Антрактика мен антрактида

Пән: География
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

АНТРАКТИКА МЕН АНТРАКТИДА

Антарктпка - Жердін. оңтүстік полярлық аішағы. Оның атауы «Нанти» (карсы) және «артмкос» (солтүстік) деген грек сөзінен шықцан. Антарктика құрамына мұз жауып жатқан аса зор Антарктнда матернгі және оны жауып жатқан поляр сулары олардағы бытыраңкы аралдарымен енеді. Бұл жер шарының табиғаты жөнінен ең катал бөлігі. Кейбір аралдардаи басқасында тұрақты халық жоқ.

Антарктиданың бар-жоқтығы туралы болжамдарды географ-тар мсн теқізде жүзушілер орта ғасырда ақ айтса да Антарктидві адамзатқа басқа материктерден кеш белгілі болды. Орыс теңіздей жузушілері 1819-1821 жж. Ф- Ч. Беллинсгаузен мен М. П. Лаз; а-ревтің басшылығымен арнайы ұйымдастырылған экспедиция ке-зінде матерпктің жағасы мен Антарктикаға жататын көптеген аралдарды алғаш рет көрді.

Келесі ондаған жылдарда Антарктика әр турлі елдер зерттеушілері мен теңізде жузушілеріиін назарын шсшілмеғен ғылыми проблемаларымен де, сондай-ақ су бассейніндегі зор байлығымкв де өзіне тарта түсті.

1911 -1912 жылдары норвегиялық поляр зерттеушісі Р. Амумдссн мен ағылшын ғалымы Р. Скотт Оцтустік полюске бір мезгіліде дерлік жетті.

Жүмбақ материкке деген қызығушылық одан арғы кезеңдерде де әлсіреғен жок, бірақ Антарктиканы жүйелі зерттеу кезеңі екінші дүние жүзілік соғыстан кейін басталып, казіргі кезеңде жалғаса түсуде.

1940-50-жылдарда Антарктика матсригінде бірқатар мемлекеттер ғылыми-зерттеу станцияларын орнатты. 1957 ж. З-Халықара-лық ғеофизикалык жылды дайындауға және еткізуге байланысгы біртұтас халықаралық зерттеу программасы жасалды.

1955 ж. басталған халықаралық программа бойынша зерттеулерге ғылыми-зерттеу статиялары мен пункттерінің ішкі континентальды экспедициялар мен ғылыми-зерттеу кемелерінің теніз экспедициялары жұмыстары енеді.

1958 ж. совет экспедициясы алғаш рет материктің геометрия- лық 'Орталығы - салыстырмалы турде жан баспаған полюске жетті. Совет Одагының, АҚШ-тын және баска елдердің галымдз-ры материктің түкпіріне үзаққа созылған жорықтар жасап, осы кездерде материкті Оңтустік ноліос аркылы бірнеше рет кесіп өтті.

ЖАЛПЫ МАҒЛҰМАТТАР ЖӘНЕ ШЕКАРАЛАРЫ

Антарктика оның оңтүстік полюске жақын орнымен. сондай-ақ жоғарғы оңтүстік ендіктердегі кұрлық пен теңіздің арақатынасы- мея анықталатын табиғат жағдайларьшың айрықша езіне тән қа-іалдығымен ерекшеленеді. Тіпті Арктика жағдайыиың кейбір үқ састығы бола түрса да Антарктика аймағы жағдайынан шүғыл срекшеленеді.

Антарктикаға тэн жағдзй құрлық пен су бассейндерікің кец

байтақ кеңістігін қамтиды. Антарктика құрлығы Антарктнда ма-

геригінен баска аралдық архипелагтар мем жекелеген аралдарды:

! Александр жерін, Оңтүстік Шетланд аралдарын, Онтүстік Орк-

һей, Онтүстік Сандвичев, Оңтүстік Георгия, Баллени және басқа

кштеген аралдарды қосып алады. Олардын, кейбіреулері матерпк-

ке тікелей жакын жатыр және одан табиғат жағдайлары бойын-

иіа мүлдем ерекшеленбейді, қалған аралдар материктен және бір-

бі/рінен үлкен қашыктықта щашырап жатыр.

, Лнтарктида жағасын Оңтүстік Ліұзды мұхит сулары жуады. Міұхит материк жағалауына сүғына түсіл, Уэдделл, Беллинсгаузен, Амундсен, Росс, Содружество, Қосмонавтар теңіздерін қурайды. А. ятарктика су бассейндеріне оларды баска ендіктердің су бассейн-де^зінен айьгіып, Жердің бүл бөлігінің табиғатына үлкен ықпал көрсететін режимнің флорасы меи фаунасының көптеген ерекше-ліжтері тән.

Полюс маңында жатқан Антарктиканың мүхиттың барлык жерінен өтетін және сондықтан анықтауға киын бір ғана, солтүс-ті. к шекарасы бар. Антарктика аймағынын шекарасы туралы Мәселе ұзак. уақыт бойы даулы болды және әр түрлі зерттеуші . лер түрліше шешті. Антарктикалық атмосфералык айналым жағдайы коңыржай ендіктер жағдайымен ауысатын, яғни, қоқыр- жай ендіктер ауа массалары мен аитарктикалык ауа массасын бөліп жаткан шамамен фронттық антарктикалык ауа массасына бөлгенде, неғұрлым орташа солтүстік орньпшің бойындағы жер-дең бұл шекараны жүргізу неғұрлым дұрыс. Фронт зонасында тек атмосфералық өзгсріс ғана емес, сондай-ақ мұхит бассейні режн-мінде де езгеріс өтсді. Шамамен осы зонамен суық антарктика су-лары коңыржай еидіктің біршама жылы суларымен тоғысатын антарктикалық конвергенция деп аталатын зона сәйкес келеді.

Антарктиканың солтүстік шекарасында мұхнттың букіл су ре-жимінің шүғыл өзгерісін барлык зерттеушілер атап көрсетуде. Оның үлкендігі согшалык, Дүние жүзілік мүхитта Антарктика

аймағынын. табнғаттық зоналык. шекарасыныц болуы күмән ту-ғызбайды. Антарктика Жердін оңтүстік, антарктикалык белдеуіне сай келеді.

Антарктиканың әр түрлі секторларындағы антарктикалық конвергенцгш зонасы әр алуан ендіктерде жатыр, алайда жыл ішінде оныц орны өте аз езгереді. Атлантика секторында және Үнді секторының батыс аудандарында ол 48-50° онтүстік ендік-тердің арасымен өтіп, оқтүстікке ауытқидь ¹ да Тынык. мұхнт секторында 60° онтүстік ендікке жақындайды. Бұл зона айсберг-тер мен теңіз мұзының жиегі олардын. барьшша таралуы байка-лагын солтүстік шекара аралығында аралық қалып алыи, орташа алганда ол 53° 05' оңтустік ендікке жақын жатыр. Антарктика ау-даны бүл аралықта Антарктида материгін коса алып, 52 млн. км ² құрайды. Антарктика аймағының солтүстік бөлігі Антарктиканын басқа бөліктеріне карағанда табиғат жағдайларынын. онша қатал еместігімен ерекшеленеді. Осыған байлаиысты Антарктика айма-ғынық шегінде солтүстік жарты шармен ұксастыгы боііынша суб-антарктикалық белдеу- Субантарктиканы бөліп алып, оған жазда қоңыржай ендіктердің батыс айналымыныц ықпалы байка-латын оңтүстік мұхиттардың аралдарымен бірге недәуір бөлігін жатқызады.

АНТАРКТИКА СУЛАРЫ

Антарктида маңайындағы материктік кайраи жер шарынын баска бөліктеріне карағанда недәуір тереңге (орташа 5000 м) батьш тұр. Бұл терен бату сондай-ақ матерііктің шетін қамтитьғн

мұхит түбінің кейінгі кездегі төмен түсуімен түсіндірілуі мүмкі Материктің қайраң бетінде оньщ ен көп даму кезендндегі материк тік мұз басу әрекетінің іздері бар. Материктік қайран, көлемін^ Антарктнканык шеткі теніздері бүтіндей дерлік жатыр.

Матерпктік кайраңның тіп-тік беткейі бір бірінен су асты жота лары мен түбініц көтерілулерімен қашықталған тереңдігі 4000 - 5000 м, солтүстігірек жатқан казан шүңқырларға апарады. ң _е "үрлым ірі казаіі шүңқырлар - Африка-Антарктика, Австралі /Інтарктика, Бёллиисгаузен қ&эан шүщшрлары. Оларды Африка Антарктика жотасы, Австралия-Антарктика көтерілуі, Оңтүстік-Тынық мүхит көтерілуі бөліп тұр.

Су асты жоталарының шыңдары су бетіне аралдар түрінде шығып тұр. Олар әр түрлі жастағы. вулкандық құрылыстар болып табылады.

Оңтүстік поляр суларының беткі кабаты шектен тыс төменгі гемпературалы және түзды болуымеи ерекшеленеді. Қыста Антарк- тиканын, оцтүстік бөліктерінде судын. бетіндегі температураеы ша-мамен-2 ^а С, ал солтүстігіиде ҒС-ка жуық немесе біршама жоға-ры. Жазда судың ең беткі қабаты кейбір жерлерде тек +2, +3 ^С С- қа дейін қызады. Біршама суық судың беткі қабатынын, калыңдығы бірнеше индаған метрден бірнеше жүздеген метрге дейін ауытки ды.

Антарктика суларьшыц түздылыгы айсбергтердія тұшытқыіп-тық осеріііен ешбір жерде 35%о жетпейді, ал бет жағы 34% _е ге тен.

Жоғары ендіктегі батыс ауа ағыстарынын, басым болуына баіі- ланысты Антарктикада бзтыстан шығысқа қарай судыц үнемі жыл-жуы болады. Жердің айналуынан ауытқу әсерімен бұл беткі агыс-тар еолтустік ағыстарды да алады, соидыктан судың бір белігінін үнемі солтүстікке кайтуы иайда болады. Осыған байланысты кей-бір терендікте Антарктикаға біршама жылы су әкелетін компенса-циялық ағыстар түзіледі. Бүл сулар түракты температурасы -•-2° С-ка жуык мұхиттык антарктика суларының орташа кабатын түзейді. Бүл қабаттан төмен ең түбіпе дейін 0° С температурадағы, тіпті біршама төмен суық су таралады.

Антарктика суларына жаз уакытында жүзуді қиындататын жә-не қыста оны мүмкін емес дерліктей қылатын биік толқындар (10-15 м), теңіз дауылы, қар басқыны тән. Оңтүстік мұхит - ние жүзілік мүхиттың ең толқыны күшті бөлігі.

Антарктика суларында кеме катынасына жүзіп жүрген мүз. ^г үлкен қауіп туғызады. Олар тецізден және континенттен паііД ^£ лады. Теңіз мұздары қыскы уакытта күшті теціз дауылы мен басу жағдайында, әсіресе беті тегіс мр түрінде калыптзсзл ■ Теціз мүзы оның жиегі 55° оңтустік ендіккс дсрлік жеткен ^кезЯ ' сентябрь - октябрьде неғүрлым алыс солтүстікке ^та Р ^ала , »; _н Жазда теиіз мүздары ериді, оныц жиегі матермктің өзіне Р шегінеді.

Материктік мүздықтардың немесе шельефті мүздардын бергтердің) Антарчтикада екі түрі төрткүл және пирамидалы түрі болады. Пішіні төрткул айсбергтер зор ауданды алып, су үстіндс гі' бөлігі біршамя шағын биіктікті қамтиды - ұзындығы ондаған кплометр шамәда не бары бірнеше ондаган метр (ұзындығы 120. тіпті 167 к:л айсбергтер кездескен) болады. Пирамидалы айсбсрг-тер әдетте недәуір үлкен биіктікте (400-500 метрге дейін) және аз сызыктык көлемде келеді. Жекелеген антарктикалык айсберг- тердің 10 жыл жоне одан да көп жүруі мүмкін- Олардың саны өте көп, айсбергтер әсіресе қарлы боран мен тұман кезінде жүзу ушін улкен қауіп туғызады.

АНТАРКТИКАЛЫҢ МАТЕРИК

Антарктида оцтүстік жарты шардың баска матернктерінен мындаған километр алыста жатыр. Оның бірден-бір түбегі -Антарктиканың шеткі нүктесінен Онтүстік Америкаға дейінгі ен жакын аралығы 1000 километрден асып кетеді. Бүкіл материк дер-лік Оитүстік поляр шеңберінің ішінде жатыр. Матернктіц поляр ар жағындағы жағдайы мен онын, қүрлыктық басқа бөлік-терінеғі оңашалығы Антарктиданы өзгеше және шектен тыс қвтал қылып тұр.

Антарктиданың негізгі ерекшелігі, жорамалданып жүргендей, неогеннен бері квлемі біресе кішірейіп. біресе үлғайып тұратын материктік мұздың қалын. жамылғыеы болыи табылады. Материк-тің мұз сауытын Мүзды Антарктида, ал оның астында жатқан К¥Р" лықты - Тасты Антарктнда деп атайды.

Бүкіл материк дерлік мұз сауытын жамылған. Тек материктін шет жақтарынан мүз жамылғысыныц астынан мұздан босаған же-келеген тау шыңдары шығып тұрады.

Материктік мұз сол материктін, өзінің бетін ғана емес, соны-мен бірге оған жанасьш жатқан көптеген аралдарды, сондай-ақ шелъефті мұздықтар түзеп, көршілес теңіз бассейндерін де жа-уып тұр. Кей жерлерде мұздар теңіз деңгейінен недәуір төмен жатыр (-2555 м) . Материктік мүздардың, шельефті мұздардың жамылгысы астындағы құрлықпен жанасып жатқан аралдар аудзны 13, ') 75 млн км ² болады. Шамамен 10%-і шельефті мұз- дыктарға келеді. Мұздан бос жатқан аудан 2500 км ² , яғни мате-риктін бүкіл бетінін шамамен 0, 2%-ін құрайды.

Лнтарктиданың мұз жамьіілғысыньщ орташа қалыңдыгы 1720 м, кейбір аудаидарда ол 4000 м жетсді. Мұздын, осы қалың-дыгының есгбінен матеркктің орташа биіктігі 2040 м, бұл калған бүкіл материктердің орташа биіктігінен 3 есе дсрлік асып түседі.

Материктік мұздың жалпы көлемі кейбір мәліметтер бойынша 24 млн. км ³ , яғни жердегі қазіргі мұз бастаудың 90%-і, кейбір мә-ліметтер бойынша нодэуір көбірек.

Матернктік мұз қалқанының бетін калыц кар жапкан, онын астында фирн, ал үлкен тереңдікте мүздықты мүз жатыр . Мүз-ды енді және терен. жарықтар кесіп өтіп, әдетте тығыздалган

кардан «көпірлер» жатқан. Мұндай «көпір» жарықты жасырыг калады және сондықтан үлкен салмақты көтере алмайтындықтаң айрықша қауіпті, кейде тіпті адамньщ салмағымен де сыньіп кетеді.

Лнтарктикалык мұздықтар немесе тегіс мұздықтар тенізге туседі немесе кейбір жерлерде биіктігі бірнеше ондаған метрп- жететін тіп-тік құламалар - тосқауылдар түзейді. Мұндай кұла-ма шельефті немесе материкті мұздар көп жерлерде оларға теңіз жактан келе алмайтындай қылып, Антарктида жағалауын бойлай жуздеген кнлометрге созылады. Ең үлкен шельефті мұздық Росс теңізініи онтүстік жартысын жауып тұр. Оныц тіп-тік солтустік шетінің ұзьшдығы 950 километрге жетеді, ал Росс тоскауылы деп

аталатын тіп-тік музды кертпеш бніктігі кей жерлерде 70 метрден асып кетеді.

Мұз астындағы рельефтік төмендеуімен мұз ішкі аудандардан мүхятқа сырғып туседі. Бұл су «шығарушы» мұздықтар мұзының Козғалыс жылдамдыгы жылына 1000-1500 метрге жетеді. Мұз корларының үздіксіз толығуы атмосфералық жауын-шашын есебі-нен жүреді. Еру есебінен мұз шығыны мардымсыз. Зерттеулер көр-сеткеніндей, қазіргі узқытта Антарктиданың. мұз жамылғысы, бұрын жорамалдап жүргёндей азайған жоқ, тепе-теи күйде тұр. Тіпті материктің ішкі бөліктерінде муз массаларының кейбір үл- ғаюы жүруі мүмкін.

Мұз басудыц шеткі алқаптарында антарктикалык оазистер деп аталатын мүздан бос аудандар бар. Кейде ауданы жүздеген шаршы километр аудандарды алып жатқан бұл оазистерді бар-лық жағьшан мұз қоршап жатыр. , /лардьщ бетінде жаз уақы-тыида қар жоқ және тіпті мұз баспаран еріген қар суының көл-прпі тгаз ^т^лс^ гті ^і^аптіт/ мағы^ /бтін' ^т бгі а^ ^г а тсмпәоат^оаоъі жағымды болады, ал бірнеше метр биіктікте шұғыл төмендейді. Қүрлықтын, іжекелеген көтеріңкі учаскёлеЩн мұздың орағыта ағуы оазистердің пайда бол^кна себеп болады деп жсфамал ¹ -дайды, материктік муз басудың шеткі алқаптарынғзін кейбір аудандарында оазистердіц жан-жақты дамуы мынаған байланыс-ты, онда мұз басу материк орталыгынан мр массасының меха-никалық кемуіне байлакысты ғана болады.

Оазистердің, мүз баспаған тіп-тік тау беткейлері мен құла-маларын зерттеу, сондай-ак гравиметрикалық, сейсмикалык жә-не магниттік зерттеулер Гасты Антарктиданың геологиялық құрылыстары мен рельсфтерін бағалауға, және оның оңтүстік жар-ты шардың құрлыктаръшың басқа бөліктерімен байланысы тура-лы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Материктіц батыг шетін Антарктика Андысы - қурыльшдық және гсоморфологпялық қатынасы жағынан Оңтүстік Америка Андьтсынык жалғасы болып саналатын тау жүйесі алып жатыр. Ол Антарктика түбегі мен Мэри Бэрд Жеріне жанасып жаткан арилдар арқылы созылып, VII Эдуард түбегінде аяқталады. Бүл тау жүйесінің үлкен белігін материктік мұз жапқан, алайда 3000- 4000 метр биіктікке жететін оның ең . биік шыңдары мүз жамыл-ғысының үстінде көтеріліп тұр және қалың мүз басуға ұшыраған. Элсуэрт Жері таулары бүкіл Антаркткдадағы ең бкік шың Вин-сон (5140 м) массивімен ең үлкен биіктікке жетеді. Таулар күш-т; метаморфозаланған мезозой жасындағы шөгінділер мен вул-кан жыныстарынан қалыптасқая. Олардың қүрылысыида неоген сопындя жярықтап сьтзығының бойымен ақтарылған лава үлкен роль атқарады. Шығыстан оған ерте мезозойлық шеткі майысу жанасып жатыр.

Тынық мұхит суларының астында Антарктика Андысы Жаңа Зеландиялық су асты шоңғалы түрінде жалғасады ноне ¹ одян соң Жаңа Зеландия тауларымен қосылады. Екінші жағынан, бүл тау жүйесі кұрылымынын. жалғасы аралдық Оитүстік-Антнль

иіні болады, бұл иін арал-дары (Онтүстік Георгия, Оң-түстік Сандвичев, Онтустік Оркней және Онтүстік ІЛег-ланд) су асты тау жотала-рынық вулкандық шыкдарц-на саналады.

Материктін шығыс-ыныіі үлкен бөлігі платформалық күрылымды келеді. Г>ү:л - Гондван құрамына еиетіц Антарктикалық платформа. Оның батыс бөлігі платформасының докембрийлык кристалды фундаментшің.

шегінде Гондван құрамыпа снстін баска материктердіц контивентті түзілісіне ұкхас палеозой жзне мезозой коптинентті шөгінділері жауып, кембрийлік теніз шегінділерінің қабаты жатқан плита болып табылады. Осы шөгінділермен тас көмір коры байланысты.

Платформаның батыс бөлігі неогенде активтенуге ұшырады, бұл антарктпка-лық жоталардың пайда бол-уына әкелді. Викгория Же-рін, Котс Жсрін, Королева Мод Жерін биіктігі 3000--4000 метрге жететін жоьс

кейбір жерлерін материктік мұз жамылғысы бұзып өткен биік парлы жоталар алып жатыр. Жарық сызықтары Сюйынша төмен түсулері Уэделл және Росс тещздерінін пайда болуына әкеп сок, -ты. Вертпкальды араласулар базальттардыи актарылуы және вул-кандык конустардың пайда болуымен қоса жүрді. Росс теніз: аралдарында кайнозойдың екінші жартысында пайда болған ; кет үстіндегі Эребус және Террор вулкандары 3000 метрден көтеріліп тұр.

Антарктиданың шыгыс шетін неоген-антропогең уакьпь жарық сызықтары кесіп өткен берік кристалды жакдіарлар <-жатыр.

Антарктика платформасынын, ежелгі кристалл жыныся; да кейбір металл рудаларының кен орындары: мыс, молиб/ корғасын жэне баскалары табылды.

КЛИМАТЫ

Жер бетінде ешбір жерде букіл жыл бойьшда төмёигі тсм- ііературанын осындаіі түрактылығы баіікалмаі-іды және Антарк-тика матеріігі снякть; осындай төменгі гемпература ешбір ж?р-, '. е тіркелген жоқ. Антарнтндзны; -: өзіпің климатын каяыптасты- руда гана емес, сондэп-ақ оңтүстік жарты ціарлын үлкен бнлі-гініц климатын калыптаетыруда да дуние жүзіндегі еуыктыц аса ір: көзі болып табылатын материктік л; уз басу үлкен роль ат-карады. Аіпарктпданың муз білгініц күн соүлесш шағыдысіыруда. зпп мүмкіпшілігі бар. Ұзак иоляр күні бойында материктің үстіи-де: і жиынтық радианни уквато] ) ға жакын, алайда оныц 90/-І кай-тадйн атмосфераға шағылысады, Қыста бірнеше аі; ооііы Антарк-тиданык ішкі аудандарында поляр түні үстемдік етеді. Осынын бар. ііигы ма; ерпк'Гік радііациялі., : шүғьі. і іеріс балансына себ. еиші йолады.

Мұз масснвтерінің біршама жы:ы мүхит бассейндерімён кар- іі:і жзтуы онтүстік жарты шарда бүкіл жьіл ьде атмосфераііын күі. іті айналым жасауы ушін жағдап туғызады. Антарктиданың мулдык жамылғысының үстінде мұз бетлаегі аузныц түрақты нс- Гмесе күшті сздкындауьшен байяа. нысты Антарктикалық маКсимум бар. Суык ауа массасы биік орталык үстірттеп жинала келіп. ма-терііктін шетінде аса күшті ағынд. ы ■он. түстік. -шыгыс желін тугы-зады. Максимум шетін бойлаіі олсіз шЫгыс желі басым келеді. Матср'ік аішаласындагы мұхит үстіидс біршама төмёңгі кысымда-гы жоне түракты батыс желдері басым циклондық орекет зонасы житыр. Антарктика максимуыьшын, үстіндегі біршама шағын бпіл-тердц поляр мацыидаі ы депрессия бар, ал көтерілген ауа ағыста-рь; басым болатын циклондадқ шенбер үстінде бпік максимум тү- :и, ) едІ. Атмосферанын жоғарғы кабаттарында қысымның бұлай та-ралуы мұхиттан материкке біршама жылы жэне ылғалды ауа а^ы-нь:н камгямасыз етіи, мұз басуға су беретін жауын-шашын жауу-! һиа себепші болады.

Аитарктпданы коршаған су бассеГшдершің үстіңдё оркашан да темсн бүлттылық, түман, күшті жел мен кар жаууы үстем. Антарк-тмка материгіиія, ішкі бедіктерінде, осіресе онын шығыс секторын- да нте твменгі темиературадағы ашык жпнс шуак ауа райы багым болмп келеді. Совет зерттеушілері кыс уақыттарында Восток стан-ипясыкда- 83, 3° С температураны тіркеді. МГГ кезеніиде жүмыс істстен советтік Пнонер станциясы үшін июльдін ортаиіа темпера- турасы -50° С, августың орташа температурасы -52 ^С С кұрайды. Пюльдія орташа темиературасы - 60 - 70° С, ал январьдыкі-20 ^с С-таіі төмен. Матернкте жаз уакытында 0°С-тан температура 3- V' С жоғарыланды, бұл кезде өте күшті шісоляиия болатындык-таи, ашық ауа райымен бапланысты болады. Егер матерг. ктін шеті жазда циклондык әрекет ыкпалына үшмраса, бүл әркашан суык түсу жәие кар жауумен бірге жүреді. Түтастзн алганда мүхнттык іиенбс-р материктіц шет бөліктеріне карағанда жаз уакытында ие-Діоуір суығырак. ал кыста жылырак.