Ауыл шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмін зерттеу

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:

Ф-ОБ-001/033

Кіріспе

Мемлекеттің аграрлық секторының қазіргі қоғамның даму кезеңіндегі негізгі проблемаларның бірі саланы тезірек нарық қатынасына қалыптастыру, халықты отандық азық-түлік, өнеркәсіпті шикі зат өнімдерімен жеткілікті түрде қамтамасыз ету, өндірістің тиімділігін арттыру, бәсекелікке төтеп беретін өнім өндіру және әлемдегі экономикасы бәсекеге барынша қабілетті дамыған 50 елдің қатарына кіру стратегиясын іске асыру болып отыр. Сол үшін аграрлық секторда бірінші кезекте шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмін қалыптастыру және дамыту өте қажетті қозғаушы күштің негізгісіне айналуда.

Мемлекеттің халық шаруашылығының барлық салаларының ішінде ауыл шаруашылығында біразға созылған экономикалық дағдарыстан шығуы бірте-бірте өз нәтижесін беріп келеді. Дегенмен, өндірістің негізгі саласының бірі, азық-түлік және шикі зат проблемасын шешетін ауылшаруашылығында өнім өндіру өсімі әлі де болса төмен деңгейде. Өндірістерде қалыптасқан жағдайларды сараптай және талдай келе аграрлық сектордағы шешілмей жатқан мәселелерді зерттеу, ауыл шаруашылық өндірісінің экономикасына әсер ететін іс-шараларды (тиімділігін көтеретін, бәсекелікке лайықты өнім өндіру т. б. ) жүзеге асыру нарық жағдайындағы келесі мәселелердің негізгісі болып отыр.

Қоғамның даму жағдайы, өндірістердегі күрделі өзгерістер шаруашылық жүргізудің барлық денгейінде басқару мен экономикалық ынталандырудың барынша тиімді жолдарымен әдістерін іздестіруді және қолдануды талап етуде. Шаруашылық жүргізудің механизмін нарық қатынасына бейімдеу, ұдайы өндіріс көрсеткіштерінің, атап айтқанда, өндірістің тиімділігі, өнімнің сапалы түрде көлемінің өсуі, еңбек өнімділігінің көрсеткіштері, өндіріс, айырбас, тұтыну, үлестіру жүйелерін қалыптастыру қазіргі алғы шарттардың бірі болуда.

Ауыл шаруашылық өнімдерін және азық-түлік проблемасын шешу жалпы мемлекеттік деңгейде өте маңызды проблема болғандықтан, оны жақын уақыт ішінде шешу, құрылымдардағы өндірістерге реформаның жаңа түрін енгізу, экономика ғылымында қалыптасқан теориялық және әдістемелік -тәжірибелік шараларды қолданудың қажеттілігін керек етіп отыр.

Сондықтан да, шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмдерін макро және микро деңгейде жаңадан игеру, оған экономикалық мән беру, өндіріске енгізу, пайдалану қазіргі өндірістің даму кезеңіндегі өзекті мәселелердің негізгісі. Тәсілдерді қолдану жөнінде ғалым экономисттер Әбділдина Л. Е., Калдыбаев O. K., Кемел М. К., Кубаев К. Е., Молдашев А. Б., Нурланова Н. К., Нурсеит А. Ш., Сейфуллин Ж. Т., Сундетов Ж. С., Тінәсіл М. Д., және де бір қатар басқа авторлар өз жұмыстарында көрсетуде.

Алайда, зерттеулердің басым көбі ауыл шаруашылық кәсіпорындарының шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмдерінің макроорта элементеріне бағыттаған. Бұны қазіргі күні нарық қатынас жағдайында ауыл шаруашылық құрылымдарының табысты қызмет етуіне әсері айтарлықтай болмай отырғанын ескертуге болады.

Сондықтан да, осының бәрі шаруашылық жүргізу механизмін агроқұрылымдарда қалыптастыру проблемасын таңдап алуға себепкер болды.

Құрылымдардың экономикалық қызметінің негізгі ішкі және сыртқы факторларын анықтау ғана саланың табысты дамуына қажетті жағдайларды қамтамасыз етеді.

Ауыл шаруашылығын жетілдіру барысында келесі мәселелерді шешу қарастарылды: агроқұрылымдарда экономика қатынасының ғылыми-теориялық негізде даму әдістемелік маңызын талдау; шаруашылық жүргізу мен шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмінің отандық және шетелдік мәнімен құрылымына шолу жасау; Қазақстан Республикасындағы реформаны қалыптастыру жағдайындағы түрлі меншіктегі экономика механизмінің ерекшектелерінің теориялық негізін анықтау; экономика механизмінің өндіріс рентабельділігін көтеруге тигізетін әсеріне талдау жасау; ауыл шаруашылық өндірісінің экономикасының дамуына ықпал ететін қозғаушы күштер (факторлар) және оны зерттеудің маңыздығына зер салу; агроөндірісіндегі жаңа құрылымдардың шаруашылық жүргізу механизмін ұйымдастыру - экономика концепциясына түсінік беру:

Дипломдық жұмыстың құрылымы

1. Ауыл шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмінің теориялық негіздері

1. 1 Агроқұрылымдарда шаруашылық механизмінің теориялық негіздері

Қазақстан мемлекетінің экономикасының сапалы жаңа деңгейге көтеру және ондағы өзгерістер қажеттілігінің туындауы бәсекеге қабілетті экономиканы қалыптастыруға бағытталған. Бұндай өзгерістерді бұрын қалыптасқан шаруашылық жүргізудін экономикалық механизмін жан-жақты зерттеп, кемшіліктерін анықтап, қайта құру жолымен ғана іске асыруды өмір талап етіп отыр. Шаруашылық жүргізу жүйесі элементтерінің өзара байланыссыз, үйлесуінсіз қызмет етуі оның тиімділігін төмендетеді, кей жағдайда, тіпті оны жоққа шығарады. Шаруашылық механизмінің барлық элементтерінің өндіріс барысында кешенді және өзара байланыса жетілуі ғана кәсіпорынның өміршеңдігін қамтамасыз ете алатыны қазіргі экономика жағдайының ерекшелігі болып отыр [1] .

Агроөнеркәсіп құрылымдарының дамуы еңбек ұжымдарының шаруашылық іс-әрекетін ынталандыру формаларының күрделі жүйесін туғызатын, белгіленген өндірістік қатынастар жүйесімен анықталатын мәселе. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарының, оның шаруашылық бөліктерінің, қызмет етуі мен дамуында шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмнің маңызы зор.

Шаруашылық жүргізу механизмі деп «өнімді өндіру, қызмет көрсету
бойынша өндірістік қатынастар мен экономиканы басқаруға негізделген
шаруашылық жүргізу жүйесін» түсіндіреді.

Шаруашылық жүргізу механизмін шаруашылықты басқару жүйесіненәлдекайда кең ұғым деп қарастырады.
Шаруашылық жүргізу механизміне тек экономиканы басқаруға қатыстыкатегорияларды ғана жатқызады.

4. «Шаруашылық жүргізу механизмі нақты қалыптасқан жағдайға
байланысты шаруашылық жүргізудің нақты формалары, басқару әдістері, құқықтық нормалары, ұйымдық құрылымдарының жиынтығын көрсетеді. Осылардың көмегімен қоғам экономикалық заңдары қолданылады».

Қазіргі таңда шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмі ұғымына да түрліше түсінік берілуде. Шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмі туралы түрлі көзқарастар ішінен бірқатар анықтамаларды атап өтуге болады. Олардың ішінде ғалым-экономист, академик Ғ. Ә. Калиевтың, айтыуы бойынша, шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмдері ұғымын өндіріс, айырбас, үлестіру, тұтыну және жинақтау өрісіндегі экономикалық қатынастар механизмдері, немесе осы қатынастарды реттеу және ынталандыру әдістері мен тәсілдерінің өзара байланысты жүйесі, экономикалық процестерді бағалаудың критерийлері мен көрсеткіштері, деп түсіндіреді [2] .

Басқа ғалым-экономист, атап айтканда, Ұлттық академияның академигі Т. Әшімбаев, шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмін «өнім өндірісінің экономикалық реттегіштері мен оларды қолдану ережелерінің жүйесі» деп дәлелдейді. Экономикалық реттегіштер жүйесіне, олар, өнім мен қызмет бағаларын, салықтар мен басқа да бюджеттік төлемдерді, бюджеттен бөлінетін жәрдем ақылар мен несие үшін төленетін пайыз мөлшерін, бюджеттік қаржыландыру, еңбек ақы, экономикалық ынталандыруды жатқызған [3] .

Ал, ғалым-экономист, академик Р. Ю. Қуватовтың пікірі бойынша, экономикалық механизм - бұл қоғамдық таным; ол арқылы қоғамның даму өмірі мен оның қазіргі өсу жағдайын дәлелдеуге болады. Оның пікірінше, экономикалық механизмдер құрамына ауыл шаруашылығына және оның қатысты өндірісіне негізгі біраз мәселені бөліп көрсетуге болады. Олар - жер қатынастары, баға белгілеу, салық салу, несиелеу, сақтандыру, жоспарлау мен болжамдау, мақсатты бағдарламаларды субсидиялау, келісім шарт қатынастары, меншік түрлерінің дамуы, еңбекті ынталандыру, монополияға қарсы қызмет, сыртқы экономикалық байланыстар [4] .

Экономикалық механизмдер экономикалық заңдар талаптарына сәйкес жүзеге асыру бағыттарын түсіну арқылы тарихи дамудың әрбір кезеңінде қайта қаралып, жаңадан қалыптастырылуы қажет. Аталған экономикалық заңдар адамның қызметі арқылы жүзеге асырылады. Бұнда, мемлекеттік, ұжымдық және жеке адам мүдделері ескеріле отырылып, шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмдерінің қызмет етуіне мүмкіндік жасайтын қозғаушы күштің калыптасуы деп түсінуге болады.

«Шаруашылық жүргізу механизмі» мен «шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмі» деген ұқсас ұғымдарды ажырата білген жөн. Өйткені, шаруашылық жүргізу механизмі деп, бүкіл мемлекеттік механизмінің ортақ мақсатына ықпал жасайтын, оған жетуге итермелейтін, қызмет атқаратын бірыңғай ірі қозғаушы ұйымдастыру күшке айналуын айтады. Барлық жағдайда «шаруашылық жүргізу механизмі» категориясы тұтас әлеуметтік қоғамға қатысты қолданылады, яғни тек макродеңгейде ғана пайдаланылады. Ал, әлеуметтік қоғам жүйесінің элементтерінің бірі мемлекет болып табылады.

Жалпылама түрде, экономикалық ынталандыру мен құқықтық мөлшерлер көмегімен қоғамдық өндіріс пен басқаруды ұйымдастырудың түрлері мен әдістері шаруашылық жүргізу механизмі деген ұғым береді. Бұл - өндіріске экономикалық ықпал ету жүйесі мен экономикалық қатынастардың қызмет ету түрлерінің жиынтығы. Көптеген экономисттер шаруашылық жүргізу механизмінің мәнін өндірістің басымды түрімен сипаттайды.

Бірақ та шаруашылық жүргізу механизмінде көбіне оның буындарын бөліп көрсететінің атап өткен жөн (өндірісті және шаруашылық байланыстарын ұйымдастыру формалары, жоспарлау құрылымы, формалары мен әдістері, өндіріске экономикалық әсер ету тұтқаларының жиынтығы) .

Шаруашылық жүргізу механизмінің мазмұнын өндірістік қатынастар жүйесінің шеңберімен ғана шектеу қажеттілігі (дұрыстығы) мәселесі бойынша экономисттер арасында бірдей көзқарас жоқ. Бірқатар экономисттер шаруашылық жүргізу механизмін толық суреттеу үшін өндірістік қатынастар жүйесін қолдану жеткіліксіз деп санайды. Олардың көзқарасы бойынша, тарихи материализм, құқық, психология және т. б. категорияларына да талдау жүргізу екенін ескереді. Алайда, біздің ойымызша, бұндай зерттеу саяси-экономикалық шеңберінен тыс шығып кетеді.

Шаруашылық жүргізу механизмінің элементтерін анықтағанда «шаруашылық жүргізу механизмі» категориясын түсіндіруден бастаған жөн. Сондықтан «шаруашылық жүргізу» және «механизм» деген ұғымдарды жекелей қарастырып түсіну қажет.

«Шаруашылық жүргізу механизмі» категориясының мәнін анықтағанда тағы да төмендегі жағдайларға назар аударған абзал. «Механизм» ұғымын (грек тілінен аударғанда - «машина») «саяси экономия» механика ғылымынан алып қолдануда. Экономикаға қатысты «механизм» категориясын барлық формация экономисттері өз жұмыстарында кеңінен қолданған. Олар «қоғамдық механизм», «буржуазиялық құрылыс механизмі», «өндірістік механизм», «қоғамдық шаруашылық жүргізу механизмі» сияқты ұғымдарды көптеп қолданған болатын.

Механикада «механизмнің» құрамдас компоненттеріне келесілерді жатқызады:

кірме буын - машина-двигателінен қозғалыс алатын құрылғы;
шығатын буын - машина-құралға қозғалыс беретін құрылғы;

- қозғалысты реттейтін буын - кіретін құрылғыдан шығатын құрылғыға
жеткізетін құрылғы.

Кәсіпорынның шаруашылық жүргізу элементтерін нақтылай түсу мақсатында келесі мәселелерді анықтап алған жөн:

1. Механизмнің кіретін буыны ретінде нені қарастыру қажет және қай жерден олар қозғалысқа импульс алады (шаруашылық жүргізу механизмін иерархия түрінде құрғанда экономикалық рөль мәселелері және өндірісті басқару жүйелері) .

Механизмнің шығатын буыны ретінде нені қарастыру қажет және қайжерге олар импульсын береді (өндірісті ұйымдастырғанда өндірістікқатынастар мен құрылымдық деңгейлердің проблемалары) .
Шаруашылық жүргізуде үлестіретін буын ретінде нені қарастырған жөнжәне өндірісті реттеу тәсілдері қандай болады (шаруашылық жүргізудің мәні, мазмұны, құрылымы және жетілдіру жолдарының проблемалары) .

Мемлекеттің экономикалық саясаты кәсіпорынның шаруашылық жүргізу механизміне әсер ету көзін анықтайтын негіз болып саналады. Мемлекеттің экономикалык саясатында екі шешуші күш бар:

мемлекеттің ұйымдастыру күші:
аймақтың ұйымдаспаған күші [5] .

Сондықтан, нарық жағдайында, кәсіпорынның шаруашылық жүргізу механизмі өндірісті қозғау импульсын үш бастамадан алады:

- мемлекет, аймақтың атқару органдарынан;

- экономикалық қатынастар мәселелері бойынша жұмыскерлердің шешімдері мен келісім шарттарының шешімдері түрінде кәсіпорынның еңбек ұжымынан;

- өнім (тауар) тұтынушыларынан.

Бұдан бұрын айтылған мәселелер кәсіпорындарға қатысты шаруашылық жүргізу механизмін анықтап өтуге мүмкіндік берді. Кәсіпорынның шаруашылық жүргізу механизмі - бұл ұдайы өндіріс барысында өндірістік күштер мен өндірістік қатынастардың дамуы мен өзара әрекет ету формалары мен әдістерінің жүйелі түрде үйлесі болып табылады.

Шаруашылық жүргізу механизмін жетілдіру өздігінен емес, өнім өндірісін барынша көбейту құралы ретінде маңызды болып келетінін атап өткен жөн.

Шаруашылық жүргізу механизмі өздігінен жетілу қабілетіне ие және қоғамдык өндіріс элементтерінің жиынтығына неғұрлым бейімделгіш және сай болса, солғұрлым ол тиімді болып келеді деген тұжырымдама жасаған экономисттерді қолдаймыз.

Меншік қатынастары, оның формалары, өзара әрекет ету принциптері, экономикалық заңдар, олардың дамуы осы жүйенің іргетасы саналады. Бұл шаруашылық жүргізу механизмін толық сипаттай алмайды.

Экономикалық әдебиетте шаруашылық жүргізу механизмінің ықпал ету өрісіне шаруашылық қызметтің қай формалары мен әдістерін, қатынастарын енгізу мәселесі бойынша әртүрлі көзқарастар қалыптасқан.

Алайда, «экономика» категориясы (кең мағынада) өндіріс, айырбас, үлестіру, тұтыну барысында адамдар арасында туындайтын өндірістік қатынастар жиынтығын, яғни қоғам базисін анықтайды. Бұл дегеніміз, ол қондырма элементтеріне әсер еткенмен, олар назардан тыс қалып отыр (қоғамның мемлекеттік құрылысы, ұлттық қатынастар, идеологиялық және саяси өмір, құқықтық, моральдық, философиялық және діни көзқарастар, т. с. с. ) . Осыдан, шаруашылық жүргізу механизмі ұғымын түсіндіргенде қондырма элементтері қамтылмай отыр. Алайда, олар қоғам тарапынан белгілі-бір реттеуді қажет ететіні даусыз.

Мұнда маңызды, күрделі, перспективті проблемалардың бірі болып табылатын өндірістік қатынастар (экономикалық базис) мен өндірістік күштер мен қоғам қондырмасының түйіскен жерінде пайда болатын шекаралық категориялар мәселесіне келіп тіреледі. Мәселенің мәні келесіде, қоғамдық құрылымның (өндірістік қатынастар, экономикалық базис, қондырма) түрлі элементтері өзара қатаң шекарамен бөлінбеген. Олардың түйіскен жерінде қатынастардың шекаралық қабаты қалыптасады. Ол, ендігі жерде, қоғамдық құрылыстың екі өрісінің де қатынастары болып табылады.

Сондықтан, шаруашылық жүргізу механизмін тек экономикалық базис өрісіне немесе қондырмаға ғана қатысты категория деп қарастыру бұл ұғымды толық анықтамай, біржақты болып қалады. Бұл, өте маңызды категорияның мәнін соңына дейін ашып беруге мүмкіндік бермейді.

Бұдан, шаруашылық жүргізу механизмін кең мағынада түсіндіретін авторлардың тұғырнамасы дұрыс болып келетінін атап өту қажет:

«Шаруашылық жүргізу механизмі әлеуметтік, саяси . Ол қондырма құбылыстарын да қамтиды, атап айтқанда құқықтықнормаларын, еңбек және мүліктік, т. б. қатынастарын реттеу мәселелерін»;
«Шаруашылық жүргізу механизмі қоғамдық ұдайы өндіріс процесінреттеу құралдары мен әдістерінің жиынтығының барынша кең, кешендісипаттамасы болып табылады» [6, 7] .

Қоғамдық ұдайы өндіріс категориясы шаруашылық жүргізу механизмінің әсер ету өрісін дәлірек сипаттайды, өйткені қоғамдық өнім, жұмыс күші мен өндірістік қатынастардың ұдайы өндірісін, сонымен бірге қоғамдық қондырманы (саясат, идеология, құқық, мораль, т. б. ), яғни қоғамның бүкіл қызметін қамтиды. Осыған орай шаруашылық жүргізу механизмін қоғамдық механизмдер деп атау дұрыс болар. Қоғамдық механизмдер көмегімен қоғамның өмірі реттеліп отырады деп айтуға болады. Алайда, шаруашылық жүргізу механизмі категориясы экономикалық терминдерге сіңіп кеткендіктен, осы атауды өзгертпей-ақ қоюға болады.

Шаруашылық жүргізу механизміне (қоғамдық механизміне) келесідей анықтама беруге болады: «Шаруашылық жүргізу механизмі дегеніміз - бұл белгілі-бір қоғамдық-экономикалық формацияға тән қоғамдық өмірдегі ұдайы өндіріс процесін реттеу әдістерімен (ұйымдастыру, экономикалық, құқықтық, моральдық, діни, т. б. ) сипатталынатын шаруашылық жүргізу тәсілдері» [8] .

Шаруашылық жүргізу механизмінің функционалдық құрылымын келесі түрде сипаттау қажет:

- әлеуметтік механизм (идеология; ұлттық және таптық қатынастар;
әлеуметтік қамсыздандыру; кадырлар даярлау; еңбек пен денсаулықты қорғау) -
бұлар жеке тұлғаның дамуы мен әлеуметтік теңдікті қамтамасыз ететін және
адамдар қажеттілігін қанағаттандыру бойынша экономикалық қызмет
нәтижелерінің жүзеге асырылуын реттейді;

ұйымдық-экономикалық механизм (баға белгілеу; айырбас пен үлестіру; салық салу; қаржыландыру мен несиелеу; өндірісті ұйымдастыру және басқару; материалды ынталандыру және жауапкершілік; меншікті иеленуі құқықтарын жүзеге асыру формалары мен) - бұлар шаруашылық жүргізу механизмінің негізгі және бастапқы буыны болып табылады және моральдық, эстетикалық нормалар шеңберінде материалдық игіліктердің өндіріс, тұтыну қатынастарының жүйесін реттейді;
құқықтық механизм ( жеке құқықтар мен еркінділік; саяси құқықтар менеркінділік; мәдени-әлеуметтік құқықтар мен еркінділік; әлеуметтік-экономикалық құқықтар мен еркінділік) - бұлар меншіктің түрлерін жәнеазаматтардың негізгі құқықтары мен еркінділігін заң жүзінде бекітеді (1-сурет) .

Шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмі шаруашылық жүргізу механизмінің құрамдас бөлігі болып табылады. Шаруашылық жүргізу механизмін жалпы экономиканың қызмет атқару тәсілі деп қарастыру, шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмі экономиканың бастапқы буыны ретіндегі тікелей кәсіпорынның өндірістік қызметін талдау арқылы сипатталады.

Шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмінің мазмұнын өндірістік қатынастар жүйесі шеңберінде қарастыру қажет.

Саяси экономика тұрғысынан, өндірістік қатынастар - бұл материалды бағалықтардың өндірісі, оларды үлестіру, айырбастау, тұтыну барысында адамдар арасында құрылатын экономикалық қатынастар жиынтығынан туады. Өндірістік қатынастар кез-келген өндіріс тәсілінің қажетті шарты болып табылады. Өндірістік қатынастар шектері - бұл олардың қызмет ету өрістері туралы мәселе болып келеді [9] .

Ел экономикасы - бұл бірыңғай халық шаруашылық кешені. Ал оның бастапқы буыны кәсіпорын (өндірістік кооперативтер, шаруашылық серіктестіктер және т. б. ) болып табылады.

Өндірістік қатынастар жүйесінің анықталған деңгейлері негізгі өндірістік буындарының шеңберіндегі ұдайы өндіріс процестерінің ерекшеліктерімен сипатталып, шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмін құратын қатынастарды орнатады. Бұл қатынастардың қасиеттері аграрлық сектордағы шаруашылық жүргізудің экономикалық механизм қызметін анықтайтын басты факторлары болып келеді. Сонымен, өнімнің ұдайы өндірісі шаруашылық жүргізу механизмінің қызмет ету аясы болып табылады [10] .

Кәсіпорынның шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмінің графикалық үлгісі 2 суретте көрсетілген. Меншік нысандары, өндіріс құралдары, еңбек ресурстары осы үлгінің бірыңғай орталығы деп саналады.

1-сурет. Ұдайы өндіріс жағдайындағы шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмінің үлгісі.

Меншік нысандары шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмінің дамуы, қызмет етуінің ұйымдық-экономикалық заңдарына негізделген өндірістік қатынастарының негізі болып келеді. Экономикалық өндірістің түрлі кезеңдеріндегі (ақшалай, тауарлы және өндірістік) өндіріс құралдарының жағдайын бейнелейтін өндірістік құрылымның синтезі шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмінің басты аспектісі болып табылады. Өндірістік процестерді реттеу қажеттілігін анықтайтын еңбек ресурстары да шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмінің басты буыны болып саналады. Реттеу процесі, өз кезегінде, шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмін байланыстырушы буыны болып келетін басқару құрылымының қалыптасуын қажет етеді [11] .

Өндірістік қатынастарды толығымен сипаттау үшін осы өндірістік қатынастар қандай бөліктерден құралады, бұл бөліктердің өзара байланысы мен тәуелділігі қандай деген мәселелерді шешіп алған жөн. Бұл мәселенің терең теориялық және практикалық мәні бар, өйткені өндірістік қатынастар жүйесінің құрылымын тану арқылы ғана нарық жағдайында, ұдайы өндіріс барысында, бұл тұтастықтың қызмет етуін, қайта құрылуын және нығаюын дұрыс түсінуге мүмкіндік береді [12] .

Өндірістік қатынастардың жүйелік құрылымын қарастырмақ бұрын, бұл қатынастардың құрамдас бөліктерін белгілеп алу қажет (2-сурет) . Бұл тұрғыдан, өндірістік қатынастар жүйесін 4 кезеңге бөлуге болады:

материалды бағалықтардың өндірісі;
оларды үлестіру;
айырбастау;
тұтыну.

Бірақ, кәсіпорынның шаруашылық жүргізуінің экономикалық механизмінің ұйымдастырылуы мен тиімді қызмет етуі үшін, өндірістік қатынастардың қалыптасу процесін жүйе түрінде қарастырған жөн.

Өндірістік қатынастар фазаларының (кезеңдерінің) өзара байланысын талдау барысында келесі тұжырымдама жасауға болады: бұл фазалар өзара тікелей және кері байланысқан; тікелей байланыстар құрылысшы ролін атқарса (2-суретте тұтас сызықпен берілген) ; кері байланыс реттеуші ролін атқарады.

Сондықтан, шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмін талдау барысында бұл механизмнің мазмұнын құратын қатынастарды білу қажет. Бұл жұмыстың келесі бөлімдері шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмінің жеке элементтерін жүйелік тұрғысынан талдап, бірқатар мәселелерін шешуге бағытталады.

Шаруашылық жүргізу механизмін өздігінен жетілу қабілетіне ие және қоғамдық прогресс элементтерінің жиынтығына неғұрлым бейімделгіш және сай (адекватты) болса, солғұрлым ол тиімді болып келеді деген тұжырымдама жасаған экономисттерді қолдаймыз.

Нақты жағдай талабына сай және өзара үйлесімді болып келетін шаруашылық жүргізу механизмінің барлық буындарының бірыңғай бағытталуы, шаруашылық жүргізу механизмі өндіріс тиімділігін арттыруға ықпал етуінің маңызды алғы шарты болып табылады.

2-сурет. Ұдайы өндіріс жағдайында өндірістік қатынастар фазаларының қызмет етуі.

Ал, шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмі - бұл, шын мәнісінде, нақты кәсіпорынның өндіріс, айырбас, үлестіру және тұтыну процестеріндегі қайшылықтарын шешу әдістерінің жүйесі. Бұл дегеніміз, нақтылы кәсіпорындарының негізін жоспарлау, басқару әдістері, экономикалық ынталандыру, қаржыландыру, несиелеу, баға белгілеу,

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.