ҚР азаматтық құқығы пәнінің лекция тезисі (жалпы бөлім)
1. лекция тақырыбы: Азаматтық құқықтың түсінігі.
2 лекция тақырыбы: Азаматтық құқық және азаматтық заңнама
3 лекция тақырыбы Азаматтық құқықтық қатынастар
4 лекция тақырыбы: Азаматтар азаматтық құқықтың субьектісі
5. лекция тақырыбы: Заңды тұлға
6 лекция тақырыбы: Мемлекеттік және әкімшілік.аумақтық бөлініс.азаматтық құқықтың
субъектілері.
7 лекция тақырыбы : Азаматтық құқықтың обьектілері
8 лекция тақырыбы: Мәмілелер
9. лекция тақырыбы: Өкілдік және сенімхат.
9 лекция тақырыбы: Мерзімдер. Талап қою мерзімі.
11 лекция тақырыбы Меншік құқығы
12 лекция тақырыбы:Мемлекеттік меншік құқығы
13 лекция тақырыбы: Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және олардын бірлестіктерінін меншік құқығы
13 лекция тақырыбы: Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және олардын бірлестіктерінін меншік құқығы
14 лекция тақырыбы Ортақ меншік құқығы
15 лекция тақырыбы Меншік құқығын қорғау
16 лекция тақырыбы Міндеттеме ұғымы мен оның тараптары.
2 лекция тақырыбы: Азаматтық құқық және азаматтық заңнама
3 лекция тақырыбы Азаматтық құқықтық қатынастар
4 лекция тақырыбы: Азаматтар азаматтық құқықтың субьектісі
5. лекция тақырыбы: Заңды тұлға
6 лекция тақырыбы: Мемлекеттік және әкімшілік.аумақтық бөлініс.азаматтық құқықтың
субъектілері.
7 лекция тақырыбы : Азаматтық құқықтың обьектілері
8 лекция тақырыбы: Мәмілелер
9. лекция тақырыбы: Өкілдік және сенімхат.
9 лекция тақырыбы: Мерзімдер. Талап қою мерзімі.
11 лекция тақырыбы Меншік құқығы
12 лекция тақырыбы:Мемлекеттік меншік құқығы
13 лекция тақырыбы: Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және олардын бірлестіктерінін меншік құқығы
13 лекция тақырыбы: Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және олардын бірлестіктерінін меншік құқығы
14 лекция тақырыбы Ортақ меншік құқығы
15 лекция тақырыбы Меншік құқығын қорғау
16 лекция тақырыбы Міндеттеме ұғымы мен оның тараптары.
1. Құқық өзіне тән бірнеше құқық салалары негізінде біртұтас жүйеді құрайды. Ал сол құқық салаларын бірін бірінен тиісті құқықтың реттеу пәні мен әдісі арқылы ажыратамыз. Бұл құқықтың пәні мен әдісі олардын айырмашылыгын айқындаумен қатар ол құқық салаларынын ерекшелігін де жан-жақты көрсетіп береді. Яғни қандай да бір құқық саласы болсын, ол өзінін құқықтық реттеу пәні мен әдісі арқылы айқындалады.
“Азаматтық құқық” термині ежелден белгілі, яғни рим зангерлері Рим азаматтарынын құқығы ретінде түсіндірді. Римде құқық екі салада жария және жеке болып бөлінді. Қазақстан Республикасында құқық жүйесі мұндай болып бөлінбейді. Ал азаматтық құқық тек қана өзіне тән институттардан тұрады.
Азаматтық құқық-азаматтырдың, заңды ұйымдардың сонымен бірге мемлекеттік күнделікті өмірі және қызметімен тығыз байланысты болатын жалпы құқықтың бір саласы. Біз бұл құқықтың түсінігін терен ашуымыз үшін онын пәнінін анықтамасын айқындауымыз керек. Ал азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастардын ауқымдылығына және сан қырлығынына байланысты азаматтық құқық пәнін анықтау күрделі.
Бізге белгілі болғандай құқықтық жүйе үлкен құқық салаларына бөлінеді. Ол құқық салаларын бір-бірінен ажырату үшін әдетте негізгі белгі ретінде /критерий/ құқықтық реттеудің пәні мен әдісі негізге алынады. Құқықтық реттеудің пәні мен әдісі арқылы құқық салаларын бөліп қана қоймай олардын ерекшелігі де анықталады.
2. Қазақстан Республикасынын азаматтық құқығынын пәнін тауар - ақша және қатысушылардын тендігіне негізделген мүліктік қатынастар, сонымен бірге мүлікпен байланысты немесе мүлікпен байланысы жоқ жеке мүліктік емес қатынастар құрайды (АК-тін 1-бабы, 1-тармағы). Азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық, қатынастардын негізгі түрі мүліктік қатынастар болып табылады.
Қорыта келгенде азаматтық зандармен реттелетін қоғамдық қатынастар (азаматтық құқықтың пәні) басқа пәндерден төмендегі екі негізгі белгілер арқылы ажыратылады.
а) онын қандай да бір мүлікті иелену, пайдалану немесе билік етуге байланысты және келтірілген мүліктік зиянды өтеуге байланысты мүліктік мазмұны болады.
б) бұл қатынасқа қатысушылар зан құжаттарында көзделген реттерді қоспағанда, бір тараптын екіншісіне әкімшілік немесе өзге де билік жағыдан тәуелді бағыныштылықта болмайды.
3 Егер азаматтық құқықтың пәнінін түсінігі қандай қоғамдық қатынастардын азаматтық құқық нормаларымен реттелетіндігімен байланысты болса, ал азаматтық құқықтың әдісі сол қатынастар азаматтық құқық нормаларымен қалай реттелетіндігін білдіреді. Азаматтық құқықтың пәні мен әдісі өте тығыз байланысты ұнымдар.
Әрбір құқ саласында өзіндік ерекшелігі бар реттеу әдісі тән.
Олар:
1.Азаматтық құқықтық қатынастарда қатысушылардын заңдық тендігі яғни жеке заңды тұлғалар азаматтық айналымда мүліктік басқа да жағдайларда қарамастан тен құқықты. Бұл дегеніміз ешқандай бір тарап екінші тарапқа бір жақты негізде міндеттер жүктей алмайды.
2.Азаматтық құқықтық қатынасқа қатысу барасындағы еріктілік, әрбір жеке және заңды тұлғалар өздерінін азаматтық құқықтарын өз еркімен өз мүддесі үшін иемденеді және жүзеге асырады.
3.Азаматтық құқықтық қатынасқа қатысушы тараптар құқықтарын қорғауда тен құқыққа ие және қорғау мүмкіндігін иеленуде еркін болады. Азаматтық құқықтарды қорғау соттар арқылы жүзеге асады.
4.Азаматтық құқықтық жауапкершіліктін ерекшелігі. Онын мүліктік және өтемді болуы /компенсация/ келтірілген залалды толық өтеу құқығы.
4 “Принцип” деген термин латын сөзінен шыққан ол негіз, бастама деген мазмұнны білдіреді. Азаматтық құқықтың принциптері яғни ол қоғамдық қатынастарды азаматтық құқықтық реттеудің нормативтик құқықтық мазмұны бар негізгі басшылыққа алынатын бастамалар.
Принцип біріншіден тікелей қолданылатын норма, екіншіден зан актілерін (зан асты) жасау өзгерту барысында басшылыққа алынады, үшіншіден зан ұқсастығы барысында басшылық алынады, төртіншіден заңдарды түсіндіру барысында ескерілуді болжайды және зандар қайшылығы барысында басшылыққа алынады.
“Азаматтық құқық” термині ежелден белгілі, яғни рим зангерлері Рим азаматтарынын құқығы ретінде түсіндірді. Римде құқық екі салада жария және жеке болып бөлінді. Қазақстан Республикасында құқық жүйесі мұндай болып бөлінбейді. Ал азаматтық құқық тек қана өзіне тән институттардан тұрады.
Азаматтық құқық-азаматтырдың, заңды ұйымдардың сонымен бірге мемлекеттік күнделікті өмірі және қызметімен тығыз байланысты болатын жалпы құқықтың бір саласы. Біз бұл құқықтың түсінігін терен ашуымыз үшін онын пәнінін анықтамасын айқындауымыз керек. Ал азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастардын ауқымдылығына және сан қырлығынына байланысты азаматтық құқық пәнін анықтау күрделі.
Бізге белгілі болғандай құқықтық жүйе үлкен құқық салаларына бөлінеді. Ол құқық салаларын бір-бірінен ажырату үшін әдетте негізгі белгі ретінде /критерий/ құқықтық реттеудің пәні мен әдісі негізге алынады. Құқықтық реттеудің пәні мен әдісі арқылы құқық салаларын бөліп қана қоймай олардын ерекшелігі де анықталады.
2. Қазақстан Республикасынын азаматтық құқығынын пәнін тауар - ақша және қатысушылардын тендігіне негізделген мүліктік қатынастар, сонымен бірге мүлікпен байланысты немесе мүлікпен байланысы жоқ жеке мүліктік емес қатынастар құрайды (АК-тін 1-бабы, 1-тармағы). Азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық, қатынастардын негізгі түрі мүліктік қатынастар болып табылады.
Қорыта келгенде азаматтық зандармен реттелетін қоғамдық қатынастар (азаматтық құқықтың пәні) басқа пәндерден төмендегі екі негізгі белгілер арқылы ажыратылады.
а) онын қандай да бір мүлікті иелену, пайдалану немесе билік етуге байланысты және келтірілген мүліктік зиянды өтеуге байланысты мүліктік мазмұны болады.
б) бұл қатынасқа қатысушылар зан құжаттарында көзделген реттерді қоспағанда, бір тараптын екіншісіне әкімшілік немесе өзге де билік жағыдан тәуелді бағыныштылықта болмайды.
3 Егер азаматтық құқықтың пәнінін түсінігі қандай қоғамдық қатынастардын азаматтық құқық нормаларымен реттелетіндігімен байланысты болса, ал азаматтық құқықтың әдісі сол қатынастар азаматтық құқық нормаларымен қалай реттелетіндігін білдіреді. Азаматтық құқықтың пәні мен әдісі өте тығыз байланысты ұнымдар.
Әрбір құқ саласында өзіндік ерекшелігі бар реттеу әдісі тән.
Олар:
1.Азаматтық құқықтық қатынастарда қатысушылардын заңдық тендігі яғни жеке заңды тұлғалар азаматтық айналымда мүліктік басқа да жағдайларда қарамастан тен құқықты. Бұл дегеніміз ешқандай бір тарап екінші тарапқа бір жақты негізде міндеттер жүктей алмайды.
2.Азаматтық құқықтық қатынасқа қатысу барасындағы еріктілік, әрбір жеке және заңды тұлғалар өздерінін азаматтық құқықтарын өз еркімен өз мүддесі үшін иемденеді және жүзеге асырады.
3.Азаматтық құқықтық қатынасқа қатысушы тараптар құқықтарын қорғауда тен құқыққа ие және қорғау мүмкіндігін иеленуде еркін болады. Азаматтық құқықтарды қорғау соттар арқылы жүзеге асады.
4.Азаматтық құқықтық жауапкершіліктін ерекшелігі. Онын мүліктік және өтемді болуы /компенсация/ келтірілген залалды толық өтеу құқығы.
4 “Принцип” деген термин латын сөзінен шыққан ол негіз, бастама деген мазмұнны білдіреді. Азаматтық құқықтың принциптері яғни ол қоғамдық қатынастарды азаматтық құқықтық реттеудің нормативтик құқықтық мазмұны бар негізгі басшылыққа алынатын бастамалар.
Принцип біріншіден тікелей қолданылатын норма, екіншіден зан актілерін (зан асты) жасау өзгерту барысында басшылыққа алынады, үшіншіден зан ұқсастығы барысында басшылық алынады, төртіншіден заңдарды түсіндіру барысында ескерілуді болжайды және зандар қайшылығы барысында басшылыққа алынады.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
“Азаматтық құқық және іс жүргізу” кафедрасы
“БЕКІТЕМІН”
ХҚТУ оқу-әдістемелік ісі
жөніндегі
вице-президент, техн.ғ.д.,
профессор
С.Қ.Тұртабаев
______________
“ ” 2011 ж.
ҚР АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҒЫ пәнінің
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСІ (Жалпы бөлім)
Түркістан - 2011 ж
1. лекция тақырыбы: Азаматтық құқықтың түсінігі.
Лекция жоспары:
1.Азаматтық құқықтың құқық жүйесіндегі орны.
2.Азаматтық құқықтың түсінігі және пәні.
3.Азаматтық құқықтың әдісі.
4.Азаматтық құқықтын қағаидалары.
5.Азаматтық құқықтың жүйесі.
Лекция мақсаты: Студенттерге азаматтық құқықтың құқық салаларынын
ерекшелігін, азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастарын,
қолданылатын әдістерін және пәннің қағидалардын мазмунын мен жүйесі ретінде
бөлінетін институттардын құрылымын толық ашып жеткізу.
Лекция мәтіні:
1. Құқық өзіне тән бірнеше құқық салалары негізінде біртұтас жүйеді
құрайды. Ал сол құқық салаларын бірін бірінен тиісті құқықтың реттеу
пәні мен әдісі арқылы ажыратамыз. Бұл құқықтың пәні мен әдісі олардын
айырмашылыгын айқындаумен қатар ол құқық салаларынын ерекшелігін де жан-
жақты көрсетіп береді. Яғни қандай да бір құқық саласы болсын, ол өзінін
құқықтық реттеу пәні мен әдісі арқылы айқындалады.
“Азаматтық құқық” термині ежелден белгілі, яғни рим зангерлері Рим
азаматтарынын құқығы ретінде түсіндірді. Римде құқық екі салада жария және
жеке болып бөлінді. Қазақстан Республикасында құқық жүйесі мұндай болып
бөлінбейді. Ал азаматтық құқық тек қана өзіне тән институттардан тұрады.
Азаматтық құқық-азаматтырдың, заңды ұйымдардың сонымен бірге
мемлекеттік күнделікті өмірі және қызметімен тығыз байланысты болатын жалпы
құқықтың бір саласы. Біз бұл құқықтың түсінігін терен ашуымыз үшін онын
пәнінін анықтамасын айқындауымыз керек. Ал азаматтық құқықпен реттелетін
қоғамдық қатынастардын ауқымдылығына және сан қырлығынына байланысты
азаматтық құқық пәнін анықтау күрделі.
Бізге белгілі болғандай құқықтық жүйе үлкен құқық салаларына бөлінеді.
Ол құқық салаларын бір-бірінен ажырату үшін әдетте негізгі белгі ретінде
критерий құқықтық реттеудің пәні мен әдісі негізге алынады. Құқықтық
реттеудің пәні мен әдісі арқылы құқық салаларын бөліп қана қоймай олардын
ерекшелігі де анықталады.
2. Қазақстан Республикасынын азаматтық құқығынын пәнін тауар - ақша
және қатысушылардын тендігіне негізделген мүліктік қатынастар, сонымен
бірге мүлікпен байланысты немесе мүлікпен байланысы жоқ жеке мүліктік емес
қатынастар құрайды (АК-тін 1-бабы, 1-тармағы). Азаматтық құқықпен
реттелетін қоғамдық, қатынастардын негізгі түрі мүліктік қатынастар болып
табылады.
Қорыта келгенде азаматтық зандармен реттелетін қоғамдық қатынастар
(азаматтық құқықтың пәні) басқа пәндерден төмендегі екі негізгі белгілер
арқылы ажыратылады.
а) онын қандай да бір мүлікті иелену, пайдалану немесе билік етуге
байланысты және келтірілген мүліктік зиянды өтеуге байланысты мүліктік
мазмұны болады.
б) бұл қатынасқа қатысушылар зан құжаттарында көзделген реттерді
қоспағанда, бір тараптын екіншісіне әкімшілік немесе өзге де билік жағыдан
тәуелді бағыныштылықта болмайды.
3 Егер азаматтық құқықтың пәнінін түсінігі қандай қоғамдық
қатынастардын азаматтық құқық нормаларымен реттелетіндігімен байланысты
болса, ал азаматтық құқықтың әдісі сол қатынастар азаматтық құқық
нормаларымен қалай реттелетіндігін білдіреді. Азаматтық құқықтың пәні мен
әдісі өте тығыз байланысты ұнымдар.
Әрбір құқ саласында өзіндік ерекшелігі бар реттеу әдісі тән.
Олар:
1.Азаматтық құқықтық қатынастарда қатысушылардын заңдық тендігі яғни
жеке заңды тұлғалар азаматтық айналымда мүліктік басқа да жағдайларда
қарамастан тен құқықты. Бұл дегеніміз ешқандай бір тарап екінші тарапқа бір
жақты негізде міндеттер жүктей алмайды.
2.Азаматтық құқықтық қатынасқа қатысу барасындағы еріктілік, әрбір жеке
және заңды тұлғалар өздерінін азаматтық құқықтарын өз еркімен өз мүддесі
үшін иемденеді және жүзеге асырады.
3.Азаматтық құқықтық қатынасқа қатысушы тараптар құқықтарын қорғауда
тен құқыққа ие және қорғау мүмкіндігін иеленуде еркін болады. Азаматтық
құқықтарды қорғау соттар арқылы жүзеге асады.
4.Азаматтық құқықтық жауапкершіліктін ерекшелігі. Онын мүліктік және
өтемді болуы компенсация келтірілген залалды толық өтеу құқығы.
4 “Принцип” деген термин латын сөзінен шыққан ол негіз, бастама деген
мазмұнны білдіреді. Азаматтық құқықтың принциптері яғни ол қоғамдық
қатынастарды азаматтық құқықтық реттеудің нормативтик құқықтық мазмұны бар
негізгі басшылыққа алынатын бастамалар.
Принцип біріншіден тікелей қолданылатын норма, екіншіден зан актілерін
(зан асты) жасау өзгерту барысында басшылыққа алынады, үшіншіден зан
ұқсастығы барысында басшылық алынады, төртіншіден заңдарды түсіндіру
барысында ескерілуді болжайды және зандар қайшылығы барысында басшылыққа
алынады.
Азаматтық құқықтық принциптеріне мыналар жатады (АК-тін 2-ші бабы, 1-ші
тармағы):
1.Азаматтық құқықтық қатынасқа қатысушылардын тендігі;
2.Мүліктік және басқа да мүліктік емес құқықтарда қол суғылмаушылық;
3.Келісім-шарттын еркіндігі;
4.Жеке іске бөгде біреунін араласуына жол бермеу;
5.Азаматтық құқықтардын кедергісіз іске асуы;
6.Бұзылған құқықтық қалпына қелтіруді қамтамасыз ету;
7.Азаматтық құқықтарды сот арқылы қорғау;
8.Азаматтық құқықтың жүйесі.
Құқық жүйе ретінде келесі белгілермен сипатталады. Біріншіден, құқық -
кездейсоқ құқық нормаларынын жиынтығы емес, бұл органикалық бүтін бір
құқықтық құбылыс, сонымен бірге ол объективтілігімен сипатталады. Құқық
жүйесіде оны құрушы нормалардын бірлігі және олардын өзара байланысы тән.
Екіншіден, құқық жүйесі өзінін мазмұны және құрылымдық элементтерінін
көлемі бойынша біртектес емес, көпжақты құқықтық құбылыс. Құқық жүйесі
сонымен бірге құқық нормасына, құқық институтына және құқық саласына
бөлінеді.
Құқық жүйесі – бұл құқықтың жекелеген бөліктерге бөлінуіде қатысты
сонымен бірге құқық нормаларынын бірлігі мен келісімділігін білдіретін онын
ішкі құрылымы.
Құқық жүйесі мен зан жүйесінін байланысына, арақатынасына
айырмашылығына байланысты зангер ғалымдар бір нақты тұжырымға келген жоқ.
Бірақ жалпы алғанда олардын тұжырымы бойынша құқық жүйесі мен зан жүйесі
бір феномендін көрінісі. Бұдан қосымша тағы да құқық - норма жүйесі, және
зан да норма жүйесі деген көзқарастар да бар.
Бақылау сұрақтары:
1..Азаматтық құқықтың құқық жүйесіндегі орны қандай?
2.Азаматтық құқықтын түсінігі?
3.Азаматтық құқықпен қандай қатынастар реттеленеді?
3.Азаматтық құқық әдісінін ерекшеліктері?
4.Азаматтық құқық қағидаларының түсінігі?
5.Азаматтық құқық қағидаларының мазмұны?
6.Азаматтық құқық жүйесіның түсінігі.?
7.Азаматтық құқық жүйесінің түрлері?
8.Азаматтық құқық жүйесінің құрайтын институттарының түрлері және олардың
ерекшеліктері?
2 лекция тақырыбы: Азаматтық құқық және азаматтық заңнама
Лекция жоспары:
1.ҚР азаматтық зандарынын түсінігі
2.Азаматтық зандарыын түрлері.
3. Азаматтық зандарының қолдану.
4.Азаматтық заң нормаларын түсіндіру.
Лекция мақсаты:
Лекция мәтіні:
1. Азаматтық зандарда АК-тін 1-ші бабында көрсетілген қатынастарды
реттейтін зандар жатады. Бұл жерде 1-ші баптын 3-ші тармағында
көрсетілгендей тараптар арасындағы қатынастар мүліктік және
мүліктік емес сипатта болғанымен, отбасылық, енбек қатынастары мен
табиғи ресурстарды пайдалану және айдаладағы ортағы қорғау
жөніндегі қатынастарды арнайы салалық зандар реттейді. Ал азаматтық
зандар тек сол арнайы зандармен реттелмеген жағдайларда ғана сол
қатынастарда қолданылады. Сонымен бірге билік жағынан бағыныштағы
тараптар арасындағы мүліктік және салық жөніндегі мен бюдеттік
қатынастарда зан құжаттарында тікелей көрсетілмесе азаматтық зандар
қолданылмайды.
Азаматтық құқық пен азаматтық зан терминдері өзара байланысты
болғанымен де өзіндік үлкен айырмашылығы бар. Азаматтық құқық азаматтық
құқықтық қатынастарды реттейтін нормалардын жиынтығын білдрсе, азаматтық
заңнама – сол нормалар корсетілген құқықтық актілернін жиынтығы болып
табылады.
Азаматтық құқықтың дерекнамалары зандар, басқа да нормативтік құқықтық
актілер және әдет-ғұрып нормалары деп аталатын екі түрге бөлінеді. Сонымен
бірге халықаралық шарттар (конвенция) да азаматтық құқықтың бастауларын
жатады (АК-тін 3-бабынын 8-тармағы). Бұларда келесі сұрақта жеке
тоқталамыз.
Барлық азаматтық зандар Қазақстан Республикасынын бүкіл аумағында
барлық субъектілерге бірдей қолданылады. Қандай да бір министрліктер, басқа
да орталық атқарушы органдар мен жергілікті атқарушы органдар өз
бастамасымен азаматтық құқықтық қатынастарды реттейтін актілер шығаруға
құқы жоқ. Бұл органдар тек зандарда бағынышты туынды актілер шығара алады.
Азамттық құқықтың нормалары диспозитивті және императивті болып
бөлінеді. Императивті нормада мазмұны нақты қатан нұсқаулық сипаттағы және
тараптардын ұйғруымен өзгертуге жатпайтын нормалар жатады. Егер қатысушы
тараптар өзара келісіп басқа шарттар жасаса, ол шарттар жарамсыз болып
табылады.
Диспозитивтік нормада тараптардын тиісті мәселе бойынша келісімдері
болмаған ретте, онын орнын толтыру үшін қолданылатын нормалар жатады.
(шартта көзделген ретте) Яғни дспозитивтік норманын мазмұны тараптардың
шарт еркіндігі принципіне негізделген болып табылады.
2. Азаматтық құқықтың дерекнамалары зандар, басқа да нормативтік
құқықтық актілер және әдет-нұрып нормалары деп аталатын екі түрге
бөлінетіні жоғарыда айтылды.
Алдымен заңдарды қарастырайық.
Қазақстан Республикасынын аумағындағы азаматтық құқықтық қатынастар
төмендегі зандармен реттеледі. Солардын ішінде Азаматтық Кодекстін орны
бөлек. ҚР АК-тін жалпы бөлімі 1994 жылы 27 желтоқсанда қабылданып, оған
бірнеше өзгертулер енді. Сонымен азаматтық құқықтың нормалары занда және
басқа да зан актілерінде орын алады.
Қазақстан Республикасынын “Нормативтік актілер туралы” занында барлық
нормативтік құқықтық актілер зңдық күштері бойынша айқындылған. Нормативтік
құқықтық актілернін ішінде Конституциянын ен жоғарғы күші бар. Онын
нормалары тікелей қолданылады. Конституцияда азаматтық құқықтық
қатынастарды да реттейтін нормалар бар. Мәселен онын 6-шы бабында
Қазақстанда жеке және мемлекеттік меншік тен негізде тағылатындығы және
қорғалатындығы айтылған.
Конституциянын 26-шы бабында азаматтардың жеке меншігі туралы мәселелер
жан жақты көрсетілген. Сонымен бірге Конституцияда азаматтырдың телефонмен
сөйлесу, хат-хабар алысу, құпиялықпен, ар-намыс пен абыройы, онын
бостандығы мен оған ешкімнін тиіспеуі құқығы сияқты мүліктік емес құқықтары
көрсетілген.
Конституциядан кейін, 1994 жылы қабылданып, 1995 жылы 1-ші нурызда
күшіне енген азаматтық кодекстін (жалпы бөлімі) зңдық күші бойынша күші
бар. Онын ерекшелігі сонда, нрықтық экономика жағдайындағы азаматтық
айналымынын нормативтік қоры қалыптасқан. Қазақстан Республикасынын
“Нормативтік құқықтық актілер туралы” заны бойынша зан актілеріде мыналар
жатады: Конституциялық зан, ҚР Президентінін конституциялық зан күші бар
Жарлығы, кодекс, зан, ҚР Президентінін зан күші бар Жарлығы, ҚР
Парламентінін қаулысы, Сенат пен мәжіліс қаулысы. Күші бойынша нормативтік
актілер жүйесінде занда тәуелді нормативтік құқықтық актілері зан
актілеріден кейін тұрады.
Президенттін зан күші бар Жарлығы мен қатар жай жарлықтары да бар.
Оларда азаматтық құқықтың нормалары болып табылады. Сонымен қатар Үкімет
қаулылары да занда тәуелді нормативтік актілеріде де жатады. Олардын
көпшілігі азаматтық құқықтың нормалары болып табылады. Сонымен бірге
азаматтық құқықтық нормаларыда министрліктін, мемлекеттік веномствалары мен
комитеттернін жалпы орталық атқарушы ргандардың нормативтік актілері де
жатады.
“Нормативтік құқықтық актілер туралы” занда орны корсетілмесе де
Қазақстан Республикасынын Конституциялық Кедесі мен Жоғарғы сот Пленумынын
азаматтық заңдарды талғау мен түсіндіруге байланысты нормативтік қаулылары
азаматтық құқықтың бастауларыда жатады. Бұл құқықтық құжаттарнын жалпына
бірдей зңдық күші бар.
Азаматтық кодекстін 3-ші бабынын 4-ші тармағында азаматтық қатынастар
зандарда қайшы келмейтін әдет нормаларымен, сонын ішінде іскерлік қызмет
өрісіндегі әдет нормаларымен де реттелетіндгі айтылғн. Іскерлік қызмет
өрісіндегі әдетті қолдану мүмкіндгі АК-тін 272-ші бабында да көрсетілген.
Бұл кәсіпкерлік қызмет барасындағы қалыптастырылған ереже. Іскерлік қызмет
өрісіндегі әдет ережелерінін маныздылары Халықаралық сауда палатасынын
ұсынысымен жинқталған. Әдет нормалары занда қайшы келмеуі тиіс, сондықтан
ол дспозитивтік мазмұнда болады.
3. ҚР-нын Конституциясынла 4-ші бабында көрсетілгендей барлық зандар,
халықаралық шарттар мерзімді басылымдарда басылад. ҚР “Нормативтік актілері
туралы” занынын 31-ші бабында көрсетілгендей ҚР-нын зан актілері Парламент
жаршысында, Егеменді Қазақстан, Казахстанская правдада,Зан журдаларында
және Юридическая газета басылымдарында ресми түрде жариялатындығы
көрсетілген. Конституциянын 62-ші бабында Парламенттін зандар
қабылдайтындығы, онын қаулыларынын ҚР-нын аумағында қолданылатындығы
көрсетілген. Бірақ оны шығарған орган онын күшін кейбір аймақтар бойынша
шектеуі мүмкін. Азаматтық заңдардын күші сонымен бірге онын қолданылу
топтары бойынша да анықталады.
Арнайы занда көрсетілгендей нормативтік құқықтық актілер төмендегідей
сатылардан тұрады. Ен басында Қазақстан Республикасынын Конституциясы, оған
кейін: конституциялық зандар; кодекстер; зандар және Президенттін зан күші
бар Жарлықтары; Президенттін нормативтік жарлықтары; Парламенттін
нормативтік қаулылары; Үкіметтін нормативтік қаулылары; орталық атқарушы
ргандардың нормативтік қаулылары (Заңдын 4-ші бабы).
Нормативтік құқықтық актілер туралы Заңдын 6-шы бабына сәйкес күші
жағынан әртүрлі актілернін нормалары бір-бірімен қайшы болса, онда күші
басым актінін нормалары қолданылады. Егер күші бірдей актілердін арасында
қайшылық болса онда күшіне кейін енген акті қолданылады.
Қазақстан тағыған халықаралық құқық нормалары, қатысушысы Қазақстан
Республикасы болып табылатын барлық халықаралық шарттар (конвенциялар)
отандық заңдардын алдында басымдыққа ие. Бұл жағдайда тек қана
Конституциянын 3-ші бабынын 4-ші тармағына сәйкес мемлекетаралық келісім
шарттар ратификацияланғн жағдайда ғана басымдыққа ие болады.
4.Азаматтық зан нормаларын дұрыс түсіну үшін, оны дұрыс қолдану үшін
онын негізгі мазмұнын ашу қажет. Яғни норманын маныз мән мазмұны айқын ашу
заңдық термині бойынша түсіндіру деп аталады. Заңдарды түсіндіру
мәселесімен сол құқықты қолдануда қатысы бар мемлекеттік мекемелер, соттар
және азаматтар да айналысады. Түсіндіру ресми және бейресми түрде болады.
Құқықтық актілердегі құқықтық нормалар іске асырылғанда, сонын ішінде
соларды қолданғанда, оларды ресми түсіндірунін міндетті сипаты болады
Қазақстан Республикасынын Конституциялық Кедесі Конституция нормаларыда
ресми түсіннірме береді, ал занда тәуелді актілернін ресми түсіннірмесін
оларды қабылғанан (шығарған) органдар мен лауызымды адамдар береді.
Заңды түсіндірунін мақсаты - тиісті норманы пайдалану барысында оны
дұрыс қолдануда, іске асырылу барысында кемшіліктерге ұрындырмау болып
табылады.
4.Бақылау сұрақтары:
1. Азаматтық зандардың түсінігі
2.Азаматтық құқықтың дерекнамаларының түсінігі.
3.Императивтік нормалардың мазмұны.
4.Диспозитивтік нормалардың түсінігі
5.Азаматтық заңдарының түрлері.
6.ҚР Азаматтық кодексінің мазмұны
7. Азаматтық зандарының қолдану.
8.Азаматтық заңдарының түсіндірудің мақсаты
3 лекция тақырыбы Азаматтық құқықтық қатынастар
Лекция жоспары
1.Азаматтық құқықтық қатынастын түсінігі.
2.Азаматтық құқықтық қатынастын элементтері.
3.Азаматтық құқықтар мен міндеттердін пайда болу негіздері
4. Азаматтық құқықтарды саралау және қорғау
Лекция мақсаты: Стденттерді азаматтық құқықтық қатынастарының түсінігімен
ерекшеліктерімен таныстырып, азаматтық құқық қатынастарының құрайтын
элементерді толық ашып жеткізу.
Лекция мәтіні:
1. Азаматтық құқықты түсіну үшін азаматтық құқықтық қатынас
категориясынын манызы зор. Азаматтық құқықтық қатынас дегеніміз- азаматтық
құқықпен реттелетін мүліктік, сонымен бірге жеке мүліктік емес қатынастар
жатады (қатысушылары субьективті азаматтық құқықтары мен міндеттері арқылы
бір-бірімен байланысты).
Демек, азаматтық құқықтың пәні болып табылатын мүліктік және жеке
мүліктік емес қатынастардын реттелуін, қатысушылардын мінез-құлқынын тиісті
бағытта болуын азаматтық құқықтық нормалары анықтайды.
Азаматтық құқықтық қатынастын ерекшеліктері мынандай:
1. Азаматтық құқықтық қатынастын субьектілері бір-біріде тәуелсіз,
заңдық жағынан тен.
2. Азаматтық құқықтық қатынастар занда көрснтілген (ҚР-н АК 7бап) және
занда көрсетілмеген негіздер арқылы пайда болады.
3. Азаматтық құқықтық қатынастын мазмұны мен шарттары қалыптасуы
барысында тараптардың келісімі басым болады.
1. Азаматтық құқықтар бұзылған реттерде оны қорғау тәртібі мен қорғаудын
ерекшілігі.
Сонымен қорыта айтқанда, қоғамдағы әрбір болып жатқан немесе болатын
азаматтық зандарда негізделген қатынастар азаматтық құқықтық қатынастар,
өйткені ол азаматтық зан нормаларымен реттеледі, сонын талаптарына банынып,
азаматтық құқықтық сипат алады. Демек, азаматтық құқық нормаларынын
талаптарына сәйкес туындайтын және ұл нормаларда тәуелді болатын тараптар
арасындағы қатынастар – азаматтық құқықтық қатынастар деп аталады.
2. Азаматтық құқықтық қатынастын өзіне тән тиісті белгілері бар. Яғни
ол белгілер азаматтық құқықтық қатынастын элементтері деп аталады. Ол
элементтер: субъектілер (қатысушылар), мазмұны (құқықтар мен міндеттер),
және объектілер (құқықтар мен міндеттердін қатысы бар мүліктік және
мүліктік емес игіліктер).
Барлық құқықтық қатынастарда қатысушылар бір-бірімен құқықтық
байланыста болады, яғни олар субъективтік құқықтар мен міндеттерді
иеледеді. Сондықтан азаматтық құқықтық қатынастын мазмұнын субьективтік
құқықтар мен міндеттер құрайды.
Субьективтік құқық дегеніміз - құқықты иеленетін тұлғанын мүмкін
болатын мінез-құлқы. Субьективтік азаматтық құқық мазмұны бойынша әр түрлі.
Субьективтік құқықтың мазмұнын тиісті субьектіге зан бойынша берілген
мүмкіндіктер құрайды. Ол қандай мүмкіндіктер. Мәселен, меншік құқығы
мынандай мүмкіндіктерден тұрады: а) меншік иесінін иелігіндегі мүлікті
иемденуге, пайдалануда және оған билік ету мүмкіндігі; б) кез-келген басқа
тараптардың өз мүмкіндіктерін жүзеге асыру барысында олардын кедергі
келтірмеуін талап етуі; в) меншік құқығы бұзылған ретте оны жою үшін құқық
қорғау шараларын пайдалануда.
Азаматтық құқықтағы міндет болып тиісті тұлғанын міндеті болып
табылатын мінез-құлық болып табылады. Азаматтық құқықтағы міндеттер әр
түрлі. Азаматтық құқықтың көптеген нормалары диспозитивтік мазмұнда.
Сонымен бірге тыйым салатын нормалар да бар. Тыйым салатын нормалар тиісті
азаматтық құқықтық қатынастағы міндеттерді анықтайды. Әрбір азаматтық
құқықтық қатынаста екі жақ, құқық иеленетін және міндет жүктелетін
тараптар болады. Екі жақта да тиісті тараптар бір немесе бірнеше болуы
мүмкін. Сонымен бірге азаматтық құқықтық қатынастағы бір тарап құқық
иеленетін және міндет арқалайтын да тарап болуы мүмкін. (Мысалы сату-сатып
алу шарты)
Азаматтық құқықтық қатынасқа қатысушы тараптардың басым көпшілігі
азаматтар болып табылады. Конституциянын 10-шы бабына сәйкес ҚР-нын
азаматтығы занға сәйкес алынады және тоқтатылады, ол қандай негізде
алынғанына қарамастан бірыңғай және тен болып табылады.
Азаматтық құқықтық қатынастарға азаматтармен бірге шетел азаматтары
және азаматтығы жоқ азаматтар да қатыса алады. Шет ел азаматтарынын
құқықтық жағдайы ҚР-нын Президентінін “ҚР-нын шет ел азаматтарынын жағдайы
туралы” зан күші бар Жарлығымен анықталады. (1995 ж 19 маусым) Жарлықта
көрсетілгендей Қазақстандағы шет ел азаматы болып ҚР-нын азаматы болып
табылмайтын, өзінін шет мемлекеттін азаматы екендігін растайтын дәлелі бар
тұлға табылады. Азаматтығы жоқ тұлға болып ҚР-нын азаматы болып
табылмайтын және басқа мемлекеттін азаматы екендігін растайтын дәлелі жоқ
тұлға табылады. (33 бап)
Жалпы құқықтық қатынастын обьектісі болып тиісті құқықтық қатынас
бағытталған, және белгілі бір әсер ететін қоғамдық қатынастар табылады.
Адамдар арасындағы қоғамдық қатынас ретінде азаматтық құқықтық қатынас
адамнын мінез құлқына ғана әсер ете алады. Сондықтан азаматтық құқықтық
қатынастар обьектісі болып материалдық және материалдық емес құндылықтарда
бағытталған субьектілер мінез-құлқы табылады. (115 бап)
Азаматтық құқықтық қатынаста құқықтар мен міндеттер де нәрсеге
(мүліктік және мүліктік емес игіліктер) бағытталған болса, сол нәрсе онын
объектісі деп аталады. Мүліктік игіліктердін көпшілігі заттар. Азаматтық
құқықта заттар өзіндік ерекшеліктеріде сай бірнеше түрлерге жіктеледі.
Олар: азаматтық айналымдан шығарылған және азаматтық айналымдан
шығарылмаған, бөлінетін және бөлінбейтін, қозғалмалы және қозғалмайтын,
қосалқы зат және басты зат.
3. Азаматтық құқықтар мен міндеттер зандарда көзделген негіздерден,
сондай-ақ азаматтар мен занда тұлғалардың әрекеттеріден пайда болады,
өйткені ол әрекеттер азаматтық зандарда көрсетілмегедімен, олардын мәніде
байланысты азаматтық құқықтар мен міндеттер туғызады.
Азаматтық зандардағы нормалар өздігіден азаматтық құқықтық қатынастарды
өзгертпейді, тоқтатпайды немесе пайда болдырмайды. Азаматтық құқықтық
қатынастын пайда болуы, тоқтатылуы немесе өзгеруі үшін құқықтық нормаларда
көрсетілген тиісті жағдайдын болуы яғни заңдық фактінін болуы тиіс.
Сондықтан заңдық фактілер құқық нормасы мен азаматтық құқық қатынастын
арасындағы байланыс болып табылады. Заңдық факті болмаса бірде бір азматтық
құқықтық қатынас пайда болмайды, өзгермейдіі және тоқтатылмайды. Яғни
азаматтық құқықтық қатынастын пайда болуына негіз болатын жағдайлар заңдық
факті болып табылады.
АК-тін 7 бабында азаматтық құқықтық қатынастын пайда болуынын негіздері
көрсетілген. Олар:
1) зандарда көзделген шарттар мен өзге де мәмілелерден, сондай-ақ
зандарда көзделмегедімен, оларда қайшы келмейтін мәмілелерден;
2) зандарда сәйкес азаматтық-құқықтық жағдайларды туғызатын әкімшілік
құжаттардан;
3) азаматтық құқықтар мен міндеттер белгілеген шешіміден;
4) зан құжаттарында тыйым салынбаған негіздер бойыншамүлікті жасау
немесе иемдену нәтижесінде;
5) өнертабыстар, өнеркәсіптік үлгілер, ғылым, әдебиет пен өнер
шығармаларын және интелектуалдық қызметтін өзге де нәтижелерін жасау
нәтижесінде;
6) басқа жаққа зиян келтіру салдарына, сол сияқты басқа жақ есебінен
мүлікті негізсіз сатып алу немесе жинау салдарынан;
7) азаматтар мен заңды тұлғалардың өзге де әрекеттері салдарынан;
8) зандар азаматтық-құқықтық жағдайлар басталуын байланыстыратын
оқиғалар салдарынан пайда болады.
Заңдық фактілер тиісті азаматтық құқықтық қатынастын мазмұнына
байланысты жәй және күрделі болады. зандарда көрсетілген заңдық фактілермен
қатар негізгі азаматтық құқық мазмұныда қайшы келмейтін басқа да бірнеше
заңдық фактілер болуы мүмкін. Азаматтық құқықта заңдық фактілер өздерінін
тиісті ерекшеліктеріне сай бір бірінен ажыратуда, тиісті азаматтық құқықтық
қатынаста дұрыс қолдануыға мүмкіндік беретіндей саралауда жатады.
Азаматтық құқықта заңдық фактілер бағытынын мазмұнына байланысты уақиға
мен әрекетке бөлінеді. Уақиға адам еркінен тыс болатын жағдайлар жатады.
Мысалы табиғи апат, адам өлімі, бала туылуы т.б. Ал әрекет адам еркі арқылы
болады. Мысалы келісім шарт түзу, міндеттемеді орындау, мұра қабылдау т.б.
Әрекет мазмұнына байланысты заңды және зансыз әрекет болып бөлінеді.
Жалпы уақиға мен әрекет бір-бірінен олардын пайда болуы, басталуына
тиісті субьектінін еркіне байланысты ажыратылады.
4. Азаматтық құқықтарды саралау және қорғау
Азаматтық құқықтар мазмұнына байланысты бірнеше түрлерге бөлінеді.
Олар; а) мүліктік және мүліктік емес, б) абсалюттік және салыстырмалы в)
заттық және міндеттемелік.
Мұндай бөлініс азаматтық құқықтың нормаларынын қандай қоғамдық
қатынастарды реттеуіне байланысты жүргізіледі.
Мүліктік құқықтық қатынас қандай да бір экономикалық мазмұнда болады.
Азаматтық құқықтың қатынастын белгілі бөлігі мүліктік қатынастар.
Азаматтырдың мүліктік құқықтары құқық қабылдаушыда өтсе, ол мүліктік емес
құқықтық қатынасты құқық қабылдаушылық болмайды. Мүліктік құқықтық
қатынастар азаматтық Заңдын нормаларымен реттелетін мүліктік құндылық
қатынастары негізінде пайда болады.
Барлық азаматтық құқықтық қатынастар субьектілер арасындағы қатынастын
құрылымына байланысты абсолютті және салыстырмалы болады. Салыстырмалы
құқықтық қатынаста құқық иеленетін тұлғаға қарсы міндет иеленетін нақты
белгілі тұлға немесе тұлғалар тұрады. Мәселен, үлестік меншіктегі
қатысушылар арасындағы қатынас – салыстырмалы құқықтық қатынас. Өйткені
бұл құқықтық қатынастын субъективтік құрамы нақты белгілі. Абсолюттік
құқықтық қатынаста құқық иеленетін тұлғаға қарсы жақ белгісіз бір қатысушы
тұлғалар болуы мүмкін. Мәселен, кез келген авторлық құқықтың бұзылуыда
байланысты қатынас абсолюттік құқықтық қатынас. Өйткені құқық бұзушыларнын
қатары алдын ала белгісіз тұлғалар болады.
Тиісті құқық иеленетін тұлғанын мүддесін қағанаттандыру тәсіліне
байланысты азаматтық құқық қатынастар заттық және міндеттемелік болады.
Заттық құқық қатынаста құқық иеленетін тұлғанын мүддесі затпен тікелей
қатынаста бола отырып онын пайдалы қасиеті арқылы қағанаттандырылады. Ал
міндеттемелік азаматтық құқықтық қатынаста тиісті құқық иеленетін тұлғанын
мүддесі онын алдындағы міндетті тараптын белгілі бір материалдын
құндылықты беру әрекеті арқылы қағанаттандырылады. (Мыс мүлікті беру, құн
төлеу, жұмыс орындау.)
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне берілген азаматтық құқықтарды өз
қалауынша пайдаланады. Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру басқа құқық
субъектілерінін құқықтарын және зандармен қорғалатын мүдделерін бұзбауда,
айналадағы ортада зиян келтірмеуге тиіс. Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру
– бұл құқық иеленушінін өз қалауынша берілген мүмкіндектерді пайдалануы. Ол
мүмкіндектерді пайдалануды да пайдаланбауды да өзі шешеді.
Азаматтық зан құқық иеленушілердін өз азаматтық құқықтарын еркін жүзеге
асыруына мүмкіндік берумен қатар, олардын құқықтарын қорғауды да қамтамасыз
етеді. Онын негіздері АК-тін 9-шы бабында көрсетілген. Жалпы саралайтын
болсақ, азаматтық құқықтар құқық иеленушінін тиісті қатынастағы жоғары
тұрған органда, сотқа жүгіну және өзін-өзі қорғау арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік органда жүгінуге мемлекеттік баж салыны төленбейді, сонымен
қатар шағымны шешу жолы мен уақыты жылдам болады. Мемлекеттік органдарда
жүгіну азаматтын сотқа жүгіну құқығынан айырмайды. Әрбір азамат құқығы
бұзылғанда немесе дауда түссе ол сотқа жүгіне алады. Сот құқықты тану,
құқықты бұзатын немесе бұзылу қаупін туғызатын әрекеттерге тыйым салу,
залалды өтеу, міндетті заттай орындатуда ұйғарым шығару және моральдық
залалды өтеу тәсілдері арқылы құқықтарды қорғауды жүзеге асырады.
Өзін-өзі қорғау тәсілі әрбір құқық иеленушінін өзінін белсендіілігі
арқылы өз құқығынын бұзылмауын немесе қалпына келтіруін қамтамасыз етуі.
Бұл жағдайда зардап шегуші құқық бұзушыға бұзылған құқықты қалпына
қелтіруді талап ету арқылы жасаған әрекетінін негізінде болады.
Бақылау сұрақтары:
1.Азаматтық құқықтың түсінігі.
2.Азаматтық құқықтармен міндеттерін пайда болу негіздері?
3.Заңды фактілердің түсінігі?
4.Субъективтік құқықтың түсінігі
5.Субъективтік міндеттің?
6.Азаматтық құқықтық қатынастарының түрлері?
7.Өзін-өзі қорғаудың ерекшеліктері?
4 лекция тақырыбы: Азаматтар азаматтық құқықтың субьектісі
Лекция жоспары:
1.Азаматтық құқық қабілеттілігі.
2Азаматтық әрекет қабілеттілігі.
3.Азаматтын аты-жөні және тұрғылықты жері.
4.Қамқоршылық және қорғаншылық.
5.Азаматты өлді деп жариялау және хабар-ошарсыз кетті деп тану
Лекция мақсаты: Студенттерге ааматтық құқықтық қатынастын субьектілерінің
ұғымымен,азаматтық құқық қабілеттілігі және әрекет қабілеттілігін мазмұнын
толық ашып жеткізу.
Лекция мәтіні:
Тұлғанын екі түрі бар Олар, яғни құқық субъектілері – адамдар жеке
тұлға және ұйымдар Заңды ұйым. Жеке тұлға дегеніміз - Қазақстан
Республикасынын азаматтары, басқа мемлекеттердін азаматтары, сондай-ақ
азаматтығы жоқ адамдар.Заңды тұлға деп мекемелерн, ұйымдарны,
кәсіпорындарды, бірлестіктерні, қорларды және т.с.с. айтамыз.
Азаматтық құқықтық қатынастын субьектілері азаматтар, ұжымдық
құрылымдар және мемлекет болуы мүмкін. Осы көрсетілген субьектілер
азаматтық құқықтық қатынасқа қатысуы үшін азаматтық құқық қабілеттілігі
болуы керек, яғни азаматтық құқықтар мен міндеттерге ие болу мүмкіндігі
болуға тиісті.
Сонымен азаматтық құқықтық қабілеттілік - бұл тұлғанын азаматтық
құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкіндігі. Азаматтық құқыққа ие болып,
міндет атқару қабілеті барлық азаматтарда бірдей деп тағылады. Азаматтық
құқық қабілеттілігі ол тудан кезден басталып, қайтыс болған сон
тоқтатылады. Азаматтық құқық қабілеттілік – кез келген азаматтық құқық
субьектісінін әрекет ету мүмкіндігімен сипатталады. Азаматтарда азаматтық
құқық қабілеттілігін қолдануға екі түрлі бағыт сипат алады. Жалпы кен
мағынада азаматтық құқық қабілеттілігі азаматтық зан мүмкіндік беретін кез
келген құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкіндігі.
Азаматтын құқық қабілеттілігі онын туған сәтіден басталады. Яғни ол ана
құрсағынан тірі туылып адам бейнесіне келуі тиіс. Мәселен, түсік тірі туа
тұрса да тұлға саналмайды, алайтарлықтай дамыған шала туған бала тұлға
болып саналады. Құқық қабілеттілік адам өлгенден кейін тоқтатылады.
Коституциянын тұжырымына орай азаматтырдың құқық қабілеттілігі занда
бәріне бірдей және бірыңғай құрылған. Азаматтық кодекстін 13-бабында
азаматтырдың құқық қабілеттілігі барлық азаматтар үшін тен дәрежеде
екендігі тағылған. Осыған байланысты профессор Ғазиз Төлеуғалиев нақты
тұжырым жасайды. Онда құқық қабілеттілігінін теңдік принципі нақты
субъективтік құқық шенберінде жекелеген азаматтарда берілетін міндеттілік
теңдікті көрсете қояды деуге болмайды. Азаматтырдың бәрінде бірдей кез
келген құқықты ала беру мүмкіндігі бола бермейді. Құқық қабілеттілігінін
тендігі дегенде занда бұл орайда ешкімге артықшылық бермейтіндігі, ешкімге
субъективтік құқық алуға тыйым салмайтындығы тұрғысыдан түсіну керекдеп
нақтылы көрсетілген.
ҚР Президентінін “ҚР-да шетел азаматтарынын құқықтық жағдайы” туралы
зан күші бар Жарлығында (1995 ж. 19 маусым) шет ел азаматтарынын ҚР-да
Конституциясында зандар мен халықаралық шарттарда көрсетілген құқықтар мен
міндеттердін барлығын тек қана зандарда көзделген реттерді қоспағанда
иеленетіндігі көрсетілген. Бұл жарлықта шет ел азаматтары ҚР-да тілі, ніні,
ұлтыда, біліміде, мүліктік жағдайыда қарамастан зан алдында тен екендігі
көрсетілген.
2. Азаматтық әрекет қабілеттілігі дегеніміз - азаматтын өз әрекеті
арқылы азаматтық құқықтарды иелену және оны жүзеге асыру, өзіне азаматтық
міндеттерді қалыптастыру және оны жүзеге асыру мүмкіндігін айтамыз.
Азаматтық әрекет қабілеттілігін азаматтық құқық қабілеттілігіден
айырмашылығы бар. Құқық қабілеттілігін азамат дуниеге келген сәттен пайда
болып ол өлгенден кейін тоқтайды. Ал әрекет қабілеттілігі болу үшін азамат
белгілі бір жасқа толуы қажет. Әрекет қабілеттіліктін белгілі
бастамаларынын бірі – ол азаматтын өз әрекетіне толық жауап бере алатындай
физиологиялық жетілуі. Яғни ол өз еркін ұстай алатын белгілі бір жасқа
жеткен қалыпты психикалық жетімділікте болуы тиіс. (АК-н 17бап.)
Азаматтық әрекет қабілеттілік – бұл тиісті азаматтын нақты субъективтік
құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкіндігі. Қазақстан Республикасынын
аумағында азаматтырдың әрекет қабілеттілігі мен онын көлемі Қазақстан
Республикасынын азаматтық занымен анықталады. Ал Қазақстан Республикасынын
азаматтарынын шет мемлекеттердегі әрекет қабілеттілігі сол мемлекеттін
зандары мен халықаралық келісім нормалары арқылы анықталады.
Азаматтырдың әрекет қабілеттілігі толық, ішінара толық емес шектеулі
деп бөлінеді. 18 жасқа толған азаматта толық әрекет қабілеттілік болады.
Толық емес немесе ішінара әрекет қабілеттілігі бойынша, азамат өзінін
әрекеті вкез келген құқықтық әрекетті жасай алмайды. Ішінара әрекет
қабілеттілігі әдетте, жасы кәмелетке толмағандарда тән, ал берілетін әрекет
ауқымы олардын жасына байланысты. Олар екі топқа бөлінеді.
а) жасы кәмелетке толмаған 14 пен 18 жас аралығындағылар;
б) жасы кәмелетке толмаған 14 жасқа дейінгі жас балалар.
14 пен 18 жас аралығындар занда көрсетілген әртүрлі мәмілелер жасай
алады.
14 пен 18 жас аралығындағы жасы кәмелетке толмағандар заңды өкілдерінін
келісімінсіз мыналарды істеуге құқығы бар:
1) өзінін жалақысына, стипендиясы мен басқа да кірістеріне билік етуге;
2) интеллектуалдық меншік құқығы бар объектілеріде билік етуге;
3) ұсақ тұрмыстық мәмілелер жасауға;
4) банкке салым салуға және өзінін салымына, онын ішінде өзінін атына
салынған салымдарға иелік етуге құқылы.
14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар басқа мәмілелерді, ата-
анасынын, асырап алушыларынын немесе қорғаншыларынын келісімімен жасайды.
Мұндай келісімнін нысаны зандарда кәмелетке толмағандар жасайтын мәміле
үшін белгіленген нысанда сай келуге тиіс (АК-тін 22-бабы, 1-тармағы).
Мәміленін бұл түрлері бойынша (заңды өкілінін келісімімен және
келісімінсіз) жауапкершілікті, заңды өкілдерінін келісімі талап етілсін де
етілмесін, жасы кәмелетке толмағандарнын өздері көтереді. Жасы кәмелетке
толмағандар келтірілген зиянды өтеуге онын жеткілікті мүлкі немесе табысы
болмаған реттерде зияндын тиісті бөлігін, онын ата-адалары немесе
қамқоршысы өтеуге тиісті.
14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін мәмілелерді, егер занда
өзгеше көзделмесе, ата-анасы, асырап алушылары мен қорғаншылары жасай
береді. АК-тін 23-бабына сәйкес, жасөспірімдер өздерінін жасына лайықты,
жасай салып орындалатын тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға
құқылы. Жас балалар аталған мәмілелерді жасағанымен, әрекет қабілеттілігі
жоқ деп тағылады. Сондықтан да жеке жауапкершілікті мойнына алмайды.
Спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарда салыну салдарынан өзінін
отбасын материалдық жағынан ауыр жағдайда ұшыратқан азаматтын әрекет
қабілеттілігін сот Қазақстан Республикасынын Азаматтық іс жүргізу
кодексінде белгіленген тәртіп бойынша шектеуі мүмкін. Оған қамқоршылық
белгіленеді. Ол тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға құқылы. Басқа
мәмілелерді жасауды, сондай-ақ табысын, зейнетақысын және өзге де
кірістерін алуды және оларда билік етуді ол тек қамқоршысынын келісімімен
ғана жүзеге асыра алады (АК-тін 27 бабы).
3. Құқықтар мен міндеттерді иелену және жүзеге асыру үшін азамат тиісті
тәртіппен дараланнырылуы қажет. Даралану барлық уақытта азаматтын есімі
арқылы жүргізіледі. АК-тін 15 бабы, 1-ші тармағында көрсетілгендей
азаматтын есімі болып онын өз фамилиясы, өз есімі сондай-ақ қаласа әкесінін
аты болып табылады.
Азамат өз құқығы мен міндетін өз есімі арқылы иеленіп жүзеге асырады.
Басқа біреунін есімі арқылы құқықтар мен міндеттер иеленуге тыйым салынады.
Бірақ зандар бойынша азаматтырдың жасырын түрде құқықтар иеленіп,
міндеттерді жүзеге асыратын жағдайлары немесе бүркеншік ат пайдаладатын
реттері көзделуі мүмкін. Есімні өзгерту онын бұрынны құқықтары мен
міндеттерін тоқтатуда немесе өзгертуге негіз бола алмайды. Есімін өзгерткен
адам өзінін бұрынны есіміде ресімделген құжаттарда тиісті өзгерістер
енгізілуін талап етуге құқылы.
Азаматтын есімін ол дуниеге келген кезде әке шешесі береді, ал әке
шешесі жоқ болса, онын қамқоршыларынын біреуі береді. Баладын фамилиясы әке-
шешесінін фамилиясымен анықталады. Егер әке-шешесінде ортақ фамилия болса,
балада сол фамилия беріледі. Ал ортақ фамилия болмаса оны өзара келісіп
шешеді.
Әке-шешесінін қалауы бойынша балада әкесінін немесе атасынын есімі
негізінде фамилия берілуі мүмкін. Егер бала асырап алынса онын бұрынны
есімі мен фамилиясы және әкесінін есімі сақталады. Асырап алушығын өтініші
бойынша онын есімі мен фамилиясы өзгертілуі мүмкін. Бірақ бұл жағдайда
асырап алынушы бала 10 жастан аспауы тиіс. Бұл мәселе Неке және отбасы
занынын 86-шы бабында жан-жақты айтылған.
Зандарда көрсетілген тәртіппен азамат өз есімін өзгертуге құқылы.
Есімні өзгерту жалпы тәртіп арқылы немесе кейбір жағдайларда байланысты
арнайы отбасы және неке занынын негізінде жүргізіледі.
Жалпы тәртіп бойынша Қазақстан Республикасынын азаматы он алты жасқа
толғандан кейін есімін, фамилиясын және әкесінін атын өзгерте алады. Бұл
өзгертуні өтініш білдіруші азаматтын өтініші негізінде облыстық немесе
соған тедестірілген әділет басқармасынын рұхсаты арқылы азаматтырдың хал
актілерін жазу органы жүргізеді. Мұндай өзгерту жүргізу үшін оған себепті
жандай болуы қажет.
Есімді өзгертунін арнайы тәртібі отбасы және неке зандарыда сәйкес
некеге тұру және некеден ажырасу кезінде жүргізіледі. Некеге тұру кезінде
жұбайлар екеуінін бірінін фамилиясын тандап алады немесе әрқайсысы
өздерінін фамилиясында қалады немесе өз фамилиясыда жұбайынын фамилиясын
қосып алады.
Жұбайлар ажырасқанда неке кезіндегі фамилияда қалуға демес некеге
дейінгі фамилиясын қайтып алуға құқығы бар. Некеге байланысты өз есімі мен
әкесінін есімін өзгертуге болмайды.
Біздін елімізде 1992 жылдан бастап ұлттық дәстүрге байланысты ата-
аналарнын келісімі бойынша балаларыда фамилияны әкесінін немесе атасынын
атынан қоюға болатындығы анықталды. Туылдан кездегі фамилиясын есімін және
әкесінін есімін өзгерту тек қана занда көрсетілген негіздер арқылы жүреді.
ҚР Президентінін 1996 жылғы 24-ші сәуірдегі “Қазақ ұлттарынын фамилиясы мен
әкесінін есімін жазу кезіндегі кейбір мәселелерді шешу туралы” Жарлығында
қазақ ұлттарынын өз фамилияларынын өз еркімен қазақ тіліде келе бермейтін
жалғауларны негізгі түбірін сақтай отырып өзгертуге болатынныны
көрсетілген. Әкесінін атынан кейін “ұлы” немесе “қызы” деп жынысыда қарай
жазыланы.
Азаматтын жеке дербестігі есімімен қатар онын тұрғылықты жерімен
анықталады. Тұрғылықты жердін бірқатар құқықтық манызы бар. Мәселен, азамат
хабар-ошарсыз кетті деп демес өлді деп жариялау сол тұрғылықты жерінде
белгілі бір мерзімде ол туралы мәлімет болмауыда байланысты тұрғылықты
жерінде жүргізіледі. Бірқатар міндеттемелерді орындау сол несие берушінін
тұрғылықты жерінде орындалуы қажет. Сотқа құқықты қорғау туралы талап арыз
құқық бұзушығын тұрғылықты жері бойынша жүргізіледі. Мұра сол мұра
қалдырушығын сонғы тұрғылықты жері бойынша ашыланы.
Азаматтын тұрғылықты жері мен жұмыс орны бір-біріде сай келеді.. Бірақ
өзі бір жерде тұрып, екінші бір жерде жұмыс істейтін жағдайлар да болады.
Мұндай жағдайда онын тұрғылықты жеріне басымдық беріледі. Бір қалада
бірнеше тұрғын үйі болғанда азамат тұрғылықты жерін өзі тандайны және онын
қайсысында көп тұратындығы ескеріледі.
4. Азаматтырдың әрекет қабілеттілігі жоқ кезде онын құқықтары мен
міндеттеріде ие болу мүмкіндігі қорғаншылық немесе қамқоршылық тағайындау
жолымен жүзеге асырылады. Қорғаншы өзінін әрекеттерімен қорғауынданыда
құқық және міндет еншілей отырып, әрекет қабілеттілігі жоқ адамнын орныда
өзі әрекет жасайды. Ал қамқоршы адамдар ішідара әрекет қабілеттілігі бар
адамдарда өздерінін міндеттерін орындағанда көмектесіп, бақылауыда алады,
сонымен қатар оларды үшінші жақтардан болатын қиядаттардан қордап жүреді.
Дене мүшесінін кемістігіден өзінін құықтарын жүзеге асыра алмайтын жәе
қордай алмайтын, сонда да әрекет қабілеттілігі толық деп тағылатындарда да,
қамқоршы адам тадайындалады. Мұндағы қамқоршығын қызметі сол мүгедек
адамнын құқыққа ие болуына, құқығын жүзеге асыруыда қажетті әрекеттерін
орындап отыру болып есептеледі. Кәмелетке толған әрекетке қабілеті бар
адамнын қамқоршысын қорғаншы және қамқорлық жасаушы орган сол адамнын
келісімі бойынша ғана тағайындауы мүмкін.
Кәмелетке толған әрекетке қабілетті қамқоршылыққа алынушыда тиесілі
мүлікке билік етуді қамқоршылыққа алынушымен жасалған тапсыру шарты немесе
мүлкін сенімні басқару негізінде қамқоршы жүзеге асырады.
Жергілікті атқарушы орган қорғаншы және қамқоршы органдар болып
табылады. Қорғаншы немесе қамқоршы тек онын келісімімен ғана тадайындалуы
мүмкін. Егер қорғаншылыққа алынушығын мүдделеріде қайшы келмесе,
қорғаншының немесе қорғаншылыққа алынушыда жақын басқа да адамдардын
басымқұқығы болады.
“Неке және отбасы туралы” Заңдын 108-бабында көрсетілгендей,
қорғаншылар мен қамқоршылар бола алмайтындар мыналар:
1) сот әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеттіліг шектелген деп
тағыған адамдар;
2) сот шешімі бойынша ата-ада құқықтарыдан айырылдан немесе шектелген
адамдар;
3) өзіне занмен жүктелген міндеттерді тиісінше орындамағаны үшін
қорғаншылық (қамқоршылық) міндеттерден шеттетілген адамдар;
4) егер сот олардын кінәсіден бала асырап алудын күшін жойдан болса,
бұрын бала асырап алушылар;
5) денсаулығынын жай-күйіде байланысты балады тәрбиелеу жөніндегі
міндеттерін жүзеге асыра алмайтын адамдар.
Қорғаншылыққа алынушы 14 жасқа жеткен сон оған қорғаншылық тоқтатылады,
ал қорғаншылық міндетін жүзеге асыратын адам бұл туралы қосымша шешімсіз
кәмелетке толмаған баладын қамқоршысы болады. Қамқоршылық кәмелетке
толғандарға тоқтатылады.
Қорғаншы мен қамқоршы органнын алдын ала берген рұқсатынсыз қорғаншының
иеліктен айыру жөніндегі мәмілелер жасауға, ал қамқоршығын мәміле жасауға
келісім беруге, сонын ішінде қамқоршылыққа алынушығын мүлкін айыбастауға
немесе сыйға тартуға, немесе онын атынан кепіл шартын жасауға, оны жалға,
тегін пайдалануға немесе кепілдікке беруге, қамқорлыққа алынушығын зан
бойынша және өсиет бойынша мұрагерліктен тиесілі құқықтарыдан бас
тартқызуда әкеліп соғатын мәмілелер жасауға, онын мүлкін бөлуге немесе оған
үлес бөлуге, сондай-ақ қамқоршылыққа алынушығын мүлкін азайтуға әкеп
соғатын мәмілелер жасауға құқығы жоқ. Аталған мәмілелер нәтижесінде
қорғаншы алған қаражаттын қалай жұмсалуға тиіс екедін қорғаушы және
қамқоршы орган белгілейді.
5. Азамат егер онын қай жерде жүргені белгісіз болса, оған байланысты
азаматтық құқықтық қатынастар бірқалыпты түрде бола алмайды. Азаматты хабар-
ошарсыз кетті деп тану – онын қатысуымен болуға тиісті қатынастардын болуы
(жүруі) үшін келтіріліп отырған кедергілерді заңдық жолмен жою болып
табылады. Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тек қана мүделі тараптардың
өтініші негізінде сот тани алады.
Егер азаматтын тұрғылықты жерінде ол туралы бір жыл бойы деректер
болмаса, мүдделі адамдардын арызы бойынша сонғы хабар-ошарсыз кетті деп
тануы мүмкін. Хабар-ошарсыз кеткен азамат туралы сонғы деректер алынған
күнні анықтау мүмкін болмаған жағдайда жоқ адам туралы сонғы деректер
алынған айдан кейінгі айнын бірінші күні, ал бұл айны анықтау мүмкін
болмаған жағдайда келесі жылғы бірінші қантар хабар-ошарсыз кетудін
басталған күні деп есептеледі (АК-тін 28-ші бабы).
Сот шешімінін негізінде хабар-ошарсыз кеткен адамнын мүлкіне
қорғаншылық белгіленеді. Мүдделі адамдардын арызы бойынша қорғаншылық және
қамқоршылық органы мүлікті сақтау және басқару үшін хабар-ошарсыз кеткен
адамнын тұрған жері туралы сонғы деректер алынған күнден бастап бір жыл
өткенге дейін де қорғаншы тағайындай алады.
Хабар-ошарсыз кетті деп тағылған адам келген немесе онын тұрған жері
белгілі болған жағдайда, тек қорғаншының өз құзіреті шегіндегі жасаған
мәмілелерден басқа, оны сот хабар-ошарсыз кетті деп тағығандан кейін болған
барлық құқықтық салғарлар сот хабар-ошарсыз кетті деп тану туралы, мүлкіне
қорғаншылық тағайындау туралы бұрынны шешімнін күшін жоюмен қатар олар да
жойылады. Мәселен, азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тағығандан кейін неке
бұзылған болса және жұбайлардын бірі басқа некеге тұрмаса, олардын бірге
жаздан өтініші негізінде АХАЖ органы арқылы бұрынны неке қалпына
келтіріледі. Егер неке сот шешімі арқылы бұзылған болса, онда сот сол
шешімнін күшін жойғандан кейін ғана АХАЖ органы некеді қалпына келтіреді.
Егер азаматтын тұрғылықты жерінде ол туралы үш жыл бойы деректер
болмаса, ал егер ол өлім қатері төнген немесе жазатайым оқиғанан қаза тапты
деп жорамалғауда негіз болатын жағдайларда алты ай бойы хабар-ошарсыз
жодалып кетсе, мүдделі адамдардын арызы бойынша сот оны өлді деп жариялауы
мүмкін.
Өлді деп жариялау туралы сот шешімі заңды күшіне енген күн өлді деп
жарияланған адамнын өлген күні болып есептеледі. Өлім қатері төнген немесе
жазатайым оқиғанан қаза тапты деп жорамалғауда негіз болатын жағдайларда
хабар-ошарсыз жодалып кеткен адам өлді деп жарияланған реттерде бұл
адамнын шамамен қаза тапқан күнін онын өлген күні деп тануы мүмкін.
Өлді деп жарияланған адам тірі оралған немесе онын тұрған жері белгілі
болған жағдайда сот тиісті шешімнін күшін жояды. Азамат өзінін қай уақытта
оралғанына қарамастан, кез келген адамған азамат өлді деп жарияланғандан
кейін сол адамнын иелігіне тегін көшіп, сақталып қалған мүлкін қайтарып
беруді талап ете алады. Егер ол мүлікті ақылы алған болса, тек қана өлді
деп жарияланған адамнын тірі екендігін біліп тұрып алғандығы анықталғанда
ғана қайтаруға міндетті.
Егер өлді деп жарияланған адамнын мүлкі мұрагерлік құқық бойынша
мемлекетке өтіп, сатылып кеткен болса, адамны өлді деп жариялау туралы
шешімнін күші жойылғаннан кейін оған мүліктін құн төленетін күнгі нарықтық
бағасы ескеріле отырып, оны сатудан түскен сома қайтарылады.
Бақылау сұрақтары:
1.Азаматтық құқық қабілеттіліктің түсінігі?
2.Азаматтық әрекет қабілеттіліктің түсінгі?
3.Он төрт жасқа толмаған жасөсперімдердің әрекет қабілеттілігі?
4.Он төрт жастан 18 жасқа дейінгі жас өсперімдердің әрекет құқық
қабілеттілігі?
5..Азаматтардың әрекеттік қабілеттілігі шектеу тәртіптері?
6.Азаматтарды хабарсыз-ошарсыз кетті деп тану тәртіптері?
7.Азаматты өлді деп жариялау негіздері?
5- лекция тақырыбы: Заңды тұлға
Лекция жоспары:
1.Заңды тұлғаның түсінігі
2.Заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі
3.Заңды тұлғалардың филиалдарымен өкілдіктері
4.Заңды тұлғалардың түрлері.
5.Заңды тұлғаны құру.
6.Заңды тұлғаны қайта құру
7.Заңды тұлғалардың негізгі түрлері
Лекция мақсаты: Заңды тұлғаның ұғымы мен ерекшеліктеріне, заңды тұлғалар
құқықтық-ұйымдастыру нысандарына және құқық қабілеттілігінін
ерекшеліктеріне тоқтатылып, кәзіргі заң нормаларымен заңды тұлғаны құру
тәртіптерімен таныстыру
Лекция мәтіні:
1. Заңды тұлға құқық субьектілерінің бірі. АК-тің 33-ші бабында меншік,
шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және
сол мүлікпен өз міндеттері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және
мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра
алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға болып
тағылады деп көрсетілген. Заңды тұлғаның дербес балансы немесе сметасы
болуға тиіс. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
“Азаматтық құқық және іс жүргізу” кафедрасы
“БЕКІТЕМІН”
ХҚТУ оқу-әдістемелік ісі
жөніндегі
вице-президент, техн.ғ.д.,
профессор
С.Қ.Тұртабаев
______________
“ ” 2011 ж.
ҚР АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҒЫ пәнінің
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСІ (Жалпы бөлім)
Түркістан - 2011 ж
1. лекция тақырыбы: Азаматтық құқықтың түсінігі.
Лекция жоспары:
1.Азаматтық құқықтың құқық жүйесіндегі орны.
2.Азаматтық құқықтың түсінігі және пәні.
3.Азаматтық құқықтың әдісі.
4.Азаматтық құқықтын қағаидалары.
5.Азаматтық құқықтың жүйесі.
Лекция мақсаты: Студенттерге азаматтық құқықтың құқық салаларынын
ерекшелігін, азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастарын,
қолданылатын әдістерін және пәннің қағидалардын мазмунын мен жүйесі ретінде
бөлінетін институттардын құрылымын толық ашып жеткізу.
Лекция мәтіні:
1. Құқық өзіне тән бірнеше құқық салалары негізінде біртұтас жүйеді
құрайды. Ал сол құқық салаларын бірін бірінен тиісті құқықтың реттеу
пәні мен әдісі арқылы ажыратамыз. Бұл құқықтың пәні мен әдісі олардын
айырмашылыгын айқындаумен қатар ол құқық салаларынын ерекшелігін де жан-
жақты көрсетіп береді. Яғни қандай да бір құқық саласы болсын, ол өзінін
құқықтық реттеу пәні мен әдісі арқылы айқындалады.
“Азаматтық құқық” термині ежелден белгілі, яғни рим зангерлері Рим
азаматтарынын құқығы ретінде түсіндірді. Римде құқық екі салада жария және
жеке болып бөлінді. Қазақстан Республикасында құқық жүйесі мұндай болып
бөлінбейді. Ал азаматтық құқық тек қана өзіне тән институттардан тұрады.
Азаматтық құқық-азаматтырдың, заңды ұйымдардың сонымен бірге
мемлекеттік күнделікті өмірі және қызметімен тығыз байланысты болатын жалпы
құқықтың бір саласы. Біз бұл құқықтың түсінігін терен ашуымыз үшін онын
пәнінін анықтамасын айқындауымыз керек. Ал азаматтық құқықпен реттелетін
қоғамдық қатынастардын ауқымдылығына және сан қырлығынына байланысты
азаматтық құқық пәнін анықтау күрделі.
Бізге белгілі болғандай құқықтық жүйе үлкен құқық салаларына бөлінеді.
Ол құқық салаларын бір-бірінен ажырату үшін әдетте негізгі белгі ретінде
критерий құқықтық реттеудің пәні мен әдісі негізге алынады. Құқықтық
реттеудің пәні мен әдісі арқылы құқық салаларын бөліп қана қоймай олардын
ерекшелігі де анықталады.
2. Қазақстан Республикасынын азаматтық құқығынын пәнін тауар - ақша
және қатысушылардын тендігіне негізделген мүліктік қатынастар, сонымен
бірге мүлікпен байланысты немесе мүлікпен байланысы жоқ жеке мүліктік емес
қатынастар құрайды (АК-тін 1-бабы, 1-тармағы). Азаматтық құқықпен
реттелетін қоғамдық, қатынастардын негізгі түрі мүліктік қатынастар болып
табылады.
Қорыта келгенде азаматтық зандармен реттелетін қоғамдық қатынастар
(азаматтық құқықтың пәні) басқа пәндерден төмендегі екі негізгі белгілер
арқылы ажыратылады.
а) онын қандай да бір мүлікті иелену, пайдалану немесе билік етуге
байланысты және келтірілген мүліктік зиянды өтеуге байланысты мүліктік
мазмұны болады.
б) бұл қатынасқа қатысушылар зан құжаттарында көзделген реттерді
қоспағанда, бір тараптын екіншісіне әкімшілік немесе өзге де билік жағыдан
тәуелді бағыныштылықта болмайды.
3 Егер азаматтық құқықтың пәнінін түсінігі қандай қоғамдық
қатынастардын азаматтық құқық нормаларымен реттелетіндігімен байланысты
болса, ал азаматтық құқықтың әдісі сол қатынастар азаматтық құқық
нормаларымен қалай реттелетіндігін білдіреді. Азаматтық құқықтың пәні мен
әдісі өте тығыз байланысты ұнымдар.
Әрбір құқ саласында өзіндік ерекшелігі бар реттеу әдісі тән.
Олар:
1.Азаматтық құқықтық қатынастарда қатысушылардын заңдық тендігі яғни
жеке заңды тұлғалар азаматтық айналымда мүліктік басқа да жағдайларда
қарамастан тен құқықты. Бұл дегеніміз ешқандай бір тарап екінші тарапқа бір
жақты негізде міндеттер жүктей алмайды.
2.Азаматтық құқықтық қатынасқа қатысу барасындағы еріктілік, әрбір жеке
және заңды тұлғалар өздерінін азаматтық құқықтарын өз еркімен өз мүддесі
үшін иемденеді және жүзеге асырады.
3.Азаматтық құқықтық қатынасқа қатысушы тараптар құқықтарын қорғауда
тен құқыққа ие және қорғау мүмкіндігін иеленуде еркін болады. Азаматтық
құқықтарды қорғау соттар арқылы жүзеге асады.
4.Азаматтық құқықтық жауапкершіліктін ерекшелігі. Онын мүліктік және
өтемді болуы компенсация келтірілген залалды толық өтеу құқығы.
4 “Принцип” деген термин латын сөзінен шыққан ол негіз, бастама деген
мазмұнны білдіреді. Азаматтық құқықтың принциптері яғни ол қоғамдық
қатынастарды азаматтық құқықтық реттеудің нормативтик құқықтық мазмұны бар
негізгі басшылыққа алынатын бастамалар.
Принцип біріншіден тікелей қолданылатын норма, екіншіден зан актілерін
(зан асты) жасау өзгерту барысында басшылыққа алынады, үшіншіден зан
ұқсастығы барысында басшылық алынады, төртіншіден заңдарды түсіндіру
барысында ескерілуді болжайды және зандар қайшылығы барысында басшылыққа
алынады.
Азаматтық құқықтық принциптеріне мыналар жатады (АК-тін 2-ші бабы, 1-ші
тармағы):
1.Азаматтық құқықтық қатынасқа қатысушылардын тендігі;
2.Мүліктік және басқа да мүліктік емес құқықтарда қол суғылмаушылық;
3.Келісім-шарттын еркіндігі;
4.Жеке іске бөгде біреунін араласуына жол бермеу;
5.Азаматтық құқықтардын кедергісіз іске асуы;
6.Бұзылған құқықтық қалпына қелтіруді қамтамасыз ету;
7.Азаматтық құқықтарды сот арқылы қорғау;
8.Азаматтық құқықтың жүйесі.
Құқық жүйе ретінде келесі белгілермен сипатталады. Біріншіден, құқық -
кездейсоқ құқық нормаларынын жиынтығы емес, бұл органикалық бүтін бір
құқықтық құбылыс, сонымен бірге ол объективтілігімен сипатталады. Құқық
жүйесіде оны құрушы нормалардын бірлігі және олардын өзара байланысы тән.
Екіншіден, құқық жүйесі өзінін мазмұны және құрылымдық элементтерінін
көлемі бойынша біртектес емес, көпжақты құқықтық құбылыс. Құқық жүйесі
сонымен бірге құқық нормасына, құқық институтына және құқық саласына
бөлінеді.
Құқық жүйесі – бұл құқықтың жекелеген бөліктерге бөлінуіде қатысты
сонымен бірге құқық нормаларынын бірлігі мен келісімділігін білдіретін онын
ішкі құрылымы.
Құқық жүйесі мен зан жүйесінін байланысына, арақатынасына
айырмашылығына байланысты зангер ғалымдар бір нақты тұжырымға келген жоқ.
Бірақ жалпы алғанда олардын тұжырымы бойынша құқық жүйесі мен зан жүйесі
бір феномендін көрінісі. Бұдан қосымша тағы да құқық - норма жүйесі, және
зан да норма жүйесі деген көзқарастар да бар.
Бақылау сұрақтары:
1..Азаматтық құқықтың құқық жүйесіндегі орны қандай?
2.Азаматтық құқықтын түсінігі?
3.Азаматтық құқықпен қандай қатынастар реттеленеді?
3.Азаматтық құқық әдісінін ерекшеліктері?
4.Азаматтық құқық қағидаларының түсінігі?
5.Азаматтық құқық қағидаларының мазмұны?
6.Азаматтық құқық жүйесіның түсінігі.?
7.Азаматтық құқық жүйесінің түрлері?
8.Азаматтық құқық жүйесінің құрайтын институттарының түрлері және олардың
ерекшеліктері?
2 лекция тақырыбы: Азаматтық құқық және азаматтық заңнама
Лекция жоспары:
1.ҚР азаматтық зандарынын түсінігі
2.Азаматтық зандарыын түрлері.
3. Азаматтық зандарының қолдану.
4.Азаматтық заң нормаларын түсіндіру.
Лекция мақсаты:
Лекция мәтіні:
1. Азаматтық зандарда АК-тін 1-ші бабында көрсетілген қатынастарды
реттейтін зандар жатады. Бұл жерде 1-ші баптын 3-ші тармағында
көрсетілгендей тараптар арасындағы қатынастар мүліктік және
мүліктік емес сипатта болғанымен, отбасылық, енбек қатынастары мен
табиғи ресурстарды пайдалану және айдаладағы ортағы қорғау
жөніндегі қатынастарды арнайы салалық зандар реттейді. Ал азаматтық
зандар тек сол арнайы зандармен реттелмеген жағдайларда ғана сол
қатынастарда қолданылады. Сонымен бірге билік жағынан бағыныштағы
тараптар арасындағы мүліктік және салық жөніндегі мен бюдеттік
қатынастарда зан құжаттарында тікелей көрсетілмесе азаматтық зандар
қолданылмайды.
Азаматтық құқық пен азаматтық зан терминдері өзара байланысты
болғанымен де өзіндік үлкен айырмашылығы бар. Азаматтық құқық азаматтық
құқықтық қатынастарды реттейтін нормалардын жиынтығын білдрсе, азаматтық
заңнама – сол нормалар корсетілген құқықтық актілернін жиынтығы болып
табылады.
Азаматтық құқықтың дерекнамалары зандар, басқа да нормативтік құқықтық
актілер және әдет-ғұрып нормалары деп аталатын екі түрге бөлінеді. Сонымен
бірге халықаралық шарттар (конвенция) да азаматтық құқықтың бастауларын
жатады (АК-тін 3-бабынын 8-тармағы). Бұларда келесі сұрақта жеке
тоқталамыз.
Барлық азаматтық зандар Қазақстан Республикасынын бүкіл аумағында
барлық субъектілерге бірдей қолданылады. Қандай да бір министрліктер, басқа
да орталық атқарушы органдар мен жергілікті атқарушы органдар өз
бастамасымен азаматтық құқықтық қатынастарды реттейтін актілер шығаруға
құқы жоқ. Бұл органдар тек зандарда бағынышты туынды актілер шығара алады.
Азамттық құқықтың нормалары диспозитивті және императивті болып
бөлінеді. Императивті нормада мазмұны нақты қатан нұсқаулық сипаттағы және
тараптардын ұйғруымен өзгертуге жатпайтын нормалар жатады. Егер қатысушы
тараптар өзара келісіп басқа шарттар жасаса, ол шарттар жарамсыз болып
табылады.
Диспозитивтік нормада тараптардын тиісті мәселе бойынша келісімдері
болмаған ретте, онын орнын толтыру үшін қолданылатын нормалар жатады.
(шартта көзделген ретте) Яғни дспозитивтік норманын мазмұны тараптардың
шарт еркіндігі принципіне негізделген болып табылады.
2. Азаматтық құқықтың дерекнамалары зандар, басқа да нормативтік
құқықтық актілер және әдет-нұрып нормалары деп аталатын екі түрге
бөлінетіні жоғарыда айтылды.
Алдымен заңдарды қарастырайық.
Қазақстан Республикасынын аумағындағы азаматтық құқықтық қатынастар
төмендегі зандармен реттеледі. Солардын ішінде Азаматтық Кодекстін орны
бөлек. ҚР АК-тін жалпы бөлімі 1994 жылы 27 желтоқсанда қабылданып, оған
бірнеше өзгертулер енді. Сонымен азаматтық құқықтың нормалары занда және
басқа да зан актілерінде орын алады.
Қазақстан Республикасынын “Нормативтік актілер туралы” занында барлық
нормативтік құқықтық актілер зңдық күштері бойынша айқындылған. Нормативтік
құқықтық актілернін ішінде Конституциянын ен жоғарғы күші бар. Онын
нормалары тікелей қолданылады. Конституцияда азаматтық құқықтық
қатынастарды да реттейтін нормалар бар. Мәселен онын 6-шы бабында
Қазақстанда жеке және мемлекеттік меншік тен негізде тағылатындығы және
қорғалатындығы айтылған.
Конституциянын 26-шы бабында азаматтардың жеке меншігі туралы мәселелер
жан жақты көрсетілген. Сонымен бірге Конституцияда азаматтырдың телефонмен
сөйлесу, хат-хабар алысу, құпиялықпен, ар-намыс пен абыройы, онын
бостандығы мен оған ешкімнін тиіспеуі құқығы сияқты мүліктік емес құқықтары
көрсетілген.
Конституциядан кейін, 1994 жылы қабылданып, 1995 жылы 1-ші нурызда
күшіне енген азаматтық кодекстін (жалпы бөлімі) зңдық күші бойынша күші
бар. Онын ерекшелігі сонда, нрықтық экономика жағдайындағы азаматтық
айналымынын нормативтік қоры қалыптасқан. Қазақстан Республикасынын
“Нормативтік құқықтық актілер туралы” заны бойынша зан актілеріде мыналар
жатады: Конституциялық зан, ҚР Президентінін конституциялық зан күші бар
Жарлығы, кодекс, зан, ҚР Президентінін зан күші бар Жарлығы, ҚР
Парламентінін қаулысы, Сенат пен мәжіліс қаулысы. Күші бойынша нормативтік
актілер жүйесінде занда тәуелді нормативтік құқықтық актілері зан
актілеріден кейін тұрады.
Президенттін зан күші бар Жарлығы мен қатар жай жарлықтары да бар.
Оларда азаматтық құқықтың нормалары болып табылады. Сонымен қатар Үкімет
қаулылары да занда тәуелді нормативтік актілеріде де жатады. Олардын
көпшілігі азаматтық құқықтың нормалары болып табылады. Сонымен бірге
азаматтық құқықтық нормаларыда министрліктін, мемлекеттік веномствалары мен
комитеттернін жалпы орталық атқарушы ргандардың нормативтік актілері де
жатады.
“Нормативтік құқықтық актілер туралы” занда орны корсетілмесе де
Қазақстан Республикасынын Конституциялық Кедесі мен Жоғарғы сот Пленумынын
азаматтық заңдарды талғау мен түсіндіруге байланысты нормативтік қаулылары
азаматтық құқықтың бастауларыда жатады. Бұл құқықтық құжаттарнын жалпына
бірдей зңдық күші бар.
Азаматтық кодекстін 3-ші бабынын 4-ші тармағында азаматтық қатынастар
зандарда қайшы келмейтін әдет нормаларымен, сонын ішінде іскерлік қызмет
өрісіндегі әдет нормаларымен де реттелетіндгі айтылғн. Іскерлік қызмет
өрісіндегі әдетті қолдану мүмкіндгі АК-тін 272-ші бабында да көрсетілген.
Бұл кәсіпкерлік қызмет барасындағы қалыптастырылған ереже. Іскерлік қызмет
өрісіндегі әдет ережелерінін маныздылары Халықаралық сауда палатасынын
ұсынысымен жинқталған. Әдет нормалары занда қайшы келмеуі тиіс, сондықтан
ол дспозитивтік мазмұнда болады.
3. ҚР-нын Конституциясынла 4-ші бабында көрсетілгендей барлық зандар,
халықаралық шарттар мерзімді басылымдарда басылад. ҚР “Нормативтік актілері
туралы” занынын 31-ші бабында көрсетілгендей ҚР-нын зан актілері Парламент
жаршысында, Егеменді Қазақстан, Казахстанская правдада,Зан журдаларында
және Юридическая газета басылымдарында ресми түрде жариялатындығы
көрсетілген. Конституциянын 62-ші бабында Парламенттін зандар
қабылдайтындығы, онын қаулыларынын ҚР-нын аумағында қолданылатындығы
көрсетілген. Бірақ оны шығарған орган онын күшін кейбір аймақтар бойынша
шектеуі мүмкін. Азаматтық заңдардын күші сонымен бірге онын қолданылу
топтары бойынша да анықталады.
Арнайы занда көрсетілгендей нормативтік құқықтық актілер төмендегідей
сатылардан тұрады. Ен басында Қазақстан Республикасынын Конституциясы, оған
кейін: конституциялық зандар; кодекстер; зандар және Президенттін зан күші
бар Жарлықтары; Президенттін нормативтік жарлықтары; Парламенттін
нормативтік қаулылары; Үкіметтін нормативтік қаулылары; орталық атқарушы
ргандардың нормативтік қаулылары (Заңдын 4-ші бабы).
Нормативтік құқықтық актілер туралы Заңдын 6-шы бабына сәйкес күші
жағынан әртүрлі актілернін нормалары бір-бірімен қайшы болса, онда күші
басым актінін нормалары қолданылады. Егер күші бірдей актілердін арасында
қайшылық болса онда күшіне кейін енген акті қолданылады.
Қазақстан тағыған халықаралық құқық нормалары, қатысушысы Қазақстан
Республикасы болып табылатын барлық халықаралық шарттар (конвенциялар)
отандық заңдардын алдында басымдыққа ие. Бұл жағдайда тек қана
Конституциянын 3-ші бабынын 4-ші тармағына сәйкес мемлекетаралық келісім
шарттар ратификацияланғн жағдайда ғана басымдыққа ие болады.
4.Азаматтық зан нормаларын дұрыс түсіну үшін, оны дұрыс қолдану үшін
онын негізгі мазмұнын ашу қажет. Яғни норманын маныз мән мазмұны айқын ашу
заңдық термині бойынша түсіндіру деп аталады. Заңдарды түсіндіру
мәселесімен сол құқықты қолдануда қатысы бар мемлекеттік мекемелер, соттар
және азаматтар да айналысады. Түсіндіру ресми және бейресми түрде болады.
Құқықтық актілердегі құқықтық нормалар іске асырылғанда, сонын ішінде
соларды қолданғанда, оларды ресми түсіндірунін міндетті сипаты болады
Қазақстан Республикасынын Конституциялық Кедесі Конституция нормаларыда
ресми түсіннірме береді, ал занда тәуелді актілернін ресми түсіннірмесін
оларды қабылғанан (шығарған) органдар мен лауызымды адамдар береді.
Заңды түсіндірунін мақсаты - тиісті норманы пайдалану барысында оны
дұрыс қолдануда, іске асырылу барысында кемшіліктерге ұрындырмау болып
табылады.
4.Бақылау сұрақтары:
1. Азаматтық зандардың түсінігі
2.Азаматтық құқықтың дерекнамаларының түсінігі.
3.Императивтік нормалардың мазмұны.
4.Диспозитивтік нормалардың түсінігі
5.Азаматтық заңдарының түрлері.
6.ҚР Азаматтық кодексінің мазмұны
7. Азаматтық зандарының қолдану.
8.Азаматтық заңдарының түсіндірудің мақсаты
3 лекция тақырыбы Азаматтық құқықтық қатынастар
Лекция жоспары
1.Азаматтық құқықтық қатынастын түсінігі.
2.Азаматтық құқықтық қатынастын элементтері.
3.Азаматтық құқықтар мен міндеттердін пайда болу негіздері
4. Азаматтық құқықтарды саралау және қорғау
Лекция мақсаты: Стденттерді азаматтық құқықтық қатынастарының түсінігімен
ерекшеліктерімен таныстырып, азаматтық құқық қатынастарының құрайтын
элементерді толық ашып жеткізу.
Лекция мәтіні:
1. Азаматтық құқықты түсіну үшін азаматтық құқықтық қатынас
категориясынын манызы зор. Азаматтық құқықтық қатынас дегеніміз- азаматтық
құқықпен реттелетін мүліктік, сонымен бірге жеке мүліктік емес қатынастар
жатады (қатысушылары субьективті азаматтық құқықтары мен міндеттері арқылы
бір-бірімен байланысты).
Демек, азаматтық құқықтың пәні болып табылатын мүліктік және жеке
мүліктік емес қатынастардын реттелуін, қатысушылардын мінез-құлқынын тиісті
бағытта болуын азаматтық құқықтық нормалары анықтайды.
Азаматтық құқықтық қатынастын ерекшеліктері мынандай:
1. Азаматтық құқықтық қатынастын субьектілері бір-біріде тәуелсіз,
заңдық жағынан тен.
2. Азаматтық құқықтық қатынастар занда көрснтілген (ҚР-н АК 7бап) және
занда көрсетілмеген негіздер арқылы пайда болады.
3. Азаматтық құқықтық қатынастын мазмұны мен шарттары қалыптасуы
барысында тараптардың келісімі басым болады.
1. Азаматтық құқықтар бұзылған реттерде оны қорғау тәртібі мен қорғаудын
ерекшілігі.
Сонымен қорыта айтқанда, қоғамдағы әрбір болып жатқан немесе болатын
азаматтық зандарда негізделген қатынастар азаматтық құқықтық қатынастар,
өйткені ол азаматтық зан нормаларымен реттеледі, сонын талаптарына банынып,
азаматтық құқықтық сипат алады. Демек, азаматтық құқық нормаларынын
талаптарына сәйкес туындайтын және ұл нормаларда тәуелді болатын тараптар
арасындағы қатынастар – азаматтық құқықтық қатынастар деп аталады.
2. Азаматтық құқықтық қатынастын өзіне тән тиісті белгілері бар. Яғни
ол белгілер азаматтық құқықтық қатынастын элементтері деп аталады. Ол
элементтер: субъектілер (қатысушылар), мазмұны (құқықтар мен міндеттер),
және объектілер (құқықтар мен міндеттердін қатысы бар мүліктік және
мүліктік емес игіліктер).
Барлық құқықтық қатынастарда қатысушылар бір-бірімен құқықтық
байланыста болады, яғни олар субъективтік құқықтар мен міндеттерді
иеледеді. Сондықтан азаматтық құқықтық қатынастын мазмұнын субьективтік
құқықтар мен міндеттер құрайды.
Субьективтік құқық дегеніміз - құқықты иеленетін тұлғанын мүмкін
болатын мінез-құлқы. Субьективтік азаматтық құқық мазмұны бойынша әр түрлі.
Субьективтік құқықтың мазмұнын тиісті субьектіге зан бойынша берілген
мүмкіндіктер құрайды. Ол қандай мүмкіндіктер. Мәселен, меншік құқығы
мынандай мүмкіндіктерден тұрады: а) меншік иесінін иелігіндегі мүлікті
иемденуге, пайдалануда және оған билік ету мүмкіндігі; б) кез-келген басқа
тараптардың өз мүмкіндіктерін жүзеге асыру барысында олардын кедергі
келтірмеуін талап етуі; в) меншік құқығы бұзылған ретте оны жою үшін құқық
қорғау шараларын пайдалануда.
Азаматтық құқықтағы міндет болып тиісті тұлғанын міндеті болып
табылатын мінез-құлық болып табылады. Азаматтық құқықтағы міндеттер әр
түрлі. Азаматтық құқықтың көптеген нормалары диспозитивтік мазмұнда.
Сонымен бірге тыйым салатын нормалар да бар. Тыйым салатын нормалар тиісті
азаматтық құқықтық қатынастағы міндеттерді анықтайды. Әрбір азаматтық
құқықтық қатынаста екі жақ, құқық иеленетін және міндет жүктелетін
тараптар болады. Екі жақта да тиісті тараптар бір немесе бірнеше болуы
мүмкін. Сонымен бірге азаматтық құқықтық қатынастағы бір тарап құқық
иеленетін және міндет арқалайтын да тарап болуы мүмкін. (Мысалы сату-сатып
алу шарты)
Азаматтық құқықтық қатынасқа қатысушы тараптардың басым көпшілігі
азаматтар болып табылады. Конституциянын 10-шы бабына сәйкес ҚР-нын
азаматтығы занға сәйкес алынады және тоқтатылады, ол қандай негізде
алынғанына қарамастан бірыңғай және тен болып табылады.
Азаматтық құқықтық қатынастарға азаматтармен бірге шетел азаматтары
және азаматтығы жоқ азаматтар да қатыса алады. Шет ел азаматтарынын
құқықтық жағдайы ҚР-нын Президентінін “ҚР-нын шет ел азаматтарынын жағдайы
туралы” зан күші бар Жарлығымен анықталады. (1995 ж 19 маусым) Жарлықта
көрсетілгендей Қазақстандағы шет ел азаматы болып ҚР-нын азаматы болып
табылмайтын, өзінін шет мемлекеттін азаматы екендігін растайтын дәлелі бар
тұлға табылады. Азаматтығы жоқ тұлға болып ҚР-нын азаматы болып
табылмайтын және басқа мемлекеттін азаматы екендігін растайтын дәлелі жоқ
тұлға табылады. (33 бап)
Жалпы құқықтық қатынастын обьектісі болып тиісті құқықтық қатынас
бағытталған, және белгілі бір әсер ететін қоғамдық қатынастар табылады.
Адамдар арасындағы қоғамдық қатынас ретінде азаматтық құқықтық қатынас
адамнын мінез құлқына ғана әсер ете алады. Сондықтан азаматтық құқықтық
қатынастар обьектісі болып материалдық және материалдық емес құндылықтарда
бағытталған субьектілер мінез-құлқы табылады. (115 бап)
Азаматтық құқықтық қатынаста құқықтар мен міндеттер де нәрсеге
(мүліктік және мүліктік емес игіліктер) бағытталған болса, сол нәрсе онын
объектісі деп аталады. Мүліктік игіліктердін көпшілігі заттар. Азаматтық
құқықта заттар өзіндік ерекшеліктеріде сай бірнеше түрлерге жіктеледі.
Олар: азаматтық айналымдан шығарылған және азаматтық айналымдан
шығарылмаған, бөлінетін және бөлінбейтін, қозғалмалы және қозғалмайтын,
қосалқы зат және басты зат.
3. Азаматтық құқықтар мен міндеттер зандарда көзделген негіздерден,
сондай-ақ азаматтар мен занда тұлғалардың әрекеттеріден пайда болады,
өйткені ол әрекеттер азаматтық зандарда көрсетілмегедімен, олардын мәніде
байланысты азаматтық құқықтар мен міндеттер туғызады.
Азаматтық зандардағы нормалар өздігіден азаматтық құқықтық қатынастарды
өзгертпейді, тоқтатпайды немесе пайда болдырмайды. Азаматтық құқықтық
қатынастын пайда болуы, тоқтатылуы немесе өзгеруі үшін құқықтық нормаларда
көрсетілген тиісті жағдайдын болуы яғни заңдық фактінін болуы тиіс.
Сондықтан заңдық фактілер құқық нормасы мен азаматтық құқық қатынастын
арасындағы байланыс болып табылады. Заңдық факті болмаса бірде бір азматтық
құқықтық қатынас пайда болмайды, өзгермейдіі және тоқтатылмайды. Яғни
азаматтық құқықтық қатынастын пайда болуына негіз болатын жағдайлар заңдық
факті болып табылады.
АК-тін 7 бабында азаматтық құқықтық қатынастын пайда болуынын негіздері
көрсетілген. Олар:
1) зандарда көзделген шарттар мен өзге де мәмілелерден, сондай-ақ
зандарда көзделмегедімен, оларда қайшы келмейтін мәмілелерден;
2) зандарда сәйкес азаматтық-құқықтық жағдайларды туғызатын әкімшілік
құжаттардан;
3) азаматтық құқықтар мен міндеттер белгілеген шешіміден;
4) зан құжаттарында тыйым салынбаған негіздер бойыншамүлікті жасау
немесе иемдену нәтижесінде;
5) өнертабыстар, өнеркәсіптік үлгілер, ғылым, әдебиет пен өнер
шығармаларын және интелектуалдық қызметтін өзге де нәтижелерін жасау
нәтижесінде;
6) басқа жаққа зиян келтіру салдарына, сол сияқты басқа жақ есебінен
мүлікті негізсіз сатып алу немесе жинау салдарынан;
7) азаматтар мен заңды тұлғалардың өзге де әрекеттері салдарынан;
8) зандар азаматтық-құқықтық жағдайлар басталуын байланыстыратын
оқиғалар салдарынан пайда болады.
Заңдық фактілер тиісті азаматтық құқықтық қатынастын мазмұнына
байланысты жәй және күрделі болады. зандарда көрсетілген заңдық фактілермен
қатар негізгі азаматтық құқық мазмұныда қайшы келмейтін басқа да бірнеше
заңдық фактілер болуы мүмкін. Азаматтық құқықта заңдық фактілер өздерінін
тиісті ерекшеліктеріне сай бір бірінен ажыратуда, тиісті азаматтық құқықтық
қатынаста дұрыс қолдануыға мүмкіндік беретіндей саралауда жатады.
Азаматтық құқықта заңдық фактілер бағытынын мазмұнына байланысты уақиға
мен әрекетке бөлінеді. Уақиға адам еркінен тыс болатын жағдайлар жатады.
Мысалы табиғи апат, адам өлімі, бала туылуы т.б. Ал әрекет адам еркі арқылы
болады. Мысалы келісім шарт түзу, міндеттемеді орындау, мұра қабылдау т.б.
Әрекет мазмұнына байланысты заңды және зансыз әрекет болып бөлінеді.
Жалпы уақиға мен әрекет бір-бірінен олардын пайда болуы, басталуына
тиісті субьектінін еркіне байланысты ажыратылады.
4. Азаматтық құқықтарды саралау және қорғау
Азаматтық құқықтар мазмұнына байланысты бірнеше түрлерге бөлінеді.
Олар; а) мүліктік және мүліктік емес, б) абсалюттік және салыстырмалы в)
заттық және міндеттемелік.
Мұндай бөлініс азаматтық құқықтың нормаларынын қандай қоғамдық
қатынастарды реттеуіне байланысты жүргізіледі.
Мүліктік құқықтық қатынас қандай да бір экономикалық мазмұнда болады.
Азаматтық құқықтың қатынастын белгілі бөлігі мүліктік қатынастар.
Азаматтырдың мүліктік құқықтары құқық қабылдаушыда өтсе, ол мүліктік емес
құқықтық қатынасты құқық қабылдаушылық болмайды. Мүліктік құқықтық
қатынастар азаматтық Заңдын нормаларымен реттелетін мүліктік құндылық
қатынастары негізінде пайда болады.
Барлық азаматтық құқықтық қатынастар субьектілер арасындағы қатынастын
құрылымына байланысты абсолютті және салыстырмалы болады. Салыстырмалы
құқықтық қатынаста құқық иеленетін тұлғаға қарсы міндет иеленетін нақты
белгілі тұлға немесе тұлғалар тұрады. Мәселен, үлестік меншіктегі
қатысушылар арасындағы қатынас – салыстырмалы құқықтық қатынас. Өйткені
бұл құқықтық қатынастын субъективтік құрамы нақты белгілі. Абсолюттік
құқықтық қатынаста құқық иеленетін тұлғаға қарсы жақ белгісіз бір қатысушы
тұлғалар болуы мүмкін. Мәселен, кез келген авторлық құқықтың бұзылуыда
байланысты қатынас абсолюттік құқықтық қатынас. Өйткені құқық бұзушыларнын
қатары алдын ала белгісіз тұлғалар болады.
Тиісті құқық иеленетін тұлғанын мүддесін қағанаттандыру тәсіліне
байланысты азаматтық құқық қатынастар заттық және міндеттемелік болады.
Заттық құқық қатынаста құқық иеленетін тұлғанын мүддесі затпен тікелей
қатынаста бола отырып онын пайдалы қасиеті арқылы қағанаттандырылады. Ал
міндеттемелік азаматтық құқықтық қатынаста тиісті құқық иеленетін тұлғанын
мүддесі онын алдындағы міндетті тараптын белгілі бір материалдын
құндылықты беру әрекеті арқылы қағанаттандырылады. (Мыс мүлікті беру, құн
төлеу, жұмыс орындау.)
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне берілген азаматтық құқықтарды өз
қалауынша пайдаланады. Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру басқа құқық
субъектілерінін құқықтарын және зандармен қорғалатын мүдделерін бұзбауда,
айналадағы ортада зиян келтірмеуге тиіс. Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру
– бұл құқық иеленушінін өз қалауынша берілген мүмкіндектерді пайдалануы. Ол
мүмкіндектерді пайдалануды да пайдаланбауды да өзі шешеді.
Азаматтық зан құқық иеленушілердін өз азаматтық құқықтарын еркін жүзеге
асыруына мүмкіндік берумен қатар, олардын құқықтарын қорғауды да қамтамасыз
етеді. Онын негіздері АК-тін 9-шы бабында көрсетілген. Жалпы саралайтын
болсақ, азаматтық құқықтар құқық иеленушінін тиісті қатынастағы жоғары
тұрған органда, сотқа жүгіну және өзін-өзі қорғау арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік органда жүгінуге мемлекеттік баж салыны төленбейді, сонымен
қатар шағымны шешу жолы мен уақыты жылдам болады. Мемлекеттік органдарда
жүгіну азаматтын сотқа жүгіну құқығынан айырмайды. Әрбір азамат құқығы
бұзылғанда немесе дауда түссе ол сотқа жүгіне алады. Сот құқықты тану,
құқықты бұзатын немесе бұзылу қаупін туғызатын әрекеттерге тыйым салу,
залалды өтеу, міндетті заттай орындатуда ұйғарым шығару және моральдық
залалды өтеу тәсілдері арқылы құқықтарды қорғауды жүзеге асырады.
Өзін-өзі қорғау тәсілі әрбір құқық иеленушінін өзінін белсендіілігі
арқылы өз құқығынын бұзылмауын немесе қалпына келтіруін қамтамасыз етуі.
Бұл жағдайда зардап шегуші құқық бұзушыға бұзылған құқықты қалпына
қелтіруді талап ету арқылы жасаған әрекетінін негізінде болады.
Бақылау сұрақтары:
1.Азаматтық құқықтың түсінігі.
2.Азаматтық құқықтармен міндеттерін пайда болу негіздері?
3.Заңды фактілердің түсінігі?
4.Субъективтік құқықтың түсінігі
5.Субъективтік міндеттің?
6.Азаматтық құқықтық қатынастарының түрлері?
7.Өзін-өзі қорғаудың ерекшеліктері?
4 лекция тақырыбы: Азаматтар азаматтық құқықтың субьектісі
Лекция жоспары:
1.Азаматтық құқық қабілеттілігі.
2Азаматтық әрекет қабілеттілігі.
3.Азаматтын аты-жөні және тұрғылықты жері.
4.Қамқоршылық және қорғаншылық.
5.Азаматты өлді деп жариялау және хабар-ошарсыз кетті деп тану
Лекция мақсаты: Студенттерге ааматтық құқықтық қатынастын субьектілерінің
ұғымымен,азаматтық құқық қабілеттілігі және әрекет қабілеттілігін мазмұнын
толық ашып жеткізу.
Лекция мәтіні:
Тұлғанын екі түрі бар Олар, яғни құқық субъектілері – адамдар жеке
тұлға және ұйымдар Заңды ұйым. Жеке тұлға дегеніміз - Қазақстан
Республикасынын азаматтары, басқа мемлекеттердін азаматтары, сондай-ақ
азаматтығы жоқ адамдар.Заңды тұлға деп мекемелерн, ұйымдарны,
кәсіпорындарды, бірлестіктерні, қорларды және т.с.с. айтамыз.
Азаматтық құқықтық қатынастын субьектілері азаматтар, ұжымдық
құрылымдар және мемлекет болуы мүмкін. Осы көрсетілген субьектілер
азаматтық құқықтық қатынасқа қатысуы үшін азаматтық құқық қабілеттілігі
болуы керек, яғни азаматтық құқықтар мен міндеттерге ие болу мүмкіндігі
болуға тиісті.
Сонымен азаматтық құқықтық қабілеттілік - бұл тұлғанын азаматтық
құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкіндігі. Азаматтық құқыққа ие болып,
міндет атқару қабілеті барлық азаматтарда бірдей деп тағылады. Азаматтық
құқық қабілеттілігі ол тудан кезден басталып, қайтыс болған сон
тоқтатылады. Азаматтық құқық қабілеттілік – кез келген азаматтық құқық
субьектісінін әрекет ету мүмкіндігімен сипатталады. Азаматтарда азаматтық
құқық қабілеттілігін қолдануға екі түрлі бағыт сипат алады. Жалпы кен
мағынада азаматтық құқық қабілеттілігі азаматтық зан мүмкіндік беретін кез
келген құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкіндігі.
Азаматтын құқық қабілеттілігі онын туған сәтіден басталады. Яғни ол ана
құрсағынан тірі туылып адам бейнесіне келуі тиіс. Мәселен, түсік тірі туа
тұрса да тұлға саналмайды, алайтарлықтай дамыған шала туған бала тұлға
болып саналады. Құқық қабілеттілік адам өлгенден кейін тоқтатылады.
Коституциянын тұжырымына орай азаматтырдың құқық қабілеттілігі занда
бәріне бірдей және бірыңғай құрылған. Азаматтық кодекстін 13-бабында
азаматтырдың құқық қабілеттілігі барлық азаматтар үшін тен дәрежеде
екендігі тағылған. Осыған байланысты профессор Ғазиз Төлеуғалиев нақты
тұжырым жасайды. Онда құқық қабілеттілігінін теңдік принципі нақты
субъективтік құқық шенберінде жекелеген азаматтарда берілетін міндеттілік
теңдікті көрсете қояды деуге болмайды. Азаматтырдың бәрінде бірдей кез
келген құқықты ала беру мүмкіндігі бола бермейді. Құқық қабілеттілігінін
тендігі дегенде занда бұл орайда ешкімге артықшылық бермейтіндігі, ешкімге
субъективтік құқық алуға тыйым салмайтындығы тұрғысыдан түсіну керекдеп
нақтылы көрсетілген.
ҚР Президентінін “ҚР-да шетел азаматтарынын құқықтық жағдайы” туралы
зан күші бар Жарлығында (1995 ж. 19 маусым) шет ел азаматтарынын ҚР-да
Конституциясында зандар мен халықаралық шарттарда көрсетілген құқықтар мен
міндеттердін барлығын тек қана зандарда көзделген реттерді қоспағанда
иеленетіндігі көрсетілген. Бұл жарлықта шет ел азаматтары ҚР-да тілі, ніні,
ұлтыда, біліміде, мүліктік жағдайыда қарамастан зан алдында тен екендігі
көрсетілген.
2. Азаматтық әрекет қабілеттілігі дегеніміз - азаматтын өз әрекеті
арқылы азаматтық құқықтарды иелену және оны жүзеге асыру, өзіне азаматтық
міндеттерді қалыптастыру және оны жүзеге асыру мүмкіндігін айтамыз.
Азаматтық әрекет қабілеттілігін азаматтық құқық қабілеттілігіден
айырмашылығы бар. Құқық қабілеттілігін азамат дуниеге келген сәттен пайда
болып ол өлгенден кейін тоқтайды. Ал әрекет қабілеттілігі болу үшін азамат
белгілі бір жасқа толуы қажет. Әрекет қабілеттіліктін белгілі
бастамаларынын бірі – ол азаматтын өз әрекетіне толық жауап бере алатындай
физиологиялық жетілуі. Яғни ол өз еркін ұстай алатын белгілі бір жасқа
жеткен қалыпты психикалық жетімділікте болуы тиіс. (АК-н 17бап.)
Азаматтық әрекет қабілеттілік – бұл тиісті азаматтын нақты субъективтік
құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкіндігі. Қазақстан Республикасынын
аумағында азаматтырдың әрекет қабілеттілігі мен онын көлемі Қазақстан
Республикасынын азаматтық занымен анықталады. Ал Қазақстан Республикасынын
азаматтарынын шет мемлекеттердегі әрекет қабілеттілігі сол мемлекеттін
зандары мен халықаралық келісім нормалары арқылы анықталады.
Азаматтырдың әрекет қабілеттілігі толық, ішінара толық емес шектеулі
деп бөлінеді. 18 жасқа толған азаматта толық әрекет қабілеттілік болады.
Толық емес немесе ішінара әрекет қабілеттілігі бойынша, азамат өзінін
әрекеті вкез келген құқықтық әрекетті жасай алмайды. Ішінара әрекет
қабілеттілігі әдетте, жасы кәмелетке толмағандарда тән, ал берілетін әрекет
ауқымы олардын жасына байланысты. Олар екі топқа бөлінеді.
а) жасы кәмелетке толмаған 14 пен 18 жас аралығындағылар;
б) жасы кәмелетке толмаған 14 жасқа дейінгі жас балалар.
14 пен 18 жас аралығындар занда көрсетілген әртүрлі мәмілелер жасай
алады.
14 пен 18 жас аралығындағы жасы кәмелетке толмағандар заңды өкілдерінін
келісімінсіз мыналарды істеуге құқығы бар:
1) өзінін жалақысына, стипендиясы мен басқа да кірістеріне билік етуге;
2) интеллектуалдық меншік құқығы бар объектілеріде билік етуге;
3) ұсақ тұрмыстық мәмілелер жасауға;
4) банкке салым салуға және өзінін салымына, онын ішінде өзінін атына
салынған салымдарға иелік етуге құқылы.
14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар басқа мәмілелерді, ата-
анасынын, асырап алушыларынын немесе қорғаншыларынын келісімімен жасайды.
Мұндай келісімнін нысаны зандарда кәмелетке толмағандар жасайтын мәміле
үшін белгіленген нысанда сай келуге тиіс (АК-тін 22-бабы, 1-тармағы).
Мәміленін бұл түрлері бойынша (заңды өкілінін келісімімен және
келісімінсіз) жауапкершілікті, заңды өкілдерінін келісімі талап етілсін де
етілмесін, жасы кәмелетке толмағандарнын өздері көтереді. Жасы кәмелетке
толмағандар келтірілген зиянды өтеуге онын жеткілікті мүлкі немесе табысы
болмаған реттерде зияндын тиісті бөлігін, онын ата-адалары немесе
қамқоршысы өтеуге тиісті.
14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін мәмілелерді, егер занда
өзгеше көзделмесе, ата-анасы, асырап алушылары мен қорғаншылары жасай
береді. АК-тін 23-бабына сәйкес, жасөспірімдер өздерінін жасына лайықты,
жасай салып орындалатын тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға
құқылы. Жас балалар аталған мәмілелерді жасағанымен, әрекет қабілеттілігі
жоқ деп тағылады. Сондықтан да жеке жауапкершілікті мойнына алмайды.
Спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарда салыну салдарынан өзінін
отбасын материалдық жағынан ауыр жағдайда ұшыратқан азаматтын әрекет
қабілеттілігін сот Қазақстан Республикасынын Азаматтық іс жүргізу
кодексінде белгіленген тәртіп бойынша шектеуі мүмкін. Оған қамқоршылық
белгіленеді. Ол тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға құқылы. Басқа
мәмілелерді жасауды, сондай-ақ табысын, зейнетақысын және өзге де
кірістерін алуды және оларда билік етуді ол тек қамқоршысынын келісімімен
ғана жүзеге асыра алады (АК-тін 27 бабы).
3. Құқықтар мен міндеттерді иелену және жүзеге асыру үшін азамат тиісті
тәртіппен дараланнырылуы қажет. Даралану барлық уақытта азаматтын есімі
арқылы жүргізіледі. АК-тін 15 бабы, 1-ші тармағында көрсетілгендей
азаматтын есімі болып онын өз фамилиясы, өз есімі сондай-ақ қаласа әкесінін
аты болып табылады.
Азамат өз құқығы мен міндетін өз есімі арқылы иеленіп жүзеге асырады.
Басқа біреунін есімі арқылы құқықтар мен міндеттер иеленуге тыйым салынады.
Бірақ зандар бойынша азаматтырдың жасырын түрде құқықтар иеленіп,
міндеттерді жүзеге асыратын жағдайлары немесе бүркеншік ат пайдаладатын
реттері көзделуі мүмкін. Есімні өзгерту онын бұрынны құқықтары мен
міндеттерін тоқтатуда немесе өзгертуге негіз бола алмайды. Есімін өзгерткен
адам өзінін бұрынны есіміде ресімделген құжаттарда тиісті өзгерістер
енгізілуін талап етуге құқылы.
Азаматтын есімін ол дуниеге келген кезде әке шешесі береді, ал әке
шешесі жоқ болса, онын қамқоршыларынын біреуі береді. Баладын фамилиясы әке-
шешесінін фамилиясымен анықталады. Егер әке-шешесінде ортақ фамилия болса,
балада сол фамилия беріледі. Ал ортақ фамилия болмаса оны өзара келісіп
шешеді.
Әке-шешесінін қалауы бойынша балада әкесінін немесе атасынын есімі
негізінде фамилия берілуі мүмкін. Егер бала асырап алынса онын бұрынны
есімі мен фамилиясы және әкесінін есімі сақталады. Асырап алушығын өтініші
бойынша онын есімі мен фамилиясы өзгертілуі мүмкін. Бірақ бұл жағдайда
асырап алынушы бала 10 жастан аспауы тиіс. Бұл мәселе Неке және отбасы
занынын 86-шы бабында жан-жақты айтылған.
Зандарда көрсетілген тәртіппен азамат өз есімін өзгертуге құқылы.
Есімні өзгерту жалпы тәртіп арқылы немесе кейбір жағдайларда байланысты
арнайы отбасы және неке занынын негізінде жүргізіледі.
Жалпы тәртіп бойынша Қазақстан Республикасынын азаматы он алты жасқа
толғандан кейін есімін, фамилиясын және әкесінін атын өзгерте алады. Бұл
өзгертуні өтініш білдіруші азаматтын өтініші негізінде облыстық немесе
соған тедестірілген әділет басқармасынын рұхсаты арқылы азаматтырдың хал
актілерін жазу органы жүргізеді. Мұндай өзгерту жүргізу үшін оған себепті
жандай болуы қажет.
Есімді өзгертунін арнайы тәртібі отбасы және неке зандарыда сәйкес
некеге тұру және некеден ажырасу кезінде жүргізіледі. Некеге тұру кезінде
жұбайлар екеуінін бірінін фамилиясын тандап алады немесе әрқайсысы
өздерінін фамилиясында қалады немесе өз фамилиясыда жұбайынын фамилиясын
қосып алады.
Жұбайлар ажырасқанда неке кезіндегі фамилияда қалуға демес некеге
дейінгі фамилиясын қайтып алуға құқығы бар. Некеге байланысты өз есімі мен
әкесінін есімін өзгертуге болмайды.
Біздін елімізде 1992 жылдан бастап ұлттық дәстүрге байланысты ата-
аналарнын келісімі бойынша балаларыда фамилияны әкесінін немесе атасынын
атынан қоюға болатындығы анықталды. Туылдан кездегі фамилиясын есімін және
әкесінін есімін өзгерту тек қана занда көрсетілген негіздер арқылы жүреді.
ҚР Президентінін 1996 жылғы 24-ші сәуірдегі “Қазақ ұлттарынын фамилиясы мен
әкесінін есімін жазу кезіндегі кейбір мәселелерді шешу туралы” Жарлығында
қазақ ұлттарынын өз фамилияларынын өз еркімен қазақ тіліде келе бермейтін
жалғауларны негізгі түбірін сақтай отырып өзгертуге болатынныны
көрсетілген. Әкесінін атынан кейін “ұлы” немесе “қызы” деп жынысыда қарай
жазыланы.
Азаматтын жеке дербестігі есімімен қатар онын тұрғылықты жерімен
анықталады. Тұрғылықты жердін бірқатар құқықтық манызы бар. Мәселен, азамат
хабар-ошарсыз кетті деп демес өлді деп жариялау сол тұрғылықты жерінде
белгілі бір мерзімде ол туралы мәлімет болмауыда байланысты тұрғылықты
жерінде жүргізіледі. Бірқатар міндеттемелерді орындау сол несие берушінін
тұрғылықты жерінде орындалуы қажет. Сотқа құқықты қорғау туралы талап арыз
құқық бұзушығын тұрғылықты жері бойынша жүргізіледі. Мұра сол мұра
қалдырушығын сонғы тұрғылықты жері бойынша ашыланы.
Азаматтын тұрғылықты жері мен жұмыс орны бір-біріде сай келеді.. Бірақ
өзі бір жерде тұрып, екінші бір жерде жұмыс істейтін жағдайлар да болады.
Мұндай жағдайда онын тұрғылықты жеріне басымдық беріледі. Бір қалада
бірнеше тұрғын үйі болғанда азамат тұрғылықты жерін өзі тандайны және онын
қайсысында көп тұратындығы ескеріледі.
4. Азаматтырдың әрекет қабілеттілігі жоқ кезде онын құқықтары мен
міндеттеріде ие болу мүмкіндігі қорғаншылық немесе қамқоршылық тағайындау
жолымен жүзеге асырылады. Қорғаншы өзінін әрекеттерімен қорғауынданыда
құқық және міндет еншілей отырып, әрекет қабілеттілігі жоқ адамнын орныда
өзі әрекет жасайды. Ал қамқоршы адамдар ішідара әрекет қабілеттілігі бар
адамдарда өздерінін міндеттерін орындағанда көмектесіп, бақылауыда алады,
сонымен қатар оларды үшінші жақтардан болатын қиядаттардан қордап жүреді.
Дене мүшесінін кемістігіден өзінін құықтарын жүзеге асыра алмайтын жәе
қордай алмайтын, сонда да әрекет қабілеттілігі толық деп тағылатындарда да,
қамқоршы адам тадайындалады. Мұндағы қамқоршығын қызметі сол мүгедек
адамнын құқыққа ие болуына, құқығын жүзеге асыруыда қажетті әрекеттерін
орындап отыру болып есептеледі. Кәмелетке толған әрекетке қабілеті бар
адамнын қамқоршысын қорғаншы және қамқорлық жасаушы орган сол адамнын
келісімі бойынша ғана тағайындауы мүмкін.
Кәмелетке толған әрекетке қабілетті қамқоршылыққа алынушыда тиесілі
мүлікке билік етуді қамқоршылыққа алынушымен жасалған тапсыру шарты немесе
мүлкін сенімні басқару негізінде қамқоршы жүзеге асырады.
Жергілікті атқарушы орган қорғаншы және қамқоршы органдар болып
табылады. Қорғаншы немесе қамқоршы тек онын келісімімен ғана тадайындалуы
мүмкін. Егер қорғаншылыққа алынушығын мүдделеріде қайшы келмесе,
қорғаншының немесе қорғаншылыққа алынушыда жақын басқа да адамдардын
басымқұқығы болады.
“Неке және отбасы туралы” Заңдын 108-бабында көрсетілгендей,
қорғаншылар мен қамқоршылар бола алмайтындар мыналар:
1) сот әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеттіліг шектелген деп
тағыған адамдар;
2) сот шешімі бойынша ата-ада құқықтарыдан айырылдан немесе шектелген
адамдар;
3) өзіне занмен жүктелген міндеттерді тиісінше орындамағаны үшін
қорғаншылық (қамқоршылық) міндеттерден шеттетілген адамдар;
4) егер сот олардын кінәсіден бала асырап алудын күшін жойдан болса,
бұрын бала асырап алушылар;
5) денсаулығынын жай-күйіде байланысты балады тәрбиелеу жөніндегі
міндеттерін жүзеге асыра алмайтын адамдар.
Қорғаншылыққа алынушы 14 жасқа жеткен сон оған қорғаншылық тоқтатылады,
ал қорғаншылық міндетін жүзеге асыратын адам бұл туралы қосымша шешімсіз
кәмелетке толмаған баладын қамқоршысы болады. Қамқоршылық кәмелетке
толғандарға тоқтатылады.
Қорғаншы мен қамқоршы органнын алдын ала берген рұқсатынсыз қорғаншының
иеліктен айыру жөніндегі мәмілелер жасауға, ал қамқоршығын мәміле жасауға
келісім беруге, сонын ішінде қамқоршылыққа алынушығын мүлкін айыбастауға
немесе сыйға тартуға, немесе онын атынан кепіл шартын жасауға, оны жалға,
тегін пайдалануға немесе кепілдікке беруге, қамқорлыққа алынушығын зан
бойынша және өсиет бойынша мұрагерліктен тиесілі құқықтарыдан бас
тартқызуда әкеліп соғатын мәмілелер жасауға, онын мүлкін бөлуге немесе оған
үлес бөлуге, сондай-ақ қамқоршылыққа алынушығын мүлкін азайтуға әкеп
соғатын мәмілелер жасауға құқығы жоқ. Аталған мәмілелер нәтижесінде
қорғаншы алған қаражаттын қалай жұмсалуға тиіс екедін қорғаушы және
қамқоршы орган белгілейді.
5. Азамат егер онын қай жерде жүргені белгісіз болса, оған байланысты
азаматтық құқықтық қатынастар бірқалыпты түрде бола алмайды. Азаматты хабар-
ошарсыз кетті деп тану – онын қатысуымен болуға тиісті қатынастардын болуы
(жүруі) үшін келтіріліп отырған кедергілерді заңдық жолмен жою болып
табылады. Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тек қана мүделі тараптардың
өтініші негізінде сот тани алады.
Егер азаматтын тұрғылықты жерінде ол туралы бір жыл бойы деректер
болмаса, мүдделі адамдардын арызы бойынша сонғы хабар-ошарсыз кетті деп
тануы мүмкін. Хабар-ошарсыз кеткен азамат туралы сонғы деректер алынған
күнні анықтау мүмкін болмаған жағдайда жоқ адам туралы сонғы деректер
алынған айдан кейінгі айнын бірінші күні, ал бұл айны анықтау мүмкін
болмаған жағдайда келесі жылғы бірінші қантар хабар-ошарсыз кетудін
басталған күні деп есептеледі (АК-тін 28-ші бабы).
Сот шешімінін негізінде хабар-ошарсыз кеткен адамнын мүлкіне
қорғаншылық белгіленеді. Мүдделі адамдардын арызы бойынша қорғаншылық және
қамқоршылық органы мүлікті сақтау және басқару үшін хабар-ошарсыз кеткен
адамнын тұрған жері туралы сонғы деректер алынған күнден бастап бір жыл
өткенге дейін де қорғаншы тағайындай алады.
Хабар-ошарсыз кетті деп тағылған адам келген немесе онын тұрған жері
белгілі болған жағдайда, тек қорғаншының өз құзіреті шегіндегі жасаған
мәмілелерден басқа, оны сот хабар-ошарсыз кетті деп тағығандан кейін болған
барлық құқықтық салғарлар сот хабар-ошарсыз кетті деп тану туралы, мүлкіне
қорғаншылық тағайындау туралы бұрынны шешімнін күшін жоюмен қатар олар да
жойылады. Мәселен, азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тағығандан кейін неке
бұзылған болса және жұбайлардын бірі басқа некеге тұрмаса, олардын бірге
жаздан өтініші негізінде АХАЖ органы арқылы бұрынны неке қалпына
келтіріледі. Егер неке сот шешімі арқылы бұзылған болса, онда сот сол
шешімнін күшін жойғандан кейін ғана АХАЖ органы некеді қалпына келтіреді.
Егер азаматтын тұрғылықты жерінде ол туралы үш жыл бойы деректер
болмаса, ал егер ол өлім қатері төнген немесе жазатайым оқиғанан қаза тапты
деп жорамалғауда негіз болатын жағдайларда алты ай бойы хабар-ошарсыз
жодалып кетсе, мүдделі адамдардын арызы бойынша сот оны өлді деп жариялауы
мүмкін.
Өлді деп жариялау туралы сот шешімі заңды күшіне енген күн өлді деп
жарияланған адамнын өлген күні болып есептеледі. Өлім қатері төнген немесе
жазатайым оқиғанан қаза тапты деп жорамалғауда негіз болатын жағдайларда
хабар-ошарсыз жодалып кеткен адам өлді деп жарияланған реттерде бұл
адамнын шамамен қаза тапқан күнін онын өлген күні деп тануы мүмкін.
Өлді деп жарияланған адам тірі оралған немесе онын тұрған жері белгілі
болған жағдайда сот тиісті шешімнін күшін жояды. Азамат өзінін қай уақытта
оралғанына қарамастан, кез келген адамған азамат өлді деп жарияланғандан
кейін сол адамнын иелігіне тегін көшіп, сақталып қалған мүлкін қайтарып
беруді талап ете алады. Егер ол мүлікті ақылы алған болса, тек қана өлді
деп жарияланған адамнын тірі екендігін біліп тұрып алғандығы анықталғанда
ғана қайтаруға міндетті.
Егер өлді деп жарияланған адамнын мүлкі мұрагерлік құқық бойынша
мемлекетке өтіп, сатылып кеткен болса, адамны өлді деп жариялау туралы
шешімнін күші жойылғаннан кейін оған мүліктін құн төленетін күнгі нарықтық
бағасы ескеріле отырып, оны сатудан түскен сома қайтарылады.
Бақылау сұрақтары:
1.Азаматтық құқық қабілеттіліктің түсінігі?
2.Азаматтық әрекет қабілеттіліктің түсінгі?
3.Он төрт жасқа толмаған жасөсперімдердің әрекет қабілеттілігі?
4.Он төрт жастан 18 жасқа дейінгі жас өсперімдердің әрекет құқық
қабілеттілігі?
5..Азаматтардың әрекеттік қабілеттілігі шектеу тәртіптері?
6.Азаматтарды хабарсыз-ошарсыз кетті деп тану тәртіптері?
7.Азаматты өлді деп жариялау негіздері?
5- лекция тақырыбы: Заңды тұлға
Лекция жоспары:
1.Заңды тұлғаның түсінігі
2.Заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі
3.Заңды тұлғалардың филиалдарымен өкілдіктері
4.Заңды тұлғалардың түрлері.
5.Заңды тұлғаны құру.
6.Заңды тұлғаны қайта құру
7.Заңды тұлғалардың негізгі түрлері
Лекция мақсаты: Заңды тұлғаның ұғымы мен ерекшеліктеріне, заңды тұлғалар
құқықтық-ұйымдастыру нысандарына және құқық қабілеттілігінін
ерекшеліктеріне тоқтатылып, кәзіргі заң нормаларымен заңды тұлғаны құру
тәртіптерімен таныстыру
Лекция мәтіні:
1. Заңды тұлға құқық субьектілерінің бірі. АК-тің 33-ші бабында меншік,
шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және
сол мүлікпен өз міндеттері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және
мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра
алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға болып
тағылады деп көрсетілген. Заңды тұлғаның дербес балансы немесе сметасы
болуға тиіс. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz