманист. Абстрактылы, утопиялық сарынды гуманист. Ол
құдай идеясын адамнан жоғары сырт күш деп қабылдайды. Өлмес жан туралы,
мәңгілік, шексіздік жайлы ой қозғағанмен, бұл ұғымдар діни мағынада емес,
Фараби секілді игі істер мен ойдың әлеуметтік жағындағы мәңгіліктілігі
деген түсінікте келтіріледі[9].
Абай әредік мен және менікі деп метафизикалық түрде адламның
рухани дүниесі мен тән тіршілігін, биологиялық болмысын қарама-қарсы қояды.
Әйтсе де бұл қарама-қарсылықты жан мен тән дуализміне дейін өрбіте
қоймайды. Осылайша Абай адам мәселесін этикалық, қоғамдық-саяси, т.б.
аспектілерде ғана қарастырып қоймай, толық философиялық дәрежеде ұғынуға
ұмтылғанын атап өтуіміз қажет.
Өз халқын шын пейілімен сүйген Абайға ұлтшылдық, шовинизм, діни
төзімсіздік жат. Ол өз халқын бір орында тұрып қалмауға, тұйықталмауға,
рухани байлықтарын әр халықтың, соның ішінде орыс халқының жетістіктерімен
байытуға шақырды. Абайдың өмірі, шығармалары терең адамгершілік мағынаға ие
және ағартушылық – тәрбиелік мәні жағынан баға жетпес құнды дүние.
Абайдың қара сөздері
ОТЫЗЫНШЫ СӨЗ
Қырқын мінсе қыр артылмайтұғын осы бір қырт мақтан деген бір мақтан бар,
сол неге керек, неге жарайды? Ол ар, есті білмейді, намысты білмейді, кең
толғау, үлкен ой жоқ, не балуандығы жоқ, не батырлығы жоқ, не адамдығы жоқ,
не ақылдылығы, арлылығы жоқ. Мойынын бұрып қойып: Өй, тәңірі-ай, қойшы
әрі, кімнен кім артық дейсің, кімнің басы кімнің қанжығасында жүр, ол менің
қазаныма ас салып беріп жүр ме, мен онан сауын сауып отырмын ба? - деп
бұлғақтап, немесе: аяғаным жаным ба? Өй, енесін ұрайын, өліп кетпей неге
керек? ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Негізгі бөлім
Абайдың қара сөздері және Абайтанушылар.
1 Абай қара сөздерінің астарлық мазмұны
2 Абай дүниетанымын зерттеушілердің ой-толғамы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақ ағартушылығында, қазақ халқының бүкіл прогрессивті мәдениеті
тарихында үлкен орын алған ұлы ақын, ойшыл-демократ, сазгер Абай
Құнанбайұлы (1845-1904) болды. Оның шығармашылық мұрасы өлең, поэма,
философиялық проза, аудармалар мен әндерден тұрады. Абай –қазақ
әдебиетінде сыншыл реализмнің негізін салушы. Ол ақынның азаматтық парызы
шындықты бейнелеуде, қоғамдық кесірді әділет пен ақылдың билігіне
жүгіндіруде деп білді. Дүниетанымдық мәселеде Абай, Алтынсарин секілді
деизмге жақын. Құдай - өз заңдары бойынша дамып жататының өлшемнің алғашқы
себепшісі деп түсінді. Абай дінбасылары мен діни надандықты, фатализм мен
екіжүзділікті атеизм тұрғысынан емес, Қазақстан ағартушы-демократтарының
көбісінде кездесетіндей, нағыз дін немесе рационалдандырылған дін
позициясынан сынады. Дінбасыларының насихаттап жүрген соқыр сеніміне Абай
ақылмен тануды қарсы қойды. Немесе оның өз сөзімен айтқанда алла табарака
уатағаланың шәріксіз, ғайыпсыз, бірлігіне, барлығына... хақтығына бірлән
дәлел жүргізерлік болып, ақылы дәлел испат қыларға керек Біз қазақ
ойшылдарының ішінде Абайды ұлы ойшыл деп білеміз. Өйткені ол өз
дүниетанымында көпқырлығымен көзге түседі. Абайды біз қайталанбас тұлға деп
те түсінеміз, оның қалдырған қара сөздерінің өзінде де үлкен астарлық мәні
бар дүниетанымдық көзқарастары жатыр.
Абай Құнанбайұлы философияда өзінің тапқырлығымен көзге түседі.
Оның дүниетанымдық ой-пікірлерінің мазмұны тереңде жатыр. Сондықтан бұл
курстық жұмыстың негізгі міндеті – Абайдың әрбір сөзіне назар аударып ,
оның мәнін түсіндіру болып табылады.
Абай Құнанбаев өзінің аса дарындылығы, ой-өрісінің тереңдігі,
халқына деген қамқорлығы әлемге танымал болды. Абайдың дүниеге деген
көзқарасы ойы мен қыры мол, күрделі. Оны біржақты бағалауға, бір бояумен
көрсету мүмкін емес. Дүние туралы пікіріне келсек, деизмге жақын деуге
болады. Біріншіден, сыртқы дүиенің санадан тыс өмір сүретіндігін қуаттайды.
Мысалы, қырық үшінші қара сөзінде адам ... көзбен көріп, құлақпен естіп,
қолмен ұстап, тілмен татып, мұрынмен иіскеғп тыстағы дүниеден хабар алады
- дейді.
Сонымен бірге көптеген өлеңдерде, отыз сегізінші сөзінде жан-
жануарларды, адамды, тіпті машина, фабрикаларды алла жаратты деген тұжырым
жасайды. Мен және менікі деген философиялық мәселені қарастыра отырып,
өзіндік тұжырымға келеді. Ақынның ойынша мен - ақын, жан, менікі - адам
денесі. Мен өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан, менікі өлсе өлсін, оған
бекі деп, дене өлгенмен жан өлмейді деген қорытындыға келеді. Абай таным
туралы құнды пікірлер қалдырды. Түйсіктеріміз арқылы дүниеден хабар аламыз,
пайда, залалды айыратын қуаттың аты - ақыл дейді.
Абайдың қара сөздері және Абайтанушылар.
1 Абай қара сөздерінің астарлық мазмұны
Абай қазақ философиясында өзінің қара сөздері арқылы құнды дүние
қалдырды. Ол оның қара сөздері. Абай бұл қара сөздері арқылы өзінің мұңын,
адамдарға деген, бұл дүниеге деген көзқарасын айтып өтті.
Абай қазақ халқын өнер үйренуге, тіпті сауданың да ебін білуге
шақырады. Егіннің ебін, сауданың тетігін үйреніп, ойлан, мал тап дейді.
Қазақ елінде ойын-сауыққа көп әуестеніп, бір үйден бір үйге, бір ауылдан
бір ауылға селтендеп, қыдырып жүретін келеңсіз әдет барын ашына ескертіп,
одан аулақ болуды армеан етті. Тамағы тоқтық, жұмысы жоқтық, Аздырар адам
баласын, - деп түйіндейді Қырық екінші сөзде. Абай қазақты пайдасыз,
жұмыссыз қаңіғырып жүруге құмар деп сынады. Абай өзінің өлеңдерінде,
әңгіме, өсиеттерінде жан-жағыңа қара, көршілес өзбек, татар халықтарынан
өнеге ал, солардан үйрен дейді. Ең алдымен Абай орыс халқымен дос болып,
тілін үйренуге, өнерін білуге шақырды. Тек сол арқылы қазақ халқының көзі
ашылатынын айтты. Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да –
бәрі орыста тұр. Зарарынан қашық болуға, пайдасына ортақ болуға, тілін,
оқуын, ғылымын білмек керек. Оның үшін олар дүниенің тілін білді, мұндай
болды. Сен оның тілін білсең, көкірекке-көзің ашылады. Әрбіреудің тілін,
өнерін білген кісі сонымен бірдейлік дағуасына кіреді... Орыстың ғылымы,
өнері – дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі, дейді Абай
Жиырма бесінші қара сөзінде.
Абайдың дүниетанымында Құдай мен табиғат, адам мен құдірет, жан мен
тән, өмір мен өлім көп орын алады. Осылардың бәріне прогресшілдік тұрғыдан
жауап іздеді. Абай, бір жағынан, Құдай бар деп түсінсе, екінші жағынан,
дүниенің әлемнің обьективтік заңдылығы бар екенін мойындайды. Сондықтан
ғылымды меңгеруге, дүниені түсінуге шақырды. Ғалым болмай немене,
балалықты қисаңыз дегені немесе Жасымда ғылым бар деп ескермедім,
пайдасын көре тұра тексермедім. Ер жеткен соң түспеді уысыма, қолымды
мезгілінен кеш сермедім дегені – осының айғағы. Абайдың ойынша, адамның
ақылдылығы, санылығы дүниені зерттеу мен, оның ішкі сырын білумен тығыз
байланысты. Таным тұрғысына Абай санының, ақылдың ролін жоғары бағалады.
Дүниені тану, ақиқатты білу, ғылымды меңгеру, Абайдың пікірінше, қоғамға
тән қасиет болуға тиіс. Дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын түгелдеп,
ең болмаса денелеп білмесе, адамдықтың орны болмайды. Оны білмеген соң, ол
жан адам жаны болмайды, хайуанаттың жаны болады, - деп жазды. Абай
шығармаларында, оның дүниеге көзқарасында стихиялық диалектиканың да орын
алғанын байқауға болады. Айналадағы дүниенің мәңгі қозғалыста, дамуда
екенін былай түсіндіреді: Дүние бір қалыпта тұрмайды, адамның қуаты, өмірі
бір қалыпта тұрмайды. Әрбір мақұлыққа құдай тағала бір қалыпта тұрмақты
берген жоқ. Немесе Дүние – үлкен көл, Замана – соққан жел, - дейді Абай
отыз жетінші сөзінде. Оның ойынша, дүниеде өзгермейтін, құбылмайтын
мәңгілік еш нәрсе жоқ. Табиғатқа да, адамға да осы заң ортақ екенін айтады.
Мәселен, отыз жетінші сөзінде Абай: Адам баласын замана өсіреді, кімде-
кім жаман болса, замандасының бәрі виноват, -деп жазды. Олай болса адамды
адам етіп тәрбиелейтін оның ортасы, әлеуметтік ортасы, достары болмақ.
Былайша айтқанда, адамның жаман, не жақсы болуы құдайдан емес, тәрбиеден
екенін мойындайды. Мен егер закон қуаты қолымда бар кісі болсам, адам
мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім, - дейді Абай.
Қырық төртінші сөзінде Абай: Адам баласының ең жаманы – талапсыздық деп
атап көрсетті. Ол әр нәрсенің, істің өлшемі болады деп білді. Егер өлшем
сақталмаса, шектен шықса, сапалық өзгеріс болатынын айтты. Қырық үшінші
сөзінде Абай: Әрбір жақсы нәрсенің өлшеуі бар, өлшеуінен асса –
жарамайды. Өлшеуін білмек – бір үлкен керек іс. Ойланбақ жақсы, іске тіпті
салынып кеткен кісі ойын байлай алмай, қияли болып та кеткені де болады.
Ішпек, жемек, кимек, күлмек, көңіл көтермек, қышпақ, сүймек, мал жимақ,
мансап іздемек, айлалы болмақ, алданбастық – бұл нәрселердің бәрінің де
өлшеуі бар. Өлшеуінен асырса, юоғы шығады, - дейді. Оның ғажап тағы да
бір ойы: ...Көпте ақыл жоқ. Ебін тап та, жөнге сал, - деген (отыз
жетінші сөзі). Абай шығармаларында, әсіресе қырық бес қара сөзден тұрған
оның ғақлияларында талай философиялық ойлар, толғаулар айтылған. Абай –
халқымыздың ұлттық мақтанышы. Оның ой пікірі – прогресшіл азаматтың
тұжырымы. Өйткені, ол мистикалық ойдан аулақ болды, ақыл парасатты
дәріптеді. Отыз сегізінші сөзінде Абай: Күллі адам баласын қор қылатын
үш нәрсе бар. Сонан қашпақ керек: Әуелі – надандық, екінші – еріншектік,
үшінші – залымдық, - дейді.
Абай өзінің алтыншы сөзін былай келтіреді: Қазақтың бір мақалы:
өнер алды – бірлік, ырыс алды – тірлік дейді. Бірлік қандай елде болады,
қайтсе тату болады – білмейді. Қазақ ойлайды: бірлік ат ортақ, ас ортақ,
киім ортақ, дәулет ортақ болса екен дейді. Олай болғанда байлықтан не
пайда, кедейліктен не залал? Ағайын құрымай мал іздеп не керек? Осы ма
бірлік? Жоқ, бірлік – аөылға бірлік, малға бірлік емес. Малыңды беріп
отырсаң, атасы басқа, діні басқа, күні басқалар да жалданып бірлік қылады.
Бірлік малға сатылса антұрғандықтың басы осы. Ағайын алмай бірлік қылса
керек, сонда әркім несібесін құдайдан тілейді, әйтпесе құдайдан тілемейді,
шаруа іздемейді. Әуелі біріне-бірі пәле іздейді. Не түсін, не ажарын, не
өкпесін бұлдап, ол болмаса, бір пәле салып, қорғалатып, әйтеуір біріне бірі
алдаудың амалын іздеседі. Мұның қай жерінен бірлік шықты?
Ырыс алды – тірлік дейді, ал қай ол қай тірлік? Ол осы жан
кеудеден шықпағандық па, ондай тірлік итте де бар. Ондай тірлікті қымбат
көріп, бұлдаған адам өлімді жау көріп, ахиретке дұшпан болады. Жанын
қорғалатып, жаудан қашып, қорқақ атанып, еңбек қылудан, қызмет қылудан
қашып, еріншек атанып, дүниеде әлгі айтылған ырысқа дұшпан болады.
Ол айтқан тірлік олар емес, көкірегі, көңілі тірі болса, соны
айтады. Өзің тірі болсаң да, көкірегің өлі болса, ақыл табуға сөз ұға
алмайсың. Адал еңбекпен ерінбей жүріп мал табуға жігер қыла алмайсың.
Кеселді жалқау, қылжақпас,
Әзір тамақ, әзір ас,
Сыртың – пысық, ішің – нас,
Артын ойлап ұялмас, -
болып жүріп, тірімін деме, онан да ала жіберген ақ бұйрықты өлімнің өзі
артық .
Қоғам өмірін түсінуде Абайдың көзқарасы, әрине идеалистік тұрғыда
болды. Ол кездегі қазақ халқының әлеуметтік даму деңгейі төмен болуының
себебінен қоғамның обьективтік заңдылықтарын дәл анықтау өте қиын еді.
Дегенмен, ақын алғашқы кезде әлеуметтік істерге біраз араласып, орта жүз
руларының басы қосылған Қарамола съезінде 76 баптан тұратын жаңа заң
ережелерін ұсынады. Ол қазақ даласында реформалар енгізуге талпынады.
Алайда, ескі, феодалдық тәртіпті берік сақтағысы келген бай манаптар мен
отаршыл саясатты қолданған патша үкіметі бұл реформаларды аяқсыз қалдырды.
Орыстың алдыңғы қатарлы демократтарымен таныс болып, пікірлескен Абай
реформалық талпыныстарының жүзеге аспайтынына бірте-бірте көзі жетеді.
Қазақ елінде бай, кедей болып бөлінген таптардың арасындағы тартысты Абай
ақын көрді. Кедейлердің жоқшылық тұрмысын қараша, желтоқсан мен сол бір –
екі ай, т.б. өлеңдерінде өмсірді реалистік тұрғыдан суреттейді, қалың
бұқараның ауыр тағдырына жаны ашиды, құтылар жол іздейді.
Ұлы ақын да Шоқан, Ыбырай сияқты қазақ халқының шырғалаңынан
құтылар жолы – білім игеру, кәсіпті дамыту, аянбай еңбек ету деп біледі.
Әсіресе еңбекті дәріптейді.
Еңбек етсең ерінбей,
Тояды қарның, тіленбей,
немесе,
Бақ пен асқан патшадан,
Мимен сақан қара артық.
Сақалын сатқан кәріден,
Еңбегін сатқан бала артық, -
деген сөздерде қанша философиялық тұжырым ой жатыр. Аянбай еңбек етудің
арқасында ғана адм дұрыс тұрмыс құра алады, ағайын, туысқа шапағаты тиіп,
құрметке бөленеді деп тұжырымдайды.
Абайша, сену үшін алдымен түсіну қажет. Бұл ойлары Пьер Абеляр,
Фарабиге жақын. Абай адам мәселесін оның қайшылыққа толы қоғамдық
болмысының аясында қарастырады. Осыдан келіп, адамның әлеуметтік
белсенділігі, шығармашылық мүмкіндігінің шексіздігі туралы идея туады. Ал
адам - өз тағдырының қожасы және құрушысы. Адам тіршілігінің бірегейлігі,
жердегі тіршілігінің құндылығы, әр адам жанының қайталанбас сонылығы
идеялары – Абай тұжырымдамасындағы негізгі идеялар. Өз шығармалырында ол
адамға мейірбандық көрсету, сұлулыққа ұмтылу – жоғары имандылық қасиетінің
белгісі, көрініс деп айтудан жалықпайды.
Адамдардың әр түрлілігі жайлы айта келіп, Абай әр адамның өмірде өз
орнын табуының маңыздылығын атап көрсетеді. Адамның өз орнын, өзін табуына
жол сілтеу, бағып беру – ағартушының, бұқараны тәрбиелеушінің бірінші
міндеті осы деп біледі. Осыдан келіп Адам бол! деген Абай эстетикасының
негізгі принципінің мағынасы мен мәні ашыла түседі: Әр адам өзінің
шығармашылық мүмкіндігін іске асырып, өзін жетілдіре алады және жетілдіруі
тиіс. Сонда ғана ол жаратылысынан өзіне белгіленген орынға сай келеді.
Абай – ұлы гуманист. Абстрактылы, утопиялық сарынды гуманист. Ол
құдай идеясын адамнан жоғары сырт күш деп қабылдайды. Өлмес жан туралы,
мәңгілік, шексіздік жайлы ой қозғағанмен, бұл ұғымдар діни мағынада емес,
Фараби секілді игі істер мен ойдың әлеуметтік жағындағы мәңгіліктілігі
деген түсінікте келтіріледі[9].
Абай әредік мен және менікі деп метафизикалық түрде адламның
рухани дүниесі мен тән тіршілігін, биологиялық болмысын қарама-қарсы қояды.
Әйтсе де бұл қарама-қарсылықты жан мен тән дуализміне дейін өрбіте
қоймайды. Осылайша Абай адам мәселесін этикалық, қоғамдық-саяси, т.б.
аспектілерде ғана қарастырып қоймай, толық философиялық дәрежеде ұғынуға
ұмтылғанын атап өтуіміз қажет.
Өз халқын шын пейілімен сүйген Абайға ұлтшылдық, шовинизм, діни
төзімсіздік жат. Ол өз халқын бір орында тұрып қалмауға, тұйықталмауға,
рухани байлықтарын әр халықтың, соның ішінде орыс халқының жетістіктерімен
байытуға шақырды. Абайдың өмірі, шығармалары терең адамгершілік мағынаға ие
және ағартушылық – тәрбиелік мәні жағынан баға жетпес құнды дүние.
Абайдың қара сөздері
ОТЫЗЫНШЫ СӨЗ
Қырқын мінсе қыр артылмайтұғын осы бір қырт мақтан деген бір мақтан бар,
сол неге керек, неге жарайды? Ол ар, есті білмейді, намысты білмейді, кең
толғау, үлкен ой жоқ, не балуандығы жоқ, не батырлығы жоқ, не адамдығы жоқ,
не ақылдылығы, арлылығы жоқ. Мойынын бұрып қойып: Өй, тәңірі-ай, қойшы
әрі, кімнен кім артық дейсің, кімнің басы кімнің қанжығасында жүр, ол менің
қазаныма ас салып беріп жүр ме, мен онан сауын сауып отырмын ба? - деп
бұлғақтап, немесе: аяғаным жаным ба? Өй, енесін ұрайын, өліп кетпей неге
керек? ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz