ДӘСТҮРЛІ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ (ХV ғасырдың ортасы ХІХ ғасырдың соңы)
КІРІСПЕ
1 ДӘСТҮРЛІ ҚОҒАМНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1 Қазақ халқының ру.тайпалық құрылымы
1.2 Дәстүрлі қоғамның саяси.әлеуметтік құрылымындағы саяси биліктің ерекшеліктері
2 ДӘСТҮРЛІ ҚОҒАМНЫҢ САЯСИ.ӘЛЕУМЕТТІК ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІ
2.1 Дәстүрлі қоғамдағы мемлекеттілік билік мәселесі
2.2 Қазақ батырлары мен ақын.жырауларының саяси билікке ықпалы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ДӘСТҮРЛІ ҚОҒАМНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1 Қазақ халқының ру.тайпалық құрылымы
1.2 Дәстүрлі қоғамның саяси.әлеуметтік құрылымындағы саяси биліктің ерекшеліктері
2 ДӘСТҮРЛІ ҚОҒАМНЫҢ САЯСИ.ӘЛЕУМЕТТІК ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІ
2.1 Дәстүрлі қоғамдағы мемлекеттілік билік мәселесі
2.2 Қазақ батырлары мен ақын.жырауларының саяси билікке ықпалы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Отан тарихының мазмұнын жаңалауда қазіргі кезде теориялық-әдіснамалық ізденістер жүргізілуде. Тарихи танымдағы осындай тың тәсілдердің бірі – элиталық көзқарас болып саналады. Маркстік әдіснамаға балама ретінде қолданыла бастаған таным тәсілдерінің бірі ретінде элиталық көзқарастың зерттеу ерекшеліктері – қоғамды таптық-экономикалық формацияларға бөлудің тиімсіздігін дәлелдеуден келіп туындайды. Әсіресе, ортағасырлардағы қазақ қоғамының тарихын феодалдық қатынастар шеңберінде қарастыратын маркстік дүниетанымның қамти алмаған және лайықты баға бере алмаған тұстары осындай тың тәсілдердің мүмкіндігіне сай қарастырғанда отан тарихының мазмұнын соңғы ғылыми таным жетістіктеріне лайық толықтырып, жаңалайтын нәтижелерге қол жеткізе аламыз.
Ғылыми әдебиеттерде элита феномені қандай қоғамда болса да құрылымдық жағынан саяси, әкімшілік, экономикалық, интеллектуалдық, әскери, кәсіптік сияқты жалпы категориялардан тұратындығы негізделген. Қоғамдық-саяси дамудың ту ұстаушысы деп бағаланатын саяси элитаның билік жасауда қолданатын мүмкіндіктері көптүрлі болып келеді, бірақ оның міндетті түрде саяси сипатта болуы шарт емес. Элитаның ресурстық мүмкіндіктері экономикалық, әлеуметтік, рәміздік (символдық), мәдени капитал түрінде көрініс тапқанымен олардың қайсысы болса да шешім қабылдау үдерісіне ықпал жасаған сәтте-ақ саяси сипат алып шыға келеді.
Сол сияқты элиталық тұжырымдарда саяси билік институттарының құрылымы жетілмеген жағдайда саяси этноэлитаның құрылуы трайбалистік негізде іске асады, ол саяси билікті жекелеген рудың пайдасына «жекешелендірудің» алғышарты болады деген тұжырымның қолдамайтын да тұстары жеткілікті. Олай дейтініміз, мемлекеттік билік құрылымдарына тартылған немесе оған енбей қалған ұлттық элита өкілдерінің жоғары тобы арасындағы өзара тартыста таптық және ұлттық мүдде алғашқы орында тұрды. Ал трайбалистік көңіл-күй дәстүрлі рулық құрылымын сақтап қалған уездік, болыстық деңгейде ғана өріс алды. Ондағы жетілмеген билік институттарының қалыптасуында дәстүр сабақтастығы күшті болатын.
Ғылыми әдебиеттерде элита феномені қандай қоғамда болса да құрылымдық жағынан саяси, әкімшілік, экономикалық, интеллектуалдық, әскери, кәсіптік сияқты жалпы категориялардан тұратындығы негізделген. Қоғамдық-саяси дамудың ту ұстаушысы деп бағаланатын саяси элитаның билік жасауда қолданатын мүмкіндіктері көптүрлі болып келеді, бірақ оның міндетті түрде саяси сипатта болуы шарт емес. Элитаның ресурстық мүмкіндіктері экономикалық, әлеуметтік, рәміздік (символдық), мәдени капитал түрінде көрініс тапқанымен олардың қайсысы болса да шешім қабылдау үдерісіне ықпал жасаған сәтте-ақ саяси сипат алып шыға келеді.
Сол сияқты элиталық тұжырымдарда саяси билік институттарының құрылымы жетілмеген жағдайда саяси этноэлитаның құрылуы трайбалистік негізде іске асады, ол саяси билікті жекелеген рудың пайдасына «жекешелендірудің» алғышарты болады деген тұжырымның қолдамайтын да тұстары жеткілікті. Олай дейтініміз, мемлекеттік билік құрылымдарына тартылған немесе оған енбей қалған ұлттық элита өкілдерінің жоғары тобы арасындағы өзара тартыста таптық және ұлттық мүдде алғашқы орында тұрды. Ал трайбалистік көңіл-күй дәстүрлі рулық құрылымын сақтап қалған уездік, болыстық деңгейде ғана өріс алды. Ондағы жетілмеген билік институттарының қалыптасуында дәстүр сабақтастығы күшті болатын.
1. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. –Алматы: Атамұра, 2003.-256 б.
2. Валиханов Ч.Ч. Собр.соч. в пяти томах. Т.4. –Алматы, 1985.
3. Бартольд В.В. Бег / Сочинение. Т.5. –М., 1968., С.35-36
4. Сулейменов О. Аз и Я. -Алма-Ата: «Жазушы». 1975. -240 с.
5. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. –Алма-Ата, 1959.
6. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетий. –Алматы, 1992.
7. Сыздықова Р., Қойгелдиев М. Қадырғали би және оның жылнамалар жинағы. –Алматы, 1991.
8. Гумилев Л.Н. Древние тюрки. –М., 1993.
9. Треножкин А.П. Об общественном строе скифов //Советская археология. 1966. №2.
10. Құнанбаев А. Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы //Қазақ тарихы. 1993. №1.
11. Арын М. Хан атаулының қазығы, қара бұқараның азығы. Қазақ халқындағы би статусы (тұрғысы хақында) //Саясат, 1996. №12.
12. Зиманов С. Общественный строй казахов первой половины ХІХ века. –Алма-Ата. 1958.
13. Еренов А. Возникновение и развитие социалистических и земельных правоотношений в Казахской ССР. –Алма-Ата. 1963.
14. Артықбаев Ж. Казахское общество: традиции и инновации. -Караганда. 1993.
15. Ерофеева И. Батыры как феномен истории казахского народа //Казахстанская правда. 1992. 25 сентября
16. Сейдімбек А. Қазақтың ауызша тарихы. -Астана: Фолиант, 2008-728 б.
17. Бромлей Ю.В. Очерки теори этноса. — Москва, 1983.
18. Василъева Э.К., Пименов В.В., Христолюбов Л.С. Современные этнокультурные процессы в Удмуртии: Программа и обследования. - Советская этнография, 1970. № 2, 57-бет
19. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - Алматы, 1978, 3-том. 610-625-беттер; 1986, 9-том. 528-бет; 1986, 10-том. 137-бет; I.Кеңесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. -Алматы, 1977.
20. Қазақ тілінің тусіндірме сөздігі. 1-том. - Алматы, 1977.
21. Қошке Кемеңгерүлы. Таңдамалы. - Алматы, 1996.
22. Қазақ тілінің тусіндірме сөздігі. - Алматы, 1985. 8-том.
23. Мяукин А.И. Юридический быт киргизов. -Оренбург, 1910. // Қазақ этнографиясының кітапханасы. Бас средакторы Е.Арын, жауапты редакторы Ж.О.Артықбаев. - Павлодар, 2006.
24. Левшин А.И. Описание киргиз-казачъих, или киргиз-кайсацких, орд и степей. -Алматы, 1996. 367-371-беттер; Г.И.Спасский. Киргиз-кайсаки Большой, Средней и Малой Орды //Сибирский вестник. -СПб., 1820. 9-бөлім, 185-188-беттер; Қазақтың ата заңдары. Он томдық. Бас редакторы және «Бағдарлама» жетекшісі академик С.З.Зиманов. -Алматы, 2005. ІУ том; Н. Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. -Алматы, 1994. 318-320-беттер; Шешендік сөздер. Құрастырып, алғы сөзін жазған Б.Адамбаев. -Алматы, 1967. 101-137-бб.
25. Бромлей Ю.В., Пучков П.И. Этнические общности: их историко-типологическая и этнолингвистическая классификация. — «Природа», 1983. № 9
26. Назарбаева Г., Әбжанов X. Қазақстан: тарих пен тағдыр. — Алматы, 2003.
27. Махмут Қашқари. Түрік сөздігі. Үшінші томы. Аударған А.Қ.Егеубай. —Алматы, 1998.
28. Мәшһур-Жусіп. Қазақ шежіресі. Шығармалары. 10-том. - Павлодар, 2007.
29. Валиханов Ч.Ч. Киргизское родословие //Собрание сочинений в пяти томах. -Алматы, 1961. 1-том, 203 б.
30. Валиханов Ч.Ч. Собр. Соч. –Алма-Ата. 1985. Т.2
31. Бес ғасыр жырлайды. -Алматы, 1984.
32. Құрбанғали Халид. Тауарих Хамса. –Алматы, 1992.
33. Үш пайғамбар. –Алматы,1992. 133 б.
34. БСЭ. -М., Т.23.
35. Мұрат ақын сөздері. –Ташкент, 1924.
36. Ежелгі дәуір әдебиеті. Екінші кітап. Хрестоматия. –Алматы, 1991.
37. Қарғабойлы Қазтуған //Қазақ халық әдебиеті: Көптомдық. –Алматы, 1986. Т.6
38. Төреқұлов Н., Қазыбеков М. Қазақтың би-шешендері. 1, 2-кітап. –Алматы, 1993.
39. Төреқұл Н. Билер сөзі – ақылдың көзі. –Алматы, 1996.
40. Радлов В.В. Тюркские степные кочевники //Абай, 1995. №1-2.
41. Гродеков Н. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. Т.1. Юридический быт. –Ташкент., 1889.
42. Прошлое Казахстана а источниках и материалах. Сб. І. (Ү в. д.н.э. – ХҮІІІ в. н. э.). –Алматы, 1997.
43. Кенжалиев З. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет. –Алматы, 1997.
44. Вяткин М.П. Батыр Срым. –М.-Л., 1947.
45. Сабырханов А. Исторические предпосылки ликвидации ханской власти в казахстане (На материале младшего и Среднего жузов) /Казахстан в эпоху феодализма –Алма-Ата, 1981.
46. Сулейменов Р.Б., Моисеев В.А. Из истории Казахстана ХҮІІІ века (о внешней политике Аблая). -Алматы, 1988.
47. Валиханов Ч.Ч. Аблай /Собр. Соч. –Алма-Ата, 1985. Т.4.
48. Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі. (Замана асуы). 1-кітап. –Алматы: Ғылым, 1998. 344 б.
49. Абилтайн М. Қазақтың рулық қоғамы //Ақиқат №1. 2009.-67-72бб.
50. Шортанбай Қанайұлы. Үш қайтара сәлем айт, Қарнақтағы бабама //«Түркістан» қалалық газеті. 11 қаңтар 2002 жыл
51. Андрианов Б.В. Неоседлое население мира. -Москва, 1985.-241с.
52. Сейдімбек А. Қазақтың ауызша тарихы. -Астана: Фолиант, 2008-728 б.
2. Валиханов Ч.Ч. Собр.соч. в пяти томах. Т.4. –Алматы, 1985.
3. Бартольд В.В. Бег / Сочинение. Т.5. –М., 1968., С.35-36
4. Сулейменов О. Аз и Я. -Алма-Ата: «Жазушы». 1975. -240 с.
5. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. –Алма-Ата, 1959.
6. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетий. –Алматы, 1992.
7. Сыздықова Р., Қойгелдиев М. Қадырғали би және оның жылнамалар жинағы. –Алматы, 1991.
8. Гумилев Л.Н. Древние тюрки. –М., 1993.
9. Треножкин А.П. Об общественном строе скифов //Советская археология. 1966. №2.
10. Құнанбаев А. Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы //Қазақ тарихы. 1993. №1.
11. Арын М. Хан атаулының қазығы, қара бұқараның азығы. Қазақ халқындағы би статусы (тұрғысы хақында) //Саясат, 1996. №12.
12. Зиманов С. Общественный строй казахов первой половины ХІХ века. –Алма-Ата. 1958.
13. Еренов А. Возникновение и развитие социалистических и земельных правоотношений в Казахской ССР. –Алма-Ата. 1963.
14. Артықбаев Ж. Казахское общество: традиции и инновации. -Караганда. 1993.
15. Ерофеева И. Батыры как феномен истории казахского народа //Казахстанская правда. 1992. 25 сентября
16. Сейдімбек А. Қазақтың ауызша тарихы. -Астана: Фолиант, 2008-728 б.
17. Бромлей Ю.В. Очерки теори этноса. — Москва, 1983.
18. Василъева Э.К., Пименов В.В., Христолюбов Л.С. Современные этнокультурные процессы в Удмуртии: Программа и обследования. - Советская этнография, 1970. № 2, 57-бет
19. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - Алматы, 1978, 3-том. 610-625-беттер; 1986, 9-том. 528-бет; 1986, 10-том. 137-бет; I.Кеңесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. -Алматы, 1977.
20. Қазақ тілінің тусіндірме сөздігі. 1-том. - Алматы, 1977.
21. Қошке Кемеңгерүлы. Таңдамалы. - Алматы, 1996.
22. Қазақ тілінің тусіндірме сөздігі. - Алматы, 1985. 8-том.
23. Мяукин А.И. Юридический быт киргизов. -Оренбург, 1910. // Қазақ этнографиясының кітапханасы. Бас средакторы Е.Арын, жауапты редакторы Ж.О.Артықбаев. - Павлодар, 2006.
24. Левшин А.И. Описание киргиз-казачъих, или киргиз-кайсацких, орд и степей. -Алматы, 1996. 367-371-беттер; Г.И.Спасский. Киргиз-кайсаки Большой, Средней и Малой Орды //Сибирский вестник. -СПб., 1820. 9-бөлім, 185-188-беттер; Қазақтың ата заңдары. Он томдық. Бас редакторы және «Бағдарлама» жетекшісі академик С.З.Зиманов. -Алматы, 2005. ІУ том; Н. Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. -Алматы, 1994. 318-320-беттер; Шешендік сөздер. Құрастырып, алғы сөзін жазған Б.Адамбаев. -Алматы, 1967. 101-137-бб.
25. Бромлей Ю.В., Пучков П.И. Этнические общности: их историко-типологическая и этнолингвистическая классификация. — «Природа», 1983. № 9
26. Назарбаева Г., Әбжанов X. Қазақстан: тарих пен тағдыр. — Алматы, 2003.
27. Махмут Қашқари. Түрік сөздігі. Үшінші томы. Аударған А.Қ.Егеубай. —Алматы, 1998.
28. Мәшһур-Жусіп. Қазақ шежіресі. Шығармалары. 10-том. - Павлодар, 2007.
29. Валиханов Ч.Ч. Киргизское родословие //Собрание сочинений в пяти томах. -Алматы, 1961. 1-том, 203 б.
30. Валиханов Ч.Ч. Собр. Соч. –Алма-Ата. 1985. Т.2
31. Бес ғасыр жырлайды. -Алматы, 1984.
32. Құрбанғали Халид. Тауарих Хамса. –Алматы, 1992.
33. Үш пайғамбар. –Алматы,1992. 133 б.
34. БСЭ. -М., Т.23.
35. Мұрат ақын сөздері. –Ташкент, 1924.
36. Ежелгі дәуір әдебиеті. Екінші кітап. Хрестоматия. –Алматы, 1991.
37. Қарғабойлы Қазтуған //Қазақ халық әдебиеті: Көптомдық. –Алматы, 1986. Т.6
38. Төреқұлов Н., Қазыбеков М. Қазақтың би-шешендері. 1, 2-кітап. –Алматы, 1993.
39. Төреқұл Н. Билер сөзі – ақылдың көзі. –Алматы, 1996.
40. Радлов В.В. Тюркские степные кочевники //Абай, 1995. №1-2.
41. Гродеков Н. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. Т.1. Юридический быт. –Ташкент., 1889.
42. Прошлое Казахстана а источниках и материалах. Сб. І. (Ү в. д.н.э. – ХҮІІІ в. н. э.). –Алматы, 1997.
43. Кенжалиев З. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет. –Алматы, 1997.
44. Вяткин М.П. Батыр Срым. –М.-Л., 1947.
45. Сабырханов А. Исторические предпосылки ликвидации ханской власти в казахстане (На материале младшего и Среднего жузов) /Казахстан в эпоху феодализма –Алма-Ата, 1981.
46. Сулейменов Р.Б., Моисеев В.А. Из истории Казахстана ХҮІІІ века (о внешней политике Аблая). -Алматы, 1988.
47. Валиханов Ч.Ч. Аблай /Собр. Соч. –Алма-Ата, 1985. Т.4.
48. Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі. (Замана асуы). 1-кітап. –Алматы: Ғылым, 1998. 344 б.
49. Абилтайн М. Қазақтың рулық қоғамы //Ақиқат №1. 2009.-67-72бб.
50. Шортанбай Қанайұлы. Үш қайтара сәлем айт, Қарнақтағы бабама //«Түркістан» қалалық газеті. 11 қаңтар 2002 жыл
51. Андрианов Б.В. Неоседлое население мира. -Москва, 1985.-241с.
52. Сейдімбек А. Қазақтың ауызша тарихы. -Астана: Фолиант, 2008-728 б.
ДӘСТҮРЛІ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ (ХV ғасырдың ортасы
ХІХ ғасырдың соңы)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ДӘСТҮРЛІ ҚОҒАМНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1 Қазақ халқының ру-тайпалық құрылымы 10
1.2 Дәстүрлі қоғамның саяси-әлеуметтік құрылымындағы саяси 25
биліктің ерекшеліктері
2 ДӘСТҮРЛІ ҚОҒАМНЫҢ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІ
2.1 Дәстүрлі қоғамдағы мемлекеттілік билік мәселесі 33
2.2 Қазақ батырлары мен ақын-жырауларының саяси билікке ықпалы 45
ҚОРЫТЫНДЫ 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 60
КІРІСПЕ
Отан тарихының мазмұнын жаңалауда қазіргі кезде теориялық-әдіснамалық
ізденістер жүргізілуде. Тарихи танымдағы осындай тың тәсілдердің бірі –
элиталық көзқарас болып саналады. Маркстік әдіснамаға балама ретінде
қолданыла бастаған таным тәсілдерінің бірі ретінде элиталық көзқарастың
зерттеу ерекшеліктері – қоғамды таптық-экономикалық формацияларға бөлудің
тиімсіздігін дәлелдеуден келіп туындайды. Әсіресе, ортағасырлардағы қазақ
қоғамының тарихын феодалдық қатынастар шеңберінде қарастыратын маркстік
дүниетанымның қамти алмаған және лайықты баға бере алмаған тұстары осындай
тың тәсілдердің мүмкіндігіне сай қарастырғанда отан тарихының мазмұнын
соңғы ғылыми таным жетістіктеріне лайық толықтырып, жаңалайтын нәтижелерге
қол жеткізе аламыз.
Ғылыми әдебиеттерде элита феномені қандай қоғамда болса да құрылымдық
жағынан саяси, әкімшілік, экономикалық, интеллектуалдық, әскери, кәсіптік
сияқты жалпы категориялардан тұратындығы негізделген. Қоғамдық-саяси
дамудың ту ұстаушысы деп бағаланатын саяси элитаның билік жасауда
қолданатын мүмкіндіктері көптүрлі болып келеді, бірақ оның міндетті түрде
саяси сипатта болуы шарт емес. Элитаның ресурстық мүмкіндіктері
экономикалық, әлеуметтік, рәміздік (символдық), мәдени капитал түрінде
көрініс тапқанымен олардың қайсысы болса да шешім қабылдау үдерісіне ықпал
жасаған сәтте-ақ саяси сипат алып шыға келеді.
Сол сияқты элиталық тұжырымдарда саяси билік институттарының құрылымы
жетілмеген жағдайда саяси этноэлитаның құрылуы трайбалистік негізде іске
асады, ол саяси билікті жекелеген рудың пайдасына жекешелендірудің
алғышарты болады деген тұжырымның қолдамайтын да тұстары жеткілікті. Олай
дейтініміз, мемлекеттік билік құрылымдарына тартылған немесе оған енбей
қалған ұлттық элита өкілдерінің жоғары тобы арасындағы өзара тартыста
таптық және ұлттық мүдде алғашқы орында тұрды. Ал трайбалистік көңіл-күй
дәстүрлі рулық құрылымын сақтап қалған уездік, болыстық деңгейде ғана өріс
алды. Ондағы жетілмеген билік институттарының қалыптасуында дәстүр
сабақтастығы күшті болатын.
ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. басында Ресейде азаматтық қоғам қалыптастырудың
алғышарттары пайда бола бастаған еді. Дегенмен, бұл бағытты этникалық
белгілері бойынша өзін-өзі басқару мүмкіндігін сақтай отырып біртекті
әлеуметтік қоғам орнатуға ұмтылған коммунистік тәртіп үзіп тастады. Ал
Қазақстанда этникалық дербестену үдерісі енді басталған жағдайда азаматтық
қоғамның алғышарттарын іздеу негізсіз еді. Коммунистік қоғамның саяси-
рухани кереғарлығы тұлғаның әлеуметтік бірегейлігінің бірден-бір шарасы
ретінде этникалық дербестенудің маңызын арттыра түсті.
Қазіргі заманғы қоғамның талабы тұрғысынан саяси элитаға қоғамдағы ең
шешуші, ең тұтқалы басқару тетіктерін өз қолына шоғырландырған әлеуметтік
топ деген анықтама беруге болады. Бұл әлеуметтік топ бұқараны басқару, оның
тағдырын шешу өкілеттігін қолына алады, әрине, бұл өкілеттік оларға тек
құқықтық қана емес, рухани, моральдық та жауапкершіліктер жүктейді.
Дәстүрлі қоғам модернизацияланып, тәуелсіздікке қол жеткен қазіргі
Қазақстан жағдайындағы мемлекеттік биліктегі элита мәселесі зәру мәселеге
айналып отыр. Еліміздің алдында тұрған орасан зор міндеттер де бұл
мәселеге өткір сипат беруде. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаев Элита тек ұлттық мүддені білдіру, оны дәл
кескіндеу, сол арқылы халықтың өзін-өзі танып, бағалау деңгейін көтеру
қабілетімен ғана емес, соны ойдағыдай жүзеге асырудың жолын табу
қабілетімен де дараланып тұруға тиісті. Ол үшін бүгінгі таңдағы ең күрделі
мәселе – күллі қоғамды алдында тұрған тарихи мәселені шешуге күн сайынғы
нақты әрекетпен ат салысуға жұмылдыра білу. Нағыз саяси көсем мен уақытша
саясатшысымақтардың арасындағы жалғыз айырма – ағымдағы тарихи кезеңде
ұлттық-мемлекеттілік мүддені дәл аңғарып, оған жетісудің ең ықтимал шешімін
дәл табу. Өкініштісі, мұндай өрелі элитаны қалыптасыру үшін көп уақыт керек
сияқты [1, 164-б.] деген тұжырымы ұлттық элитаның қалыптасуы мен қызметіне
қатысты қалыптасқан бүгінгі күннің зәру мәселесін айқындайтыны белгілі.
Демек, ғылыми ойдың құрылымындағы түбірлі өзгерістер көп мәселелерге
жаңаша қарауды талап етеді. Отандық тарихта жасалған батыл концептуалдық
ізденістер шеңберінде жүргізілген зерттеуіміз отан тарихының мазмұнын
кәсіби тұжырымдармен жаңалаумен бірге жалыадамзаттық құндылықтарды игеруге
бағытталуымен де өзекті болып саналады деп білеміз.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Дәстүрлі қоғамның саяси-әлеуметтік
құрылымы отарлық, және кеңестік тарихнамада біршама қарастырылды. Ол
зерттеулердің ұстанған теориялық-әдіснамалық негіздері бүгінгі көзқараспен
бағамдар болсақ, тарихи танымымызды күрделі шатастыратын тұжырымдарға негіз
болады. Олай дейтін себебіміз, ол зерттеулер дәстүрлі қазақ қоғамы туралы
дамудың артта қалған сатысында, жабайылық қоғам деген сияқты негізсіз,
көшпелі өркениеттің төлтума ерекшеліктерін ескерместен жасалған
тұжырымдарға құрылған болатын.
Осылай дегенмен де, дәстүрлі қоғамның саяси-әлеуметтік құрылымы, оның
құрауыштарының ерекшеліктері мен атқарған рөлі туралы салиқалы пікірлер
қалыптасқандығын жоққа шығаруға болмайды. Таптық-экономикалық формацияның
ұстанымдарына сүйеніп, қоғамды қанаушы және қаналушы деп бір-біріне қарама-
қарсы таптарға бөлуден туындаған тұжырымдар арасында қоғамда элиталық
маңызға ие болған жекелеген әлеуметтік топтар туралы іргелі зерттеулер
жүргізілді. Солардың арасында дәстүрлі қоғамда шешуші маңызға ие болған
билер институты туралы едәуір тарихи зерттеулер шоғырықалыптасты. "Би"
сөзінің этимологиясы жайлы қазіргі күні бірауызды келісіліп-пішілген
тұжырымды пікір жоқ. Бұл мәселеге алғаш көңіл аударған отандық
тарихшылардың бірі Ш.Уәлиханов "би" сөзінің түбірін көне түркінің "бек"
және "бей" сөздеріне тіреп, оның негізгі мағынасы "сотты" білдіретінін атап
көрсеткен-ді [2, С.87]. Мұнан кейінгі уақытта орыс зерттеушілері де осы
мәселеге көңіл бөле бастады. Айталық, А.Леонтьев "би" сөзін "билеу"
етістігінен туындата келіп, оның "басқарушы" мағынасында қолданылғанын
айтса, В.В.Бартольд "би" төркіні "бек" лауазымының нұсқасы, осман
түркілерінде бұл термин "бей" формасында қолданылып, біріншіден, қара
халықтан да, билеуші әулеттен де бөлек тұрған "шонжарларды", екіншіден,
тайпа немесе рудың жетекшісі ретіндегі князьды", үшіншіден сөздің кең
мағынасында кез келген "басқарушыны" білдіреді дейді [3, 225-226.].
В.Бартольд тәрізді В.Радлов та "би" сөзінің үш түрлі мағынасын келтірген
болатын: "би" - князь, патша (царь), қожайын (господин); "би" - сот
(судья); "би" - дана, шешен. Кеңес дәуірінде жарық көрген кейбір
сөздіктерде "би" ұғымы осы В.Радловқа негізделе отырып "билеуші, қожайын,
көсем, князь мағнасында түсіндіріледі.
Құрбанғали Халид "Би - бектен, бек - бүюктен" қысқарған атаулар. Буюк -
үлкен, зор мағынасында айтылған дейді. Кейінгі зерттеушілер арасында мұндай
тұжырымды О.Сүлейменов қайталайды [4, С.54].
Аталмыш терминнің шығу төркініне байланысты С.Аманжолов айрықша
көзқарас ұстанады. Оның ойынша, "берік" (мысалы, "ақылға берік" мағынасында
айтылатын) сөзінен "бек" ("бек мықты"), ал одан "би" сөзі туындайды.
Ендеше, "бек" сөзі - белгілі, танымал, бекзат ұғымын, ал "би" — сот, судья,
билеуші ұғымын білдіреді [5, С.66].
Қазіргі ғалым-зерттеушілердің басым көпшілігі Ш.Уәлиханов пен
А.Леонтьевтің тұжырымын қолдайды. Мәселен, "XV-XVIII ғасырлардағы қазақ
хандықтарының тарихына қатысты материалдардың" авторлары академик
В.В.Бартольдты қайталап, "бек", "би" сөздерінің "рубасы" мағынасын
білдіретінін және осы мағынада ол арабтың "әмір", сол сияқты монғолдық
"ноян" сөздерінің синонимі болып табылатынын айтса, Т.Сұлтанов келтірілген
пікірге қоса, "би" сөзінің ежелгі түркінің "бек" сөзінен бас алатынын және
бұл орайда терминнің XV ғасырға дейінгі деректерден мүлдем
ұшыраспайтындығын айтады [6, С.351]. "Қадырғали би Қосымұлы және оның
жылнамалар жинағы" атты құнды зерттеу еңбегінің авторлары Р.Сыздықова мен
М.Қойгелдиев "би" сөзін "бек" сөзінің бір нұсқасы ретінде қарастыра келіп,
"бек" - ханнан кейінгі билеушінің титулы", ал "би" вариантымен ру-тайпанық
басшысын, билеушісін немесе билеуші топтың өкілін атаған" деп жазады [7, 68
б.].
Л.Гумилев ежелгі түркі қоғамының әлеуметтік құрылымын қарастыру
барысында бектерді қара халықты билеуге қойылған ел басқарушылары ретінде
сипаттайды. Мұның дәлелі ретінде көне түркі жазуларындағы "бектер" мен
"будын", яғни қара халықтың үнемі қосақтала аталуы және будынның қатардағы
жауынгерлерді, ал бектердің көбінесе әскербасылар санын құрайтындығы
көлденең тартылады [8, С.60]. Шындығында да, ежелгі түркілер дәуірі мен IX-
XII ғасырлардағы Оғыз мемлекеті, Қарлұқ мемлекеті, Түргеш қағандығы,
Қарахан мемлекеті тәрізді саяси бірлестіктердің әлеуметтік құрылымынан
дәстүрлі түрде орын алған бектер, ақсүйектік және мұрагерлік зақына
негізделген қағандық институтына қарағанда, әлеуметтік топтардық төменгі
жіктеріне біршама жақын, халықтың қайнаған ортасынан шығып, табиғи
дарынының арқасында абырой-беделге ие болған ру-тайпа жетекшілерінен
құралған деуге толық негіз бар.
Экономикасы көшпелі шаруашылыққа негізделген ерте ортағасырлық
қоғамдардың әлеуметтік құрылымындағы мұндай ерекшелікті ғалымдардың көбі
атап көрсетеді. Мысалы, А.И.Треножкин б. з. д. скиф-сақтар қоғамының
әлеуметтік құрылымы хақында: "Аппарат государства у скифов был, оче-видно,
столь же прост, как и у всех кочевых народов. Так, в кочевых феодальных
государствах, организация которых в на-Стоящее время изучена лучше, аппарат
этот состоит из главы государства, приближенных к нему дружинников - слуг и
исполнителей, нескольких правителей назначаемых над определен-ными
территориями или родо-племенными группами, которым были, в свою очередь,
подчинены старшины, избиравшиеся родами или родовыми подразделениями. В
основе государственный аппарат у кочевников был построен на принципе
всемерного использования родовой и племенной структуры, свойственной
предшествующим периодам истории древнего общества, которая благодаря такому
ее использованию очень стойко сохраняется у всех кочевых и полукочевых
народов вплоть до новейшего времени, — дей келіп, скиф ру-тайпаларының
басында ақсақалдар тұрғанын, ал соңғыларының арнайы жиналатын кеңесінде
қоғамдық өмірдің көрші елдермен қарым-қатынас, соғыс пен бітім, жайылым
бөлінісі, дау-дамайларды шешу тәрізді мәселелер талқыланып отырғанын атап
көрсетеді [9, С.46]. Сақ қоғамындағы ру-тайпа жетекшілерінің елеулі рөлін
грек тарихшысы Лукиан Самосатский де көрсетіп өтеді: скифтерде "...если кто
ударит кого-либо из равных или, напав, повалит на землю, или разорвет
платье, то старейшины налагают за это большие наказания, даже если обида
будет нанесена при немногих свидетелях..." [9, С.48]. Ал, отандық тарихшы,
ежелгі сақ қоғамы тарихының білгірі К.А.Ақышев скиф, савромат және сақ
мәдениетіндегі ортақтық пен ішкі және сыртқы факторлар нәтижесіндегі тарихи
біртектілікті айта келіп, скиф мәдениетінің шеңбері тек Скифияның ғана
емес, сонымен қатар Батыс Қазақстан мен Тобыл өзенінің оңтүстігіне қарай
созылатын сақтар аумағын да толығымен қамтитындығын атап, қазіргі Казақстан
аумағынан орын тепкен ерте орта ғасырлардағы саяси бірлестіктерді былай
қойғанда, тіпті VII-X ғасырлар аралығында Шығыс Еуропанық қуатты
мемлекетіне айналған түркі тілдес Хазар қағанатында бектер мемлекет басқару
ісінде айтарлықтай ықпалға ие болғаны, ал X ғасырда олар іс жүзінде қағанды
биліктен тайдырғаны белгілі.
Қазақ тарихындағы билер институтының есімі белгілі алғашқы өкілі -
Майқы би. Ол - Шыңғыс ханның замандасы әрі оны "ақ киізге отырғызып, хан
көтерген" 12 бидің төбе биі [10, 33 б.]. Халық жадында Майқы би тек қана
сот үкім-кесімдеріне байланысты билік айтып қана қоймай, сонымен бірге
үлкенді-кішілі саяси мәселелерді түйіндеп, шешім шығара білген қоғамдық
қайраткер есебінде сақталған. "Түгел сөздің түбі бір, түп атасы - Майқы би"
деген мәтел осының дәлелі. Билер институтының сол тұстың өзінде-ақ тек қана
әлеуметтік немесе құқықтық қана емес, сонымен қатар саяси рөл атқарғанын
Майқы бидің "хан атаулының қазығы, қара бұқаранық азығы" аталуынан да
аңғаруға болады [11, 71 б.]. Майқы бидің Шыңғыс ханның жақын серігі әрі
ақылгөйі болғандығын Ш. Уәлиханов та растай түседі.
Айта кетуге тиіспіз, қазақ қоғамының, оның ішінде XVIII ғасырдағы
дәстүрлі қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымын қара-стырған зерттеушілердің
көбісі дерлік билер институтын хандық және сұлтандық институттардан кейінгі
үшінші орынға қояды. Бұл ретте олар негізінен орыс шенеуніктерінің
жазбаларына сүйенетіндігі анық. Мәселен, д'Андре "би өзінің лауазымы
мәртебесі жөнінен ханнан немесе сұлтаннан кейінгі екінші орында тұрады деп
жазатыны бар. Осыған жүгіне келіп, академик С.Зиманов "билер - қоғамдық
құрылымда сұлтандардан бір саты төмен орналасқан ру шонжарлары" екендігін
айтса [12, С.193.], А.Еренов олардың қазақ қоғамындағы билік органдарының
жоғарғы тобына жататындығы жайлы біршама жалпылама тұжырымға келеді [13,
С.58].
XVIII ғасырдағы қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымын орыс
оқымыстыларының еңбектері негізінде арнайы зерттеген М.Бижанов би
институтын әлеуметтік билік топтарының ортаңғы буынына жатқызып,
С.Зимановтың пікіріне қолдау білдіреді. Сол сияқты, "Қазақ ССР-нің мемлекет
және құқық тарихы" оқулығының авторлары да би институтын қазақ қоғамының
әлеуметтік сатысында хан және сұлтандардан кейінгі орынға қойса, Т.Сұлтанов
қазақ қоғамының әлеуметтік сатысында сұлтандар мен билерді қатар
орналастыруға бейім [6, 351]. Ал енді Ж.Артықбаев болса, би институтын ру-
тайпа шонжарларының төменгі буынына жатқызады [14, С.240].
XVIII ғасырдағы қазақ қоғамына тән элиталық тетік рөлін атқарған аса
маңызды әлеуметтік институт - батырлар. Би тәрізді батыр атағы да адамның
жеке бас қасиеттеріне байланысты танылып отырған. Мәселен, бидің бойынан
табылар қасиеттер шешендік, тапңырлық, өршілдік, тура мінезділік т. с. с.
болса, батырға - жүректілік, көзсіз ерлікке бейімділік, қолбасшылық қабілет
т. б. тән. Алайда от ауыз, орақ тілді билігімен, қалың қол, қаптаған әскер
бастаған батырлығымен бір басы би де, батыр да бола білген XV-XVII ғғ.
көсем-қайраткерлерден ерекшелігі сол, XVIII ғасырдағы қазақ қоғамында "би"
- лауазым иесі, ал "батыр" - атақ иесі [15]. Алдыңғысы кәсіби түрде
әкімшілік және ағартушылық қызметін атқарса, кейінгісі әскери өнер ісінің
білгірі. Оның үстіне, М.П.Вяткин қазақтың XVIII ғасырға дейінгі батырлық
эпостарынанан көрінетіндей, "батыр" термині XVIII ғасырда да әлеуметтік
емес, тұрмыстық мағынада қолданылғанында күмән жоқ деп келтіреді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыс дәстүрлі
қоғамның саяси-әлеуметтік құрылымын жаңа көзқарасқаа сай жүйелеуді басты
мақсат етіп қояды. Осы мақсатқа сай мынадай міндеттер белгіленеді.
- тақырыпқа қатысты шетелдік және отандық о тарихшылардың
көзқарастарына тарихнамалық талдау жасау;
- дәстүрлі қазақ қоғамының ру-тайпалық және әлеуметтік құрылымын
қазіргі көзқарас трғысында жіктеу;
- дәстүрлі қоғамның мемлекеттілік билік институттарының қызметі мен
олардық мемлекеттік құрылымда алатын орнын айқындап, әлеуметтік жіктерінің
қоғамдық-саяси қызметіне баға беру;
- дәстүрлі қоғамның билік өкілдері ретінде батырлар мен ақын-
жыраулардың ел өміріндегі қоғамдық-саяси рөлін айқындау.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы. Дәстүрлі қоғамның тарихы жаңа көзқарас
тұрғысында талданып, көшпелі өркениеттің саяси-әлеуметтік құрылымын
айқындау барысында мынадай жаңалықтарға қол жетті:
- дәстүрлі қоғамға жаңа көзқарастың қалыптасуына тарихнамалық талдау
жасалып, оның мазмұны дәстүрлі қоғамның тарихына сай қарастырылды;
- шетелдік және отандық ойшылдардың дәстүрлі қоғам туралы көзқарастары
жүйелеіп, оны отандық тарихтағы зерттеулерде тәсілі ретінде қолданудың
әдіснамалық мүмкіндіктері айқындалды;
- дәстүрлі қазақ қоғамының ру-тайпалық және әлеуметтік құрылымы
жіктелді;
- дәстүрлі қоғамның мемлекеттілік билік институттарының қызметі мен
олардың қоғамдық өмірдегі алатын орны айқындалып, билік топтарының қоғамдық-
саяси қызметіне баға берілді;
- билік өкілдері ретінде батырлар мен ақын-жыраулардың дәстүрлі
қоғамның қоғамдық-саяси өміріндегі рөлі жаңа көзқараспен бағаланды .
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Тақырыптың тікелей мазмұны ХҮ-ХІХ
ғасырлардың. аралығын қамтиды. Қазақ хандығының орнауы жұмыс
хронологиясының бастауы болса, қазақ жерінің патша өкіметінің бодандығына
өтуінің аяқталуы (ХІХ ғ. 60 жылдары) дәстүрлі қазақ қоғамының соңғы шегі
ретінде белгіленді. Дегенмен, тарихнамалық шолу, деректік талдау бағытында
хронологияқ ауқым біршама кең уақыттық шекті құрайды.
Жұмыстың деректік негізі. Отандық тарих ғылымында дәстүрлі қоғамға
қатысты арнайы еңбектердің аз болуы тақырыптың деректік негіздерін
сұрыптауды біршама күрделендіреді. Осыған байланысты деректік негіздер
бірнеше бағытқа топтастырылды. Атап айтқанда:
- Қазақ ақын-жырауларының поэзиясы мен билердің, шешендердің сөздері;
- Қазақ хандығының заңнамалық құжаттары мен салт-дәстүр, әдет-
ғұрыптардың үлгілері;
- Патша өкіметінің Түркістан өлкесі мен Далалық облыстарға қатысты
реттеуші заңнамалық құжаттары;
- Қазақ тарихына қатысты зерттеулер жүргізген, пікір айтқан қоғам және
мемлекет қайраткерлерінің жарық көрген естелік жазбалары;
- Қазақ, Айқап басылымдары мен қазақ тіліндегі қазіргі заманға
мерзімдік басылымдары.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Зерттеу барысында
дәстүрлі қоғамның ерекшеліктерін айқындау, оның қайталанбас даралығын
жіктеу, таптық-формациялық танымның тұжырымдарынан ажырату масатында
жинақтау, индукция мен дедукция, тарихи-салыстырмалы, жүйелік-құрылымдық
сияқты жалпы ғылыми зерттеу тәсілдері қолданылды. Сол сияқты дәстүрлі
қоғамның саяси-әлеуметтік құрылымына қатысты Р.Б.Сүлейменов, М.Қозыбаев,
Х.Әбжанов, М.Абилтайн, Ж.Артықбаев, А.Оразбаевалардың, ал қоғамдық
құбылыстарды элиталық тұлғалардың қоғамдық-саяси қызметіне сай бағалауда
Х.Тұрсұнның тұжырымдары басшылыққа алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, екі тарау, төрт
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ДӘСТҮРЛІ ҚОҒАМНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1 Қазақ халқының ру-тайпалық құрылымы
Дәстүрлі қазақ қоғамы жайлы зерттеулерде халқымыздың ру-тайпалық
құрылымын айналып өту мүмкін емес. Сөз орамы, ой жүйесі үғынықты болу үшін
тақырыпқа тікелей катысы бар тірек сөздерді (тезаурус) бажайлап алу қажет.
Кез келген танымдық-теориялық жүйенің жөні солай. Оның үстіне, қазақ
этнологиясына қатысты, әсіресе, қазақ халқының ішкі этноқұрылымына қатысты
атаулар мен ұғымдардың мән-мағынасы әлі де болса түбегейлі саралана
қоймағанын ескерсек, ұғымдық-терминологиялық аппарат туралы пәтуалы пікір-
тұжырымның қажеттілігі айқындала түседі.
Алдымен, қазақ этноқұрылымы деген сөз орамы, белгілі дәрежеде,
шартты екенін қаперде ұстаған абзал. Себебі, қазақ халқы біртұтас
этноәлеуметтік жаралым (организм) болғандықтан, оның ішкі құрылымын
айғақтайтын ру-тайпалар да, ең алдымен, этноәлеуметтік және әкімшілік-
аумақтық бөліктер ретінде зерделенуге тиіс. Демек, қазақ этноқұрылымы
деген сөз орамының мазмүнында ру-тайпалардың құрылымдық жүйесінде қандас-
туыстастықтан да бұрын бағдар берушілік сипаттың басым екені қаперде болуға
тиіс.
Қазақ халқының сөздік қорында этноқұрылымдық мәнде қолданылатын атау-
ұғымдар мейлінше мол және олардың мән-мағынасын анықтау барысында тарихи-
этнологиялық таным-түсініктің де аясы анағұрлым кеңейе түсетіні аян.
Алайда, біздің мақсатымыз қазақ халқының этноқұрылымына катысты атау-
ұғымдардың баршасын тарихи-этимологиялық және лингвистикалық тұрғыда талдау
емес. Біздің мақсатымыз қазақ халқының тарих сахнасына шыққаннан кейінгі
этноқұрылымдық жүйесін сатылы-иерархиялық қалпында айғақтайтын негізгі атау-
ұғымдарды ғана оқшаулап алып, олардың ұғымдық деңгейлеріне назар аудару,
одан әрі сол атау-ұғымдар арқылы қазақ халқының этноқұрылымын саралап
көрсетіп беру.
Осы орайда, қазақ халқының этноқұрылымын сатылы-иерархиялық қалпында
айғақтайтын тірек сөздер ретінде мынандай атау-ұғымдарға, алдымен назар
аудару қажет: жеке адам, жанұя, әулет, ата, ру, тайпа, жүз, халық. Рас, бұл
атау-ұғымдарға балама боларлық синонимдік мәндегі сөздер қазақ тілінде
баршылық. Ондай сөздерді фольклорлық мұралардан, жазба жәдігерліктерден
молынан ұшырастыруға болады. Мәселен, адам сөзіне - кісі, пенде, жан,
жанұя сөзіне — отбасы, үй-іші, шаңырақ, әулет сөзіне — өркен, топ, сой,
қауым, ата сөзіне — тұқым, ұрық, зәузат, аба, қабыз, тақта, көк, тамыр,
тармақ, бұтақ, сүйек, буын, ру сөзіне — бой, жете, тармақ, үрім-бұтақ,
бұтақ, бау, сүйек, ата, тайпа сөзіне — арыс, тек, түбір, сүйек, ата,
халық сөзіне - ел, жұрт, ұлыс, нәсіл, т.б. деп келетін сөздердің балама
ретінде қолданылатынын байқауға болады. Ауызекі сөзде ата, тармақ,
бұтақ, сүйек сияқты атау-ұғымдар атаға да, руға да, тайпаға да қатысты
айтыла береді. Мәселен, Қай атаның баласысың?, Ұлы жүздің қай тармағы
боласың?, Сүйегің қай ел?, Жеті ата — жетіру, Алты ата — әлім,
Арғын ата баласы, т.б. деген сияқты. Сондай-ақ, жүздік айырымдарға
қатысты балама сөздердің де молдығы назар аударады: Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші
жүз; Ақарыс, Бекарыс, Жанарыс; Үлкен ата, Ортаншы ата, Кіші ата; Ақсақал,
Байсақал, Жансақал; Қара Келімбет, Сары Келімбет, Ақ Келімбет; Байшора,
Жаншора, Қарашора; Ақбай, Жанбай, Бекбай; Үйсін, Арғын, Алшын, т.б. Сөз
орайында, Орта жүз бен Кіші жүзге қатысты Бекарыс, Жанарыс атауларының
ауыс-түйіс қолданылатынын айта кету қажет. Біз байқаған шежірелердің басым
көпшілігінде Бекарыс деп Орта жүзді, Жанарыс деп Кіші жүзді атайды [16, 241
б.].
Қысқасы, осы сияқты атау-ұғымдар қаншалықты мол болғанымен, қазақ
халкының ел болып, ұлт болып қалыптасуына байланысты ішкі этноқұрылымы
жүйеленіп, олардың сатылы-иерархиялық мәртебелері де айқындалып, осымен
орайлас этноқұрылымдық атау-ұғымдардың да нақтылана түскені байқалады. Осы
тұста, айрықша атап көрсетуді қажет ететін мәселе - қазақ халқының
этноқұрылымына қатысты атау-ұғымдардың, әсте, этникалық даралықты немесе
этникалық оқшаулықты білдірмейтіндігі. Яғни, қазақ халқының этноқұрылымдық
атаулары этнографиялық та, әлеуметтік те, діни де, нәсілдік те, тілдік те
айырмашылықты білдірмейді. Ондай айырмашылықтың болуы да мүмкін емес.
Өйткені, қазақ халқы біртұтас этноәлеуметтік жаралым.
Демек, қазақ халқының этноқұрылымдық атау-ұғымдарын, әсіресе, толып
жатқан ру-тайпаларды субэтностық деңгейде қарастыруға әсте болмайды.
Субэтнос деп өзіндік шаруашылық-мәдени, тілдік, этнографиялық, әкімшілік-
аумақтық, кейде нәсілдік ерекшеліктерімен дараланатын этножаралымды айтатын
үрдіс орныққан [17, 83-84-бб.]. Бұл ретте, қазақ халқының ішкі
құрылымындағы жанұя, әулет, ата, ру, тайпа, жүз деп келетін айырым-
атауларды этникалық дара немесе оқшау бөліктер тұрғысында емес,
этноқұрылымдық бағдар (ориентация) тұрғысында бағамдаған жөн. Яғни,
бейнелеп айтар болсақ, әке - бала - немере - шөбере - шөпшек арасында
этникалық дара немесе оқшау айырымның болмайтыны сияқты, жүз - тайпа - ру -
ата - әулет - жанұя арасында да этникалық дара немесе оқшау айырмашылықтың
болуы мүмкін емес.
Сонымен, қазақ халқының тарихи қалыптасқан өмір-салтымен тікелей
шендесіп жатқан этноқұрылымы: жеке адам - жанұя - әулет - ата - ру - тайпа
- жүз –халық деп келетін сатылы атау-ұғымдармен айғақталатыны және
негізінен осы атау-ұғымдардың халық жадына орныққаны алдымен ден қойдырады.
Әрбір жеке адам әкесі мен шешесінің ғана перзенті емес, сонымен бірге
белгілі бір этностың да мүшесі және сол этностың әрі қарай бөлшектенбейтін
ең төменгі құрылымдық шегі болып табылады. Яғни, әрбір жеке адам этникалық
ілкі жаралым деген сөз. Сонымен бірге, әрбір жеке адам өзінің тал бойына
этникалық қасиеттерді қалыптастырып, этностың төл болмысына қатысты
мағлұматтарды жадына тоқу аркылы жетілетіні де аян. Мұндай адамды
этноайғақшы немесе этнофора деп атайтын да үрдіс бар [18].
Рас, жеке адам болмысы этноқасиетке қаншалықты қанық болғанымен,
жалғыз өзі ешқашан ұрпақаралық сабақтастыққа себепші бола алмайды. Ал,
ұрпақаралық сабақтастық этножаралымның ең басты шарты. Әрбір адам
сабақтастыққа себепші болу үшін міндетті түрде басқа жынысты екінші бір
адаммен бас құрауы керек және балалы-шағалы болуы шарт. Ерлі-зайыптылар
балалы-шағалы болған соң этноәлеуметтік микробірлік ретінде қоғамдық
бастауыш ұйымға (ячейка) айналады. Мұны жанұя деп атау үрдісі орныққан.
Сөз орайында, жанұя сөзін терминдік өреде қолданудың қисынына қатысты
кейбір уәждерге тоқтала кеткен жөн. Қазақ тіліндегі отбасы, шаңырақ,
үй-іші, үйелмен, жанұя деген сөздер өзара синонимдік мәнде де
қолданылады және сол қалпында бір үйдің адамдарын, яғни, ерлі-зайыптылар
мен олардың бала-шағаларын айғақтайтын жиынтық атау тұрғысында мәлім.
Әрине, бүл сөздердің біреуіне ғана басымдық сипат беріп, оны терминдік
өреде қолдану қажет. Ол үшін әлгі аталған синоним сөздердің мән-мағынасына
жеке-жеке ден қойып көрген абзал.
Отбасы сөзінің қолданым аясы: 1. От жағатын орын, жер ошактың,
қазандықтың, ошақтың басы. Мысалы: Отбасы, ошақ қасында отырып қалдыңыз
ғой, төрге шықсаңызшы! 2. Ауыспалы мағынада: ерлі-зайыптылар мен олардың
бала-шағалары. Мысалы: Отбасын асырап-сақтау ерлі-зайыптылардың киелі
міндеті.
Шаңырақ сөзінің қолданым аясы: 1. Киіз үйдің уықтарын жоғарғы
жағынан біріктіріп ұстап тұратын ағаш шеңбер. Мысалы: Мынау қайыңнан
иілген балғын шаңырақ екен. 2. Туып-өскен үй, тұрғын үй. Мысалы: Біздің
шаңыраққа да бас сұғып, дәм ауыз тиіп шығыңыздар. 3. Отан, туған жер,
атамекен, туған ел. Ақын Ғ.Қайырбеков: Самалда самғап, жамырап, Шабыңдар,
кәне бағландар. Ақ бесік, алтын шаңырақ, Өзіңде жүрсек не арман бар; 4.
Ауыспалы мағынада ерлі-зайыптылар мен олардың бала-шағалары. Мысалы:
Шаңырағымызда үш адам ғана бар - мен, жұбайым және Құдай берген жалғыз
ұл.
Үй іші сөзінің қолданым аясы: 1. Тұрғын үйдің ішкі бітімі, ішкі
көрінісі. Мысалы: Үй ішінің бөлмелері кең, ондағы дүние-мүлік көздің жауын
алғандай. 2. Ауыспалы мағынада ерлі-зайыптылар мен олардың бала-шағалары.
Мысалы: Соғыс басталғанда біздің үй ішімізден үш еркек бірдей майданға
аттанып кетті.
Үйелмен сөзінің қолданым аясы: 1. Сомаладай, дәу, үлкен. I.
Жасүгіровтен мысал: Үйелмендей үлкен сары бәйбіше үйінің бір жағында
жастыққа жантайып жатыр екен. 2. Бір қауым, топты жұрт, қалың ел.
Т.Ахтановтан мысал: Бір басының мансабы үшін үйелменді жұртты арандатып
алғаны ғой мынау. Ауылың ғана емес, үйелменді елің бар. 3. Түгелімен,
тұтасымен. Үйелменіңмен, үйіңмен жаусын. 4. Ауыспалы мағынада ерлі-
зайыптылар мен олардың бала-шағалары.
Жанұя сөзінің қолданым аясы: 1. Ауыспалы мағынада ерлі-зайыптылар
мен олардың бала-шағалары. Мысалы: Омар жанұясымен Астанаға көшіп келді.
Енді осы отбасы, шаңырақ, үй-іші, үйелмен, жанұя сөздерінің
ішінде терминдік өреге жанұя сөзінің лайықтырақ болуының себебіне тоқталу
қажет.
Біріншіден, қалыптасқан ғылыми талғам-талап бойынша терминдер көп
мағыналы сөздерден жасалмау керек. Бұл - басы ашық ұстаным. Екіншіден, кез
келген тілдің табиғатына жаңғыра-толығып отыру тән. Бұл - жалпы дамуға
ілесе алатын қабілеті бар, өмірлік үдерістерді бейнелеуге қауқары жететін
тілдердің өміршең қасиеті. Үшіншіден, орыс тіліндегі семья сөзінің
төркіні ұрық, шәует, дән, тұқым сөздеріне қатысты екені еске
түседі. Яғни, семья сөзінің жасалымындағы мән-мағыналық дәлдік назар
аударады. Бұл ретте, жан сөзінің адам деген де мағына беретінін
ескерсек, жанұя сөзінің терминдік әлеуетін мейлінше күшейтіп тұрғанына
күмән болмауға тиіс [19, 422, 558-559-беттер].Қазақтың әрбір жанұясын қазақ
этнокұрылымының алғашқы сатысы деуге болады.
Қазақ этноқұрылымыныц жанұядан гөрі іріленген сатысын әулет деп
атайды. Әулет сөзіне Қазақ тілінің түсіндірме сездігінде: Бір атаға
жататын үрім-бұтақ, тұқым, зәузат деген анықтама берілген [20, 651-бет].
Яғни, бір атадан тараған ұрпақ қана әулет болып құрала алады. Уақыт өте
келе бір атадан тараған ұрпақ өсіп-өніп, бірнеше әулетке ұласуы да мүмкін.
А.Жұбанов өзінің Замана бүлбұлдары атты кітабында: Мұхиттың әулеттері,
мінекей, жүз жылдан астам уақыт бойы бәрі де музыка өнерін қуып келеді,
дейді. Яғни, ғасырдан астам уақыт аясында Мұхиттың ұрпағынан бірнеше әулет
құралған. Қазақтың дәстүрлі өмір-салтында әрбір өсіп-өнген әулет өз алдына
бір-бір ауыл болып отырған. Әулеттестер, әдетте, өзара қыз алыспайды.
Қазақ халқының этноқұрылымына қатысты орныққан атаулар ішінде ата
сөзі әулеттен гөрі ірілеу сатыны білдіреді. Бұл - өмір-тіршілік заңымен
үндес үрдіс. Ұрпақ сабақтастығы ұзарып, түпкі атадан өрбіген үрім-бұтақтың
арасы бірнеше буынға ұласады. Алайда, ұрпақ каншалықты өсіп-өнсе де өзінің
этнотегін, әсіресе, түпкі атасын үмытпайды. Сөйтіп, бірнеше ауыл құрайтын
жеті атаға дейінгі әулеттер жиынтығы аталастар ретінде айғақталады. Аралары
жеті атаға толған аталастар өзара қыз алысып, қыз беріскенімен, өмірдің бір
қуаныш, бір өкініш сәттерінде бір-біріне қарайлас болып отырады. Ал,
дәстүрлі өмір-салтта болып тұратын жүт, індет, жаугершілік сияқты нәубеттер
салдарынан селдіреген аталастар, әдетте түпкі ата-тегін тірек ете отырып,
өзара қайтадан кіріге түсетін болған. Аздың атасы бір деген мәтел сөздің
мәнісі осында.
Қазақ атадан (аталастардан) гөрі іріленген этноқұрылымдық сатыны ру
деп атайды. Руларды өзара іргелі, кіші және сіңісті рулар деп атайтын
дәстүр бар. Қазақтың дәстүрлі қоғамында, әсіресе, XIX ғасырдың екінші
жартысына дейінгі кезенде есіп-өнген ру аясындағы аталастардың арасы жеті
атаға толған соң, сол аталастар өзара енші бөліп, ұран таңбаларын айғақтап,
оңаша ру құрайтын дәстүр болған. Осы орайда, ағайын арасы жеті атаға толған
соң енші алып, жеке ру болып шығатын үрдіс Қазақ хандығы кұрылған соң
дүниеге келген әрбір жетінші ұрпақтан кейін ғана мүмкін болған екен ғой
деген ұғым тумаса керек. Яғни, белгілі бір аталастардың енші бөлісіп, жеке
ру болып бөлініп шығуына Қазақ хандығының құрылған кезеңі меже болмаған, ең
алдымен, ағайын арасының жеті атаға толуы негізгі меже болған. Солай бола
тұра, жеті атаға дейін қыз алыспау, жеті атаға толған соң енші бөлісу,
сөйтіп жеке ру болып бөлініп шығу сияқты дәстүрлер Қазақ хандығы кұрылған
соң айрықша мән-мазмұнға ие болған. Мұның тарихи-этнографиялык айғақтары
мейлінше мол. Осыған байланысты Еңлік-Кебек, Қалқаман-Мамыр
жырларынының желілерін еске алуға болады. Өкініштісі, ХІХ ғасырдың екінші
жартысынан бастап сыртқы өктем күш (Ресей империясы) жүргізген саяси-
әлеуметтік ахуалға байланысты қазақ қоғамы өзінің ру-тайпалық құрылымынан
бастап, этноаумақтық байланыстарына дейін, билік жүйесінен бастап, қоғамдык
қатынастарына дейін елеулі өзгерістерді бастан кешуге мәжбүр болды. Бұл
ретте, сыртқы күштің зорлығымен жүргізілген әкімшілік және сот реформалары
(1822, 1867-1868, 1886-1891) қазақ қоғамын табиғи даму жолынан тайдырып,
әсіресе, этноәлеуметтік институттарын күйретіп жіберді. Сөйтіп, XIX
ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақтың этноқұрылымдык, жүйесінде еншісі
бөлек рулы ел болып бөлініп шығатын дәстүр мүлде тоқтады. Яғни, XIX
ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақтың ру-тайпалық жүйесі өзгермейтін,
өз ішінен жаңа ру туындатпайтын, статтық сипат ала бастады деуге болады
(грекше статос сөзі қозғалмайтын, өзгермейтін деген мағына береді).
Мұнан кейін қазақ қоғамы сыртқы өктем күш белгілеген саяси-әлеуметтік және
әкімшілік-аумақтық жаңа жүйеге мойын ұсынып, тіршілігін жалғастыруға мәжбүр
болды. Қазақ ойшылы Қошке Кемеңгерұлының: Приказ ашылғанда-ақ үлкен рулар
таралып, ру арасына жік түсті. Сол жік 1868 жылғы Уақытша Положениеден
кейін мүлде алшақ кетті. Бұл Положение бойынша болыстық қоғам жер
ыңғайына қарай кетіп, кейбір болыстықтар сиырдың бүйрегіндей әр рудан
кұралып, әр рулар тозғындап кетті, -деген пікірі өмір шындығының баяны
[21, 53 б].
Сыртқы өктем күштің ықпалынан кейін қазақ этноқұрылымындағы сатылы
сабақтастықтың тоқтағанын шежірелік деректерден де айқын аңғаруға болады.
Әйгілі Шақшак Жәнібек батыр туралы ел ішіне кең тараған шежіре дерегі (ең
бір типті мысал ретінде) былай таратылады: Орта жүз арғын ішіндегі
Мейрамсопыдан - Ақсопы, Қарасопы, Сарысопы, Тәнбісопы туады. Осылардың
Тәнбісопысынан - Елемес, одан - Ермен, одан - Бөлтірік, Шағыр туады.
Шағырдан - Аманжол, Сомжүрек, Саржетім, Бегіс есімді төрт ұл туған.
Бұлардың Аманжолынан - Бәйімбет, Әлімбет, Шақшақ үшеуі туады (Кейбір шежіре
дерегінде Шакшақ Әлімбеттен туады). Шақшақтан - Бақай, Көшей, Дүзей,
Ақназар, Есназар, Томай есімді алты ұл туған. Сол алты ұлдың Көшейінен -
Тінет, Аю, Қошқар, Қожамбет, Қарабас, Қалқаман туған. Осылардың ішіндегі
Қошқарынан - Тұрлығұл, Жәнібек, Тінібек туады.
Бұл шежірені Мейрамсопыдан бастап Жәнібек батырға дейін тікелей буын
куалап таратса былай болады: 1. Мейрамсопы - 2. Тәнбісопы - 3. Елемес - 4.
Ермен - 5. Шағыр - 6. Аманжол - 7. Шақшақ - 8. Көшей - 9. Қошқар - 10.
Жәнібек батыр. Осы он буын ұрпақтың ішінде тек жетінші буыннан кейін
туғандар ғана ру атына шыққан. Яғни, Шақшақтан туған - Бақай, Көшей, Дүзей,
Ақназар, Есназар, Томай - осы алтауының есімі алты рулы елдің атауына
айналған.
Мұның сыры, тарихтың қатал талқысында қалыптасқан қазақ халқы ел болып
еңсе тіктеп, ұлт болып ұйысу үшін атақ-даңқтан да бұрын, алдымен дәстүрге
мойын ұсынған. Сахара төсінде қалыптасқан дәстүр бойынша тек жеті атадан
кейін ғана енші бөлісіп, жеке ру болып бөлініп шығуға рұқсат етілген. Бұл
ішкі әкімшілік құрылымы ру-тайпалық жүйеге негізделген дәстүрлі қазақ
мемлекеттігінің бұлжымас кағидаты, айнымас әдеті (заңы) болған. Жоғарыда
атап өткендей, мұндай дәстүрді жалғастыру XIX ғасырдың екінші жартысынан
бергі кезенде мүмкін болмай қалды. Сөйтіп қазақ халқының ру-тайпалык
құрылымы XIX ғасырдың екінші жартысына дейін калыптасқан күйінде
өзгермейтін, статтық сипат алды. Демек, арғын Шақшақтың ру атына шыққан
алты баласынан кейін өрбіген ұрпақ жалғасы жеті атаға толса да күні бүгінге
дейін олардың арасынан бөлініп шыққан рудың болмау себебін ең алдымен
көшпелі өмір-салттағы қоғамдық-саяси жүйенің тарихи өзгеріске түсе
бастауымен байланыстыра зерделеген абзал.
Тағы да бір шежірелік мысал еске түседі, XIX ғасырдың өзінде-ақ Орта
жүз арғын ішіндегі қуандықтар 40-тан астам, қаракесектер 20-дан астам
болысқа бөлінді. Өсіп-өнді. Ішкі аталарының арасы жеті буыннан асты.
Алайда, куандық та, қаракесек те қазақ халқының этноқұрылымдық иерархиясы
бойынша сол рулық сатыда тұрып қалды (Сұрасаң руымды қаракесек — Мәди
Бапыұлы). Яғни Ресей империясы зорлықпен енгізген саяси-құқықтық және
Әкімшілік-аумақтық жаң атәртіп үстемдік құрған соң қазақ халқының
этноқұрылымдық жүйесінде оңаша ру болып бөлініп шығатын дәстүр тоқтады
деген сөз. Жаңағы қаракесек руын құрайтын адамдардың саны бұл күнде жарты
миллиондай болса да сол рудың ішкі құрылымындағы бөліктердің ру ретінде
емес, ата ретінде (бошан, танас, майқы, т.б.) айғақталуының сыры осында.
Қазақ шежіресіндегі ру-тайпалар атауының бәрі де белгілі бір адамның
есімі тұрғысында таратылып отыруы шежіре біткеннің төл табиғатынан
туындайтын қасиет. Қалыптасқан дәстүр бойынша шежіреде ұрпақ
сабақтастығының таратыла баяндалуы шарт. Яғни, шежірелік деректердің
бәрінде дерлік этнонимдерді (автоэтноним, аллоэтноним), соның аясында ру-
тайпа атауларын да белгілі бір адамның есімі тұрғысында зерделеу, былайша
айтқанда, адамдандыру - шежіре атаулының төл сипаты. Мұның өзі шежірелік
деректерді фольклорлық жанр ретінде де даралап көрсететін белгілердің бірі
болуға тиіс.
Сонымен бірге, шежірелік деректердің бір парасы ру-тайпалардың жанама
атаулары туралы болып келеді. Ру-тайпалардың жанама атаулары шежірелік
деректерде көбінесе халықтық этимология тұрғысында баяндалып, оған себеп-
салдарлық сипат дарытып отырады.
Осы орайда, атап өтерлік бір ерекшелік — ты, ті, лы, лі сияқты
жұрнақтары жалғану аркылы жасалған ру-тайпа атауларының басым көпшілігі сол
ру-тайпалардың жанама, яғни, лақап атаулары болып келеді. Мәселен,
тобықты, қанжығалы, балталы, бағаналы, тарақты, ошақты
дегендей. Бұл сияқты ру-тайпа атауларының жанама немесе лақап атаулар
екенін орнықтыра тусетін шежірелік аңыз-әңгімелер де молынан ұшырасады.
Әрине, ру-тайпа атауларының мән-мағынасын дұрыс жору үшін халықтық
этимологияға сын көзімен қарай отырып, жан-жақты саралай білу қажет.
Көшпелі өмір-салт қалыптастырған үрдіс бойынша ру аясына бірыңғай
қандас-тардың шоғырлануы шарт емес. Бұл ретте, қазақ рулары қандастықтан да
бұрын мүдделестік бойынша құралып, еншілес болу арқылы топтасатыны назар
аударады. Қазақ руларының құрамында сіңісті аталардың жиі кездесуінің де
бір сыры осында. Осы тұрғыдан келгенде қазақ руларын этникалық бөліктен
гөрі, алдымен, дәстүрлі қазақ мемлекеттігіне қатысты әкімшілік-аумақтық
жүйенің бір сатысы ретінде қарастырудың да қисыны бар. Бұған қоса, кейбір
қазақ руларының басқа тайпа немесе басқа жүз құрамында да кездесетінін
ескерсек, рулық бөліктің шарттылығы одан әрі айқындала түседі. Осы орайда,
тағы да Қошке Кемеңгерұлының пікірі назар аударады: Қазақтың жеті атадан
беріден қыз алмауы, бір руға жеті атаға шейін өрбігендердің кіргенін
карсетеді. Және әр руды бір атадан өрбіген қан жақындығымен байланысқан деп
қарауға болмайды, өйткені руынан кемдік көргендерден, жауда қолға
түскендерден басқа руға мүше болып кеткендер көп. Сондықтан, қазақтың руын
— саяси-шаруа ұйымы деп қарау керек [21, 39-40-бб.].
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы этноқұрылымдардың (жанұя, әулет, ата, ру,
тайпа, жүз, халық) рулық бөлігінен бастап бірыңғай қандас-туыстар ғана
емес, енді мүдделестердің де бас біріктіретіні, сөйтіп ру-тайпалық және
жүздік бөліктер мемлекеттің саяси-әлеуметтік кұрылымы тұрғысында айғақтала
бастайтыны айрықша назар аудартады. Яғни, қазақ этноқұрылымдарының жанұя,
әулет, ата бөліктері бірыңғай қандас-туыстардан құралса, рулық бөліктен
бастап мүдделестер одағы кұралады. Әрине, рулық құрылым мүдделестерден
құралып, ру аясындағы адамдардың қандас-туыстастығы шарттылық сипат алған
соң, рудан жоғары тұрған тайпалық және жүздік құрылымдар да өзінен-өзі
мүдделестердің саяси-әлеуметтік одағы болып шығады. Бұл ретте, ру-тайпалық
және жүздік құрылымдар қандас-туыстастығымен емес, ең алдымен, саяси-
әлеуметтік қызмет ету аясымен айғақталады. Демек, дәстүрлі қазақ
қоғамындағы этноқұрылымдардың төл сипаттары мен айырымдарын олардың
қоғамдық-әлеуметтік қызмет ету аясына ден қою арқылы тереңірек тануға
болады. Ой түйіні — дәстүрлі қазақ қоғамында ру-тайпалар мен жүздер,
алдымен, әкімшілік-аумақтық және әлеуметтік-саяси бөлікті білдірген, сөйтіп
олардың атауларында этнодаралықтан гөрі бағдар берушілік сипат басым
болған. Сөз жоқ, мемлекет аясындағы құрылым ретінде әрбір ру-тайпалық және
жүздік деңгейлерде құқықтық, әдет-ғұрыптық, жол-жоралық, еншілестік, т.б.
қағидалар мен ұстанымдар берік сақталып отырған. Бұл дәстүрлі қазақ қоғамын
танып-түсінуге қатысты өз алдына арнайы сөз етуді қажет ететін аса мәнді
мәселелердің бірі.
Қазақ этноқұрылымының рудан гөрі іріленген сатысын тайпа деп атайтын
үрдіс орныққан. Тайпа - бірнеше ру, аталардан құралатын әлеуметтік топ
[22, 541 б.]. Ал, бірнеше тайпалардың бірлестігінен жүз құралады. Қазақ
этноқұрылымының ең ірі әлеуметтік-саяси және әкімшілік-аумақтық жаралымы
жүздік бөліктер болын табылады.
Қазақ халкының этноқұрылымдық жүйесіндегі ең ірі бөліктер - жүздер
болса, олардың саны үшеу. Әрқайсысы бірнеше тайпалық бірлестіктерден
құралған үш жүзді - Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз деп айырып атайтын үрдіс
қалыптасып, халық санасына орныққан. Ұлы жүз тайпалары негізінен
Қазақстанның оңтүстік атырабын, Жетісу жерін, Сырдария, Іле, Шу, Талас,
Арыс өзендерінің алқаптарын қоныс-тұрақ еткен. Ал, Орта жүздің тайпалары
Қазақстанның орталық, солтүстік және шығыс алабын қоныстанып, кейбір ру
тайпалар қыс айларында Сырдария, Шу өзендерінің алқаптарын қыстайтын
болған. Кіші жүздің тайпалары болса Қазақстанның батыс өңірін, соның
аясында Еділ, Жайық, Ырғыз, Торғай, Тобыл өзендерінің алқаптарын, Маңғыстау
түбегін, Каспий мен Арал теңіздерінің жағалауын мекендеген.
Осы орайда, қазақ жүздерінің мекен-тұраққа телінуі белгілі дәрежеде
шартты екенін атап өткен жөн. Қазақтарда, көшпелі өмір-салт жағдайында,
жеке адамның меншік жері болуы мүмкін емес; жер бүкіл халықтың иелігінде
болған [23, 17 б.]. Көшпелі өмір-салттың қатаң талабы бойынша күн ортақ,
ай ортақ, көш жолы ортақ, жерді Тәңір жаратқан, жер Құдайдікі немесе
қара жерге халық ие деп келетін ұстанымдар берік сақталған [53]. Мұндай
ұстанымсыз экожүйеге бейімделген көшпелі өмір-салттың да, үш-төрт мың жыл
бойы (бәлкім одан да ұақтау) салтанат құрған көшпелілер өркениетінің де
болуы мүмкін емес.
Мұндай ой-тұжырымды қазақтың шежірелік деректері мың-сан айғақтарымен
орнықтыра түседі. Ұлы жүздің шапырашты, ошақты, жалайыр сияқты тайпаларының
Сарыарқаны көктей өтіп, Көкшетау баурайы мен Тобыл алқаптарына дейін шырқай
көшіп жайлап қайтатыны (шапырашты Қарасай батырға Көкшетаудан топырақ
бұйырғанын еске алыңыз), Орта жүз арғын, найман, қыпшақ, қоңырат сияқты
іргелі тайпалардың Бетбақдаланы кесіп өтіп, Сырдария мен Шу өзендерінің
бойын қоныс-тұрақ ететіні (осы өзендердің бойын күні бүгінге дейін Орта
жүздің ру-тайпалары құтты қоныс етіп отырғанын еске алыңыз), Кіші жүздегі
бір ғана адай тайпасының жазда Орынбордан әрі шығандай көшіп, қыста
Қызылқұм мен Қарақұмның бұйраттарына сіңіп кететіні, сөйтіп жыл бойы 3 мың
шақырымдай жерді орап қайтатыны сияқты деректер шежіре сөзінде де, тарихи
құжаттарда да жиі ұшырасады. Батыс Қастек өңірінің жұрты шапырашты руынан
шыққан Қарасай батырдың ұрпақтарын құрайды... Ертеректе Қарасай руы қазіргі
Ақмола облысының жерін қоныс еткен. Қария сөздің айтуы бойынша Қарасайдың
бейіті Көкшетау уезінің Айыртау деп аталатын өңірінде. Мұндағы Қарасай деп
отырғаны тарихи нақтылы тұлға, шапырашты тайпасының әйгілі ба-тыры,
Қазақстанның тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың арғы бабасы. Осы
деректі Көкшетау төңірегінде күні бүгінге дейін сақталған жер-су атаулары
да ор-нықтыра түседі. Мәселен, Саурықкескен, Ыстышапқан, Шаңқанай, Шобан-
Қарасай, Шапыра, Төлеміс-шоқ, Түркімен-қамыс, Мапыраш, Үйсіншапқан, т.б.
осы сияқты көптеген атаулар Ұлы жүз рулары мен оның нақтылы тарихи
тұлғаларына орай қойылған Әрине, мұндай мысалдар мейлінше көп және оның
бәрін тізбелей беру шарт емес.
Қазақ тайпаларының күні бүгінге дейін Сыр арғыны - Қыр арғыны, Сыр
қыпшағы - Қыр қыпшағы, Сыр найманы - Қыр найманы, Сыр үйсіні - Қыр үйсіні,
Сыр шектісі - Қыр шектісі, Сыр шөмекейі - Қыр шөмекейі, Сыр жаппасы - Қыр
жаппасы, Ой найман - Өр найман, Ой дулат - Өр дулат, т.б. деп жіктелуі, ең
алдымен, атамекеннің исі қазаққа ортақ екенін, мұндай үрдіс экожүйеге
бейімделген көшпелі өмір-салттың айнымас ұстанымы болғанын пайымдатады.
Шәкәрім Құдайбердіұлы Қалқаман-Мамыр дастанында:
Өткен іс - ойға күңгірт, көзге танық,
Көрмесе де білгенге бәрі қанық.
Мың жеті жүз жиырма екінші жыл,
Қазақтың Сыр бойында жүргені анық, деп, көшпелі өмір-
салтқа қатысты тарихи шындықты бедерлеген.
Өкініштісі, XVIII ғасырдан бастап қазақ жүздерінің бірте-бірте
отарлануы, отарланған аймақтарда саяси, әлеуметтік және әкімшілік жаңа
құрылымдардың қалыптасуы, осыған байланысты ел ішінде шекаралық бөліктердің
пайда болуы, әсіресе, қазақ халқының жерге деген иеліктен айырылуы (1868
ж.) Қазақ даласындағы эпикалық көшпелі өмір-салтгы тоқыратып, қазақ
халқының табиғи дамуын тежеді. Мұның өзі, кең мағынасында, этнос сапасының
солғын тартуына себепші болды. Қазақ арасына іріткі салып, халықтың ұжымшыл
болмысына өлшеусіз зиян келтірген жер дауы, жесір дауы, барымта-
қарымта деген мәселелердің XVIII ғасырдан бергі кезеңде айрықша ушығуының
сыр-себебі осында. Мұның айғағын Қасым ханның тұсындағы заңда (Қасым
салған қасқа жол) жоқ ережелердің Тәуке хан тұсындағы заңда (Тәукенің
жеті жарғысы) пайда болуынан, оған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ХІХ ғасырдың соңы)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ДӘСТҮРЛІ ҚОҒАМНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1 Қазақ халқының ру-тайпалық құрылымы 10
1.2 Дәстүрлі қоғамның саяси-әлеуметтік құрылымындағы саяси 25
биліктің ерекшеліктері
2 ДӘСТҮРЛІ ҚОҒАМНЫҢ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІ
2.1 Дәстүрлі қоғамдағы мемлекеттілік билік мәселесі 33
2.2 Қазақ батырлары мен ақын-жырауларының саяси билікке ықпалы 45
ҚОРЫТЫНДЫ 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 60
КІРІСПЕ
Отан тарихының мазмұнын жаңалауда қазіргі кезде теориялық-әдіснамалық
ізденістер жүргізілуде. Тарихи танымдағы осындай тың тәсілдердің бірі –
элиталық көзқарас болып саналады. Маркстік әдіснамаға балама ретінде
қолданыла бастаған таным тәсілдерінің бірі ретінде элиталық көзқарастың
зерттеу ерекшеліктері – қоғамды таптық-экономикалық формацияларға бөлудің
тиімсіздігін дәлелдеуден келіп туындайды. Әсіресе, ортағасырлардағы қазақ
қоғамының тарихын феодалдық қатынастар шеңберінде қарастыратын маркстік
дүниетанымның қамти алмаған және лайықты баға бере алмаған тұстары осындай
тың тәсілдердің мүмкіндігіне сай қарастырғанда отан тарихының мазмұнын
соңғы ғылыми таным жетістіктеріне лайық толықтырып, жаңалайтын нәтижелерге
қол жеткізе аламыз.
Ғылыми әдебиеттерде элита феномені қандай қоғамда болса да құрылымдық
жағынан саяси, әкімшілік, экономикалық, интеллектуалдық, әскери, кәсіптік
сияқты жалпы категориялардан тұратындығы негізделген. Қоғамдық-саяси
дамудың ту ұстаушысы деп бағаланатын саяси элитаның билік жасауда
қолданатын мүмкіндіктері көптүрлі болып келеді, бірақ оның міндетті түрде
саяси сипатта болуы шарт емес. Элитаның ресурстық мүмкіндіктері
экономикалық, әлеуметтік, рәміздік (символдық), мәдени капитал түрінде
көрініс тапқанымен олардың қайсысы болса да шешім қабылдау үдерісіне ықпал
жасаған сәтте-ақ саяси сипат алып шыға келеді.
Сол сияқты элиталық тұжырымдарда саяси билік институттарының құрылымы
жетілмеген жағдайда саяси этноэлитаның құрылуы трайбалистік негізде іске
асады, ол саяси билікті жекелеген рудың пайдасына жекешелендірудің
алғышарты болады деген тұжырымның қолдамайтын да тұстары жеткілікті. Олай
дейтініміз, мемлекеттік билік құрылымдарына тартылған немесе оған енбей
қалған ұлттық элита өкілдерінің жоғары тобы арасындағы өзара тартыста
таптық және ұлттық мүдде алғашқы орында тұрды. Ал трайбалистік көңіл-күй
дәстүрлі рулық құрылымын сақтап қалған уездік, болыстық деңгейде ғана өріс
алды. Ондағы жетілмеген билік институттарының қалыптасуында дәстүр
сабақтастығы күшті болатын.
ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. басында Ресейде азаматтық қоғам қалыптастырудың
алғышарттары пайда бола бастаған еді. Дегенмен, бұл бағытты этникалық
белгілері бойынша өзін-өзі басқару мүмкіндігін сақтай отырып біртекті
әлеуметтік қоғам орнатуға ұмтылған коммунистік тәртіп үзіп тастады. Ал
Қазақстанда этникалық дербестену үдерісі енді басталған жағдайда азаматтық
қоғамның алғышарттарын іздеу негізсіз еді. Коммунистік қоғамның саяси-
рухани кереғарлығы тұлғаның әлеуметтік бірегейлігінің бірден-бір шарасы
ретінде этникалық дербестенудің маңызын арттыра түсті.
Қазіргі заманғы қоғамның талабы тұрғысынан саяси элитаға қоғамдағы ең
шешуші, ең тұтқалы басқару тетіктерін өз қолына шоғырландырған әлеуметтік
топ деген анықтама беруге болады. Бұл әлеуметтік топ бұқараны басқару, оның
тағдырын шешу өкілеттігін қолына алады, әрине, бұл өкілеттік оларға тек
құқықтық қана емес, рухани, моральдық та жауапкершіліктер жүктейді.
Дәстүрлі қоғам модернизацияланып, тәуелсіздікке қол жеткен қазіргі
Қазақстан жағдайындағы мемлекеттік биліктегі элита мәселесі зәру мәселеге
айналып отыр. Еліміздің алдында тұрған орасан зор міндеттер де бұл
мәселеге өткір сипат беруде. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаев Элита тек ұлттық мүддені білдіру, оны дәл
кескіндеу, сол арқылы халықтың өзін-өзі танып, бағалау деңгейін көтеру
қабілетімен ғана емес, соны ойдағыдай жүзеге асырудың жолын табу
қабілетімен де дараланып тұруға тиісті. Ол үшін бүгінгі таңдағы ең күрделі
мәселе – күллі қоғамды алдында тұрған тарихи мәселені шешуге күн сайынғы
нақты әрекетпен ат салысуға жұмылдыра білу. Нағыз саяси көсем мен уақытша
саясатшысымақтардың арасындағы жалғыз айырма – ағымдағы тарихи кезеңде
ұлттық-мемлекеттілік мүддені дәл аңғарып, оған жетісудің ең ықтимал шешімін
дәл табу. Өкініштісі, мұндай өрелі элитаны қалыптасыру үшін көп уақыт керек
сияқты [1, 164-б.] деген тұжырымы ұлттық элитаның қалыптасуы мен қызметіне
қатысты қалыптасқан бүгінгі күннің зәру мәселесін айқындайтыны белгілі.
Демек, ғылыми ойдың құрылымындағы түбірлі өзгерістер көп мәселелерге
жаңаша қарауды талап етеді. Отандық тарихта жасалған батыл концептуалдық
ізденістер шеңберінде жүргізілген зерттеуіміз отан тарихының мазмұнын
кәсіби тұжырымдармен жаңалаумен бірге жалыадамзаттық құндылықтарды игеруге
бағытталуымен де өзекті болып саналады деп білеміз.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Дәстүрлі қоғамның саяси-әлеуметтік
құрылымы отарлық, және кеңестік тарихнамада біршама қарастырылды. Ол
зерттеулердің ұстанған теориялық-әдіснамалық негіздері бүгінгі көзқараспен
бағамдар болсақ, тарихи танымымызды күрделі шатастыратын тұжырымдарға негіз
болады. Олай дейтін себебіміз, ол зерттеулер дәстүрлі қазақ қоғамы туралы
дамудың артта қалған сатысында, жабайылық қоғам деген сияқты негізсіз,
көшпелі өркениеттің төлтума ерекшеліктерін ескерместен жасалған
тұжырымдарға құрылған болатын.
Осылай дегенмен де, дәстүрлі қоғамның саяси-әлеуметтік құрылымы, оның
құрауыштарының ерекшеліктері мен атқарған рөлі туралы салиқалы пікірлер
қалыптасқандығын жоққа шығаруға болмайды. Таптық-экономикалық формацияның
ұстанымдарына сүйеніп, қоғамды қанаушы және қаналушы деп бір-біріне қарама-
қарсы таптарға бөлуден туындаған тұжырымдар арасында қоғамда элиталық
маңызға ие болған жекелеген әлеуметтік топтар туралы іргелі зерттеулер
жүргізілді. Солардың арасында дәстүрлі қоғамда шешуші маңызға ие болған
билер институты туралы едәуір тарихи зерттеулер шоғырықалыптасты. "Би"
сөзінің этимологиясы жайлы қазіргі күні бірауызды келісіліп-пішілген
тұжырымды пікір жоқ. Бұл мәселеге алғаш көңіл аударған отандық
тарихшылардың бірі Ш.Уәлиханов "би" сөзінің түбірін көне түркінің "бек"
және "бей" сөздеріне тіреп, оның негізгі мағынасы "сотты" білдіретінін атап
көрсеткен-ді [2, С.87]. Мұнан кейінгі уақытта орыс зерттеушілері де осы
мәселеге көңіл бөле бастады. Айталық, А.Леонтьев "би" сөзін "билеу"
етістігінен туындата келіп, оның "басқарушы" мағынасында қолданылғанын
айтса, В.В.Бартольд "би" төркіні "бек" лауазымының нұсқасы, осман
түркілерінде бұл термин "бей" формасында қолданылып, біріншіден, қара
халықтан да, билеуші әулеттен де бөлек тұрған "шонжарларды", екіншіден,
тайпа немесе рудың жетекшісі ретіндегі князьды", үшіншіден сөздің кең
мағынасында кез келген "басқарушыны" білдіреді дейді [3, 225-226.].
В.Бартольд тәрізді В.Радлов та "би" сөзінің үш түрлі мағынасын келтірген
болатын: "би" - князь, патша (царь), қожайын (господин); "би" - сот
(судья); "би" - дана, шешен. Кеңес дәуірінде жарық көрген кейбір
сөздіктерде "би" ұғымы осы В.Радловқа негізделе отырып "билеуші, қожайын,
көсем, князь мағнасында түсіндіріледі.
Құрбанғали Халид "Би - бектен, бек - бүюктен" қысқарған атаулар. Буюк -
үлкен, зор мағынасында айтылған дейді. Кейінгі зерттеушілер арасында мұндай
тұжырымды О.Сүлейменов қайталайды [4, С.54].
Аталмыш терминнің шығу төркініне байланысты С.Аманжолов айрықша
көзқарас ұстанады. Оның ойынша, "берік" (мысалы, "ақылға берік" мағынасында
айтылатын) сөзінен "бек" ("бек мықты"), ал одан "би" сөзі туындайды.
Ендеше, "бек" сөзі - белгілі, танымал, бекзат ұғымын, ал "би" — сот, судья,
билеуші ұғымын білдіреді [5, С.66].
Қазіргі ғалым-зерттеушілердің басым көпшілігі Ш.Уәлиханов пен
А.Леонтьевтің тұжырымын қолдайды. Мәселен, "XV-XVIII ғасырлардағы қазақ
хандықтарының тарихына қатысты материалдардың" авторлары академик
В.В.Бартольдты қайталап, "бек", "би" сөздерінің "рубасы" мағынасын
білдіретінін және осы мағынада ол арабтың "әмір", сол сияқты монғолдық
"ноян" сөздерінің синонимі болып табылатынын айтса, Т.Сұлтанов келтірілген
пікірге қоса, "би" сөзінің ежелгі түркінің "бек" сөзінен бас алатынын және
бұл орайда терминнің XV ғасырға дейінгі деректерден мүлдем
ұшыраспайтындығын айтады [6, С.351]. "Қадырғали би Қосымұлы және оның
жылнамалар жинағы" атты құнды зерттеу еңбегінің авторлары Р.Сыздықова мен
М.Қойгелдиев "би" сөзін "бек" сөзінің бір нұсқасы ретінде қарастыра келіп,
"бек" - ханнан кейінгі билеушінің титулы", ал "би" вариантымен ру-тайпанық
басшысын, билеушісін немесе билеуші топтың өкілін атаған" деп жазады [7, 68
б.].
Л.Гумилев ежелгі түркі қоғамының әлеуметтік құрылымын қарастыру
барысында бектерді қара халықты билеуге қойылған ел басқарушылары ретінде
сипаттайды. Мұның дәлелі ретінде көне түркі жазуларындағы "бектер" мен
"будын", яғни қара халықтың үнемі қосақтала аталуы және будынның қатардағы
жауынгерлерді, ал бектердің көбінесе әскербасылар санын құрайтындығы
көлденең тартылады [8, С.60]. Шындығында да, ежелгі түркілер дәуірі мен IX-
XII ғасырлардағы Оғыз мемлекеті, Қарлұқ мемлекеті, Түргеш қағандығы,
Қарахан мемлекеті тәрізді саяси бірлестіктердің әлеуметтік құрылымынан
дәстүрлі түрде орын алған бектер, ақсүйектік және мұрагерлік зақына
негізделген қағандық институтына қарағанда, әлеуметтік топтардық төменгі
жіктеріне біршама жақын, халықтың қайнаған ортасынан шығып, табиғи
дарынының арқасында абырой-беделге ие болған ру-тайпа жетекшілерінен
құралған деуге толық негіз бар.
Экономикасы көшпелі шаруашылыққа негізделген ерте ортағасырлық
қоғамдардың әлеуметтік құрылымындағы мұндай ерекшелікті ғалымдардың көбі
атап көрсетеді. Мысалы, А.И.Треножкин б. з. д. скиф-сақтар қоғамының
әлеуметтік құрылымы хақында: "Аппарат государства у скифов был, оче-видно,
столь же прост, как и у всех кочевых народов. Так, в кочевых феодальных
государствах, организация которых в на-Стоящее время изучена лучше, аппарат
этот состоит из главы государства, приближенных к нему дружинников - слуг и
исполнителей, нескольких правителей назначаемых над определен-ными
территориями или родо-племенными группами, которым были, в свою очередь,
подчинены старшины, избиравшиеся родами или родовыми подразделениями. В
основе государственный аппарат у кочевников был построен на принципе
всемерного использования родовой и племенной структуры, свойственной
предшествующим периодам истории древнего общества, которая благодаря такому
ее использованию очень стойко сохраняется у всех кочевых и полукочевых
народов вплоть до новейшего времени, — дей келіп, скиф ру-тайпаларының
басында ақсақалдар тұрғанын, ал соңғыларының арнайы жиналатын кеңесінде
қоғамдық өмірдің көрші елдермен қарым-қатынас, соғыс пен бітім, жайылым
бөлінісі, дау-дамайларды шешу тәрізді мәселелер талқыланып отырғанын атап
көрсетеді [9, С.46]. Сақ қоғамындағы ру-тайпа жетекшілерінің елеулі рөлін
грек тарихшысы Лукиан Самосатский де көрсетіп өтеді: скифтерде "...если кто
ударит кого-либо из равных или, напав, повалит на землю, или разорвет
платье, то старейшины налагают за это большие наказания, даже если обида
будет нанесена при немногих свидетелях..." [9, С.48]. Ал, отандық тарихшы,
ежелгі сақ қоғамы тарихының білгірі К.А.Ақышев скиф, савромат және сақ
мәдениетіндегі ортақтық пен ішкі және сыртқы факторлар нәтижесіндегі тарихи
біртектілікті айта келіп, скиф мәдениетінің шеңбері тек Скифияның ғана
емес, сонымен қатар Батыс Қазақстан мен Тобыл өзенінің оңтүстігіне қарай
созылатын сақтар аумағын да толығымен қамтитындығын атап, қазіргі Казақстан
аумағынан орын тепкен ерте орта ғасырлардағы саяси бірлестіктерді былай
қойғанда, тіпті VII-X ғасырлар аралығында Шығыс Еуропанық қуатты
мемлекетіне айналған түркі тілдес Хазар қағанатында бектер мемлекет басқару
ісінде айтарлықтай ықпалға ие болғаны, ал X ғасырда олар іс жүзінде қағанды
биліктен тайдырғаны белгілі.
Қазақ тарихындағы билер институтының есімі белгілі алғашқы өкілі -
Майқы би. Ол - Шыңғыс ханның замандасы әрі оны "ақ киізге отырғызып, хан
көтерген" 12 бидің төбе биі [10, 33 б.]. Халық жадында Майқы би тек қана
сот үкім-кесімдеріне байланысты билік айтып қана қоймай, сонымен бірге
үлкенді-кішілі саяси мәселелерді түйіндеп, шешім шығара білген қоғамдық
қайраткер есебінде сақталған. "Түгел сөздің түбі бір, түп атасы - Майқы би"
деген мәтел осының дәлелі. Билер институтының сол тұстың өзінде-ақ тек қана
әлеуметтік немесе құқықтық қана емес, сонымен қатар саяси рөл атқарғанын
Майқы бидің "хан атаулының қазығы, қара бұқаранық азығы" аталуынан да
аңғаруға болады [11, 71 б.]. Майқы бидің Шыңғыс ханның жақын серігі әрі
ақылгөйі болғандығын Ш. Уәлиханов та растай түседі.
Айта кетуге тиіспіз, қазақ қоғамының, оның ішінде XVIII ғасырдағы
дәстүрлі қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымын қара-стырған зерттеушілердің
көбісі дерлік билер институтын хандық және сұлтандық институттардан кейінгі
үшінші орынға қояды. Бұл ретте олар негізінен орыс шенеуніктерінің
жазбаларына сүйенетіндігі анық. Мәселен, д'Андре "би өзінің лауазымы
мәртебесі жөнінен ханнан немесе сұлтаннан кейінгі екінші орында тұрады деп
жазатыны бар. Осыған жүгіне келіп, академик С.Зиманов "билер - қоғамдық
құрылымда сұлтандардан бір саты төмен орналасқан ру шонжарлары" екендігін
айтса [12, С.193.], А.Еренов олардың қазақ қоғамындағы билік органдарының
жоғарғы тобына жататындығы жайлы біршама жалпылама тұжырымға келеді [13,
С.58].
XVIII ғасырдағы қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымын орыс
оқымыстыларының еңбектері негізінде арнайы зерттеген М.Бижанов би
институтын әлеуметтік билік топтарының ортаңғы буынына жатқызып,
С.Зимановтың пікіріне қолдау білдіреді. Сол сияқты, "Қазақ ССР-нің мемлекет
және құқық тарихы" оқулығының авторлары да би институтын қазақ қоғамының
әлеуметтік сатысында хан және сұлтандардан кейінгі орынға қойса, Т.Сұлтанов
қазақ қоғамының әлеуметтік сатысында сұлтандар мен билерді қатар
орналастыруға бейім [6, 351]. Ал енді Ж.Артықбаев болса, би институтын ру-
тайпа шонжарларының төменгі буынына жатқызады [14, С.240].
XVIII ғасырдағы қазақ қоғамына тән элиталық тетік рөлін атқарған аса
маңызды әлеуметтік институт - батырлар. Би тәрізді батыр атағы да адамның
жеке бас қасиеттеріне байланысты танылып отырған. Мәселен, бидің бойынан
табылар қасиеттер шешендік, тапңырлық, өршілдік, тура мінезділік т. с. с.
болса, батырға - жүректілік, көзсіз ерлікке бейімділік, қолбасшылық қабілет
т. б. тән. Алайда от ауыз, орақ тілді билігімен, қалың қол, қаптаған әскер
бастаған батырлығымен бір басы би де, батыр да бола білген XV-XVII ғғ.
көсем-қайраткерлерден ерекшелігі сол, XVIII ғасырдағы қазақ қоғамында "би"
- лауазым иесі, ал "батыр" - атақ иесі [15]. Алдыңғысы кәсіби түрде
әкімшілік және ағартушылық қызметін атқарса, кейінгісі әскери өнер ісінің
білгірі. Оның үстіне, М.П.Вяткин қазақтың XVIII ғасырға дейінгі батырлық
эпостарынанан көрінетіндей, "батыр" термині XVIII ғасырда да әлеуметтік
емес, тұрмыстық мағынада қолданылғанында күмән жоқ деп келтіреді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыс дәстүрлі
қоғамның саяси-әлеуметтік құрылымын жаңа көзқарасқаа сай жүйелеуді басты
мақсат етіп қояды. Осы мақсатқа сай мынадай міндеттер белгіленеді.
- тақырыпқа қатысты шетелдік және отандық о тарихшылардың
көзқарастарына тарихнамалық талдау жасау;
- дәстүрлі қазақ қоғамының ру-тайпалық және әлеуметтік құрылымын
қазіргі көзқарас трғысында жіктеу;
- дәстүрлі қоғамның мемлекеттілік билік институттарының қызметі мен
олардық мемлекеттік құрылымда алатын орнын айқындап, әлеуметтік жіктерінің
қоғамдық-саяси қызметіне баға беру;
- дәстүрлі қоғамның билік өкілдері ретінде батырлар мен ақын-
жыраулардың ел өміріндегі қоғамдық-саяси рөлін айқындау.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы. Дәстүрлі қоғамның тарихы жаңа көзқарас
тұрғысында талданып, көшпелі өркениеттің саяси-әлеуметтік құрылымын
айқындау барысында мынадай жаңалықтарға қол жетті:
- дәстүрлі қоғамға жаңа көзқарастың қалыптасуына тарихнамалық талдау
жасалып, оның мазмұны дәстүрлі қоғамның тарихына сай қарастырылды;
- шетелдік және отандық ойшылдардың дәстүрлі қоғам туралы көзқарастары
жүйелеіп, оны отандық тарихтағы зерттеулерде тәсілі ретінде қолданудың
әдіснамалық мүмкіндіктері айқындалды;
- дәстүрлі қазақ қоғамының ру-тайпалық және әлеуметтік құрылымы
жіктелді;
- дәстүрлі қоғамның мемлекеттілік билік институттарының қызметі мен
олардың қоғамдық өмірдегі алатын орны айқындалып, билік топтарының қоғамдық-
саяси қызметіне баға берілді;
- билік өкілдері ретінде батырлар мен ақын-жыраулардың дәстүрлі
қоғамның қоғамдық-саяси өміріндегі рөлі жаңа көзқараспен бағаланды .
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Тақырыптың тікелей мазмұны ХҮ-ХІХ
ғасырлардың. аралығын қамтиды. Қазақ хандығының орнауы жұмыс
хронологиясының бастауы болса, қазақ жерінің патша өкіметінің бодандығына
өтуінің аяқталуы (ХІХ ғ. 60 жылдары) дәстүрлі қазақ қоғамының соңғы шегі
ретінде белгіленді. Дегенмен, тарихнамалық шолу, деректік талдау бағытында
хронологияқ ауқым біршама кең уақыттық шекті құрайды.
Жұмыстың деректік негізі. Отандық тарих ғылымында дәстүрлі қоғамға
қатысты арнайы еңбектердің аз болуы тақырыптың деректік негіздерін
сұрыптауды біршама күрделендіреді. Осыған байланысты деректік негіздер
бірнеше бағытқа топтастырылды. Атап айтқанда:
- Қазақ ақын-жырауларының поэзиясы мен билердің, шешендердің сөздері;
- Қазақ хандығының заңнамалық құжаттары мен салт-дәстүр, әдет-
ғұрыптардың үлгілері;
- Патша өкіметінің Түркістан өлкесі мен Далалық облыстарға қатысты
реттеуші заңнамалық құжаттары;
- Қазақ тарихына қатысты зерттеулер жүргізген, пікір айтқан қоғам және
мемлекет қайраткерлерінің жарық көрген естелік жазбалары;
- Қазақ, Айқап басылымдары мен қазақ тіліндегі қазіргі заманға
мерзімдік басылымдары.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Зерттеу барысында
дәстүрлі қоғамның ерекшеліктерін айқындау, оның қайталанбас даралығын
жіктеу, таптық-формациялық танымның тұжырымдарынан ажырату масатында
жинақтау, индукция мен дедукция, тарихи-салыстырмалы, жүйелік-құрылымдық
сияқты жалпы ғылыми зерттеу тәсілдері қолданылды. Сол сияқты дәстүрлі
қоғамның саяси-әлеуметтік құрылымына қатысты Р.Б.Сүлейменов, М.Қозыбаев,
Х.Әбжанов, М.Абилтайн, Ж.Артықбаев, А.Оразбаевалардың, ал қоғамдық
құбылыстарды элиталық тұлғалардың қоғамдық-саяси қызметіне сай бағалауда
Х.Тұрсұнның тұжырымдары басшылыққа алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, екі тарау, төрт
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ДӘСТҮРЛІ ҚОҒАМНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1 Қазақ халқының ру-тайпалық құрылымы
Дәстүрлі қазақ қоғамы жайлы зерттеулерде халқымыздың ру-тайпалық
құрылымын айналып өту мүмкін емес. Сөз орамы, ой жүйесі үғынықты болу үшін
тақырыпқа тікелей катысы бар тірек сөздерді (тезаурус) бажайлап алу қажет.
Кез келген танымдық-теориялық жүйенің жөні солай. Оның үстіне, қазақ
этнологиясына қатысты, әсіресе, қазақ халқының ішкі этноқұрылымына қатысты
атаулар мен ұғымдардың мән-мағынасы әлі де болса түбегейлі саралана
қоймағанын ескерсек, ұғымдық-терминологиялық аппарат туралы пәтуалы пікір-
тұжырымның қажеттілігі айқындала түседі.
Алдымен, қазақ этноқұрылымы деген сөз орамы, белгілі дәрежеде,
шартты екенін қаперде ұстаған абзал. Себебі, қазақ халқы біртұтас
этноәлеуметтік жаралым (организм) болғандықтан, оның ішкі құрылымын
айғақтайтын ру-тайпалар да, ең алдымен, этноәлеуметтік және әкімшілік-
аумақтық бөліктер ретінде зерделенуге тиіс. Демек, қазақ этноқұрылымы
деген сөз орамының мазмүнында ру-тайпалардың құрылымдық жүйесінде қандас-
туыстастықтан да бұрын бағдар берушілік сипаттың басым екені қаперде болуға
тиіс.
Қазақ халқының сөздік қорында этноқұрылымдық мәнде қолданылатын атау-
ұғымдар мейлінше мол және олардың мән-мағынасын анықтау барысында тарихи-
этнологиялық таным-түсініктің де аясы анағұрлым кеңейе түсетіні аян.
Алайда, біздің мақсатымыз қазақ халқының этноқұрылымына катысты атау-
ұғымдардың баршасын тарихи-этимологиялық және лингвистикалық тұрғыда талдау
емес. Біздің мақсатымыз қазақ халқының тарих сахнасына шыққаннан кейінгі
этноқұрылымдық жүйесін сатылы-иерархиялық қалпында айғақтайтын негізгі атау-
ұғымдарды ғана оқшаулап алып, олардың ұғымдық деңгейлеріне назар аудару,
одан әрі сол атау-ұғымдар арқылы қазақ халқының этноқұрылымын саралап
көрсетіп беру.
Осы орайда, қазақ халқының этноқұрылымын сатылы-иерархиялық қалпында
айғақтайтын тірек сөздер ретінде мынандай атау-ұғымдарға, алдымен назар
аудару қажет: жеке адам, жанұя, әулет, ата, ру, тайпа, жүз, халық. Рас, бұл
атау-ұғымдарға балама боларлық синонимдік мәндегі сөздер қазақ тілінде
баршылық. Ондай сөздерді фольклорлық мұралардан, жазба жәдігерліктерден
молынан ұшырастыруға болады. Мәселен, адам сөзіне - кісі, пенде, жан,
жанұя сөзіне — отбасы, үй-іші, шаңырақ, әулет сөзіне — өркен, топ, сой,
қауым, ата сөзіне — тұқым, ұрық, зәузат, аба, қабыз, тақта, көк, тамыр,
тармақ, бұтақ, сүйек, буын, ру сөзіне — бой, жете, тармақ, үрім-бұтақ,
бұтақ, бау, сүйек, ата, тайпа сөзіне — арыс, тек, түбір, сүйек, ата,
халық сөзіне - ел, жұрт, ұлыс, нәсіл, т.б. деп келетін сөздердің балама
ретінде қолданылатынын байқауға болады. Ауызекі сөзде ата, тармақ,
бұтақ, сүйек сияқты атау-ұғымдар атаға да, руға да, тайпаға да қатысты
айтыла береді. Мәселен, Қай атаның баласысың?, Ұлы жүздің қай тармағы
боласың?, Сүйегің қай ел?, Жеті ата — жетіру, Алты ата — әлім,
Арғын ата баласы, т.б. деген сияқты. Сондай-ақ, жүздік айырымдарға
қатысты балама сөздердің де молдығы назар аударады: Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші
жүз; Ақарыс, Бекарыс, Жанарыс; Үлкен ата, Ортаншы ата, Кіші ата; Ақсақал,
Байсақал, Жансақал; Қара Келімбет, Сары Келімбет, Ақ Келімбет; Байшора,
Жаншора, Қарашора; Ақбай, Жанбай, Бекбай; Үйсін, Арғын, Алшын, т.б. Сөз
орайында, Орта жүз бен Кіші жүзге қатысты Бекарыс, Жанарыс атауларының
ауыс-түйіс қолданылатынын айта кету қажет. Біз байқаған шежірелердің басым
көпшілігінде Бекарыс деп Орта жүзді, Жанарыс деп Кіші жүзді атайды [16, 241
б.].
Қысқасы, осы сияқты атау-ұғымдар қаншалықты мол болғанымен, қазақ
халкының ел болып, ұлт болып қалыптасуына байланысты ішкі этноқұрылымы
жүйеленіп, олардың сатылы-иерархиялық мәртебелері де айқындалып, осымен
орайлас этноқұрылымдық атау-ұғымдардың да нақтылана түскені байқалады. Осы
тұста, айрықша атап көрсетуді қажет ететін мәселе - қазақ халқының
этноқұрылымына қатысты атау-ұғымдардың, әсте, этникалық даралықты немесе
этникалық оқшаулықты білдірмейтіндігі. Яғни, қазақ халқының этноқұрылымдық
атаулары этнографиялық та, әлеуметтік те, діни де, нәсілдік те, тілдік те
айырмашылықты білдірмейді. Ондай айырмашылықтың болуы да мүмкін емес.
Өйткені, қазақ халқы біртұтас этноәлеуметтік жаралым.
Демек, қазақ халқының этноқұрылымдық атау-ұғымдарын, әсіресе, толып
жатқан ру-тайпаларды субэтностық деңгейде қарастыруға әсте болмайды.
Субэтнос деп өзіндік шаруашылық-мәдени, тілдік, этнографиялық, әкімшілік-
аумақтық, кейде нәсілдік ерекшеліктерімен дараланатын этножаралымды айтатын
үрдіс орныққан [17, 83-84-бб.]. Бұл ретте, қазақ халқының ішкі
құрылымындағы жанұя, әулет, ата, ру, тайпа, жүз деп келетін айырым-
атауларды этникалық дара немесе оқшау бөліктер тұрғысында емес,
этноқұрылымдық бағдар (ориентация) тұрғысында бағамдаған жөн. Яғни,
бейнелеп айтар болсақ, әке - бала - немере - шөбере - шөпшек арасында
этникалық дара немесе оқшау айырымның болмайтыны сияқты, жүз - тайпа - ру -
ата - әулет - жанұя арасында да этникалық дара немесе оқшау айырмашылықтың
болуы мүмкін емес.
Сонымен, қазақ халқының тарихи қалыптасқан өмір-салтымен тікелей
шендесіп жатқан этноқұрылымы: жеке адам - жанұя - әулет - ата - ру - тайпа
- жүз –халық деп келетін сатылы атау-ұғымдармен айғақталатыны және
негізінен осы атау-ұғымдардың халық жадына орныққаны алдымен ден қойдырады.
Әрбір жеке адам әкесі мен шешесінің ғана перзенті емес, сонымен бірге
белгілі бір этностың да мүшесі және сол этностың әрі қарай бөлшектенбейтін
ең төменгі құрылымдық шегі болып табылады. Яғни, әрбір жеке адам этникалық
ілкі жаралым деген сөз. Сонымен бірге, әрбір жеке адам өзінің тал бойына
этникалық қасиеттерді қалыптастырып, этностың төл болмысына қатысты
мағлұматтарды жадына тоқу аркылы жетілетіні де аян. Мұндай адамды
этноайғақшы немесе этнофора деп атайтын да үрдіс бар [18].
Рас, жеке адам болмысы этноқасиетке қаншалықты қанық болғанымен,
жалғыз өзі ешқашан ұрпақаралық сабақтастыққа себепші бола алмайды. Ал,
ұрпақаралық сабақтастық этножаралымның ең басты шарты. Әрбір адам
сабақтастыққа себепші болу үшін міндетті түрде басқа жынысты екінші бір
адаммен бас құрауы керек және балалы-шағалы болуы шарт. Ерлі-зайыптылар
балалы-шағалы болған соң этноәлеуметтік микробірлік ретінде қоғамдық
бастауыш ұйымға (ячейка) айналады. Мұны жанұя деп атау үрдісі орныққан.
Сөз орайында, жанұя сөзін терминдік өреде қолданудың қисынына қатысты
кейбір уәждерге тоқтала кеткен жөн. Қазақ тіліндегі отбасы, шаңырақ,
үй-іші, үйелмен, жанұя деген сөздер өзара синонимдік мәнде де
қолданылады және сол қалпында бір үйдің адамдарын, яғни, ерлі-зайыптылар
мен олардың бала-шағаларын айғақтайтын жиынтық атау тұрғысында мәлім.
Әрине, бүл сөздердің біреуіне ғана басымдық сипат беріп, оны терминдік
өреде қолдану қажет. Ол үшін әлгі аталған синоним сөздердің мән-мағынасына
жеке-жеке ден қойып көрген абзал.
Отбасы сөзінің қолданым аясы: 1. От жағатын орын, жер ошактың,
қазандықтың, ошақтың басы. Мысалы: Отбасы, ошақ қасында отырып қалдыңыз
ғой, төрге шықсаңызшы! 2. Ауыспалы мағынада: ерлі-зайыптылар мен олардың
бала-шағалары. Мысалы: Отбасын асырап-сақтау ерлі-зайыптылардың киелі
міндеті.
Шаңырақ сөзінің қолданым аясы: 1. Киіз үйдің уықтарын жоғарғы
жағынан біріктіріп ұстап тұратын ағаш шеңбер. Мысалы: Мынау қайыңнан
иілген балғын шаңырақ екен. 2. Туып-өскен үй, тұрғын үй. Мысалы: Біздің
шаңыраққа да бас сұғып, дәм ауыз тиіп шығыңыздар. 3. Отан, туған жер,
атамекен, туған ел. Ақын Ғ.Қайырбеков: Самалда самғап, жамырап, Шабыңдар,
кәне бағландар. Ақ бесік, алтын шаңырақ, Өзіңде жүрсек не арман бар; 4.
Ауыспалы мағынада ерлі-зайыптылар мен олардың бала-шағалары. Мысалы:
Шаңырағымызда үш адам ғана бар - мен, жұбайым және Құдай берген жалғыз
ұл.
Үй іші сөзінің қолданым аясы: 1. Тұрғын үйдің ішкі бітімі, ішкі
көрінісі. Мысалы: Үй ішінің бөлмелері кең, ондағы дүние-мүлік көздің жауын
алғандай. 2. Ауыспалы мағынада ерлі-зайыптылар мен олардың бала-шағалары.
Мысалы: Соғыс басталғанда біздің үй ішімізден үш еркек бірдей майданға
аттанып кетті.
Үйелмен сөзінің қолданым аясы: 1. Сомаладай, дәу, үлкен. I.
Жасүгіровтен мысал: Үйелмендей үлкен сары бәйбіше үйінің бір жағында
жастыққа жантайып жатыр екен. 2. Бір қауым, топты жұрт, қалың ел.
Т.Ахтановтан мысал: Бір басының мансабы үшін үйелменді жұртты арандатып
алғаны ғой мынау. Ауылың ғана емес, үйелменді елің бар. 3. Түгелімен,
тұтасымен. Үйелменіңмен, үйіңмен жаусын. 4. Ауыспалы мағынада ерлі-
зайыптылар мен олардың бала-шағалары.
Жанұя сөзінің қолданым аясы: 1. Ауыспалы мағынада ерлі-зайыптылар
мен олардың бала-шағалары. Мысалы: Омар жанұясымен Астанаға көшіп келді.
Енді осы отбасы, шаңырақ, үй-іші, үйелмен, жанұя сөздерінің
ішінде терминдік өреге жанұя сөзінің лайықтырақ болуының себебіне тоқталу
қажет.
Біріншіден, қалыптасқан ғылыми талғам-талап бойынша терминдер көп
мағыналы сөздерден жасалмау керек. Бұл - басы ашық ұстаным. Екіншіден, кез
келген тілдің табиғатына жаңғыра-толығып отыру тән. Бұл - жалпы дамуға
ілесе алатын қабілеті бар, өмірлік үдерістерді бейнелеуге қауқары жететін
тілдердің өміршең қасиеті. Үшіншіден, орыс тіліндегі семья сөзінің
төркіні ұрық, шәует, дән, тұқым сөздеріне қатысты екені еске
түседі. Яғни, семья сөзінің жасалымындағы мән-мағыналық дәлдік назар
аударады. Бұл ретте, жан сөзінің адам деген де мағына беретінін
ескерсек, жанұя сөзінің терминдік әлеуетін мейлінше күшейтіп тұрғанына
күмән болмауға тиіс [19, 422, 558-559-беттер].Қазақтың әрбір жанұясын қазақ
этнокұрылымының алғашқы сатысы деуге болады.
Қазақ этноқұрылымыныц жанұядан гөрі іріленген сатысын әулет деп
атайды. Әулет сөзіне Қазақ тілінің түсіндірме сездігінде: Бір атаға
жататын үрім-бұтақ, тұқым, зәузат деген анықтама берілген [20, 651-бет].
Яғни, бір атадан тараған ұрпақ қана әулет болып құрала алады. Уақыт өте
келе бір атадан тараған ұрпақ өсіп-өніп, бірнеше әулетке ұласуы да мүмкін.
А.Жұбанов өзінің Замана бүлбұлдары атты кітабында: Мұхиттың әулеттері,
мінекей, жүз жылдан астам уақыт бойы бәрі де музыка өнерін қуып келеді,
дейді. Яғни, ғасырдан астам уақыт аясында Мұхиттың ұрпағынан бірнеше әулет
құралған. Қазақтың дәстүрлі өмір-салтында әрбір өсіп-өнген әулет өз алдына
бір-бір ауыл болып отырған. Әулеттестер, әдетте, өзара қыз алыспайды.
Қазақ халқының этноқұрылымына қатысты орныққан атаулар ішінде ата
сөзі әулеттен гөрі ірілеу сатыны білдіреді. Бұл - өмір-тіршілік заңымен
үндес үрдіс. Ұрпақ сабақтастығы ұзарып, түпкі атадан өрбіген үрім-бұтақтың
арасы бірнеше буынға ұласады. Алайда, ұрпақ каншалықты өсіп-өнсе де өзінің
этнотегін, әсіресе, түпкі атасын үмытпайды. Сөйтіп, бірнеше ауыл құрайтын
жеті атаға дейінгі әулеттер жиынтығы аталастар ретінде айғақталады. Аралары
жеті атаға толған аталастар өзара қыз алысып, қыз беріскенімен, өмірдің бір
қуаныш, бір өкініш сәттерінде бір-біріне қарайлас болып отырады. Ал,
дәстүрлі өмір-салтта болып тұратын жүт, індет, жаугершілік сияқты нәубеттер
салдарынан селдіреген аталастар, әдетте түпкі ата-тегін тірек ете отырып,
өзара қайтадан кіріге түсетін болған. Аздың атасы бір деген мәтел сөздің
мәнісі осында.
Қазақ атадан (аталастардан) гөрі іріленген этноқұрылымдық сатыны ру
деп атайды. Руларды өзара іргелі, кіші және сіңісті рулар деп атайтын
дәстүр бар. Қазақтың дәстүрлі қоғамында, әсіресе, XIX ғасырдың екінші
жартысына дейінгі кезенде есіп-өнген ру аясындағы аталастардың арасы жеті
атаға толған соң, сол аталастар өзара енші бөліп, ұран таңбаларын айғақтап,
оңаша ру құрайтын дәстүр болған. Осы орайда, ағайын арасы жеті атаға толған
соң енші алып, жеке ру болып шығатын үрдіс Қазақ хандығы кұрылған соң
дүниеге келген әрбір жетінші ұрпақтан кейін ғана мүмкін болған екен ғой
деген ұғым тумаса керек. Яғни, белгілі бір аталастардың енші бөлісіп, жеке
ру болып бөлініп шығуына Қазақ хандығының құрылған кезеңі меже болмаған, ең
алдымен, ағайын арасының жеті атаға толуы негізгі меже болған. Солай бола
тұра, жеті атаға дейін қыз алыспау, жеті атаға толған соң енші бөлісу,
сөйтіп жеке ру болып бөлініп шығу сияқты дәстүрлер Қазақ хандығы кұрылған
соң айрықша мән-мазмұнға ие болған. Мұның тарихи-этнографиялык айғақтары
мейлінше мол. Осыған байланысты Еңлік-Кебек, Қалқаман-Мамыр
жырларынының желілерін еске алуға болады. Өкініштісі, ХІХ ғасырдың екінші
жартысынан бастап сыртқы өктем күш (Ресей империясы) жүргізген саяси-
әлеуметтік ахуалға байланысты қазақ қоғамы өзінің ру-тайпалық құрылымынан
бастап, этноаумақтық байланыстарына дейін, билік жүйесінен бастап, қоғамдык
қатынастарына дейін елеулі өзгерістерді бастан кешуге мәжбүр болды. Бұл
ретте, сыртқы күштің зорлығымен жүргізілген әкімшілік және сот реформалары
(1822, 1867-1868, 1886-1891) қазақ қоғамын табиғи даму жолынан тайдырып,
әсіресе, этноәлеуметтік институттарын күйретіп жіберді. Сөйтіп, XIX
ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақтың этноқұрылымдык, жүйесінде еншісі
бөлек рулы ел болып бөлініп шығатын дәстүр мүлде тоқтады. Яғни, XIX
ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақтың ру-тайпалық жүйесі өзгермейтін,
өз ішінен жаңа ру туындатпайтын, статтық сипат ала бастады деуге болады
(грекше статос сөзі қозғалмайтын, өзгермейтін деген мағына береді).
Мұнан кейін қазақ қоғамы сыртқы өктем күш белгілеген саяси-әлеуметтік және
әкімшілік-аумақтық жаңа жүйеге мойын ұсынып, тіршілігін жалғастыруға мәжбүр
болды. Қазақ ойшылы Қошке Кемеңгерұлының: Приказ ашылғанда-ақ үлкен рулар
таралып, ру арасына жік түсті. Сол жік 1868 жылғы Уақытша Положениеден
кейін мүлде алшақ кетті. Бұл Положение бойынша болыстық қоғам жер
ыңғайына қарай кетіп, кейбір болыстықтар сиырдың бүйрегіндей әр рудан
кұралып, әр рулар тозғындап кетті, -деген пікірі өмір шындығының баяны
[21, 53 б].
Сыртқы өктем күштің ықпалынан кейін қазақ этноқұрылымындағы сатылы
сабақтастықтың тоқтағанын шежірелік деректерден де айқын аңғаруға болады.
Әйгілі Шақшак Жәнібек батыр туралы ел ішіне кең тараған шежіре дерегі (ең
бір типті мысал ретінде) былай таратылады: Орта жүз арғын ішіндегі
Мейрамсопыдан - Ақсопы, Қарасопы, Сарысопы, Тәнбісопы туады. Осылардың
Тәнбісопысынан - Елемес, одан - Ермен, одан - Бөлтірік, Шағыр туады.
Шағырдан - Аманжол, Сомжүрек, Саржетім, Бегіс есімді төрт ұл туған.
Бұлардың Аманжолынан - Бәйімбет, Әлімбет, Шақшақ үшеуі туады (Кейбір шежіре
дерегінде Шакшақ Әлімбеттен туады). Шақшақтан - Бақай, Көшей, Дүзей,
Ақназар, Есназар, Томай есімді алты ұл туған. Сол алты ұлдың Көшейінен -
Тінет, Аю, Қошқар, Қожамбет, Қарабас, Қалқаман туған. Осылардың ішіндегі
Қошқарынан - Тұрлығұл, Жәнібек, Тінібек туады.
Бұл шежірені Мейрамсопыдан бастап Жәнібек батырға дейін тікелей буын
куалап таратса былай болады: 1. Мейрамсопы - 2. Тәнбісопы - 3. Елемес - 4.
Ермен - 5. Шағыр - 6. Аманжол - 7. Шақшақ - 8. Көшей - 9. Қошқар - 10.
Жәнібек батыр. Осы он буын ұрпақтың ішінде тек жетінші буыннан кейін
туғандар ғана ру атына шыққан. Яғни, Шақшақтан туған - Бақай, Көшей, Дүзей,
Ақназар, Есназар, Томай - осы алтауының есімі алты рулы елдің атауына
айналған.
Мұның сыры, тарихтың қатал талқысында қалыптасқан қазақ халқы ел болып
еңсе тіктеп, ұлт болып ұйысу үшін атақ-даңқтан да бұрын, алдымен дәстүрге
мойын ұсынған. Сахара төсінде қалыптасқан дәстүр бойынша тек жеті атадан
кейін ғана енші бөлісіп, жеке ру болып бөлініп шығуға рұқсат етілген. Бұл
ішкі әкімшілік құрылымы ру-тайпалық жүйеге негізделген дәстүрлі қазақ
мемлекеттігінің бұлжымас кағидаты, айнымас әдеті (заңы) болған. Жоғарыда
атап өткендей, мұндай дәстүрді жалғастыру XIX ғасырдың екінші жартысынан
бергі кезенде мүмкін болмай қалды. Сөйтіп қазақ халқының ру-тайпалык
құрылымы XIX ғасырдың екінші жартысына дейін калыптасқан күйінде
өзгермейтін, статтық сипат алды. Демек, арғын Шақшақтың ру атына шыққан
алты баласынан кейін өрбіген ұрпақ жалғасы жеті атаға толса да күні бүгінге
дейін олардың арасынан бөлініп шыққан рудың болмау себебін ең алдымен
көшпелі өмір-салттағы қоғамдық-саяси жүйенің тарихи өзгеріске түсе
бастауымен байланыстыра зерделеген абзал.
Тағы да бір шежірелік мысал еске түседі, XIX ғасырдың өзінде-ақ Орта
жүз арғын ішіндегі қуандықтар 40-тан астам, қаракесектер 20-дан астам
болысқа бөлінді. Өсіп-өнді. Ішкі аталарының арасы жеті буыннан асты.
Алайда, куандық та, қаракесек те қазақ халқының этноқұрылымдық иерархиясы
бойынша сол рулық сатыда тұрып қалды (Сұрасаң руымды қаракесек — Мәди
Бапыұлы). Яғни Ресей империясы зорлықпен енгізген саяси-құқықтық және
Әкімшілік-аумақтық жаң атәртіп үстемдік құрған соң қазақ халқының
этноқұрылымдық жүйесінде оңаша ру болып бөлініп шығатын дәстүр тоқтады
деген сөз. Жаңағы қаракесек руын құрайтын адамдардың саны бұл күнде жарты
миллиондай болса да сол рудың ішкі құрылымындағы бөліктердің ру ретінде
емес, ата ретінде (бошан, танас, майқы, т.б.) айғақталуының сыры осында.
Қазақ шежіресіндегі ру-тайпалар атауының бәрі де белгілі бір адамның
есімі тұрғысында таратылып отыруы шежіре біткеннің төл табиғатынан
туындайтын қасиет. Қалыптасқан дәстүр бойынша шежіреде ұрпақ
сабақтастығының таратыла баяндалуы шарт. Яғни, шежірелік деректердің
бәрінде дерлік этнонимдерді (автоэтноним, аллоэтноним), соның аясында ру-
тайпа атауларын да белгілі бір адамның есімі тұрғысында зерделеу, былайша
айтқанда, адамдандыру - шежіре атаулының төл сипаты. Мұның өзі шежірелік
деректерді фольклорлық жанр ретінде де даралап көрсететін белгілердің бірі
болуға тиіс.
Сонымен бірге, шежірелік деректердің бір парасы ру-тайпалардың жанама
атаулары туралы болып келеді. Ру-тайпалардың жанама атаулары шежірелік
деректерде көбінесе халықтық этимология тұрғысында баяндалып, оған себеп-
салдарлық сипат дарытып отырады.
Осы орайда, атап өтерлік бір ерекшелік — ты, ті, лы, лі сияқты
жұрнақтары жалғану аркылы жасалған ру-тайпа атауларының басым көпшілігі сол
ру-тайпалардың жанама, яғни, лақап атаулары болып келеді. Мәселен,
тобықты, қанжығалы, балталы, бағаналы, тарақты, ошақты
дегендей. Бұл сияқты ру-тайпа атауларының жанама немесе лақап атаулар
екенін орнықтыра тусетін шежірелік аңыз-әңгімелер де молынан ұшырасады.
Әрине, ру-тайпа атауларының мән-мағынасын дұрыс жору үшін халықтық
этимологияға сын көзімен қарай отырып, жан-жақты саралай білу қажет.
Көшпелі өмір-салт қалыптастырған үрдіс бойынша ру аясына бірыңғай
қандас-тардың шоғырлануы шарт емес. Бұл ретте, қазақ рулары қандастықтан да
бұрын мүдделестік бойынша құралып, еншілес болу арқылы топтасатыны назар
аударады. Қазақ руларының құрамында сіңісті аталардың жиі кездесуінің де
бір сыры осында. Осы тұрғыдан келгенде қазақ руларын этникалық бөліктен
гөрі, алдымен, дәстүрлі қазақ мемлекеттігіне қатысты әкімшілік-аумақтық
жүйенің бір сатысы ретінде қарастырудың да қисыны бар. Бұған қоса, кейбір
қазақ руларының басқа тайпа немесе басқа жүз құрамында да кездесетінін
ескерсек, рулық бөліктің шарттылығы одан әрі айқындала түседі. Осы орайда,
тағы да Қошке Кемеңгерұлының пікірі назар аударады: Қазақтың жеті атадан
беріден қыз алмауы, бір руға жеті атаға шейін өрбігендердің кіргенін
карсетеді. Және әр руды бір атадан өрбіген қан жақындығымен байланысқан деп
қарауға болмайды, өйткені руынан кемдік көргендерден, жауда қолға
түскендерден басқа руға мүше болып кеткендер көп. Сондықтан, қазақтың руын
— саяси-шаруа ұйымы деп қарау керек [21, 39-40-бб.].
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы этноқұрылымдардың (жанұя, әулет, ата, ру,
тайпа, жүз, халық) рулық бөлігінен бастап бірыңғай қандас-туыстар ғана
емес, енді мүдделестердің де бас біріктіретіні, сөйтіп ру-тайпалық және
жүздік бөліктер мемлекеттің саяси-әлеуметтік кұрылымы тұрғысында айғақтала
бастайтыны айрықша назар аудартады. Яғни, қазақ этноқұрылымдарының жанұя,
әулет, ата бөліктері бірыңғай қандас-туыстардан құралса, рулық бөліктен
бастап мүдделестер одағы кұралады. Әрине, рулық құрылым мүдделестерден
құралып, ру аясындағы адамдардың қандас-туыстастығы шарттылық сипат алған
соң, рудан жоғары тұрған тайпалық және жүздік құрылымдар да өзінен-өзі
мүдделестердің саяси-әлеуметтік одағы болып шығады. Бұл ретте, ру-тайпалық
және жүздік құрылымдар қандас-туыстастығымен емес, ең алдымен, саяси-
әлеуметтік қызмет ету аясымен айғақталады. Демек, дәстүрлі қазақ
қоғамындағы этноқұрылымдардың төл сипаттары мен айырымдарын олардың
қоғамдық-әлеуметтік қызмет ету аясына ден қою арқылы тереңірек тануға
болады. Ой түйіні — дәстүрлі қазақ қоғамында ру-тайпалар мен жүздер,
алдымен, әкімшілік-аумақтық және әлеуметтік-саяси бөлікті білдірген, сөйтіп
олардың атауларында этнодаралықтан гөрі бағдар берушілік сипат басым
болған. Сөз жоқ, мемлекет аясындағы құрылым ретінде әрбір ру-тайпалық және
жүздік деңгейлерде құқықтық, әдет-ғұрыптық, жол-жоралық, еншілестік, т.б.
қағидалар мен ұстанымдар берік сақталып отырған. Бұл дәстүрлі қазақ қоғамын
танып-түсінуге қатысты өз алдына арнайы сөз етуді қажет ететін аса мәнді
мәселелердің бірі.
Қазақ этноқұрылымының рудан гөрі іріленген сатысын тайпа деп атайтын
үрдіс орныққан. Тайпа - бірнеше ру, аталардан құралатын әлеуметтік топ
[22, 541 б.]. Ал, бірнеше тайпалардың бірлестігінен жүз құралады. Қазақ
этноқұрылымының ең ірі әлеуметтік-саяси және әкімшілік-аумақтық жаралымы
жүздік бөліктер болын табылады.
Қазақ халкының этноқұрылымдық жүйесіндегі ең ірі бөліктер - жүздер
болса, олардың саны үшеу. Әрқайсысы бірнеше тайпалық бірлестіктерден
құралған үш жүзді - Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз деп айырып атайтын үрдіс
қалыптасып, халық санасына орныққан. Ұлы жүз тайпалары негізінен
Қазақстанның оңтүстік атырабын, Жетісу жерін, Сырдария, Іле, Шу, Талас,
Арыс өзендерінің алқаптарын қоныс-тұрақ еткен. Ал, Орта жүздің тайпалары
Қазақстанның орталық, солтүстік және шығыс алабын қоныстанып, кейбір ру
тайпалар қыс айларында Сырдария, Шу өзендерінің алқаптарын қыстайтын
болған. Кіші жүздің тайпалары болса Қазақстанның батыс өңірін, соның
аясында Еділ, Жайық, Ырғыз, Торғай, Тобыл өзендерінің алқаптарын, Маңғыстау
түбегін, Каспий мен Арал теңіздерінің жағалауын мекендеген.
Осы орайда, қазақ жүздерінің мекен-тұраққа телінуі белгілі дәрежеде
шартты екенін атап өткен жөн. Қазақтарда, көшпелі өмір-салт жағдайында,
жеке адамның меншік жері болуы мүмкін емес; жер бүкіл халықтың иелігінде
болған [23, 17 б.]. Көшпелі өмір-салттың қатаң талабы бойынша күн ортақ,
ай ортақ, көш жолы ортақ, жерді Тәңір жаратқан, жер Құдайдікі немесе
қара жерге халық ие деп келетін ұстанымдар берік сақталған [53]. Мұндай
ұстанымсыз экожүйеге бейімделген көшпелі өмір-салттың да, үш-төрт мың жыл
бойы (бәлкім одан да ұақтау) салтанат құрған көшпелілер өркениетінің де
болуы мүмкін емес.
Мұндай ой-тұжырымды қазақтың шежірелік деректері мың-сан айғақтарымен
орнықтыра түседі. Ұлы жүздің шапырашты, ошақты, жалайыр сияқты тайпаларының
Сарыарқаны көктей өтіп, Көкшетау баурайы мен Тобыл алқаптарына дейін шырқай
көшіп жайлап қайтатыны (шапырашты Қарасай батырға Көкшетаудан топырақ
бұйырғанын еске алыңыз), Орта жүз арғын, найман, қыпшақ, қоңырат сияқты
іргелі тайпалардың Бетбақдаланы кесіп өтіп, Сырдария мен Шу өзендерінің
бойын қоныс-тұрақ ететіні (осы өзендердің бойын күні бүгінге дейін Орта
жүздің ру-тайпалары құтты қоныс етіп отырғанын еске алыңыз), Кіші жүздегі
бір ғана адай тайпасының жазда Орынбордан әрі шығандай көшіп, қыста
Қызылқұм мен Қарақұмның бұйраттарына сіңіп кететіні, сөйтіп жыл бойы 3 мың
шақырымдай жерді орап қайтатыны сияқты деректер шежіре сөзінде де, тарихи
құжаттарда да жиі ұшырасады. Батыс Қастек өңірінің жұрты шапырашты руынан
шыққан Қарасай батырдың ұрпақтарын құрайды... Ертеректе Қарасай руы қазіргі
Ақмола облысының жерін қоныс еткен. Қария сөздің айтуы бойынша Қарасайдың
бейіті Көкшетау уезінің Айыртау деп аталатын өңірінде. Мұндағы Қарасай деп
отырғаны тарихи нақтылы тұлға, шапырашты тайпасының әйгілі ба-тыры,
Қазақстанның тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың арғы бабасы. Осы
деректі Көкшетау төңірегінде күні бүгінге дейін сақталған жер-су атаулары
да ор-нықтыра түседі. Мәселен, Саурықкескен, Ыстышапқан, Шаңқанай, Шобан-
Қарасай, Шапыра, Төлеміс-шоқ, Түркімен-қамыс, Мапыраш, Үйсіншапқан, т.б.
осы сияқты көптеген атаулар Ұлы жүз рулары мен оның нақтылы тарихи
тұлғаларына орай қойылған Әрине, мұндай мысалдар мейлінше көп және оның
бәрін тізбелей беру шарт емес.
Қазақ тайпаларының күні бүгінге дейін Сыр арғыны - Қыр арғыны, Сыр
қыпшағы - Қыр қыпшағы, Сыр найманы - Қыр найманы, Сыр үйсіні - Қыр үйсіні,
Сыр шектісі - Қыр шектісі, Сыр шөмекейі - Қыр шөмекейі, Сыр жаппасы - Қыр
жаппасы, Ой найман - Өр найман, Ой дулат - Өр дулат, т.б. деп жіктелуі, ең
алдымен, атамекеннің исі қазаққа ортақ екенін, мұндай үрдіс экожүйеге
бейімделген көшпелі өмір-салттың айнымас ұстанымы болғанын пайымдатады.
Шәкәрім Құдайбердіұлы Қалқаман-Мамыр дастанында:
Өткен іс - ойға күңгірт, көзге танық,
Көрмесе де білгенге бәрі қанық.
Мың жеті жүз жиырма екінші жыл,
Қазақтың Сыр бойында жүргені анық, деп, көшпелі өмір-
салтқа қатысты тарихи шындықты бедерлеген.
Өкініштісі, XVIII ғасырдан бастап қазақ жүздерінің бірте-бірте
отарлануы, отарланған аймақтарда саяси, әлеуметтік және әкімшілік жаңа
құрылымдардың қалыптасуы, осыған байланысты ел ішінде шекаралық бөліктердің
пайда болуы, әсіресе, қазақ халқының жерге деген иеліктен айырылуы (1868
ж.) Қазақ даласындағы эпикалық көшпелі өмір-салтгы тоқыратып, қазақ
халқының табиғи дамуын тежеді. Мұның өзі, кең мағынасында, этнос сапасының
солғын тартуына себепші болды. Қазақ арасына іріткі салып, халықтың ұжымшыл
болмысына өлшеусіз зиян келтірген жер дауы, жесір дауы, барымта-
қарымта деген мәселелердің XVIII ғасырдан бергі кезеңде айрықша ушығуының
сыр-себебі осында. Мұның айғағын Қасым ханның тұсындағы заңда (Қасым
салған қасқа жол) жоқ ережелердің Тәуке хан тұсындағы заңда (Тәукенің
жеті жарғысы) пайда болуынан, оған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz