Азаматтық сот ісін жүргізуде жарыспалылық қағидасын жүзеге асырудың кейбір өзекті мәселелері

1 Қазақстан Республикасының азаматтық сот ісін жүргізудің жарыспалылық қағидасы
2 Азаматтық процесте мемлекеттің мүддесін білдіретін—прокурор

Қазақстан Республикасының азаматтық сот ісін жүргізудің жарыспалылық қағидасы Азаматтық іс жүргізу кодексінің 15-бабында көзделген. Сот процесінің басқа түрлеріне қарағанда азаматтық процесте жарыспалылық қағидасының қолданылуы анық көрінеді. Бұл тәжірибе сотты белсенді роль атқарудан босатуды және процесте тараптарға іс бойынша толық көлемде дәлелдемелер жинауды түсіндіреді. Бірақ та қазір де судья азаматтық процесте іс бойынша дәлелдемелер көлемін және оларды жинау жолдарын анықтайды, сондай-ақ, өз бетімен дәлелдемелер жинайды, талап қоюды қамтамасыз ету бойынша шаралар қолданады және т.б.. Судьяны процестің жарыспалылық жағдайында оған тиесілі емес рольден босатып, тараптар арасындағы дауды шешетін тұлғаға айналдыру қажет.
Бүгінгі күні іс үшін мәні бар нақты мән-жайларды дәлелдеу міндеті толығымен тараптар мен іске қатысушы басқа да тұлғаларға жүктелген, ал сот оларға тек қосымша дәлелдемелер ұсынуға және олардың өтініштері бойынша дәлелдемелерді сұратып алдыруға жәрдемдеседі. Егер олар процеске қатысудан бас тартса (сотқа келуге, іс жүргізуді өкілге тапсыруға, дәлелдемелер ұсынуға), онда мұндай жағдай олар үшін ұтымсыз және сот шешімі де оларға қарсы қабылдануы мүмкін.
Бірақ та процеске қатыспаған тарап дәлелдемелер ұсынбаған кезде, ал сот (судья) өз қалауы бойынша сұратып алмаған жағдайда іс бойынша объективті ақиқат мүмкін бе деген сұрақ туындауы мүмкін. Біздің ойымызша, тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының ақиқаттығын тек нақты деректер арқылы дәлелдеуі қажет.
Қазақстан Республикасы Азаматтық іс жүргізу кодексінің 77-бабының 3-тармағына сәйкес: “Дәлелдемелердің жиынтығы, егер іске қатысты дәлелдеуге жататын немесе тарап жоққа шығармаған барлық және әрбір мән-жайлар туралы ақиқатты даусыз айқындауға жол беретін және сенімді дәлелдемелер жиналса, азаматтық істі шешу үшін жеткілікті болып табылады”. Бірақ жарыспалылық процестің ерекшеліктерін ескере отырып Г.А.Жилиннің пікірімен келіспеуге болмайды, яғни “: объективная истина не всегда достижима и существует лишь презумпция истинности решения, если были соблюдены все предусмотренные законом правила об исследовании юридических фактов, имеющих значение для дела, и оценке представленных сторонами доказательств” 1.
Соттың мұндай жаңа құзыры оның қызметін жеңілдетуге, сотта іс жүргізуді жылдамдатуға және тиімді болуына бағытталған еді, бірақ сот тәжірибесінің көрсеткіші бойынша ол қиын және әзірше айрықша нәтиже берген жоқ.