Платиналық элементтердің рудадағы (кендегі) байланыс формаларын және қоспа түрлерін зерттеу
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ 5
1.1 Қазақстан кен орнындағы платина элементтерінің таралуы 5
1.2 Малеевка кен орнының геологиялық құрылысының ерекшелігі 7
1.3 Кеннің параметрі және рудалық дененің пайдалы қазбалары 8
2 МАЛЕЕВКА КЕН ОРНЫНЫҢ РУДАСЫНЫҢ ТАСЫМАЛДАНУЫ 9
2.1 Мыс колчеданы рудалары 15
2.2 Мырыш . мыс рудалары 16
2.3 Полиметаллдық рудалары 16
3 ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ 20
3.1 Зерттеу әдісі және суреттеу нұсқасы 20
3.2 Полиметаллдық рудалар 20
3.2.1 12 көкжиектегі руданың минералдық қасиеті 27
3.2.2 11 көкжиекте ашылған руданың минералдық қасиеті 32
3.3 Руданың физико . химиялық қасиеті 34
4 РУДАНЫҢ БАЙЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ЖАСАУ 38
4.1 Үлгілерді дайындау механизмі 42
4.1.1 Аншлифтерді дайындау 42
5 ЭЛЕКТРОНДЫ МИКРОСКОПТАН ДАЙЫН МИНЕРАЛДАРДЫ
ҚАРАСТЫРУ 52
ҚОРЫТЫНДЫ 56
СӨЗДІК 57
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 63
КІРІСПЕ 3
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ 5
1.1 Қазақстан кен орнындағы платина элементтерінің таралуы 5
1.2 Малеевка кен орнының геологиялық құрылысының ерекшелігі 7
1.3 Кеннің параметрі және рудалық дененің пайдалы қазбалары 8
2 МАЛЕЕВКА КЕН ОРНЫНЫҢ РУДАСЫНЫҢ ТАСЫМАЛДАНУЫ 9
2.1 Мыс колчеданы рудалары 15
2.2 Мырыш . мыс рудалары 16
2.3 Полиметаллдық рудалары 16
3 ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ 20
3.1 Зерттеу әдісі және суреттеу нұсқасы 20
3.2 Полиметаллдық рудалар 20
3.2.1 12 көкжиектегі руданың минералдық қасиеті 27
3.2.2 11 көкжиекте ашылған руданың минералдық қасиеті 32
3.3 Руданың физико . химиялық қасиеті 34
4 РУДАНЫҢ БАЙЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ЖАСАУ 38
4.1 Үлгілерді дайындау механизмі 42
4.1.1 Аншлифтерді дайындау 42
5 ЭЛЕКТРОНДЫ МИКРОСКОПТАН ДАЙЫН МИНЕРАЛДАРДЫ
ҚАРАСТЫРУ 52
ҚОРЫТЫНДЫ 56
СӨЗДІК 57
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 63
КІРІСПЕ
Платиналы металдар жер қыртысында аз кездесетін металдар. Бұлар сап түрінде өте аз мөлшерде, күйреген тау жыныстарында барлығы бірге аралас кездеседі. Платиналы металдар бытыраңқы болғандықтан адам баласына кеш мәлім болды. Соған қарамастан платиналық металдар өндірісте, медицинада және тұрмыста кеңінен қолданылады.
Шығыс Қазақстанда тау-кен металлургиялық өндірістерге негізгі минералды шикізатқа сульфидті кендер (нитрит, халькопирит, арсенопирит) жатады. Бұл кендердің басты элементтері Cu, Zn, Pb, Fe.
Кенде қоспа элементтер ретінде Cd, Sb, As(0,01-0,1%), Bi, Tl, Co(0,001%), Au, Se, Te, Ga, In, Pt, Pd және басқалар (0,0001%) жиналады. Бұл элементтер негізгі минералды және ілеспелі компоненттерде сап түрінде немесе жіңішке дисперсті, субмикроскопиялық қоспа күйінде кездеседі.
Көпшілік қоспа элементтері кеннің сульфидтік құрамында болады, шамамен 90-100%-тейі қосалқы запастағы Se, Te, As, Co, Cd болса, 70-80% - Ag, Tl, Mo, Au, платиналы металдар болса, 30-40% - Ga, Zn, Ge [1,2] .
Соңғы кезде шешуге таяу тұрған ірі мәселелердің бірі – шикізатты толық пайдалану. Бұрын, шикізаттағы басты элементті пайдаланып аралас жүрген элементтерге назар салынбай, олар қалдық болып кететін. Мысалы, күкірт қышқылы өндірісінің қалдықтарында – қақ және тозаң түрінде: Cu, As, Au, Se, Te, Tl, платиналық металдар және т.б. элементтер бар, ал күкірт қыш қылымен салыстырғанда ол элементтер бірнеше есе қымбат тұрады [1-3].
Сондықтан, минералдық қорды комплексті зерттеу кезінде – галинит,
сфалерит, пирит, халькопирит, арсенопирит сияқты сульфид минералдармен изоморфты байланысқан платина тобының металдарын ерітіндіге шығарып алып зерттеу күн күттірмес мәселелердің бірі болып табылады. Ал оларды ерітіндіге шығару кезінде жоғалтпай, ұқыпты алу мәселесі – олардың таралуын рудадағы байланыс формасын және басқа қоспа элементтердің әсерін зерттеуді қажет етеді.
Міне менің бітіру жұмысымның ізденістері де жоғарыда айтылған мәселелерге арналады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Минералдардың физика-химиялық қасиетін және рудадан қоспа элементтердің құрылысын анықтау.
Зерттеудің нысаны. Малеевка кен орнындағы 11,12,13 көкжиекте ашылған рудалардың қасиеттерін және қоспа элементтерінің құрылысының ерекшеліктерін анықтау [4,5] .
Платиналы металдар жер қыртысында аз кездесетін металдар. Бұлар сап түрінде өте аз мөлшерде, күйреген тау жыныстарында барлығы бірге аралас кездеседі. Платиналы металдар бытыраңқы болғандықтан адам баласына кеш мәлім болды. Соған қарамастан платиналық металдар өндірісте, медицинада және тұрмыста кеңінен қолданылады.
Шығыс Қазақстанда тау-кен металлургиялық өндірістерге негізгі минералды шикізатқа сульфидті кендер (нитрит, халькопирит, арсенопирит) жатады. Бұл кендердің басты элементтері Cu, Zn, Pb, Fe.
Кенде қоспа элементтер ретінде Cd, Sb, As(0,01-0,1%), Bi, Tl, Co(0,001%), Au, Se, Te, Ga, In, Pt, Pd және басқалар (0,0001%) жиналады. Бұл элементтер негізгі минералды және ілеспелі компоненттерде сап түрінде немесе жіңішке дисперсті, субмикроскопиялық қоспа күйінде кездеседі.
Көпшілік қоспа элементтері кеннің сульфидтік құрамында болады, шамамен 90-100%-тейі қосалқы запастағы Se, Te, As, Co, Cd болса, 70-80% - Ag, Tl, Mo, Au, платиналы металдар болса, 30-40% - Ga, Zn, Ge [1,2] .
Соңғы кезде шешуге таяу тұрған ірі мәселелердің бірі – шикізатты толық пайдалану. Бұрын, шикізаттағы басты элементті пайдаланып аралас жүрген элементтерге назар салынбай, олар қалдық болып кететін. Мысалы, күкірт қышқылы өндірісінің қалдықтарында – қақ және тозаң түрінде: Cu, As, Au, Se, Te, Tl, платиналық металдар және т.б. элементтер бар, ал күкірт қыш қылымен салыстырғанда ол элементтер бірнеше есе қымбат тұрады [1-3].
Сондықтан, минералдық қорды комплексті зерттеу кезінде – галинит,
сфалерит, пирит, халькопирит, арсенопирит сияқты сульфид минералдармен изоморфты байланысқан платина тобының металдарын ерітіндіге шығарып алып зерттеу күн күттірмес мәселелердің бірі болып табылады. Ал оларды ерітіндіге шығару кезінде жоғалтпай, ұқыпты алу мәселесі – олардың таралуын рудадағы байланыс формасын және басқа қоспа элементтердің әсерін зерттеуді қажет етеді.
Міне менің бітіру жұмысымның ізденістері де жоғарыда айтылған мәселелерге арналады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Минералдардың физика-химиялық қасиетін және рудадан қоспа элементтердің құрылысын анықтау.
Зерттеудің нысаны. Малеевка кен орнындағы 11,12,13 көкжиекте ашылған рудалардың қасиеттерін және қоспа элементтерінің құрылысының ерекшеліктерін анықтау [4,5] .
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Бірімжанов Б. Жалпы химия / Алматы: Ана тілі, 1992. С. 581 – 585.
2 Геолого- структурные условия локализации оруднения Малеевского место рождения ( Зыряновский рудный район) // Известия АН Каз ССР, Серия геологическая. – 1985. - №2. – С.8 – 17.
3 Месторождения цветных металлов и золото Восточного –Казахстана // Усть- Каменогорск.- ВНИИЦветМет. - 1997. – С. 131 - 133.
4 Вогон Д., Дж. Крейг. Химия сульфидных минералов / Пер. с англ. Под. Ред. И.Я. Некрасова. - М.: Мир, 1981. -
5 Кузнецов К.А. Параметры залежей и рудных тел полезных ископаемых / К.А. Кузнецов, М.О. Услугин // Сб. Тр. - Усть- Каменогорск: ВНИИцветмет, 2001. - 32 с.
6 Борцов В.Д. Платиноносность руд Малевского месторождения / В.Д Борцов, Ю.Б Генкин, А.С. Кузнецов, Г.А. Мамаев // Сб. Тр. - Усть- Каменогорск: ВНИИцветмет, 2001. - С. 40-45.
7 Борцов В.Д. Отчет о научно- исследовательском работе. Изучение платиноности колчеданно- полиметаллических месторождений Рудного Алтая / В.Д. Борцов, В.П. Наумов. - Усть- Каменогорск: ВНИИцветмет, 2003. - С. 15-39.
8 Борцов В.Д. Отчет о научно- исследовательской работе. Разработка технологии рудосортировки в крупнопорционных емкостях и покусковой сепарации ядерно – физическим методом с целью обогащения забалансовых руд на технологический сорты /В.Д. Борцов, В.П. Наумов. - Усть- Каменогорск: ВНИИцветмет, 1991. – С. 12-26.
9 Мамаев Г.А. Особенности магнитных свойств руд Малевского месторождения / Г.А. Мамаев, К.В. Борцов, П.В. Кузьмин // Рациональное использование минеральных ресурсов Республики Казахстан и улучшение охраны окружающей среды. - Усть- Каменогорс: ВНИИцветмет, 1996.- С. 25-35.
10 Вулканогенные колчеданно- полиметаллические месторождение (на примере Рудного Алтая) / Под. Ред. Г.Ф. Яковлева. - М.: Недра, 1978. – 280 с.
11 Бетехин А.Г. Минерология / А.Г. Бетехин. - М.: Недра, 1950.- 173 с.
12 Бубличенко Н.Л. В поисках горных богатств Рудного Алтая / Н.Л. Бубличенко. - М.: Недра, 1979. - С. 22-23.
13 Вейц Б.И. Минерология Рудного Алтая / Б.И. Вейц. - Алма- Ата: Изд. АН Каз ССР, 1959. - С. 36-66.
14 Ворбьев Ю.Ю. Геолого- генетические особенности и зональность Иртышского месторождения на Алтае / Ю.Ю. Воробьев. - М.: Госгеолтехиздат, 1963. - С. 260-265.
15 Геология и полезные ископаемые Рудного Алтая/ А.Г. Каюпов, М.О. Услугин, А. С. Кузнецов, Г. А. Мамаев // Усть- Каменогрск: ВНИИцветмет, 1977. - С. 200-205.
16 Юдовский А.Г. Колчеданно – полиметаллические месторождение Прииртышского района / А.Г. Юдовский. - Алма- Ата: Рауан, 1998. – 174 с.
17 Богородская В.П. Вопросы методики геологических исследований Рудного Алтая / В.П. Богородская. - Алма-Ата: Изд. АН КазССР, 1962. – С. 635-636.
18 Каюпов А.К. Закономерности размещения и осбенности формирования полиметаллических месторождений в Зыряновском рудном районе / А.К. Каюпов и др. // Проблемы генезиса колчеданно –полиметалических месторождений Рудного Алтая. - Алма-Ата: Рауан, 1977. - 129-141 с.
19 Наумов В,П. Отчет о научно исследовательской работе. Разработка новых процессов рудоподготовки при обогащении колчеданно- полиметаллических и медно- цинковых руд метоморфизавонного типа и технологического регламента для их реализации / В.П. Наумов, В.Д. Борцов // Усть- Каменогорск: ВНИИцветмет, 2003. – С. 12-61.
20 Волынский И.С. Определение рудных минералов под микроскопом. / И.С. Волынский . - М.: Недра. 1949.- 217с.
21 Влияние онтогении Малеевского колчеданно- полиметаллического месторождения на флотоционные свойства его руд. / М.О. Услугин, А.С Кузнецв, А.Г. Мамаев, // Горный журнал. - 2000.- №1. - С. 34-37.
22 Иванкин П.Ф. Геология и вопросы генезиса полиметаллических месторождения Прииртышья / П.Ф Иванкин. -М.: Гостгеолтехиздат, 1957. – 200 с.
23 Борцов В.Г. Отчет о научно- исследовательской работе. Классификация и типизация технологических руд Малеевского месторождения по вещественному составу и физико- химическим свойствам / В.Д . Борцов // Усть- Каеногорск: ВНИИцветмет, 2002. – С. 33-36.
24 Борцов В.Д. Отчет о научно – исследовательской работе. Изучение платиноностности колчеданно- полиметаллических месторождений Рудного Алтая / В.Д. Борцов, Ю.Б. Генкин, В.П. Наумов // Усть- Каменогорск: ВНИИцветмет, 2002. - С. 35-37.
25 Наумов В.П. Отчет о научно- исследовательской работе. Изучение физико- химических свойств различных типов руд Малееквского месторождения и влияние их на показатели обогащения / В.П Наумов, В.Д. борцов, Ю.Б. Генкин. - Усть- Каменогорск: ВНИИцветмет, 1999. - С. 22-25.
26 Особенности вещественного состав и физико- химических свойств руд колчеданно- полиметаллических месторождении Рудного Алтая и их влияние на процессы переработки / В.Д. Борцов, М.О. Услугин, А.С. Кузнецов, Ю.Б. Генкин. // Региональная геология. - Томск, 2001. – 193 с.
27 Генкин Ю.Б. Отчет о научно- исследовательской работе. Классификация и типизация технологических типов руд Малеевского месторождения по вещественному составу и физико- химической базы к программе МЕТSIM с разработкой методик по пересчету металлов на минеральный соства врудах и продуктах обогащения / Ю.Б. Генкин, В.Д. Борцов, В.П. Наумов. - Усть- Каменогорск : ВНИИцветмет, 2002. –С. 25-35.
1 Бірімжанов Б. Жалпы химия / Алматы: Ана тілі, 1992. С. 581 – 585.
2 Геолого- структурные условия локализации оруднения Малеевского место рождения ( Зыряновский рудный район) // Известия АН Каз ССР, Серия геологическая. – 1985. - №2. – С.8 – 17.
3 Месторождения цветных металлов и золото Восточного –Казахстана // Усть- Каменогорск.- ВНИИЦветМет. - 1997. – С. 131 - 133.
4 Вогон Д., Дж. Крейг. Химия сульфидных минералов / Пер. с англ. Под. Ред. И.Я. Некрасова. - М.: Мир, 1981. -
5 Кузнецов К.А. Параметры залежей и рудных тел полезных ископаемых / К.А. Кузнецов, М.О. Услугин // Сб. Тр. - Усть- Каменогорск: ВНИИцветмет, 2001. - 32 с.
6 Борцов В.Д. Платиноносность руд Малевского месторождения / В.Д Борцов, Ю.Б Генкин, А.С. Кузнецов, Г.А. Мамаев // Сб. Тр. - Усть- Каменогорск: ВНИИцветмет, 2001. - С. 40-45.
7 Борцов В.Д. Отчет о научно- исследовательском работе. Изучение платиноности колчеданно- полиметаллических месторождений Рудного Алтая / В.Д. Борцов, В.П. Наумов. - Усть- Каменогорск: ВНИИцветмет, 2003. - С. 15-39.
8 Борцов В.Д. Отчет о научно- исследовательской работе. Разработка технологии рудосортировки в крупнопорционных емкостях и покусковой сепарации ядерно – физическим методом с целью обогащения забалансовых руд на технологический сорты /В.Д. Борцов, В.П. Наумов. - Усть- Каменогорск: ВНИИцветмет, 1991. – С. 12-26.
9 Мамаев Г.А. Особенности магнитных свойств руд Малевского месторождения / Г.А. Мамаев, К.В. Борцов, П.В. Кузьмин // Рациональное использование минеральных ресурсов Республики Казахстан и улучшение охраны окружающей среды. - Усть- Каменогорс: ВНИИцветмет, 1996.- С. 25-35.
10 Вулканогенные колчеданно- полиметаллические месторождение (на примере Рудного Алтая) / Под. Ред. Г.Ф. Яковлева. - М.: Недра, 1978. – 280 с.
11 Бетехин А.Г. Минерология / А.Г. Бетехин. - М.: Недра, 1950.- 173 с.
12 Бубличенко Н.Л. В поисках горных богатств Рудного Алтая / Н.Л. Бубличенко. - М.: Недра, 1979. - С. 22-23.
13 Вейц Б.И. Минерология Рудного Алтая / Б.И. Вейц. - Алма- Ата: Изд. АН Каз ССР, 1959. - С. 36-66.
14 Ворбьев Ю.Ю. Геолого- генетические особенности и зональность Иртышского месторождения на Алтае / Ю.Ю. Воробьев. - М.: Госгеолтехиздат, 1963. - С. 260-265.
15 Геология и полезные ископаемые Рудного Алтая/ А.Г. Каюпов, М.О. Услугин, А. С. Кузнецов, Г. А. Мамаев // Усть- Каменогрск: ВНИИцветмет, 1977. - С. 200-205.
16 Юдовский А.Г. Колчеданно – полиметаллические месторождение Прииртышского района / А.Г. Юдовский. - Алма- Ата: Рауан, 1998. – 174 с.
17 Богородская В.П. Вопросы методики геологических исследований Рудного Алтая / В.П. Богородская. - Алма-Ата: Изд. АН КазССР, 1962. – С. 635-636.
18 Каюпов А.К. Закономерности размещения и осбенности формирования полиметаллических месторождений в Зыряновском рудном районе / А.К. Каюпов и др. // Проблемы генезиса колчеданно –полиметалических месторождений Рудного Алтая. - Алма-Ата: Рауан, 1977. - 129-141 с.
19 Наумов В,П. Отчет о научно исследовательской работе. Разработка новых процессов рудоподготовки при обогащении колчеданно- полиметаллических и медно- цинковых руд метоморфизавонного типа и технологического регламента для их реализации / В.П. Наумов, В.Д. Борцов // Усть- Каменогорск: ВНИИцветмет, 2003. – С. 12-61.
20 Волынский И.С. Определение рудных минералов под микроскопом. / И.С. Волынский . - М.: Недра. 1949.- 217с.
21 Влияние онтогении Малеевского колчеданно- полиметаллического месторождения на флотоционные свойства его руд. / М.О. Услугин, А.С Кузнецв, А.Г. Мамаев, // Горный журнал. - 2000.- №1. - С. 34-37.
22 Иванкин П.Ф. Геология и вопросы генезиса полиметаллических месторождения Прииртышья / П.Ф Иванкин. -М.: Гостгеолтехиздат, 1957. – 200 с.
23 Борцов В.Г. Отчет о научно- исследовательской работе. Классификация и типизация технологических руд Малеевского месторождения по вещественному составу и физико- химическим свойствам / В.Д . Борцов // Усть- Каеногорск: ВНИИцветмет, 2002. – С. 33-36.
24 Борцов В.Д. Отчет о научно – исследовательской работе. Изучение платиноностности колчеданно- полиметаллических месторождений Рудного Алтая / В.Д. Борцов, Ю.Б. Генкин, В.П. Наумов // Усть- Каменогорск: ВНИИцветмет, 2002. - С. 35-37.
25 Наумов В.П. Отчет о научно- исследовательской работе. Изучение физико- химических свойств различных типов руд Малееквского месторождения и влияние их на показатели обогащения / В.П Наумов, В.Д. борцов, Ю.Б. Генкин. - Усть- Каменогорск: ВНИИцветмет, 1999. - С. 22-25.
26 Особенности вещественного состав и физико- химических свойств руд колчеданно- полиметаллических месторождении Рудного Алтая и их влияние на процессы переработки / В.Д. Борцов, М.О. Услугин, А.С. Кузнецов, Ю.Б. Генкин. // Региональная геология. - Томск, 2001. – 193 с.
27 Генкин Ю.Б. Отчет о научно- исследовательской работе. Классификация и типизация технологических типов руд Малеевского месторождения по вещественному составу и физико- химической базы к программе МЕТSIM с разработкой методик по пересчету металлов на минеральный соства врудах и продуктах обогащения / Ю.Б. Генкин, В.Д. Борцов, В.П. Наумов. - Усть- Каменогорск : ВНИИцветмет, 2002. –С. 25-35.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
5
1.1 Қазақстан кен орнындағы платина элементтерінің таралуы
5
1.2 Малеевка кен орнының геологиялық құрылысының ерекшелігі 7
1.3 Кеннің параметрі және рудалық дененің пайдалы қазбалары
8
2 МАЛЕЕВКА КЕН ОРНЫНЫҢ РУДАСЫНЫҢ ТАСЫМАЛДАНУЫ 9
2.1 Мыс колчеданы рудалары
15
2.2 Мырыш – мыс рудалары
16
2.3 Полиметаллдық рудалары
16
3 ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ
20
3.1 Зерттеу әдісі және суреттеу нұсқасы
20
3.2 Полиметаллдық рудалар
20
3.2.1 12 көкжиектегі руданың минералдық қасиеті
27
3.2.2 11 көкжиекте ашылған руданың минералдық қасиеті
32
3.3 Руданың физико – химиялық қасиеті
34
4 РУДАНЫҢ БАЙЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ЖАСАУ 38
4.1 Үлгілерді дайындау механизмі
42
4.1.1 Аншлифтерді дайындау
42
5 ЭЛЕКТРОНДЫ МИКРОСКОПТАН ДАЙЫН МИНЕРАЛДАРДЫ
ҚАРАСТЫРУ
52
ҚОРЫТЫНДЫ
56
СӨЗДІК 57
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 63
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Химия және
биология мамандығы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақарыбы Платиналық элементтердің рудадағы (кендегі) байланыс
формаларын және қоспа түрлерін зерттеу.
Кіріспе
Платиналы металдар жер қыртысында аз кездесетін металдар. Бұлар сап
түрінде өте аз мөлшерде, күйреген тау жыныстарында барлығы бірге аралас
кездеседі. Платиналы металдар бытыраңқы болғандықтан адам баласына кеш
мәлім болды. Соған қарамастан платиналық металдар өндірісте, медицинада
және тұрмыста кеңінен қолданылады.
Шығыс Қазақстанда тау-кен металлургиялық өндірістерге негізгі
минералды шикізатқа сульфидті кендер (нитрит, халькопирит, арсенопирит)
жатады. Бұл кендердің басты элементтері Cu, Zn, Pb, Fe.
Кенде қоспа элементтер ретінде Cd, Sb, As(0,01-0,1%), Bi, Tl,
Co(0,001%), Au, Se, Te, Ga, In, Pt, Pd және басқалар (0,0001%) жиналады.
Бұл элементтер негізгі минералды және ілеспелі компоненттерде сап түрінде
немесе жіңішке дисперсті, субмикроскопиялық қоспа күйінде кездеседі.
Көпшілік қоспа элементтері кеннің сульфидтік құрамында болады,
шамамен 90-100%-тейі қосалқы запастағы Se, Te, As, Co, Cd болса, 70-80% -
Ag, Tl, Mo, Au, платиналы металдар болса, 30-40% - Ga, Zn, Ge [1,2] .
Соңғы кезде шешуге таяу тұрған ірі мәселелердің бірі – шикізатты
толық пайдалану. Бұрын, шикізаттағы басты элементті пайдаланып аралас
жүрген элементтерге назар салынбай, олар қалдық болып кететін. Мысалы,
күкірт қышқылы өндірісінің қалдықтарында – қақ және тозаң түрінде: Cu, As,
Au, Se, Te, Tl, платиналық металдар және т.б. элементтер бар, ал күкірт қыш
қылымен салыстырғанда ол элементтер бірнеше есе қымбат тұрады [1-3].
Сондықтан, минералдық қорды комплексті зерттеу кезінде – галинит,
сфалерит, пирит, халькопирит, арсенопирит сияқты сульфид минералдармен
изоморфты байланысқан платина тобының металдарын ерітіндіге шығарып алып
зерттеу күн күттірмес мәселелердің бірі болып табылады. Ал оларды
ерітіндіге шығару кезінде жоғалтпай, ұқыпты алу мәселесі – олардың таралуын
рудадағы байланыс формасын және басқа қоспа элементтердің әсерін зерттеуді
қажет етеді.
Міне менің бітіру жұмысымның ізденістері де жоғарыда айтылған
мәселелерге арналады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Минералдардың физика-химиялық
қасиетін және рудадан қоспа элементтердің құрылысын анықтау.
Зерттеудің нысаны. Малеевка кен орнындағы 11,12,13 көкжиекте ашылған
рудалардың қасиеттерін және қоспа элементтерінің құрылысының ерекшеліктерін
анықтау [4,5] .
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Қазақстан кен орынындағы платина элементтердің таралуы
Басқа ТМД елдері сияқты, осы қазіргі жүз жылдықта Қазақстан
Республикасында платинойдтың негігі шикізат түрлеріне деген сұраныс
қызығушылық көрсетті. Сондықтан платинойдтар өндірілетін жерге үлкен көңіл
бөліп отыр. Осындай рудалық көздерінің бірі сульфид кендерінің кен орны
болып табылады.
1978-1998 жылдары әр түрлі өнеркәсіптердің және ғылыми зерттеу
ұжымдары (ПТО Вост-Казгеология ВНИИцветмет) жерінің колчедан-
полиметаллдық рудаларында және металлургиялық кен байыту шикізаттарын
өндіргенде платинойдтың құрамы жоғары болды. Бұл жұмыс кең ауқымды мазмұнда
болды.
Малеевка кен орынының колчедан- полиметаллдық кендері платинаға бай
екендігін 1998 жылдан бастап, ВНИИ цветметпен және Зырян Тау-Кен байыту
комплекстерінің және АОҚ КазМырыш күшінің көмегімен зерттеле бастады [6-
8].
Платинаның химиялық құрамы, ылғи темірмен (20%-ке дейін) аздаған
иридий, мыс паладий, радийден тұрады. Көпшілік талдаулар өте таза емес,
микроскопиялық зертелмеген материалдарға жатады. Сондықтан қатты ерітіндіде
қандай бірге жүретін элементтер бар екенін, ал қайсысының ішінде қосылған
немесе қоспа түзетінін ешқашан анық табуға болмайды [9,10].
Кристаллографиялық мәліметтер. Гексаэдрлік; шашыраңқы кен орындарында
көбінесе оралған аллотриоморфты массалар, кейбір оңтүстік африкалық кен
орындарында әдемі кристалдар түрінде болады. Кубтік сингония, границентрлі
тор а=3,927. Бірге жүруі байқалмайды. Табиғи заттың меншікті салмағы 14-19,
таза жасанды кристалда-21,5.
Оптикалық қасиеті. Мөлдір емес натрий жарығына шағылдыру
қабілеті 70,1% күшті металдық жылтырлық түсі ақ түстен сұр болат түске
дейін, опатталған дән қалайы-ақ түстен нақ қара-сұр түсті болады.
Жылтыратқандағы жағдайы. Жақсы дайындалған шлифтер керемет
жылтырланады, кейбір жағдайларда тырналған жерлері сақталады. Жалғанғаны
білінбейді. Табиғи шашылатын платина, сондай құрамдағы сатылатын платинадан
да қаттырақ айырмашылығы тек өзенмен транспорттау кезіндегі суық өңдеуде.
Платина қаттылығы бойынша сфалериттің және пирротиннің арасында тұрады
[11,15].
Шағылған жағдайы. Таза ақ түсті бірге жүрген минералдық түсіне
байланысты көгілдір немесе сарғышқа өзгереді, салыстыру кезіндегі басты
алынған көз қарасқа байланысты анықталады, тіпті аздап химиялық құрамы
өзгеруі мүмкін. Шағылдыру мүмкіншілігі өте жоғары. Анизотроптық әсер
байқалмайды, николдарын айқастырғанда, ешбір өзгертулер толық қараңғылықты
бермейді [16ө17].
Уландыру кезіндегі жағдайы. (Ван дер Вену бойынша) реагенттердің
әсеріне төзімді, тек патша сұйықтығы және НСl+СrО3 ғана әсер етеді. Патша
сұйықтығы немесе хромангидридінің тұз қышқылында ғана құрылымды уландыру
жүргізуге болады. Уландыру жүргізу ауыспалы болады, поликсенге қарағанда
иридиі бар негізгі түрлері тұрақты болады. Платинаның қатты ерітіндісі-
палладий және платина-мыс жеңіл уланады [18].
Физико-химиялық қасиеттері. Табиғатта платина қатты ерітінді түрінде
темірмен, иридиймен, палладиймен және тағы басқамен кездеседі. Осы уақытта
темір және палладийден тұратын, осыған дейін белгілі шексіз ерімеген болып
қалады. Алынған зертханалық зерттеулердің нәтижесінде қарама-қарсы
иридийден тұратын, ыдырау өнімінің жеңіл анықталатын түрімен өзгешелінеді.
Диагностика. Ұқсас минералдар феррит, когенит және аваруит, жеке
түрдегі Pd және иридий және осмистік иридий, Fe болып табылады; когенит
және аваруит өте күшті қышқылдық әрекетке ұшырайды [19,21].
Кен орынында түзілуі. Метеориттерде платинаның болуы темірде
жасырылған. Жер қыртысында жеке түрдегі платина дуниттердің хромиттік
шлифтерінде және аздап дуниттердің өзінде және де кейде солардың
шашындыларында кездеседі, осы уақытқа дейін бұрынғы жалғыз маңызды
өндірісті қатынаста магмалық сульфидті сегрегация ретінде. Темір мен
никельдің еріген кейбір сульфидтерінде жеке түрде платина кезігуі мүмкін
және спериметте, брэггитте, куперитте кезігеді. Сульфидтердің сыртқы орта
әсерінен кебуі кезінде таза платина пайда болады.
Платинаның алғашқы шыққан жері. Орал мен Алтайдың тауларында Кувшинск
ауданы мен төменгі Тагимның храмиттерінде шашылған платина түрінде болған
[22,23].
1.2 Малеев кен орнының геологиялық құрылысының
ерекшеліктері
Малеев кен орны Шығыс Қазақстан облысында Зырян ауданының Зырян
қаласынан 12 км солтүстікке қарай орналасқан. 1840 ж белгілі болған бірақ
өнеркәсіптік маңызы 1979 ж Зырян комбинатымен басталған зерттеу-бағалау
жұмыстарынан кейін белгілі болды және құрамында 70 %-бен астам қазіргі
уақыттағы кенорындарының қорлары кіретін Родников бөлімі ашылған. Бұл
кенорынды зерттеуге ғылыми және өндірістік ұйымдардың геологтары қатысқан.
Кенорын Малеевск-Путинцев антиклиннің батыс аймағына қосылған. Ревнюшинск
антиклиннің солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. Кенорынның ауданы құрамы
орта девонының Ревнюшинск свитасының туфасынан және туфобрекчиясынан,
Маслянск свитасының орта дивонының ізбесті-балшықтан, аргеолиттен ұсақ -
дәнді құм мен рифогенді ізбестті қатпарлары бар алевролиттен жоғарғы
девонның хамер свитасының құмынан алевролиттен, аргелиттен құрылған. Бұл
кен орында солтүстік-шығыста Платовск, орталықта Малеевск және оңтүстік-
батыста Родник үш пластаралық кен қоймалары белгілі. Соңғы екеуі
Пластаралық денелер табанының кварц-полевошпатты порфярға бірігеді. Жалпы
кен орында Сu, Zn, Pb 2,2:7,6:1,0 қатынасты құрайды. Кен құрамында:
сфалерит, халькопирит, галенит, пирит, блек кені, арсенопирит, магнетит,
пирротин, туынды висмут , алтын, электрум, айнинит, кварц, хлориттер,
кальцит, мусковит, альбит, эпидот, лейноксен және биотит болады.
Қоспаның элементтері: алтын, күміс, кадмий, сынап, висмут, молибден,
кобальт, селен, таллий, галий, индий, германий, никель.
Кеннің текстурасы: қатпарлы, массивті, краптелінген.
Кен маңайындағы өзгерістері: кварцтелу, серицитизация, баритизация,
хлоритизация [24,25].
1.3 Кеннің параметрі және рудалық дененің пайдалы қазбалары
Малеевка кен орны колчеган – полиметалдық өнеркәсіп түріне жатады.
Негізгі руда компоненттері мыс, мырыш, қорғасын жатады. Алтын, күміс,
кадмий, висмут, индий, селен, теллур, қалайы, мышьяк және басқа да
элементтер қатысады. Өнеркәсіп рудалары аса күшті және бай, бірінші
көкжиекте концентрленген, контактідегі әлсіз кварциттердің жоғарғы жағында
экрандаушы порфиралық дене жатыр. Бұл көкжиек кеңістікте аса тұрақты, әйтсе
де линза тектес немесе тақта тәрізді кендер бөлшектеніп көрінеді.
Кен жақындатқыш каналдар өзінше жоғары зоналы жалыста байқалады.
Тектонамагматикалық активті периодта келесі магматикалық материалдан
жасалынып қалуымен ашылған. Кенделген орта болып кварциттер табылады.
Жоғарғы шекарада көбінесе нақты және барлық сульфидтердің кескіндері
анықталады. Сирек кездерде барлық рудалардың әлсіз қуаты дақтың немесе
жолақ дақтың сульфитизация ореалы байқалады. Шығу тегінде үш бағытқа жеті
субпаралеллді рудалық зонаға бөлінеді: Платовская, Холодная, Октябрьская,
Малеевская, Родниковая, Богровская, Луговая.
Зерттелетін ең ірі рудалық аймақ Родниковая болып табылады. Оның
үстіңгі бөлігі беткі қабаттан 300м тереңдікте жатыр. Бұл зона солтүстік –
батыс бағытта 25-30 градус бұрыш жасай отырып батырылады. Зонаның қуатының
реті 120-380м. Орта бөліктегі жалпақтығы 900 метрге тең [26,27].
2 Малеевка кен орынының рудасының тасымалдануы
Малеевка колчедан – полиметаллдық кен орны Ревнюшинск антиклинінде
солтүстік – батыс бөлігінде орналасқан. Сонымен қатар Малеевка айналасы
терригонді жуан Зырян топтамасымен жабылғаны анықталған. Бұндай құрылыс
конседиментациялық палеостратовулкан сияқты қарастырылыды.
Вулканотехникалық құрылыс активті. Оның қуаттылығы 430 дан 750м және одан
да көп, ал квазистабильді блокта 80-250м құрайды. Малеевка кен орынының
районында шөгінді майлы айналасында субмеридианальді солтүстік – батыс
жақта созылып жатқан және алевролитті саз, тасты, тас – саз, әк тасты сұр
көгілдір жасыл және жасыл түсті көрсетеді. Жоғары қиықта көмір – тасты
қабатшада алевролиттің сұрғылт – қара түстілігімен ерекшеленеді.
Вулканогенді – гидротермальды – тұнба тегі (колчедан-полиметаллдық руда
қоса отыра) 50% дейін айналасын алып жатыр және олардың төменгі, ортақ қиық
бөлігінде шығарылған.
Осы жердің айналасының қасиеті төрт байлам (төменнен жоғары қарай)
бөлінед:
1) Төменгі – вулканогенді – гидротерманальді – тұнба байлам
вафраектикалық – аглометавты классикалық ағын және хлорит – серицитпен
силицилитті шлейфтардың ағыны. Қуаттылығы 200-250м.
2) Төменгі тұнба байлам – алевролиттер, саз-тасты, тасты, иассивті,
бірыңғай. Қуаттылығы 50-100м.
3) Жоғары вулканогенді – гидротерманальді –тұнба байлам – хлорит –
классикалық ағындағы серицитовты селициталитті шлейфтар, қиықтың жоғарғы
жағы – массивті –серицит – хлоритті силициалиттер және хлоритолиттер
линзасы. Қуаттылығы 70-150м.
4) Жоғарғы тұнба байлам – тасты – саз алевролиттер, әк тасты –
тасты, әк тасты –сазды және көмірлі – сазды. Қуаттылығы 200-250м.
Негізгі көлем колчедан – полиметаллдық руда бірінші, үшінші байламда
орналасқан немесе вулканогенді – гидротермальды –тұнбаның ортасында
орналасып, оларды жеке рудалық жүйеде заттың тіршілік әрекетінің сапасын
қарастыруға болады. Кен орынынан солтүстікке және оңтүстік аймақта
қуаттылығы ақырындап кішірейген, ал вулканогенді-гидротермальді-тұнба тегі
байламы ақырындап өседі. Жоғарғысы Малеевка тауының солтүстік жалпағында
және Холодный районының оңтүстігінде: төменгісі оңтүстік Путинцева
жалпағында кездеседі. Рудалық кендердің негізгісі Малеевка, Родниковая,
Холодная, Луговаяны жағалай созылып жатыр. Негізінен рудалық кендер
табанындағы томпақ линзалардың түзу жабынмен оңтүстік-батысқа қарай 10-20
жасайтын қатынас пішінде болады. Олардың негізінен вулканогенді-
гидротермальді-тұнба ұйымдастырып, әр түрлі дәрежеде сульфидтік
минерализацияның қаныққан дақтармен ұйымдасуы жабында, барлық аралықта
субкелісімді заттар бұрынғы кезде субвулканогенді тегі- риолитті порфирлер
және андезитті порфирлер қуаттылығы бірнеше ондаған метрге дейін жетеді
[28,29].
Негізгі табиғи рудалардан бөлінетін типтер: колчеданды (күкіртті, мыс-
колчеданды және мыс-мырышты) және полиметаллды (жеке полиметаллды және
барит-полиметаллды), тұтас бір-бірінің қозғалысын алмастыратын жүйелер.
Олар негізгі – ортаңғы қасиеттерінің қуаттылығы 1-2м ден 20-30м дейін
даектің субкелісімді және ұшталған жүйенің барлығын қақ жарады, біріншіден
жеке кендер рудалық затта изомеленген топтамада бөлшектенеді. Комплексті
анализ Малеевка кен орынының геологиялық-құрылымдық ерекшелігі
морфологиялық рудалық зат, текстуралық – құрылымды, минералогиялық-
геохимиялық және физика-химиялық руданы сипаттайды. Олардың байланысы
рамада енгізілген заттармен қосылуы антогендік шыққан жерді екі негізгі
кезеңге бөлуге болады:
1) рудалық – біріншіден кеннің құрылуы.
2) метаморфогенді – екіншіден кеннің құрылуы
Бірінші кеннің құрылуы Малеевка кен орынында тұнбаның жиналуының
нәтижесінен кейін, су астындағы гидротермальді қайраткердің нем
құрайлығынан болып жатты. Осы процесс өте ұзақ болды, бірақ циклді-
импульсті формада жүрді. Циклдің басында кәрізді тыныштық кезінде,
гидротермальді ваннада азда-көпті тегіс гидротерм материал салыстырмалы бос
түсіру жағдайға келіп жатты. Силицитолитте және пирригенді тегі серицит –
тасты компоненттің, байытылған сигенетикалық сульфидтардың бөлінуімен өтті.
Ақырындап кәріздік орта қасиеті төмендеп, энергияның жиналуына әкеліп оны
лезде жібергенде, нәтижесінде фреатикалық жарылыс болды. Осы кезде
кластикалық ағым пайда болып, араластырумен қоса сынықталған интенсивті
газды-флюидалық фазада булануы болды.
Кәріздің жарылу кезінен кейін декструкциялық кластикалық интенсивті
ағым болды, бірақ эксгаляционды материалдық тегіс түсуі, ашық жүйедегі
массивті серицит-хлоритті силициталиттер және терригенді байламның болуымен
түсіндіріледі. Әр циклдің біту нәтижесінде конусқа ұқсайтын линзалы форма
рудалардың және кендердің массивті гидротермальді-тұнбалы байламның
кластикалық ағымда қатпарланған түрде болуы керек. Метоморфогенді кезең
өзіне термоконтакты метоморфизм түрін және аймақтық метоморфизмді көрінісін
қосты, Малеевка районындағы рудалық көрініс қызметімен байланысты. Бірінші
руданың құрылу қызметін және олардың реликтары бойынша метоколлойдтың
Щебнюшинск массивіне енгізілуі анықталды [30,32].
Малеевка кен орынының рудалық кені толығымен осы массив аймағында
орналасқан. Бұндай жағдай біріншілік метаколлойдтық руданың белгілі рудалық
кеннің шегінде толығымен қайта кристалдануға беріледі. Біріншілік
колломорфты құрылымдар спорадикалық болып ерекшеленеді. Келесі руданың
құрылуының негізгі кезеңі болып, даектің ортаңғы және негізгі қасиеті
генетикалық байланысқан рудаға еніп, сонымен қатар Щебнюшинский массивіне
ұқсайды.
Термоконтакты метоморфизм даектардың енуімен анықталды. Екінші рет
облыста олардың Малеевка кен орынының рудасының көрінісін әр түрлі жоғары
метоморфизмде құрылуын қайта өзгертті.Осы рудаларды геохимиялық мамандық
бойынша айтса, олардың құрылуы алтын, платина группасының металлдары,
никельдің қатысуымен болады [33,34].
Малеевка және Родникова кені 250-300 температурада болады. Кендердің
қалдықтарының тұнуы ондаған миллион жылдар бойы ақырындап өтті. Қайта
кристаллизациялау затқа айналумен өтті, бірақ құрылымдық-текстуралық
руданың қайта құрылуы болды. Олардың барлығы минералдық қосындылардан
тазартуын және созылып жатқан рудалардың минералдық дәндерін қатайту үшін
болысты. Осының бәрі руданың техногенді қасиетін жақсартуға әкелді. Ары
қарай бұндай рудалар орташа деп аталынады.
Руданың термоконтакты метоморфизмді руданың даектарға енуімен
байланысты, минералды парагенезистің анализі және жылулық жолдардың
есептелуі жүргізілгеннен кейін көруге болады. Ол 600-800 температурада
өтті. Тек текстуралық- құрылым бойынша ғана емес, сонымен қатар минералдық
айналымдарға айналады.
Геометрлік параметрлер метоморфизмді рудада даектің қуаттылығымен
анықталады. Көлемі тойымды аз қуатты дайкалардың рудалық заттармен және
метрмен, ондаған метрмен, көбінесе, жүздеген метрмен өлшенеді. Еріген
массаның суу рудалар және дайкалармен қалыптасқан. Кейбір зерттеулерде
ондаған, жүз мың жылды көрсетеді [35,36].
1,2 кестеде – Малеевка кен орынының табиғи рудасының минерологиялық –
геохимиялық және текстура – құрылымдық сипаты көрсетілген. Метоморфизиондық
рудаларды зерттеу 11,12,13,14 көкжиекте таулы өндіріспен ашылғандар,
келесі олардың қасиетінің ерекшеліктерін қорыта айтуға болады.
Термоконтакты метоморфизм аймағында біріншілік сульфидті матрица
рудаларында жаңа магнитті минералдар пайда болды. Олар: магнетит, пирротин,
кубанит, марматит. Темір сульфиді әр түрлі формада моноклинді пирротиннен
тройлитке дейін дәлдеуге болады. Жоғарыда айтылған әр түрлі табиғи руданың
типтерін термоконтакты метоморфизмде мангнитті минералдары әр түрлі бірінші
көрініс көрсетеді [37].
1- кесте Малеевка кен орынынң табиғи руданың минерологиялық –
геохимиялық сипаты
Руданың Cu:Pb:Zn Минералдар Элемент Элемент
типтері Қаты-наста серіктерін серіктерін
ры порфирлейтітаситын
н минералдар
Негізгі Екінші
дәрежелі
Көпшілігі Элемент
элемент серіктерінің
серіктері-нминералдық
ің концентрациясы
пішіндері
Күкірт-колчед Пирит, Селен Пирит -пирит
анды халько-пир теллур,
ит, кобальт,
кварцтар Изо-морфиты
Мыс-колчеданд95:1:12,5 Пирит, Теннантит, Висмут, Халькопирит,
ы халько-пиргаленит, молибден галенит,
ит, пирит, Минерал-дартеннантит
хлорит, сфалерит
актинолит*
Колчедан-мыс 14,3:1:22,Сфалерит, Арсено-пириВисмут, Халькопирит,
мырышты 6 халькопирит, кадмий, сфалерит,
т, пирит, бруккит*, сынап, Висмуттық
кальцит, альбит, Минералды минералдар
хлорит гранат Изомо-рфты
Мырышты 1,65:119,7Сфалерит, Пирит, Кадмий, Сфалерит,
кальцит, халько-пирисынап сфалерит
т, клеофан*Изомор-фты
Барит-қорғасы1:7:24 Барит, ХалькопиритКүміс, Галенит,
н-мырышты сфалерит, , кадмиий сфалерит,
галенит электрум*, Изо-морфты сфалерит
кальцит,
теннантит.
1-кестенің жалғасы
Руданың Cu:Pb:Zn Минералдар Элемент Элемент
типтері Қаты-наста серіктерін серіктерін
ры порфирлейтітаситын
н минералдар
Негізгі Екінші
дәрежелі
Көпшілігі Элемент
элемент серіктерінің
серіктері-нминералдық
ің концентрациясы
пішіндері
Барит-мырыш-қ1,14:1:4,6Барит, Теннантит Күміс, Галенит,
орғасын-мысты сфалерит, минералдар,мышьяк, халькопирит,
(полиметаллды халькопирикүміс, никель, барит,
қ) т, пирит. кобальт сурьма, теннантит,
кобальт, сирек
барит минералдар,
Минерал-дарэлемент-серікт
ер
2- кесте Малеевка орынының табиғи руданың текстура – құрылымдық
сипаты
Руданың Минерал-дықМорфо-логияТиптік Біршама тараған дәннің
типтері ассоциациянлық текстура мөлшері, мм.
ы минералдың
жиналуы
Пи-риХа-лько-СфалеГа-ле
т пирит -рит -нит
Күкірт- Пирит Әр түрлі Идиоморфнодән0,2-10,02-0,70,01- 0,03
колчедандыхлоритті жинақталғанді ,5 0,3
Мыс- Пирит Бекітілген,Шпидиоморфнод0,1-00, 04-0,20,1-00,05
колчедандыхалькопиритлинзалы, әнді., ,5 ,18
-хлоритті жолақты коррозионды
ілмекті,
интерстициаль
ді,
2- кестенің жалғасы
Руданың Минерал-дықМорфо-логияТиптік Біршама тараған дәннің
типтері ассоциациянлық текстура мөлшері, мм.
ы минералдың
жиналуы
Пи-риХа-лько-СфалеГа-ле
т пирит -рит -нит
Мыры-шты Кварц Жолақты, Гипидиоморфно0,01-0,05-0,10,1-0 0,05-
–кальцит дақты-жолақдәнді, 0,2 ,5 0,15
сфалеритті ты, аллотриоморфн
массивті, одәнді,
коррозионды
Қорғасын Барит–сфалеЖолақты, Аллотриоморфн0,01-0,05-0,10,1-0 0,05-
мырыш - рит-галенитдақты-жолақодәнді, 0,16 ,5 0,25
баритты ті,кварц-каты, гипидиоморфно
льцит-сфалемассивті, дәнді, шеткі
рит-галенит жағдай,
ті жолақты.
2.1 Мыс – колчеданды рудалар
Онда бөліктері екі түрлі салаға бөлінеді:
а) Рудада халькопиритпен қатар магнетит пен пирротин қатысады. Түйісу
аймағында қуаттылығы 4мм дейін жететін магнетиттің линзалы қатпарлары пайда
болады. Магнетит пиритпен және халькопиритпен дамиды. Магнетит дән күйінде
қатысады. Оның мөлшері 0,1-0,8мм, ал кейбір пириттің дәндерінің құрамында
пойкилитті пирротин кездеседі. Бұндай рудада магнит алғырлығы 40-60*10 б.
СИ-ға тең. Ілініп тұрған жақтағы даек рудада тройлит пайда болды. Оның
құрамы 3-6%ке дейін жетеді және магнетиттің жеке дәндері халькопиритпен
жабысып өскен. Олардың магниттік алғырлығы 0,16*10 б. СИ-дан
жоғарыламайды.
ә) Рудаға пирротин ғана қатысады. Бұндай жағдайда жанасу аймағында
даек мыс-колчеданды рудада дақты текстурада 15-20% пирротин бар. Пирротин
пирит дәнін, кейде халькопириттің дәнін корродирлейді. Пирротин дәнінің
мөлшері 0,02-ден0,08мм дейін байқалады. Халькопириттің бөлек дәндерінде
пластикалық кубанит байқалады. Магнитті қабылдағышы 674*10 б. СИ-ге дейін
жетеді [38].
2.2 Мырыш-мыс рудалар
Бөліктері үш түрге бөлінеді:
1) Рудада магнетитте және пирротинде қатысады. Осы арада массивті
рудадан 0,5-1м алыстағанда дайкадан жанасу 10% магнетит және 15-18%
пирротин болады. Магнетитің көп бөлігі халькопириттен, пирротиннен,
пириттен дамиды. Бұндай руданың магнит алғырлығы 60-80 б. СИ. Жанасудан 5-
10метр алыстағанда мыс – мырыш руданың мыс-колчеданға ауысу кезінде,
магнетиттің мөлшері тез азайып, дәні бірлікке дейін жетеді. Пирротиннің 5-
8%-ке құрамы төмендейді. Бұндай руданың магнитті алғырлығы 4-8,6*10 б.СИ.
2) Руданы тек қана пирротин құрайды. Бұндай жағдайда жаңадан екі
жағдайы байқалады. Мыс –мырыш рудада дайкамен контакты аймақта пирротин 20-
25% көлемнің тегіне байланысты. Осы арқылы пирротиннің және сфалериттің бос
кеңістікте болуы, олардың сызықты текстуралық руданы құрайтындығын
анықтады. Осы пирротиннің дәнінде брейтгауптит байқалады. Соңғысы П.Рамдор
бойынша өте жоғары қысымда және температурада пайда болады. Бұндай руданың
төменгі магниттік алғырлығына 0,5-0,98*10 б.СИ-ға байланысты. Пирротиннің
көп бөлігі оларда әр түрлі жоғары температурада магнитті емес – тройлитпен
көрсетілген [39].
2.3 Полиметаллдық рудалар
Жоғарғы облысы жиктелген метоморфизмді полиметаллдық кендерде жолақты
текстура пайда болады. Бұл жерде жолақтар кезектесіп орналасқан. Оның қуаты
4мм. Құрамында пирротин жоқ жолақтарда күмістің минералдары таралған.
Барлық кендер ине тәрізді тринолитпен сіңірілген.
Оның магнитті сезгіштігі 0,06*10 тен 13,36*10 дейін жетеді. Осы
айтылғандар басқа кендерде магниттің линзаларымен өзектілері орналасқан.
Оның магнетиттегі мөлшері 0,05 ден 0,77мм. Магнитті минералдардың
интенсивтілігі кенмен дайканың әсерлесуінен азаяды. Одан 10-20м
алыстағандағы жекеленген бидай облысында 5-184 ке дейін болады. Осыған сай
67,5*10-0,08*10 дейін өзгереді [40].
Жоғары температураның метоморфизмге түскен (актилинит, тренолит)
құрамында магнетитте пирротинде жоқ. Олардың сипаттамасы бойынша онда
молибдениттің кішкене белгілерінің болуын байқауға болады. Онда кейде
электрум белгісі болуы да мүмкін. Осындай зоналардың қуаттылығы 10см. Осы
кендердің магнитті алғырлығы 0,05*10 б.СИ.
Магнетиттердің кюри температурасының нүктесімен бағалауы 480-570
аралығында болуы, термоконткты метоморфизм аймағының қалыптасуы жоғары
температуралық тәртіпте болуын түсіндіреді. Бұл термолитпен актинолит
сияқты жоғары температурада кенсіз минералдардың таралуымен түсіндіріледі.
Құрамында жоғарыда аталған магнитті минералдар бар термоконтактыдағы
метоморфизм аймағы барлық сульфидті минералдардың пайда болумен
сипатталады. Бұнда қатты ерітінділердің бөлінуімен пайда болған минералдар
кең таралған: сфалерит-халькопирит, кубанит-пирротин-халькопирит,
халькопирит-пирротин, сфалерит-пирротин. Басты минералдар- дың сақталуы
құрамында сфалерит, халькопирит, пирротині бар пириттердің екіншілік
генерациясына әкеледі. Бірінші пириттің мөлшері 1- 1,8мм, екіншілік
пириттің мөлшері 0,03-0,8мм. Пириттегі пойколитті қосылыстардікі 0,002-
0,005мм.
Жоғары аймақта сипатталған біріншілік сфалериттер 0,3мм болатын аз
мөлшерде корродирленген дән түрінде болады. 80-85% дейінгі сфалериттердің
негізгі массасы жоғарыда айтылғандай қатты ерітіндінің ыдырау өнімі ретінде
көрсетілген. Оларға эмульсиялық субграфикті, графикті-құрылым тән.
Біріншілік халькопириттің дәндерінде катаклазбен икоррозияның іздері бар.
Осылардың анализінде сандық, сапалық сипаттамалары анықталмайды. Малеевка
кен орынының пайда болу динамикасы келесі түрде беріледі.
150 С та пириттің, халькопириттің, галениттің, сфалериттің
кристалдану
басталады. Т-250-300 та темірдің моносульфиді мен күкіртке дейін
диссоцияланатын пириттердің термиялық ыдырауы жүреді.
Бұл процесс үш кезеңнен тұрады:
1) реакциялық орталықтардың пайда болуымен жүретін активизация.
2) бөлшектері активтелген көрінетін декрипитация. Т-250-300 та
болады.
3) пирит магнитті, гексогональді пирротинге айналады. Оның реакция
әректтескіштігі өте жоғары.
4) Т-650-700 та пирит-пирротин-тройлит тізбегінде магниттсіз
тройлитке дейін айналуы мүмкін.
Қатты ерітіділердің түзілуі:
1) Т=300-8400 С –та сфалерит+пирротин6
2) Т=2500 С халькопирит+пирротин6
3) Т=3000 С барнит+халькопирит,
4) Т=550-650 0С халькопирит+сфалерит
Қатты ерітінділердің суығанда ыдырауы:
1) 3500 С сфалерит-халькопирит,
2) 2350 С кубанит-пирротин-халькопиррит
3)1500 С халькопирит-пирротин
Күкіртпен байытылған пириттің диссоцияциасында пириттелген газ
фазасында пирит және халькопирит минералдарының түзілуіне себеп болды.
Метоморфизмде жаңа минералдар түзіледі. Олар: пирротин,магнетит, марматит
және қатты ерітінділердің ыдырау өнімдері: сфалерит+халькопирит,
сфалерит+кубанит, сфалерит+пирротин, халькопирит+кубанит. Даектерді
амиактаған кезде қалыпты кендерге тән парагенезистердің ауысуы қалыптасты.
Малеевка кен орынындағы плтинойдты металл топтарын бөліп оқыту, олардың
метоморфизмді кенде орналасқанын және белгілері байқалатындығын көрсетуге
болады. 11 көкжиекте табылған 5-ші кенге, төмендегі тән.
Метоморфизм дәрежесі бойынша келесі әртүрліктер анықталады:
1) Негізгі құрамындағы эндоконтакты даектардың аймақтарында
минералдардың болуы. Минерализация пиритпен, халькопирит дәнінің кейбір
түрлерімен, доңғалақ пішінді титаномагнетитпен жүреді. Пентландиттің
жекелік дәндері де бар.
2) Кендердің дайкалармен байланыс аймағында кристалдану жүреді.
Орынбасудың өзекті текстурасы порфирленген кен құрылымы идиоморфнодәнді,
аллотриоморфнодәнді, субграфикті, эмульсияны жиі қолданады. Қуаттылығы 2-
8мм болады. Негігі даектің өзгеру интенсивтілік белгілерін ұстайтын кенсіз
өзектер байқалады. Кенсіздер сфалериттің дәнін жоғалтып жеп, өзінде
пириттің дәнін құрайды. Сфалерит дәндерінде галениттің, кейде
халькопириттің эмульсиялы белгілері болады.
3) Негізгі құрам дайкасы арасындағы кендердің интенсивті метоморфизм
іздері бар. Олардың ерекше сипаттамасы ретінде жұқа, мм-мен өлшенетін
негізгі құрамдылық кенсіз өзектерінің болуы мүмкін. Негізгі кен
минералдарының бөлінуі жинақты. Сфалерит, галенит-пириті бар жолақтарда
бөлінеді. Оларға темірдің дисульфидінің болуы тән. Сфалеритте темір бар.
Галенит сфалеритке қатысты дұрыс емес пішінді дәндеріде бар.
Халькопирит пириттің өзектен тыс, халькопирит сфалеритте эмульсия
түрінде берілген. Басқа минералдардан теннатитпен магнетит алынады.
Магнетиттің болуына ерекше назар аудару керек. Малеевка кен орынында
басқаларға қарағанда 5-ші кенде ол кең таралған. Кендерде магнетиттің
болуы,олардың магниттік сезімталдғымен сипатталады. Соңғысы күкірттің
пириттің кристаллизациясымен байқалады. 5-ші кестеде платинойдтары бар
кендер сипаттамасы берілген. 5-ші кеннен бөлек 12 және 15 кендер де күшті
қуаттылығымен сипатталынатын (2-3,5) дайкалар бар. Дайкалардың қуаттылығы
аз таралған, ал күшті қуаттылықты дайкаларда жылу энергиясы көп және
олардың кендерге енгізілуі қиын жолмен жүреді. Пирротиндермен тройлиттер әр
түрлі температураның болуы кендердің жүргізілуі 0,04*10-5,5*10 аралығындағы
магнитті сезгіштігі бойынша бейнеленген көкжиектердің метоморфизмді
кендерінің дифференциясымен жүреді.
3-ші кестеде олардың алынған үлгі бойынша кендердің құрамындағы
платинаның болуы келтірілген [41].
3 - кесте Кендердегі платинаның үлгілерінің бөлінуі
Көкжиек Рудалық зат Кенен алынған үлгі
Полиметаллдық Мыс-мырыш
12 6 5 5
6 6
13 7 7 3
12 7 5 2
13 7
4 - кесте Pt жалпы сандық үлгінің үлесі
Жалпы сандықтан үлгінің % үлесі
Pt ,бар 0,05-0,1 0,1-0,5 0,51-1,01,1-1,1,51-2 2,1-3,0 3,0-4,
шектер 5 0
Полиметаллды12,5 512,5 717,5 37,5 512,5 ½,5 25
қ рудалар
Мыс-мырышты 512,5 1127,5 - - - - -
рудалар
Толығымен 615 1640 717,5 37,5 512,5 12,5 25
11, 12
көкжиекте
3 Эксперименттік бөлім
3.1 Зерттеу әдісі және суреттеу нұсқасы
3.2 Полиметаллдық рудалар
Рудалық минералдар негізінен темір сульфидімен, фалеритпен,
галенитпен,халькопиритпен көрсетілген. Басқа минералдарда үлгінің бөлігінде
пирротин, халькопирит кейде кубанит қатысады. Жолақтармен көрсетілген
порфириттер қосылған рудалы еместе титаномагнетит, магнетит пайда болады.
Рудалы еместің рудалы минералдың контактісінде магнетиттің жіңішке
жолақтары байқалады.
Зертттелген аншлифтерде көбінесе темірдің сульфиді негізгі пириттің
екі генерациясымен көрсетілгенді қолданады. Ертедегі генерация
аллотриоморфнодәнді құрылымды дәннің жиналуымен анықталады. Пирит 2 кубтық
формадағы кристаллда пириттің бірінші генерациясы мен және аллотриоморфты
дәнмен дамығаны көрсетілген. Пириттің кристалының мөлшері 20-25 микроннан
1,2 миллиметрге дейін байқалады. Пириттің екінші генерация дәрежесінің
дамуы, рудалы минералмен рудалы емес жолақтардың контактісімен байқалады.
Осы арқылы рудалы емес жолақтар пириттің қаңқа тәрізді қалдықтарымен,
шамасы бірінші генерациямен анықталады. Пириттің екіші генерация
кристалында домалақ тамшы тәрізді пішінде галенит, сфалерит, халькопирит
кездеседі.
Мөлшері 8ден 20микронға дейін. Кейбір дәндерде дәл осындай домалақ
пішінде пирротин болады. Пирит дәндерінің дамуы бірінші жағдайдағы сияқты
пирротиннің екінші генерациясында жегідей жеуі галенитпен, сфалеритпен және
халькопиритпен болуын айтуға болады. Бұл құбылыс көбінесе рудалы емес жолақ
мөлшерінің және жолақтардың дамуымен, көбінесе сфалеритпен жатқаны жиі
байқалады. Екінші болып зерттелген полиметаллдық кен орынында тараған
минералдардың бірі-сфалерит болып табылады. Оның құрамы 12-80% дейін
байқалады. Зерттелген рудада сфалерит дұрыс емес пішінде қатысады. Көп
бөлігі ұяшық, жолақтар және қабатша сызық күйдегісін құрастырады.
Сфалериттегі құрастырылған ұяшықтар, жолақтар, қабатшалар пиритII-нің
еріген кристаллдарымен белгіленеді. Сфалерит дәнінің мөлшері 10-700
микронға дейін жетеді. Көбінесе дәннің бөлігінде басқа минералдардың
қосылуы байқалады. Олар:пирит, халькопирит, галенит. Көбінесе
халькопириттің эмульсиондық дақтар және микро дәндер түрінде қатысуын
байқауға болады. Эмульсиондық дақтар және микродәндер түрінде қатысуын
байқауға болады. Эмульсиондық дақтар аз тараған. Микродәндерінің мөлшері 2-
10 микрон. Сонымен қатар халькопириттің жіп тәрізді жолақтары пайда болады.
Сфалериттің кейбір дәндерінің бөлігінде жұлдызша пирротиннің бар екендігі
анықталынды.
Микроскоптан қарағанда сфалериттің түстерінің кейбір айырмашылығын
белгілейді. Типтік кезде жарық шағылғанда қоңыр, дәндері көгілдір түрмен
байқалады. Көбінесе негізінен пирротинмен ұштастырылған. Осындай пириттің
ұштастырылуын ескере отырып түрлерден темір құрамы жоғары екендігінің
дәлелі болды. Сфалериттегі темірдің құрамы зерттеулерде көрсеткендей,
чешсктардың (Крс,1965), Япондардың (Нагата Т, 1965) ғалымдардың, сонымен
қатар РГУКР ВНИИцветмет (1987-2000ж) лабораториясында орындалған. Олардың
магниттік сипаты-магниттік сезінушілігі және қалдықтарын магниттеумен
байланысқан.
Галенит және халькопирит зерттелген руданың шетінде әркелкі тараған.
Галенит рудада 0,7-8% құрайды. Көбінесе дәннің бөлігі дұрыс емес пішінде,
басқа рудалы минералда шығанақ тәрізді болады. Оның жолақтары сфалериттің
ұяшықтарымен ұштасуы байқалады. Бұндай жиналған галенит, сфалерит
дәндерінің арасында орын алады. Оның біте бастау шекарасы бұл жағдайда
сфалерит дәндерімен түзу сызықты, бірақ шығанақ тәрізді емес. Сонымен қатар
графикалық, субграфикалық және галениттің сфалерит дәндерінде жекелік
микродәндер түрінде (2-10микрон) болуы байқалады. Кейде галенит дәндерінің
жиналуының мөлшері 1200 микронға дейін ұйымдастырылған.
Ең көп зерттелген рудада қарама-қарсы тараған халькопирит
сипатталады. Оның құрамы 2-16% дейін тараған. Көбінесе ол 3-16% мөлшерде
анықталады. Руда саласының шегінде пириттің бірінші генерациясының
қосылуы,осы минералдық дәндер арасындағы интерстицияны атқарады. Бұндай
бөлудің конфигурациясы өте күрделі. Жоғарыда айтылғандай жолақтар және
магнетиттің жеке дәндерінің мөлшері 120микронда байқалады. Ал рудалы еместе
жолақтар, ұяшықтармен, линзалы потфириттер, титаномагнетит қатысады. Пирит
II кейбір кристаллында халькопириттің, жиі сфалериттің мөлшері 2-15микронға
дейін байқалады. Зерттелген руда шлифінде темірдің сульфиді 40-85% құрайды
Халькопирит интерстицияда ықшамдалып, пириттің, сфалериттің
дәндерімен құрасып, ұяшықтардың көп бөлігінің мөлшері 400микрон дұрыс емес
формада, линзалы, жолақты, субграфикалық және графикалық бөлінуімен
анықталады. Ол микродәндер күйінде (2-5микрон) және сфалерит дәндерінің
эмульсиондық бөлінуі кейде галенитте және пиритте микродәндер күйінде
қатысады. Ұяшықтардың мөлшері 600-1200 микрон құрайды. Линзалар 40*600
микроннан 100*1100микронға дейін болады.Жолақтардың қуаты 15-400микронға
дейін жетеді.
Кейбір дәндерде кубаниттің таблетка тәрізді дәндері байқалады.
Халькопириттің орнын халькопирротинмен ауыстыру процесі жүргізіледі. Бөлек
халькопириттің дәндері кейбір аншлифтардан микрофиндер кездеседі.
Халькопириттің зерттелетін бөлшекте мөлшері 2-6% тан 37-45%
байқалады. Кеннің типтерін жазу үшін, жоғарыда жазылғандай негізгі рудалық
қарым-қатынастарын келесі құрлыстарына бөлуге болады:
аллотриоморфнодақылды, субграфикалық, эмульсиялық, күйдіру, қаңқалы мен
шеті өңделген.
Текстурасы:массивті, жолақты, өзекті, ілмекті, ілмекті-шұбар.
Мыс-мырыш рудалары мыс-мырыш, мырыш-мыс, мыс-колчедан бөлшектерінің
таралуымен сипатталады. Мыс-мырыш рудасының негізгі массасын темір сульфиді
құрайды. Бұларда полиметаллды руда сияқты пириттің бірінші генерациясы және
пириттің екінші генерациясы деп бөлінеді. Пириттің бірінші генерациясынан
марказиттер және мельниковит-пириттері өте сирек кездеседі. Зерттелген
аншлифте көбінесе пириттің екінші генерациясының таралуымен бірінші
генерацияда 25-100микрон, кристалдар екінші генерацияда 500-3000микрон
пириттер бірінші генерацияда дақтар, тілімдер, аллотриоморфтық және
интерсертальді құрлысты сипаттап жатады. Соңғы жағдайда интерстиция
халькопиритпен, сфалеритпен толтырылған және дәндері күрделі конфигурация
құрайды. Зерттелген мыс-мырыш аншлиф кенінде сфалерит 3-32% құрайды.
Итерстицияда тараушылықпен қатар, пириттің жалған дәндерімен сфалериттер
бірнеше дәндердің қосылу түрлерімен ұяшық, линза, ілгек түзе отырып
локализацияланады. Кейбір аншлифте субпараллельді жолақтар байқалады.
Көбінесе сфалериттер мен рудалы емес минералдардың құрамында
бағынышты болып орналасқан. Осындай жолақтардың шеткі бөлшектерінде пирит,
халькопирит дәндерінің күйгенін анықтауға болады. Бұндай жолақтардың іші
кезекпен рудалы еместі күйдіргенде сфалерит дәндері пайда болады.
Сфалериттер зерттелген рудада басқа минералдармен әр түрлі дәрежеде
толтырылғаны сипатталады. Таза сфалерит дәндері мүлде аз кездеседі.
Көбінесе пирротиннің, галениттің, халькопириттің, пириттің мөлшері 2-15
микронға дейінгі микро дәндері бірге кездеседі.Сонымен қатар пириттің көп
бөлігі кубик пішінді ерітілген дәндер күйінде болады.
Галенит сфалерит дәндерінде сирек және сонымен қатар эмульсиондық
бөлінген түрінде кездеседі. Кейбір аншлифте сфалериттің жұқа жолақтардың
халькопиритте және оның өнімдерінің ыдырауымен сипатталады. Бөлек
аншлифтарда сфалериттің магнетит дәндерімен қосылуы байқалады. Осы
жасалғандар жекеше сфалериттің және рудалы еместің жасалу жолақтармен
ұштастырылады. Сонымен полиметаллдық рудалар сияқты әр түрлі сфалериттің
мыс-мырыш рудада темірмен толтырылғанын айтуға болады. Сфалериттің дәнінің
мөлшері 30-620микронға дейін байқалады.Галенит зерттелген рудада
сфалеритпен тығыз ассоцияланады. Олармен бірге байланысын немесе оның
дәнінде субграфикалық және графикалық байланыста болады. Кейде ол
пириттердің бірінші генерациясында жеке бөлініп локализацияланады немесе
таратылады. Дәннің мөлшері және галениттің бөлініп шығуы 15-30-дан
250микронда байқалады. Пробалардың құрамында 6-10%артып кетпейді. Басқа
минералдарда теннантит (блекла руда) және арсенопириттің ұзындығы 15микрон
бірдей дәндері байқалады.
Теннантит халькопиритпен тығыз ассоцияланады. Соңғысы теннантит
дәнінің жиек маңында жиі кездеседі. Теннантиттің дәнінің мөлшері 3-260
микрон, пробадағы оның құрамы 0,3-0,5% артып кетпейді. Магниттік фракция
рудасынан бөлінген келесі минералдар: сфалерит, халькопирит, пирротин,
халькопирротин, кубанит, пирит. Көпшілігі сфалерит және халькопирит
жағдайын басады. Осы арқылы минералдардың ара қатынасы әр түрлі болады. Бір
жағдайда сфалериттер, ал басқа жағдайда халькопириттер болады. Әсірісе,
сфалериттер магнитті фракцияда болатын темірдің маңызы жоғары болады.
Темірді анықтау үшін кеннен бөлінген магнитті фракциядан сфалериттің екі
монофракциясында өткізілді. Онда темірдің концентрациясы 8 және 14,6% те
байқалады. Микроскоптың астында сфалериттің дәнінің көпшілік брикеттері
сиялы түс береді. Магниттік фракцияда халькопирит рудада бос дәндер ретінде
және жанама өсім дәндері, тікелей минералдың құрамында кубанит, пирротин,
халькопирит, сфалерит сияқты минералдар кездеседі. Бос дәндер магниттік
фракцияда халькопириттер шағылысқан сәуледе қою сары түсті түс көрсетеді.
Кейбір халькопириттің дәндерінде тікелей теннантит мөлшері 10 микрондар
кездеседі. Теннантиттің дәндері халькопириттпен және сфалеритпен жабысып
өскен күйде болады. Бұндай дәннің мөлшері 8-120 микрон.
Магниттік фракцияда пириттің бос дәндері сфалеритпен және
халькопиритке қарағанда аз тараған Негізінен бұлар еріген кристалдар,
мөлшері 15ден250 микрон күйінде болады. Пиритте сфалериттің және
халькопириттің дәндері жабысқан және жанама өнімдерінің бөліктері табылған.
Сфалериттің кейбір дәндерінде эмульсиялық дақтар, субграфикалық және
халькопириттің бөлінуі, пирит дәндерінің микроқосылуы құрамына кіреді.
Дәннің мөлшері 0,02 ден0,12мм. Сфалериттің басқа рудалы минералдармен
жабысуы қиын. Жоғарыда айтылғандай сфалерит сонымен қатар пириттің
дәндерінде жанама жабысқан. Теннантит дәндері таблеткалы және дұрыс емес
пішінде мөлшері 0,07-0,09мм халькопиритпен және сфалериттің дәндеріменде
тығыз байланысып жатыр.
Арсенопирит жіңішке призмалық формада жеке дәндер күйінде кездеседі.
Ұзындығы 0,08мм. Ковеллин жеке дән күйінде, халькопирит, пирите дамып
келеді. Магнетит және пирротин зерттелген барлық аншлифте жеке дән күйден
өзіндік ұяшыққа дейін, тамыршықтарының құаттылығы 1ден11мм-ге дейін
кездеседі. Соңғылары руда дайкасында тікелей зерттеледі. Магнетит дәні аз
қуатты (0,2ден 2,3мм) тамыршықтар құрайды. Қалдықтары кристалдық, пириттің
еріген дәндерінің мөлшері 0,01ден0,34 мм құрайды.
Дәндернінің басымдылығымен 0,1-0,15 мм құрайды. Бұл дәндер дұрыс
емес пішінде және көрінісі күрделі. Рудада магнетит тамыршықтары нақты
контакт көрсетеді. Ол дайка жаққа шайылып және дақтармен орын ауыстырып
қоюланған даектың ортасына деген бағытты әлсіретіп және пирит пен
халькопириттің дақтарына өзгереді. Кристалдық пириттің дәнінің мөлшері 0,04
тен0,25 мм, көпшілік дәнінің мөлшері 0,04-0,06 мм. Халькопирит жиналған
күйде дұрыс емес формада мөлшері 0,6 мм-ге дейін жетеді (көпшілігінің
мөлшері 0,0-0,05мм).
Сульфаттардың минерализацияланған аймағы дайкадағы қуты 50-250 мм
жоғары емес. Сосын даектың ортаңғы бөлігіндегі магнетит және
титаномагнетиттің алғашқысы сақталады. Пирротинизация шекарасында пирротин
дәнінде халькопирит, сфалерит қосылады. Галенит колчеданды мыс- мырыш
рудасында жеке дәннен бірінші пайызға дейін құрайды. Сондықтан галенит
дәндерінің тенденциясының үлкенділігі жақсы байқалады. Дайкалар мен
порфириттерге қарай бағыты минералдық қасиеті бойынша руданың мыс- мырыштан
полиметаллға жыожу тенденциясының үлкенділігі жақсы байқалады. Еске сала
кетсек, қазіргі кезде осы ауысудың сипатының ақпараттарын қортындылауға
болмайды.
Руданың полиметаллдық қасиеті жіңішке тамыршықтардың алғашқы
миллиметрден ондық сантиметрге дейін зерттеуге болады. Негізгі пирит,
халькопирит және сфалерит минералдарында, сонымен қатар руданың текстуралық
– құрылымдылығы өзгеше, біресе олар толығымен мыс – мырыш сияқты сақталады.
Кейбір аншлифте сфалерит дәндерінің құрлысы жоғарлығымен ерекшеленеді. Оның
аумағы 15-20% дейін жетеді.
Галениттің айтарлықтай бөлігі жіңішке жинақталған күйде, эмульсиондық
енгізілген, сфалериттерге тамыршықтың және пирит дәндерінде пойкилит
түрінде енгізілді. Галениттің бос дәндерінің мөлшері 0,006-0,05мм. Олар
сфалеритке, халькопиритке рудалы емес минералдармен жабысып өседі. Кейбір
галениттің үлкен дәндері домалақ болып сфалеритке енгізілетінін айтуға
болады. Рудалы емес минералдарға кварц, барит, тринолит жатады. Рудалы
еместерге тәжірибеде рудалы минералдарды жегідей жейді. Рудалы емес
минералдарда тамыршықтардың болуы кездейсоқ емес. Пириттің, халькопиритпен
сфалериттің қалдықтары қанқа түрінде сақталады
3.2.1 12 көкжиектегі руданың минаралдық қасиеті
Заттың қасиеті бойынша 12 көкжиектегі руданың ашылуы №7 рудалық
заттың полиметаллдық және – мырыш руданың қиыстыру арқылы көрсетіледі.
Көбінесе күкірт – колчеданды руданы қолданады. Руда үшін қайта
кристаллизациялау, интенсивтілік жалпы даектың қасиетін сипаттайды. Осы
факторлармен текстуралық және құрылымдық руданың өгешелігін анықтайды.
Дайкамен бірге зона контактысында жолақты, ілмекті–шұбар,
кристаллокластикалық, кристаллобластикалық түрінде тараған. Осы текстураның
көрініс дәрежесі даектан алып тастағанда төмендейді. Олардың көріністері
әсіресе, кристаллобластикалық, кристаллокластикалық тестурасы 13 көкжиекке
қарағанда қарқынды. Идиоморфнодәннің, аллотриоморфнодәннің,
гипидиоморфнодәннің құрылымынан басқа аймақтың метоморфизмді құрлысының
типтері дамыған. Олар: коррозионды, субграфикалық, графикалық, шеткі
жиекті. Сонымен қатар қатты ерітінділердің құрлысы эмульсионды.
Қорғасын колчедан рудасы негізінен галениттен (60:85%), аз көлемде
пириттен (15% дейін) тұрады. Сфалеритпен халькопирит жеке жәндер күйінде
0,3:0,5% дейін кездеседі. Галенит негізгі масса ретінде басқа қалған
минералдың рудаларында енгізілген болып саналады. Дәні дұрыс емес пішінде
0,06 дан 1,08 0,34мм дейін көрсетілген. Пирит екі генерациядан тұрады. Өте
ерте генерация (пирит I) дәнінің мөлшері 0,02-0,12 мм, дәндерінің
аллотриоморфнодәннің құрылымымен жинақталғаны анықталған.
Өте кеш (пирит II ) дәндері жақсы кристаллдық дақтар шекарасымен
көрсетілген. Олардың кейбіреулері тікелей галенитпен тамшы түрлі
пішінде,0,02-0,08 мөлшерді құрайды. Пириттің II дәндерінің бөлшегі
галенитті жұтады, кейде қаңқалы пішінге дейін жұтылады.
Сфалерит, халькопирит, теннантит, галенит дәндерінде дұрыс емес
пішінде мөлшері 0,06-0,12 мм енгізілген күйде қатысады. Сфалерит кей кезде
тікелей бір келкі дәндер құрылады. Галенитпен оның шекарасының көпшілік
бөлігі ұзын сияқты, ал қалған дәндері – күрделі.
Полимеоаллдық және мыс – мырыштық, медисті – мырыштық рудалар
сфалеритте оның көпшілігі маңызы аймақтық контактысында ықшамдалып,
негізінде марматитпен көрсетілгені сипатталады. Оның маңыздылығы 12 ден
80%ке дейін байқалады. Сфалерит өте ойлы – қырлы тараған. Жолақтар
сызықтарының қуаттылығы 0,8ден 4:5 мм. Рудалы емеспен, пиритпен,
халькопиритпен бірге байланысқан. Дәннің мөлшері 0,01ден0,4мм, дәндері
дұрыс емес пішінде болады. Сонымен қатар рудада пириттің екі генерациясы да
қатысады. Бірінші I пириттің дәнінің мөлшері 0,01-0,2мм, II пириттікі
0,03ден 0,8мм. Пирит II сфалеритке пойкилиттің енуін, теннантиттің анда –
сонда болуын қадағалайды. Пириттің бөлігі пирротинмен орын басады.
Халькопиритпен және рудалы емес пен жегідей жейді. Халькопирит,
графикалық, субграфикалық сала шегінде ерекшеленеді. Бірінші I пиритпен
қосылған, жіңішке жарықпен толтырылған және жоғарыда көрсетілгендей, кейде
сфалеритпен өзіндік дәндер қосылады. Бұндай дәндерінің мөлшері 0,02 ден
0,045 мм құрайды. Халькопириттің дәндері тікелей галенитпен белгіленеді.
Халькопиритетікелей кубаниттер сирек қатысады. Галенит рудада өте ойлы –
қырлы орналасқан. Жеке дәннен 7-8% ке дейін дәннің көпшілік бөлігі
амебообразды пішінде тараған. Олардың мөлшері 0,01ден0,4м дейін жетеді.
Сфалерит ұяшығымен оның жолақтарын ұштастыруымен сипатталады. Кей кезде
галенит сфалерит дәнінің маңында жейде түзеді. Бұндай жағдайда
сфалериттің онымен бітіп кету айналасының шекарасы түзү сызықты болады.
Теннантиттің маңызы 1:1,5% жиі көтеріледі. Арсенопирит жеке дәндерде
призматикалық пішінде мөлшері 0,02-0,1мм ден қысылады. Кейбір рудалы емес
минералдарда актинолиттің призмасы кездеседі. Полиметаллдық және мыс –
мырыш руданың даекка термоконтакты әсері шегінде жоғарыда айтылғандай қайта
крисстализацияланудың төменгі дәрежесінде сипатталады. Оларға негізінен
массивті әлсіз әрекеттескен барлық жерде дақты – ілмекті текстурасы
байқалады.
Сфалеритпен және темір сульфидімен құрылған аймақтық концентрацияның
құрылуымен анықталады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
5
1.1 Қазақстан кен орнындағы платина элементтерінің таралуы
5
1.2 Малеевка кен орнының геологиялық құрылысының ерекшелігі 7
1.3 Кеннің параметрі және рудалық дененің пайдалы қазбалары
8
2 МАЛЕЕВКА КЕН ОРНЫНЫҢ РУДАСЫНЫҢ ТАСЫМАЛДАНУЫ 9
2.1 Мыс колчеданы рудалары
15
2.2 Мырыш – мыс рудалары
16
2.3 Полиметаллдық рудалары
16
3 ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ
20
3.1 Зерттеу әдісі және суреттеу нұсқасы
20
3.2 Полиметаллдық рудалар
20
3.2.1 12 көкжиектегі руданың минералдық қасиеті
27
3.2.2 11 көкжиекте ашылған руданың минералдық қасиеті
32
3.3 Руданың физико – химиялық қасиеті
34
4 РУДАНЫҢ БАЙЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ЖАСАУ 38
4.1 Үлгілерді дайындау механизмі
42
4.1.1 Аншлифтерді дайындау
42
5 ЭЛЕКТРОНДЫ МИКРОСКОПТАН ДАЙЫН МИНЕРАЛДАРДЫ
ҚАРАСТЫРУ
52
ҚОРЫТЫНДЫ
56
СӨЗДІК 57
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 63
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Химия және
биология мамандығы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақарыбы Платиналық элементтердің рудадағы (кендегі) байланыс
формаларын және қоспа түрлерін зерттеу.
Кіріспе
Платиналы металдар жер қыртысында аз кездесетін металдар. Бұлар сап
түрінде өте аз мөлшерде, күйреген тау жыныстарында барлығы бірге аралас
кездеседі. Платиналы металдар бытыраңқы болғандықтан адам баласына кеш
мәлім болды. Соған қарамастан платиналық металдар өндірісте, медицинада
және тұрмыста кеңінен қолданылады.
Шығыс Қазақстанда тау-кен металлургиялық өндірістерге негізгі
минералды шикізатқа сульфидті кендер (нитрит, халькопирит, арсенопирит)
жатады. Бұл кендердің басты элементтері Cu, Zn, Pb, Fe.
Кенде қоспа элементтер ретінде Cd, Sb, As(0,01-0,1%), Bi, Tl,
Co(0,001%), Au, Se, Te, Ga, In, Pt, Pd және басқалар (0,0001%) жиналады.
Бұл элементтер негізгі минералды және ілеспелі компоненттерде сап түрінде
немесе жіңішке дисперсті, субмикроскопиялық қоспа күйінде кездеседі.
Көпшілік қоспа элементтері кеннің сульфидтік құрамында болады,
шамамен 90-100%-тейі қосалқы запастағы Se, Te, As, Co, Cd болса, 70-80% -
Ag, Tl, Mo, Au, платиналы металдар болса, 30-40% - Ga, Zn, Ge [1,2] .
Соңғы кезде шешуге таяу тұрған ірі мәселелердің бірі – шикізатты
толық пайдалану. Бұрын, шикізаттағы басты элементті пайдаланып аралас
жүрген элементтерге назар салынбай, олар қалдық болып кететін. Мысалы,
күкірт қышқылы өндірісінің қалдықтарында – қақ және тозаң түрінде: Cu, As,
Au, Se, Te, Tl, платиналық металдар және т.б. элементтер бар, ал күкірт қыш
қылымен салыстырғанда ол элементтер бірнеше есе қымбат тұрады [1-3].
Сондықтан, минералдық қорды комплексті зерттеу кезінде – галинит,
сфалерит, пирит, халькопирит, арсенопирит сияқты сульфид минералдармен
изоморфты байланысқан платина тобының металдарын ерітіндіге шығарып алып
зерттеу күн күттірмес мәселелердің бірі болып табылады. Ал оларды
ерітіндіге шығару кезінде жоғалтпай, ұқыпты алу мәселесі – олардың таралуын
рудадағы байланыс формасын және басқа қоспа элементтердің әсерін зерттеуді
қажет етеді.
Міне менің бітіру жұмысымның ізденістері де жоғарыда айтылған
мәселелерге арналады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Минералдардың физика-химиялық
қасиетін және рудадан қоспа элементтердің құрылысын анықтау.
Зерттеудің нысаны. Малеевка кен орнындағы 11,12,13 көкжиекте ашылған
рудалардың қасиеттерін және қоспа элементтерінің құрылысының ерекшеліктерін
анықтау [4,5] .
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Қазақстан кен орынындағы платина элементтердің таралуы
Басқа ТМД елдері сияқты, осы қазіргі жүз жылдықта Қазақстан
Республикасында платинойдтың негігі шикізат түрлеріне деген сұраныс
қызығушылық көрсетті. Сондықтан платинойдтар өндірілетін жерге үлкен көңіл
бөліп отыр. Осындай рудалық көздерінің бірі сульфид кендерінің кен орны
болып табылады.
1978-1998 жылдары әр түрлі өнеркәсіптердің және ғылыми зерттеу
ұжымдары (ПТО Вост-Казгеология ВНИИцветмет) жерінің колчедан-
полиметаллдық рудаларында және металлургиялық кен байыту шикізаттарын
өндіргенде платинойдтың құрамы жоғары болды. Бұл жұмыс кең ауқымды мазмұнда
болды.
Малеевка кен орынының колчедан- полиметаллдық кендері платинаға бай
екендігін 1998 жылдан бастап, ВНИИ цветметпен және Зырян Тау-Кен байыту
комплекстерінің және АОҚ КазМырыш күшінің көмегімен зерттеле бастады [6-
8].
Платинаның химиялық құрамы, ылғи темірмен (20%-ке дейін) аздаған
иридий, мыс паладий, радийден тұрады. Көпшілік талдаулар өте таза емес,
микроскопиялық зертелмеген материалдарға жатады. Сондықтан қатты ерітіндіде
қандай бірге жүретін элементтер бар екенін, ал қайсысының ішінде қосылған
немесе қоспа түзетінін ешқашан анық табуға болмайды [9,10].
Кристаллографиялық мәліметтер. Гексаэдрлік; шашыраңқы кен орындарында
көбінесе оралған аллотриоморфты массалар, кейбір оңтүстік африкалық кен
орындарында әдемі кристалдар түрінде болады. Кубтік сингония, границентрлі
тор а=3,927. Бірге жүруі байқалмайды. Табиғи заттың меншікті салмағы 14-19,
таза жасанды кристалда-21,5.
Оптикалық қасиеті. Мөлдір емес натрий жарығына шағылдыру
қабілеті 70,1% күшті металдық жылтырлық түсі ақ түстен сұр болат түске
дейін, опатталған дән қалайы-ақ түстен нақ қара-сұр түсті болады.
Жылтыратқандағы жағдайы. Жақсы дайындалған шлифтер керемет
жылтырланады, кейбір жағдайларда тырналған жерлері сақталады. Жалғанғаны
білінбейді. Табиғи шашылатын платина, сондай құрамдағы сатылатын платинадан
да қаттырақ айырмашылығы тек өзенмен транспорттау кезіндегі суық өңдеуде.
Платина қаттылығы бойынша сфалериттің және пирротиннің арасында тұрады
[11,15].
Шағылған жағдайы. Таза ақ түсті бірге жүрген минералдық түсіне
байланысты көгілдір немесе сарғышқа өзгереді, салыстыру кезіндегі басты
алынған көз қарасқа байланысты анықталады, тіпті аздап химиялық құрамы
өзгеруі мүмкін. Шағылдыру мүмкіншілігі өте жоғары. Анизотроптық әсер
байқалмайды, николдарын айқастырғанда, ешбір өзгертулер толық қараңғылықты
бермейді [16ө17].
Уландыру кезіндегі жағдайы. (Ван дер Вену бойынша) реагенттердің
әсеріне төзімді, тек патша сұйықтығы және НСl+СrО3 ғана әсер етеді. Патша
сұйықтығы немесе хромангидридінің тұз қышқылында ғана құрылымды уландыру
жүргізуге болады. Уландыру жүргізу ауыспалы болады, поликсенге қарағанда
иридиі бар негізгі түрлері тұрақты болады. Платинаның қатты ерітіндісі-
палладий және платина-мыс жеңіл уланады [18].
Физико-химиялық қасиеттері. Табиғатта платина қатты ерітінді түрінде
темірмен, иридиймен, палладиймен және тағы басқамен кездеседі. Осы уақытта
темір және палладийден тұратын, осыған дейін белгілі шексіз ерімеген болып
қалады. Алынған зертханалық зерттеулердің нәтижесінде қарама-қарсы
иридийден тұратын, ыдырау өнімінің жеңіл анықталатын түрімен өзгешелінеді.
Диагностика. Ұқсас минералдар феррит, когенит және аваруит, жеке
түрдегі Pd және иридий және осмистік иридий, Fe болып табылады; когенит
және аваруит өте күшті қышқылдық әрекетке ұшырайды [19,21].
Кен орынында түзілуі. Метеориттерде платинаның болуы темірде
жасырылған. Жер қыртысында жеке түрдегі платина дуниттердің хромиттік
шлифтерінде және аздап дуниттердің өзінде және де кейде солардың
шашындыларында кездеседі, осы уақытқа дейін бұрынғы жалғыз маңызды
өндірісті қатынаста магмалық сульфидті сегрегация ретінде. Темір мен
никельдің еріген кейбір сульфидтерінде жеке түрде платина кезігуі мүмкін
және спериметте, брэггитте, куперитте кезігеді. Сульфидтердің сыртқы орта
әсерінен кебуі кезінде таза платина пайда болады.
Платинаның алғашқы шыққан жері. Орал мен Алтайдың тауларында Кувшинск
ауданы мен төменгі Тагимның храмиттерінде шашылған платина түрінде болған
[22,23].
1.2 Малеев кен орнының геологиялық құрылысының
ерекшеліктері
Малеев кен орны Шығыс Қазақстан облысында Зырян ауданының Зырян
қаласынан 12 км солтүстікке қарай орналасқан. 1840 ж белгілі болған бірақ
өнеркәсіптік маңызы 1979 ж Зырян комбинатымен басталған зерттеу-бағалау
жұмыстарынан кейін белгілі болды және құрамында 70 %-бен астам қазіргі
уақыттағы кенорындарының қорлары кіретін Родников бөлімі ашылған. Бұл
кенорынды зерттеуге ғылыми және өндірістік ұйымдардың геологтары қатысқан.
Кенорын Малеевск-Путинцев антиклиннің батыс аймағына қосылған. Ревнюшинск
антиклиннің солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. Кенорынның ауданы құрамы
орта девонының Ревнюшинск свитасының туфасынан және туфобрекчиясынан,
Маслянск свитасының орта дивонының ізбесті-балшықтан, аргеолиттен ұсақ -
дәнді құм мен рифогенді ізбестті қатпарлары бар алевролиттен жоғарғы
девонның хамер свитасының құмынан алевролиттен, аргелиттен құрылған. Бұл
кен орында солтүстік-шығыста Платовск, орталықта Малеевск және оңтүстік-
батыста Родник үш пластаралық кен қоймалары белгілі. Соңғы екеуі
Пластаралық денелер табанының кварц-полевошпатты порфярға бірігеді. Жалпы
кен орында Сu, Zn, Pb 2,2:7,6:1,0 қатынасты құрайды. Кен құрамында:
сфалерит, халькопирит, галенит, пирит, блек кені, арсенопирит, магнетит,
пирротин, туынды висмут , алтын, электрум, айнинит, кварц, хлориттер,
кальцит, мусковит, альбит, эпидот, лейноксен және биотит болады.
Қоспаның элементтері: алтын, күміс, кадмий, сынап, висмут, молибден,
кобальт, селен, таллий, галий, индий, германий, никель.
Кеннің текстурасы: қатпарлы, массивті, краптелінген.
Кен маңайындағы өзгерістері: кварцтелу, серицитизация, баритизация,
хлоритизация [24,25].
1.3 Кеннің параметрі және рудалық дененің пайдалы қазбалары
Малеевка кен орны колчеган – полиметалдық өнеркәсіп түріне жатады.
Негізгі руда компоненттері мыс, мырыш, қорғасын жатады. Алтын, күміс,
кадмий, висмут, индий, селен, теллур, қалайы, мышьяк және басқа да
элементтер қатысады. Өнеркәсіп рудалары аса күшті және бай, бірінші
көкжиекте концентрленген, контактідегі әлсіз кварциттердің жоғарғы жағында
экрандаушы порфиралық дене жатыр. Бұл көкжиек кеңістікте аса тұрақты, әйтсе
де линза тектес немесе тақта тәрізді кендер бөлшектеніп көрінеді.
Кен жақындатқыш каналдар өзінше жоғары зоналы жалыста байқалады.
Тектонамагматикалық активті периодта келесі магматикалық материалдан
жасалынып қалуымен ашылған. Кенделген орта болып кварциттер табылады.
Жоғарғы шекарада көбінесе нақты және барлық сульфидтердің кескіндері
анықталады. Сирек кездерде барлық рудалардың әлсіз қуаты дақтың немесе
жолақ дақтың сульфитизация ореалы байқалады. Шығу тегінде үш бағытқа жеті
субпаралеллді рудалық зонаға бөлінеді: Платовская, Холодная, Октябрьская,
Малеевская, Родниковая, Богровская, Луговая.
Зерттелетін ең ірі рудалық аймақ Родниковая болып табылады. Оның
үстіңгі бөлігі беткі қабаттан 300м тереңдікте жатыр. Бұл зона солтүстік –
батыс бағытта 25-30 градус бұрыш жасай отырып батырылады. Зонаның қуатының
реті 120-380м. Орта бөліктегі жалпақтығы 900 метрге тең [26,27].
2 Малеевка кен орынының рудасының тасымалдануы
Малеевка колчедан – полиметаллдық кен орны Ревнюшинск антиклинінде
солтүстік – батыс бөлігінде орналасқан. Сонымен қатар Малеевка айналасы
терригонді жуан Зырян топтамасымен жабылғаны анықталған. Бұндай құрылыс
конседиментациялық палеостратовулкан сияқты қарастырылыды.
Вулканотехникалық құрылыс активті. Оның қуаттылығы 430 дан 750м және одан
да көп, ал квазистабильді блокта 80-250м құрайды. Малеевка кен орынының
районында шөгінді майлы айналасында субмеридианальді солтүстік – батыс
жақта созылып жатқан және алевролитті саз, тасты, тас – саз, әк тасты сұр
көгілдір жасыл және жасыл түсті көрсетеді. Жоғары қиықта көмір – тасты
қабатшада алевролиттің сұрғылт – қара түстілігімен ерекшеленеді.
Вулканогенді – гидротермальды – тұнба тегі (колчедан-полиметаллдық руда
қоса отыра) 50% дейін айналасын алып жатыр және олардың төменгі, ортақ қиық
бөлігінде шығарылған.
Осы жердің айналасының қасиеті төрт байлам (төменнен жоғары қарай)
бөлінед:
1) Төменгі – вулканогенді – гидротерманальді – тұнба байлам
вафраектикалық – аглометавты классикалық ағын және хлорит – серицитпен
силицилитті шлейфтардың ағыны. Қуаттылығы 200-250м.
2) Төменгі тұнба байлам – алевролиттер, саз-тасты, тасты, иассивті,
бірыңғай. Қуаттылығы 50-100м.
3) Жоғары вулканогенді – гидротерманальді –тұнба байлам – хлорит –
классикалық ағындағы серицитовты селициталитті шлейфтар, қиықтың жоғарғы
жағы – массивті –серицит – хлоритті силициалиттер және хлоритолиттер
линзасы. Қуаттылығы 70-150м.
4) Жоғарғы тұнба байлам – тасты – саз алевролиттер, әк тасты –
тасты, әк тасты –сазды және көмірлі – сазды. Қуаттылығы 200-250м.
Негізгі көлем колчедан – полиметаллдық руда бірінші, үшінші байламда
орналасқан немесе вулканогенді – гидротермальды –тұнбаның ортасында
орналасып, оларды жеке рудалық жүйеде заттың тіршілік әрекетінің сапасын
қарастыруға болады. Кен орынынан солтүстікке және оңтүстік аймақта
қуаттылығы ақырындап кішірейген, ал вулканогенді-гидротермальді-тұнба тегі
байламы ақырындап өседі. Жоғарғысы Малеевка тауының солтүстік жалпағында
және Холодный районының оңтүстігінде: төменгісі оңтүстік Путинцева
жалпағында кездеседі. Рудалық кендердің негізгісі Малеевка, Родниковая,
Холодная, Луговаяны жағалай созылып жатыр. Негізінен рудалық кендер
табанындағы томпақ линзалардың түзу жабынмен оңтүстік-батысқа қарай 10-20
жасайтын қатынас пішінде болады. Олардың негізінен вулканогенді-
гидротермальді-тұнба ұйымдастырып, әр түрлі дәрежеде сульфидтік
минерализацияның қаныққан дақтармен ұйымдасуы жабында, барлық аралықта
субкелісімді заттар бұрынғы кезде субвулканогенді тегі- риолитті порфирлер
және андезитті порфирлер қуаттылығы бірнеше ондаған метрге дейін жетеді
[28,29].
Негізгі табиғи рудалардан бөлінетін типтер: колчеданды (күкіртті, мыс-
колчеданды және мыс-мырышты) және полиметаллды (жеке полиметаллды және
барит-полиметаллды), тұтас бір-бірінің қозғалысын алмастыратын жүйелер.
Олар негізгі – ортаңғы қасиеттерінің қуаттылығы 1-2м ден 20-30м дейін
даектің субкелісімді және ұшталған жүйенің барлығын қақ жарады, біріншіден
жеке кендер рудалық затта изомеленген топтамада бөлшектенеді. Комплексті
анализ Малеевка кен орынының геологиялық-құрылымдық ерекшелігі
морфологиялық рудалық зат, текстуралық – құрылымды, минералогиялық-
геохимиялық және физика-химиялық руданы сипаттайды. Олардың байланысы
рамада енгізілген заттармен қосылуы антогендік шыққан жерді екі негізгі
кезеңге бөлуге болады:
1) рудалық – біріншіден кеннің құрылуы.
2) метаморфогенді – екіншіден кеннің құрылуы
Бірінші кеннің құрылуы Малеевка кен орынында тұнбаның жиналуының
нәтижесінен кейін, су астындағы гидротермальді қайраткердің нем
құрайлығынан болып жатты. Осы процесс өте ұзақ болды, бірақ циклді-
импульсті формада жүрді. Циклдің басында кәрізді тыныштық кезінде,
гидротермальді ваннада азда-көпті тегіс гидротерм материал салыстырмалы бос
түсіру жағдайға келіп жатты. Силицитолитте және пирригенді тегі серицит –
тасты компоненттің, байытылған сигенетикалық сульфидтардың бөлінуімен өтті.
Ақырындап кәріздік орта қасиеті төмендеп, энергияның жиналуына әкеліп оны
лезде жібергенде, нәтижесінде фреатикалық жарылыс болды. Осы кезде
кластикалық ағым пайда болып, араластырумен қоса сынықталған интенсивті
газды-флюидалық фазада булануы болды.
Кәріздің жарылу кезінен кейін декструкциялық кластикалық интенсивті
ағым болды, бірақ эксгаляционды материалдық тегіс түсуі, ашық жүйедегі
массивті серицит-хлоритті силициталиттер және терригенді байламның болуымен
түсіндіріледі. Әр циклдің біту нәтижесінде конусқа ұқсайтын линзалы форма
рудалардың және кендердің массивті гидротермальді-тұнбалы байламның
кластикалық ағымда қатпарланған түрде болуы керек. Метоморфогенді кезең
өзіне термоконтакты метоморфизм түрін және аймақтық метоморфизмді көрінісін
қосты, Малеевка районындағы рудалық көрініс қызметімен байланысты. Бірінші
руданың құрылу қызметін және олардың реликтары бойынша метоколлойдтың
Щебнюшинск массивіне енгізілуі анықталды [30,32].
Малеевка кен орынының рудалық кені толығымен осы массив аймағында
орналасқан. Бұндай жағдай біріншілік метаколлойдтық руданың белгілі рудалық
кеннің шегінде толығымен қайта кристалдануға беріледі. Біріншілік
колломорфты құрылымдар спорадикалық болып ерекшеленеді. Келесі руданың
құрылуының негізгі кезеңі болып, даектің ортаңғы және негізгі қасиеті
генетикалық байланысқан рудаға еніп, сонымен қатар Щебнюшинский массивіне
ұқсайды.
Термоконтакты метоморфизм даектардың енуімен анықталды. Екінші рет
облыста олардың Малеевка кен орынының рудасының көрінісін әр түрлі жоғары
метоморфизмде құрылуын қайта өзгертті.Осы рудаларды геохимиялық мамандық
бойынша айтса, олардың құрылуы алтын, платина группасының металлдары,
никельдің қатысуымен болады [33,34].
Малеевка және Родникова кені 250-300 температурада болады. Кендердің
қалдықтарының тұнуы ондаған миллион жылдар бойы ақырындап өтті. Қайта
кристаллизациялау затқа айналумен өтті, бірақ құрылымдық-текстуралық
руданың қайта құрылуы болды. Олардың барлығы минералдық қосындылардан
тазартуын және созылып жатқан рудалардың минералдық дәндерін қатайту үшін
болысты. Осының бәрі руданың техногенді қасиетін жақсартуға әкелді. Ары
қарай бұндай рудалар орташа деп аталынады.
Руданың термоконтакты метоморфизмді руданың даектарға енуімен
байланысты, минералды парагенезистің анализі және жылулық жолдардың
есептелуі жүргізілгеннен кейін көруге болады. Ол 600-800 температурада
өтті. Тек текстуралық- құрылым бойынша ғана емес, сонымен қатар минералдық
айналымдарға айналады.
Геометрлік параметрлер метоморфизмді рудада даектің қуаттылығымен
анықталады. Көлемі тойымды аз қуатты дайкалардың рудалық заттармен және
метрмен, ондаған метрмен, көбінесе, жүздеген метрмен өлшенеді. Еріген
массаның суу рудалар және дайкалармен қалыптасқан. Кейбір зерттеулерде
ондаған, жүз мың жылды көрсетеді [35,36].
1,2 кестеде – Малеевка кен орынының табиғи рудасының минерологиялық –
геохимиялық және текстура – құрылымдық сипаты көрсетілген. Метоморфизиондық
рудаларды зерттеу 11,12,13,14 көкжиекте таулы өндіріспен ашылғандар,
келесі олардың қасиетінің ерекшеліктерін қорыта айтуға болады.
Термоконтакты метоморфизм аймағында біріншілік сульфидті матрица
рудаларында жаңа магнитті минералдар пайда болды. Олар: магнетит, пирротин,
кубанит, марматит. Темір сульфиді әр түрлі формада моноклинді пирротиннен
тройлитке дейін дәлдеуге болады. Жоғарыда айтылған әр түрлі табиғи руданың
типтерін термоконтакты метоморфизмде мангнитті минералдары әр түрлі бірінші
көрініс көрсетеді [37].
1- кесте Малеевка кен орынынң табиғи руданың минерологиялық –
геохимиялық сипаты
Руданың Cu:Pb:Zn Минералдар Элемент Элемент
типтері Қаты-наста серіктерін серіктерін
ры порфирлейтітаситын
н минералдар
Негізгі Екінші
дәрежелі
Көпшілігі Элемент
элемент серіктерінің
серіктері-нминералдық
ің концентрациясы
пішіндері
Күкірт-колчед Пирит, Селен Пирит -пирит
анды халько-пир теллур,
ит, кобальт,
кварцтар Изо-морфиты
Мыс-колчеданд95:1:12,5 Пирит, Теннантит, Висмут, Халькопирит,
ы халько-пиргаленит, молибден галенит,
ит, пирит, Минерал-дартеннантит
хлорит, сфалерит
актинолит*
Колчедан-мыс 14,3:1:22,Сфалерит, Арсено-пириВисмут, Халькопирит,
мырышты 6 халькопирит, кадмий, сфалерит,
т, пирит, бруккит*, сынап, Висмуттық
кальцит, альбит, Минералды минералдар
хлорит гранат Изомо-рфты
Мырышты 1,65:119,7Сфалерит, Пирит, Кадмий, Сфалерит,
кальцит, халько-пирисынап сфалерит
т, клеофан*Изомор-фты
Барит-қорғасы1:7:24 Барит, ХалькопиритКүміс, Галенит,
н-мырышты сфалерит, , кадмиий сфалерит,
галенит электрум*, Изо-морфты сфалерит
кальцит,
теннантит.
1-кестенің жалғасы
Руданың Cu:Pb:Zn Минералдар Элемент Элемент
типтері Қаты-наста серіктерін серіктерін
ры порфирлейтітаситын
н минералдар
Негізгі Екінші
дәрежелі
Көпшілігі Элемент
элемент серіктерінің
серіктері-нминералдық
ің концентрациясы
пішіндері
Барит-мырыш-қ1,14:1:4,6Барит, Теннантит Күміс, Галенит,
орғасын-мысты сфалерит, минералдар,мышьяк, халькопирит,
(полиметаллды халькопирикүміс, никель, барит,
қ) т, пирит. кобальт сурьма, теннантит,
кобальт, сирек
барит минералдар,
Минерал-дарэлемент-серікт
ер
2- кесте Малеевка орынының табиғи руданың текстура – құрылымдық
сипаты
Руданың Минерал-дықМорфо-логияТиптік Біршама тараған дәннің
типтері ассоциациянлық текстура мөлшері, мм.
ы минералдың
жиналуы
Пи-риХа-лько-СфалеГа-ле
т пирит -рит -нит
Күкірт- Пирит Әр түрлі Идиоморфнодән0,2-10,02-0,70,01- 0,03
колчедандыхлоритті жинақталғанді ,5 0,3
Мыс- Пирит Бекітілген,Шпидиоморфнод0,1-00, 04-0,20,1-00,05
колчедандыхалькопиритлинзалы, әнді., ,5 ,18
-хлоритті жолақты коррозионды
ілмекті,
интерстициаль
ді,
2- кестенің жалғасы
Руданың Минерал-дықМорфо-логияТиптік Біршама тараған дәннің
типтері ассоциациянлық текстура мөлшері, мм.
ы минералдың
жиналуы
Пи-риХа-лько-СфалеГа-ле
т пирит -рит -нит
Мыры-шты Кварц Жолақты, Гипидиоморфно0,01-0,05-0,10,1-0 0,05-
–кальцит дақты-жолақдәнді, 0,2 ,5 0,15
сфалеритті ты, аллотриоморфн
массивті, одәнді,
коррозионды
Қорғасын Барит–сфалеЖолақты, Аллотриоморфн0,01-0,05-0,10,1-0 0,05-
мырыш - рит-галенитдақты-жолақодәнді, 0,16 ,5 0,25
баритты ті,кварц-каты, гипидиоморфно
льцит-сфалемассивті, дәнді, шеткі
рит-галенит жағдай,
ті жолақты.
2.1 Мыс – колчеданды рудалар
Онда бөліктері екі түрлі салаға бөлінеді:
а) Рудада халькопиритпен қатар магнетит пен пирротин қатысады. Түйісу
аймағында қуаттылығы 4мм дейін жететін магнетиттің линзалы қатпарлары пайда
болады. Магнетит пиритпен және халькопиритпен дамиды. Магнетит дән күйінде
қатысады. Оның мөлшері 0,1-0,8мм, ал кейбір пириттің дәндерінің құрамында
пойкилитті пирротин кездеседі. Бұндай рудада магнит алғырлығы 40-60*10 б.
СИ-ға тең. Ілініп тұрған жақтағы даек рудада тройлит пайда болды. Оның
құрамы 3-6%ке дейін жетеді және магнетиттің жеке дәндері халькопиритпен
жабысып өскен. Олардың магниттік алғырлығы 0,16*10 б. СИ-дан
жоғарыламайды.
ә) Рудаға пирротин ғана қатысады. Бұндай жағдайда жанасу аймағында
даек мыс-колчеданды рудада дақты текстурада 15-20% пирротин бар. Пирротин
пирит дәнін, кейде халькопириттің дәнін корродирлейді. Пирротин дәнінің
мөлшері 0,02-ден0,08мм дейін байқалады. Халькопириттің бөлек дәндерінде
пластикалық кубанит байқалады. Магнитті қабылдағышы 674*10 б. СИ-ге дейін
жетеді [38].
2.2 Мырыш-мыс рудалар
Бөліктері үш түрге бөлінеді:
1) Рудада магнетитте және пирротинде қатысады. Осы арада массивті
рудадан 0,5-1м алыстағанда дайкадан жанасу 10% магнетит және 15-18%
пирротин болады. Магнетитің көп бөлігі халькопириттен, пирротиннен,
пириттен дамиды. Бұндай руданың магнит алғырлығы 60-80 б. СИ. Жанасудан 5-
10метр алыстағанда мыс – мырыш руданың мыс-колчеданға ауысу кезінде,
магнетиттің мөлшері тез азайып, дәні бірлікке дейін жетеді. Пирротиннің 5-
8%-ке құрамы төмендейді. Бұндай руданың магнитті алғырлығы 4-8,6*10 б.СИ.
2) Руданы тек қана пирротин құрайды. Бұндай жағдайда жаңадан екі
жағдайы байқалады. Мыс –мырыш рудада дайкамен контакты аймақта пирротин 20-
25% көлемнің тегіне байланысты. Осы арқылы пирротиннің және сфалериттің бос
кеңістікте болуы, олардың сызықты текстуралық руданы құрайтындығын
анықтады. Осы пирротиннің дәнінде брейтгауптит байқалады. Соңғысы П.Рамдор
бойынша өте жоғары қысымда және температурада пайда болады. Бұндай руданың
төменгі магниттік алғырлығына 0,5-0,98*10 б.СИ-ға байланысты. Пирротиннің
көп бөлігі оларда әр түрлі жоғары температурада магнитті емес – тройлитпен
көрсетілген [39].
2.3 Полиметаллдық рудалар
Жоғарғы облысы жиктелген метоморфизмді полиметаллдық кендерде жолақты
текстура пайда болады. Бұл жерде жолақтар кезектесіп орналасқан. Оның қуаты
4мм. Құрамында пирротин жоқ жолақтарда күмістің минералдары таралған.
Барлық кендер ине тәрізді тринолитпен сіңірілген.
Оның магнитті сезгіштігі 0,06*10 тен 13,36*10 дейін жетеді. Осы
айтылғандар басқа кендерде магниттің линзаларымен өзектілері орналасқан.
Оның магнетиттегі мөлшері 0,05 ден 0,77мм. Магнитті минералдардың
интенсивтілігі кенмен дайканың әсерлесуінен азаяды. Одан 10-20м
алыстағандағы жекеленген бидай облысында 5-184 ке дейін болады. Осыған сай
67,5*10-0,08*10 дейін өзгереді [40].
Жоғары температураның метоморфизмге түскен (актилинит, тренолит)
құрамында магнетитте пирротинде жоқ. Олардың сипаттамасы бойынша онда
молибдениттің кішкене белгілерінің болуын байқауға болады. Онда кейде
электрум белгісі болуы да мүмкін. Осындай зоналардың қуаттылығы 10см. Осы
кендердің магнитті алғырлығы 0,05*10 б.СИ.
Магнетиттердің кюри температурасының нүктесімен бағалауы 480-570
аралығында болуы, термоконткты метоморфизм аймағының қалыптасуы жоғары
температуралық тәртіпте болуын түсіндіреді. Бұл термолитпен актинолит
сияқты жоғары температурада кенсіз минералдардың таралуымен түсіндіріледі.
Құрамында жоғарыда аталған магнитті минералдар бар термоконтактыдағы
метоморфизм аймағы барлық сульфидті минералдардың пайда болумен
сипатталады. Бұнда қатты ерітінділердің бөлінуімен пайда болған минералдар
кең таралған: сфалерит-халькопирит, кубанит-пирротин-халькопирит,
халькопирит-пирротин, сфалерит-пирротин. Басты минералдар- дың сақталуы
құрамында сфалерит, халькопирит, пирротині бар пириттердің екіншілік
генерациясына әкеледі. Бірінші пириттің мөлшері 1- 1,8мм, екіншілік
пириттің мөлшері 0,03-0,8мм. Пириттегі пойколитті қосылыстардікі 0,002-
0,005мм.
Жоғары аймақта сипатталған біріншілік сфалериттер 0,3мм болатын аз
мөлшерде корродирленген дән түрінде болады. 80-85% дейінгі сфалериттердің
негізгі массасы жоғарыда айтылғандай қатты ерітіндінің ыдырау өнімі ретінде
көрсетілген. Оларға эмульсиялық субграфикті, графикті-құрылым тән.
Біріншілік халькопириттің дәндерінде катаклазбен икоррозияның іздері бар.
Осылардың анализінде сандық, сапалық сипаттамалары анықталмайды. Малеевка
кен орынының пайда болу динамикасы келесі түрде беріледі.
150 С та пириттің, халькопириттің, галениттің, сфалериттің
кристалдану
басталады. Т-250-300 та темірдің моносульфиді мен күкіртке дейін
диссоцияланатын пириттердің термиялық ыдырауы жүреді.
Бұл процесс үш кезеңнен тұрады:
1) реакциялық орталықтардың пайда болуымен жүретін активизация.
2) бөлшектері активтелген көрінетін декрипитация. Т-250-300 та
болады.
3) пирит магнитті, гексогональді пирротинге айналады. Оның реакция
әректтескіштігі өте жоғары.
4) Т-650-700 та пирит-пирротин-тройлит тізбегінде магниттсіз
тройлитке дейін айналуы мүмкін.
Қатты ерітіділердің түзілуі:
1) Т=300-8400 С –та сфалерит+пирротин6
2) Т=2500 С халькопирит+пирротин6
3) Т=3000 С барнит+халькопирит,
4) Т=550-650 0С халькопирит+сфалерит
Қатты ерітінділердің суығанда ыдырауы:
1) 3500 С сфалерит-халькопирит,
2) 2350 С кубанит-пирротин-халькопиррит
3)1500 С халькопирит-пирротин
Күкіртпен байытылған пириттің диссоцияциасында пириттелген газ
фазасында пирит және халькопирит минералдарының түзілуіне себеп болды.
Метоморфизмде жаңа минералдар түзіледі. Олар: пирротин,магнетит, марматит
және қатты ерітінділердің ыдырау өнімдері: сфалерит+халькопирит,
сфалерит+кубанит, сфалерит+пирротин, халькопирит+кубанит. Даектерді
амиактаған кезде қалыпты кендерге тән парагенезистердің ауысуы қалыптасты.
Малеевка кен орынындағы плтинойдты металл топтарын бөліп оқыту, олардың
метоморфизмді кенде орналасқанын және белгілері байқалатындығын көрсетуге
болады. 11 көкжиекте табылған 5-ші кенге, төмендегі тән.
Метоморфизм дәрежесі бойынша келесі әртүрліктер анықталады:
1) Негізгі құрамындағы эндоконтакты даектардың аймақтарында
минералдардың болуы. Минерализация пиритпен, халькопирит дәнінің кейбір
түрлерімен, доңғалақ пішінді титаномагнетитпен жүреді. Пентландиттің
жекелік дәндері де бар.
2) Кендердің дайкалармен байланыс аймағында кристалдану жүреді.
Орынбасудың өзекті текстурасы порфирленген кен құрылымы идиоморфнодәнді,
аллотриоморфнодәнді, субграфикті, эмульсияны жиі қолданады. Қуаттылығы 2-
8мм болады. Негігі даектің өзгеру интенсивтілік белгілерін ұстайтын кенсіз
өзектер байқалады. Кенсіздер сфалериттің дәнін жоғалтып жеп, өзінде
пириттің дәнін құрайды. Сфалерит дәндерінде галениттің, кейде
халькопириттің эмульсиялы белгілері болады.
3) Негізгі құрам дайкасы арасындағы кендердің интенсивті метоморфизм
іздері бар. Олардың ерекше сипаттамасы ретінде жұқа, мм-мен өлшенетін
негізгі құрамдылық кенсіз өзектерінің болуы мүмкін. Негізгі кен
минералдарының бөлінуі жинақты. Сфалерит, галенит-пириті бар жолақтарда
бөлінеді. Оларға темірдің дисульфидінің болуы тән. Сфалеритте темір бар.
Галенит сфалеритке қатысты дұрыс емес пішінді дәндеріде бар.
Халькопирит пириттің өзектен тыс, халькопирит сфалеритте эмульсия
түрінде берілген. Басқа минералдардан теннатитпен магнетит алынады.
Магнетиттің болуына ерекше назар аудару керек. Малеевка кен орынында
басқаларға қарағанда 5-ші кенде ол кең таралған. Кендерде магнетиттің
болуы,олардың магниттік сезімталдғымен сипатталады. Соңғысы күкірттің
пириттің кристаллизациясымен байқалады. 5-ші кестеде платинойдтары бар
кендер сипаттамасы берілген. 5-ші кеннен бөлек 12 және 15 кендер де күшті
қуаттылығымен сипатталынатын (2-3,5) дайкалар бар. Дайкалардың қуаттылығы
аз таралған, ал күшті қуаттылықты дайкаларда жылу энергиясы көп және
олардың кендерге енгізілуі қиын жолмен жүреді. Пирротиндермен тройлиттер әр
түрлі температураның болуы кендердің жүргізілуі 0,04*10-5,5*10 аралығындағы
магнитті сезгіштігі бойынша бейнеленген көкжиектердің метоморфизмді
кендерінің дифференциясымен жүреді.
3-ші кестеде олардың алынған үлгі бойынша кендердің құрамындағы
платинаның болуы келтірілген [41].
3 - кесте Кендердегі платинаның үлгілерінің бөлінуі
Көкжиек Рудалық зат Кенен алынған үлгі
Полиметаллдық Мыс-мырыш
12 6 5 5
6 6
13 7 7 3
12 7 5 2
13 7
4 - кесте Pt жалпы сандық үлгінің үлесі
Жалпы сандықтан үлгінің % үлесі
Pt ,бар 0,05-0,1 0,1-0,5 0,51-1,01,1-1,1,51-2 2,1-3,0 3,0-4,
шектер 5 0
Полиметаллды12,5 512,5 717,5 37,5 512,5 ½,5 25
қ рудалар
Мыс-мырышты 512,5 1127,5 - - - - -
рудалар
Толығымен 615 1640 717,5 37,5 512,5 12,5 25
11, 12
көкжиекте
3 Эксперименттік бөлім
3.1 Зерттеу әдісі және суреттеу нұсқасы
3.2 Полиметаллдық рудалар
Рудалық минералдар негізінен темір сульфидімен, фалеритпен,
галенитпен,халькопиритпен көрсетілген. Басқа минералдарда үлгінің бөлігінде
пирротин, халькопирит кейде кубанит қатысады. Жолақтармен көрсетілген
порфириттер қосылған рудалы еместе титаномагнетит, магнетит пайда болады.
Рудалы еместің рудалы минералдың контактісінде магнетиттің жіңішке
жолақтары байқалады.
Зертттелген аншлифтерде көбінесе темірдің сульфиді негізгі пириттің
екі генерациясымен көрсетілгенді қолданады. Ертедегі генерация
аллотриоморфнодәнді құрылымды дәннің жиналуымен анықталады. Пирит 2 кубтық
формадағы кристаллда пириттің бірінші генерациясы мен және аллотриоморфты
дәнмен дамығаны көрсетілген. Пириттің кристалының мөлшері 20-25 микроннан
1,2 миллиметрге дейін байқалады. Пириттің екінші генерация дәрежесінің
дамуы, рудалы минералмен рудалы емес жолақтардың контактісімен байқалады.
Осы арқылы рудалы емес жолақтар пириттің қаңқа тәрізді қалдықтарымен,
шамасы бірінші генерациямен анықталады. Пириттің екіші генерация
кристалында домалақ тамшы тәрізді пішінде галенит, сфалерит, халькопирит
кездеседі.
Мөлшері 8ден 20микронға дейін. Кейбір дәндерде дәл осындай домалақ
пішінде пирротин болады. Пирит дәндерінің дамуы бірінші жағдайдағы сияқты
пирротиннің екінші генерациясында жегідей жеуі галенитпен, сфалеритпен және
халькопиритпен болуын айтуға болады. Бұл құбылыс көбінесе рудалы емес жолақ
мөлшерінің және жолақтардың дамуымен, көбінесе сфалеритпен жатқаны жиі
байқалады. Екінші болып зерттелген полиметаллдық кен орынында тараған
минералдардың бірі-сфалерит болып табылады. Оның құрамы 12-80% дейін
байқалады. Зерттелген рудада сфалерит дұрыс емес пішінде қатысады. Көп
бөлігі ұяшық, жолақтар және қабатша сызық күйдегісін құрастырады.
Сфалериттегі құрастырылған ұяшықтар, жолақтар, қабатшалар пиритII-нің
еріген кристаллдарымен белгіленеді. Сфалерит дәнінің мөлшері 10-700
микронға дейін жетеді. Көбінесе дәннің бөлігінде басқа минералдардың
қосылуы байқалады. Олар:пирит, халькопирит, галенит. Көбінесе
халькопириттің эмульсиондық дақтар және микро дәндер түрінде қатысуын
байқауға болады. Эмульсиондық дақтар және микродәндер түрінде қатысуын
байқауға болады. Эмульсиондық дақтар аз тараған. Микродәндерінің мөлшері 2-
10 микрон. Сонымен қатар халькопириттің жіп тәрізді жолақтары пайда болады.
Сфалериттің кейбір дәндерінің бөлігінде жұлдызша пирротиннің бар екендігі
анықталынды.
Микроскоптан қарағанда сфалериттің түстерінің кейбір айырмашылығын
белгілейді. Типтік кезде жарық шағылғанда қоңыр, дәндері көгілдір түрмен
байқалады. Көбінесе негізінен пирротинмен ұштастырылған. Осындай пириттің
ұштастырылуын ескере отырып түрлерден темір құрамы жоғары екендігінің
дәлелі болды. Сфалериттегі темірдің құрамы зерттеулерде көрсеткендей,
чешсктардың (Крс,1965), Япондардың (Нагата Т, 1965) ғалымдардың, сонымен
қатар РГУКР ВНИИцветмет (1987-2000ж) лабораториясында орындалған. Олардың
магниттік сипаты-магниттік сезінушілігі және қалдықтарын магниттеумен
байланысқан.
Галенит және халькопирит зерттелген руданың шетінде әркелкі тараған.
Галенит рудада 0,7-8% құрайды. Көбінесе дәннің бөлігі дұрыс емес пішінде,
басқа рудалы минералда шығанақ тәрізді болады. Оның жолақтары сфалериттің
ұяшықтарымен ұштасуы байқалады. Бұндай жиналған галенит, сфалерит
дәндерінің арасында орын алады. Оның біте бастау шекарасы бұл жағдайда
сфалерит дәндерімен түзу сызықты, бірақ шығанақ тәрізді емес. Сонымен қатар
графикалық, субграфикалық және галениттің сфалерит дәндерінде жекелік
микродәндер түрінде (2-10микрон) болуы байқалады. Кейде галенит дәндерінің
жиналуының мөлшері 1200 микронға дейін ұйымдастырылған.
Ең көп зерттелген рудада қарама-қарсы тараған халькопирит
сипатталады. Оның құрамы 2-16% дейін тараған. Көбінесе ол 3-16% мөлшерде
анықталады. Руда саласының шегінде пириттің бірінші генерациясының
қосылуы,осы минералдық дәндер арасындағы интерстицияны атқарады. Бұндай
бөлудің конфигурациясы өте күрделі. Жоғарыда айтылғандай жолақтар және
магнетиттің жеке дәндерінің мөлшері 120микронда байқалады. Ал рудалы еместе
жолақтар, ұяшықтармен, линзалы потфириттер, титаномагнетит қатысады. Пирит
II кейбір кристаллында халькопириттің, жиі сфалериттің мөлшері 2-15микронға
дейін байқалады. Зерттелген руда шлифінде темірдің сульфиді 40-85% құрайды
Халькопирит интерстицияда ықшамдалып, пириттің, сфалериттің
дәндерімен құрасып, ұяшықтардың көп бөлігінің мөлшері 400микрон дұрыс емес
формада, линзалы, жолақты, субграфикалық және графикалық бөлінуімен
анықталады. Ол микродәндер күйінде (2-5микрон) және сфалерит дәндерінің
эмульсиондық бөлінуі кейде галенитте және пиритте микродәндер күйінде
қатысады. Ұяшықтардың мөлшері 600-1200 микрон құрайды. Линзалар 40*600
микроннан 100*1100микронға дейін болады.Жолақтардың қуаты 15-400микронға
дейін жетеді.
Кейбір дәндерде кубаниттің таблетка тәрізді дәндері байқалады.
Халькопириттің орнын халькопирротинмен ауыстыру процесі жүргізіледі. Бөлек
халькопириттің дәндері кейбір аншлифтардан микрофиндер кездеседі.
Халькопириттің зерттелетін бөлшекте мөлшері 2-6% тан 37-45%
байқалады. Кеннің типтерін жазу үшін, жоғарыда жазылғандай негізгі рудалық
қарым-қатынастарын келесі құрлыстарына бөлуге болады:
аллотриоморфнодақылды, субграфикалық, эмульсиялық, күйдіру, қаңқалы мен
шеті өңделген.
Текстурасы:массивті, жолақты, өзекті, ілмекті, ілмекті-шұбар.
Мыс-мырыш рудалары мыс-мырыш, мырыш-мыс, мыс-колчедан бөлшектерінің
таралуымен сипатталады. Мыс-мырыш рудасының негізгі массасын темір сульфиді
құрайды. Бұларда полиметаллды руда сияқты пириттің бірінші генерациясы және
пириттің екінші генерациясы деп бөлінеді. Пириттің бірінші генерациясынан
марказиттер және мельниковит-пириттері өте сирек кездеседі. Зерттелген
аншлифте көбінесе пириттің екінші генерациясының таралуымен бірінші
генерацияда 25-100микрон, кристалдар екінші генерацияда 500-3000микрон
пириттер бірінші генерацияда дақтар, тілімдер, аллотриоморфтық және
интерсертальді құрлысты сипаттап жатады. Соңғы жағдайда интерстиция
халькопиритпен, сфалеритпен толтырылған және дәндері күрделі конфигурация
құрайды. Зерттелген мыс-мырыш аншлиф кенінде сфалерит 3-32% құрайды.
Итерстицияда тараушылықпен қатар, пириттің жалған дәндерімен сфалериттер
бірнеше дәндердің қосылу түрлерімен ұяшық, линза, ілгек түзе отырып
локализацияланады. Кейбір аншлифте субпараллельді жолақтар байқалады.
Көбінесе сфалериттер мен рудалы емес минералдардың құрамында
бағынышты болып орналасқан. Осындай жолақтардың шеткі бөлшектерінде пирит,
халькопирит дәндерінің күйгенін анықтауға болады. Бұндай жолақтардың іші
кезекпен рудалы еместі күйдіргенде сфалерит дәндері пайда болады.
Сфалериттер зерттелген рудада басқа минералдармен әр түрлі дәрежеде
толтырылғаны сипатталады. Таза сфалерит дәндері мүлде аз кездеседі.
Көбінесе пирротиннің, галениттің, халькопириттің, пириттің мөлшері 2-15
микронға дейінгі микро дәндері бірге кездеседі.Сонымен қатар пириттің көп
бөлігі кубик пішінді ерітілген дәндер күйінде болады.
Галенит сфалерит дәндерінде сирек және сонымен қатар эмульсиондық
бөлінген түрінде кездеседі. Кейбір аншлифте сфалериттің жұқа жолақтардың
халькопиритте және оның өнімдерінің ыдырауымен сипатталады. Бөлек
аншлифтарда сфалериттің магнетит дәндерімен қосылуы байқалады. Осы
жасалғандар жекеше сфалериттің және рудалы еместің жасалу жолақтармен
ұштастырылады. Сонымен полиметаллдық рудалар сияқты әр түрлі сфалериттің
мыс-мырыш рудада темірмен толтырылғанын айтуға болады. Сфалериттің дәнінің
мөлшері 30-620микронға дейін байқалады.Галенит зерттелген рудада
сфалеритпен тығыз ассоцияланады. Олармен бірге байланысын немесе оның
дәнінде субграфикалық және графикалық байланыста болады. Кейде ол
пириттердің бірінші генерациясында жеке бөлініп локализацияланады немесе
таратылады. Дәннің мөлшері және галениттің бөлініп шығуы 15-30-дан
250микронда байқалады. Пробалардың құрамында 6-10%артып кетпейді. Басқа
минералдарда теннантит (блекла руда) және арсенопириттің ұзындығы 15микрон
бірдей дәндері байқалады.
Теннантит халькопиритпен тығыз ассоцияланады. Соңғысы теннантит
дәнінің жиек маңында жиі кездеседі. Теннантиттің дәнінің мөлшері 3-260
микрон, пробадағы оның құрамы 0,3-0,5% артып кетпейді. Магниттік фракция
рудасынан бөлінген келесі минералдар: сфалерит, халькопирит, пирротин,
халькопирротин, кубанит, пирит. Көпшілігі сфалерит және халькопирит
жағдайын басады. Осы арқылы минералдардың ара қатынасы әр түрлі болады. Бір
жағдайда сфалериттер, ал басқа жағдайда халькопириттер болады. Әсірісе,
сфалериттер магнитті фракцияда болатын темірдің маңызы жоғары болады.
Темірді анықтау үшін кеннен бөлінген магнитті фракциядан сфалериттің екі
монофракциясында өткізілді. Онда темірдің концентрациясы 8 және 14,6% те
байқалады. Микроскоптың астында сфалериттің дәнінің көпшілік брикеттері
сиялы түс береді. Магниттік фракцияда халькопирит рудада бос дәндер ретінде
және жанама өсім дәндері, тікелей минералдың құрамында кубанит, пирротин,
халькопирит, сфалерит сияқты минералдар кездеседі. Бос дәндер магниттік
фракцияда халькопириттер шағылысқан сәуледе қою сары түсті түс көрсетеді.
Кейбір халькопириттің дәндерінде тікелей теннантит мөлшері 10 микрондар
кездеседі. Теннантиттің дәндері халькопириттпен және сфалеритпен жабысып
өскен күйде болады. Бұндай дәннің мөлшері 8-120 микрон.
Магниттік фракцияда пириттің бос дәндері сфалеритпен және
халькопиритке қарағанда аз тараған Негізінен бұлар еріген кристалдар,
мөлшері 15ден250 микрон күйінде болады. Пиритте сфалериттің және
халькопириттің дәндері жабысқан және жанама өнімдерінің бөліктері табылған.
Сфалериттің кейбір дәндерінде эмульсиялық дақтар, субграфикалық және
халькопириттің бөлінуі, пирит дәндерінің микроқосылуы құрамына кіреді.
Дәннің мөлшері 0,02 ден0,12мм. Сфалериттің басқа рудалы минералдармен
жабысуы қиын. Жоғарыда айтылғандай сфалерит сонымен қатар пириттің
дәндерінде жанама жабысқан. Теннантит дәндері таблеткалы және дұрыс емес
пішінде мөлшері 0,07-0,09мм халькопиритпен және сфалериттің дәндеріменде
тығыз байланысып жатыр.
Арсенопирит жіңішке призмалық формада жеке дәндер күйінде кездеседі.
Ұзындығы 0,08мм. Ковеллин жеке дән күйінде, халькопирит, пирите дамып
келеді. Магнетит және пирротин зерттелген барлық аншлифте жеке дән күйден
өзіндік ұяшыққа дейін, тамыршықтарының құаттылығы 1ден11мм-ге дейін
кездеседі. Соңғылары руда дайкасында тікелей зерттеледі. Магнетит дәні аз
қуатты (0,2ден 2,3мм) тамыршықтар құрайды. Қалдықтары кристалдық, пириттің
еріген дәндерінің мөлшері 0,01ден0,34 мм құрайды.
Дәндернінің басымдылығымен 0,1-0,15 мм құрайды. Бұл дәндер дұрыс
емес пішінде және көрінісі күрделі. Рудада магнетит тамыршықтары нақты
контакт көрсетеді. Ол дайка жаққа шайылып және дақтармен орын ауыстырып
қоюланған даектың ортасына деген бағытты әлсіретіп және пирит пен
халькопириттің дақтарына өзгереді. Кристалдық пириттің дәнінің мөлшері 0,04
тен0,25 мм, көпшілік дәнінің мөлшері 0,04-0,06 мм. Халькопирит жиналған
күйде дұрыс емес формада мөлшері 0,6 мм-ге дейін жетеді (көпшілігінің
мөлшері 0,0-0,05мм).
Сульфаттардың минерализацияланған аймағы дайкадағы қуты 50-250 мм
жоғары емес. Сосын даектың ортаңғы бөлігіндегі магнетит және
титаномагнетиттің алғашқысы сақталады. Пирротинизация шекарасында пирротин
дәнінде халькопирит, сфалерит қосылады. Галенит колчеданды мыс- мырыш
рудасында жеке дәннен бірінші пайызға дейін құрайды. Сондықтан галенит
дәндерінің тенденциясының үлкенділігі жақсы байқалады. Дайкалар мен
порфириттерге қарай бағыты минералдық қасиеті бойынша руданың мыс- мырыштан
полиметаллға жыожу тенденциясының үлкенділігі жақсы байқалады. Еске сала
кетсек, қазіргі кезде осы ауысудың сипатының ақпараттарын қортындылауға
болмайды.
Руданың полиметаллдық қасиеті жіңішке тамыршықтардың алғашқы
миллиметрден ондық сантиметрге дейін зерттеуге болады. Негізгі пирит,
халькопирит және сфалерит минералдарында, сонымен қатар руданың текстуралық
– құрылымдылығы өзгеше, біресе олар толығымен мыс – мырыш сияқты сақталады.
Кейбір аншлифте сфалерит дәндерінің құрлысы жоғарлығымен ерекшеленеді. Оның
аумағы 15-20% дейін жетеді.
Галениттің айтарлықтай бөлігі жіңішке жинақталған күйде, эмульсиондық
енгізілген, сфалериттерге тамыршықтың және пирит дәндерінде пойкилит
түрінде енгізілді. Галениттің бос дәндерінің мөлшері 0,006-0,05мм. Олар
сфалеритке, халькопиритке рудалы емес минералдармен жабысып өседі. Кейбір
галениттің үлкен дәндері домалақ болып сфалеритке енгізілетінін айтуға
болады. Рудалы емес минералдарға кварц, барит, тринолит жатады. Рудалы
еместерге тәжірибеде рудалы минералдарды жегідей жейді. Рудалы емес
минералдарда тамыршықтардың болуы кездейсоқ емес. Пириттің, халькопиритпен
сфалериттің қалдықтары қанқа түрінде сақталады
3.2.1 12 көкжиектегі руданың минаралдық қасиеті
Заттың қасиеті бойынша 12 көкжиектегі руданың ашылуы №7 рудалық
заттың полиметаллдық және – мырыш руданың қиыстыру арқылы көрсетіледі.
Көбінесе күкірт – колчеданды руданы қолданады. Руда үшін қайта
кристаллизациялау, интенсивтілік жалпы даектың қасиетін сипаттайды. Осы
факторлармен текстуралық және құрылымдық руданың өгешелігін анықтайды.
Дайкамен бірге зона контактысында жолақты, ілмекті–шұбар,
кристаллокластикалық, кристаллобластикалық түрінде тараған. Осы текстураның
көрініс дәрежесі даектан алып тастағанда төмендейді. Олардың көріністері
әсіресе, кристаллобластикалық, кристаллокластикалық тестурасы 13 көкжиекке
қарағанда қарқынды. Идиоморфнодәннің, аллотриоморфнодәннің,
гипидиоморфнодәннің құрылымынан басқа аймақтың метоморфизмді құрлысының
типтері дамыған. Олар: коррозионды, субграфикалық, графикалық, шеткі
жиекті. Сонымен қатар қатты ерітінділердің құрлысы эмульсионды.
Қорғасын колчедан рудасы негізінен галениттен (60:85%), аз көлемде
пириттен (15% дейін) тұрады. Сфалеритпен халькопирит жеке жәндер күйінде
0,3:0,5% дейін кездеседі. Галенит негізгі масса ретінде басқа қалған
минералдың рудаларында енгізілген болып саналады. Дәні дұрыс емес пішінде
0,06 дан 1,08 0,34мм дейін көрсетілген. Пирит екі генерациядан тұрады. Өте
ерте генерация (пирит I) дәнінің мөлшері 0,02-0,12 мм, дәндерінің
аллотриоморфнодәннің құрылымымен жинақталғаны анықталған.
Өте кеш (пирит II ) дәндері жақсы кристаллдық дақтар шекарасымен
көрсетілген. Олардың кейбіреулері тікелей галенитпен тамшы түрлі
пішінде,0,02-0,08 мөлшерді құрайды. Пириттің II дәндерінің бөлшегі
галенитті жұтады, кейде қаңқалы пішінге дейін жұтылады.
Сфалерит, халькопирит, теннантит, галенит дәндерінде дұрыс емес
пішінде мөлшері 0,06-0,12 мм енгізілген күйде қатысады. Сфалерит кей кезде
тікелей бір келкі дәндер құрылады. Галенитпен оның шекарасының көпшілік
бөлігі ұзын сияқты, ал қалған дәндері – күрделі.
Полимеоаллдық және мыс – мырыштық, медисті – мырыштық рудалар
сфалеритте оның көпшілігі маңызы аймақтық контактысында ықшамдалып,
негізінде марматитпен көрсетілгені сипатталады. Оның маңыздылығы 12 ден
80%ке дейін байқалады. Сфалерит өте ойлы – қырлы тараған. Жолақтар
сызықтарының қуаттылығы 0,8ден 4:5 мм. Рудалы емеспен, пиритпен,
халькопиритпен бірге байланысқан. Дәннің мөлшері 0,01ден0,4мм, дәндері
дұрыс емес пішінде болады. Сонымен қатар рудада пириттің екі генерациясы да
қатысады. Бірінші I пириттің дәнінің мөлшері 0,01-0,2мм, II пириттікі
0,03ден 0,8мм. Пирит II сфалеритке пойкилиттің енуін, теннантиттің анда –
сонда болуын қадағалайды. Пириттің бөлігі пирротинмен орын басады.
Халькопиритпен және рудалы емес пен жегідей жейді. Халькопирит,
графикалық, субграфикалық сала шегінде ерекшеленеді. Бірінші I пиритпен
қосылған, жіңішке жарықпен толтырылған және жоғарыда көрсетілгендей, кейде
сфалеритпен өзіндік дәндер қосылады. Бұндай дәндерінің мөлшері 0,02 ден
0,045 мм құрайды. Халькопириттің дәндері тікелей галенитпен белгіленеді.
Халькопиритетікелей кубаниттер сирек қатысады. Галенит рудада өте ойлы –
қырлы орналасқан. Жеке дәннен 7-8% ке дейін дәннің көпшілік бөлігі
амебообразды пішінде тараған. Олардың мөлшері 0,01ден0,4м дейін жетеді.
Сфалерит ұяшығымен оның жолақтарын ұштастыруымен сипатталады. Кей кезде
галенит сфалерит дәнінің маңында жейде түзеді. Бұндай жағдайда
сфалериттің онымен бітіп кету айналасының шекарасы түзү сызықты болады.
Теннантиттің маңызы 1:1,5% жиі көтеріледі. Арсенопирит жеке дәндерде
призматикалық пішінде мөлшері 0,02-0,1мм ден қысылады. Кейбір рудалы емес
минералдарда актинолиттің призмасы кездеседі. Полиметаллдық және мыс –
мырыш руданың даекка термоконтакты әсері шегінде жоғарыда айтылғандай қайта
крисстализацияланудың төменгі дәрежесінде сипатталады. Оларға негізінен
массивті әлсіз әрекеттескен барлық жерде дақты – ілмекті текстурасы
байқалады.
Сфалеритпен және темір сульфидімен құрылған аймақтық концентрацияның
құрылуымен анықталады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz