Қазақстан Республикасының банк жүйесінде бөлшек банкингтің теориялық негіздері
МАЗМҰНЫ
КlРlСПЕ ... ... ... ... 8
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНДЕ БӨЛШЕК БАНКИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банк жүйесі және оның қызметінің даму ерекшелiктерi ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.2 Қазақстан Республикасы банктерінің қызметтері және дамуы ... ... ... ... ... .20
1.3 Банкинг: банк өнiмiн және қызметiн сату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
1.5 Қазақстандық банктердiң сыртқы экономикалық қызметi ... ... ... ... ... ... ... .37
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАНК БАНКИНГІНІҢ ДАМУ
ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Экономиканың қазіргі жағдайындағы банк жүйесінің дамуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.2 Коммерциялық банктердің банкингтік қызметтерін экономикалық талдау
(АҚ “Каспиий банкі” материалдары негізінде ) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БАНК
ЖҮЙЕСІН ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ОДАН ӘРІ ДАМЫТУДЫҢ
НЕГІЗГІ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Экономикалық тұрақтылық жағдайындағы банк жүйесінің өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
3.2 Банк жүйесін дамыту проблемаларының шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ...67
3.3 “Каспий банк”АҚ Шымкент Филиалында «INTERFAST» жүйесін
ендіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .80
КlРlСПЕ ... ... ... ... 8
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНДЕ БӨЛШЕК БАНКИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банк жүйесі және оның қызметінің даму ерекшелiктерi ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.2 Қазақстан Республикасы банктерінің қызметтері және дамуы ... ... ... ... ... .20
1.3 Банкинг: банк өнiмiн және қызметiн сату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
1.5 Қазақстандық банктердiң сыртқы экономикалық қызметi ... ... ... ... ... ... ... .37
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАНК БАНКИНГІНІҢ ДАМУ
ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Экономиканың қазіргі жағдайындағы банк жүйесінің дамуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.2 Коммерциялық банктердің банкингтік қызметтерін экономикалық талдау
(АҚ “Каспиий банкі” материалдары негізінде ) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БАНК
ЖҮЙЕСІН ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ОДАН ӘРІ ДАМЫТУДЫҢ
НЕГІЗГІ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Экономикалық тұрақтылық жағдайындағы банк жүйесінің өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
3.2 Банк жүйесін дамыту проблемаларының шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ...67
3.3 “Каспий банк”АҚ Шымкент Филиалында «INTERFAST» жүйесін
ендіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .80
КIРIСПЕ
Нарықтық экономикаға көшумен байланысты Қазақстан Республикасының банктер жүйесiнде ұлттық экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда елеулi өзгерiстер болып жатқаны баршаға мәлiм. Бүгiнгi таңда нарықтық экономика жолына баяғыда түсiп, зор жетiстiктерге жеткен өркениеттi елдер тәжiрибесiн үйрене отырып, банк жүйесiн халықаралық стандарттарға көшiру ел экономикасы үшiн маңызды болып табылады.
Банк жүйесiн реформалау қажетiлiгi Қазақстанның эволюциялық дамуының сапалы, жаңа деңгейге жетуiнiң қажеттiгiнен туындап отыр. Нарықтық экономикаға көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк жүйесi реформалаудың ұзақ та, қиын кезеңiн бастан кешiрдi. Бұл кезеңде елiмiздiң банк жүйесiнде тек сандық емес, сонымен бiрге сапалы өзгерiстер болды деп айтуға болады. Ел Президентi Н.Назарбаев банк жүйесiн реформалау нәтижесi бойынша: ''Елiмiздiң банк жүйесi түбегейлi де сапалы өзгерiстерге ұшырады'' деп мақтанышпен атап өткен болатын.
Қазақстанда банк жүйесiн реформалау iсi ең алдымен коммерциялық банктердi құрудан басталды. Тек Қазақстанда емес, сонымен бiрге бүкiл КСРО аумағындағы бiрiншi болып құрылған банк, Оңтүстiк Қазақстан облысында орналасқан ''Союз'' кооперативтiк банкi болатын. Банк операцияларын жүргiзу құқығын беретiн лицензиясын (рұқсатын) ол 1988 жылдың 24 тамызында алды. Бiрақ, аталмыш банктiң қызметi небәрi 7 жылға ғана созылып, қызметiндегi айтулы елеулi кемшiлiктерi үшiн 1995 жылдың 24 тамызында банк операцияларын жүргiзу үшiн берiлген лицензиясы қайтарылып алынды. Қазақстан аумағында 1988 жылдың 19 қыркүйегiнде құрылған екiншi коммерциялық банкке Алматы Орталық кооперативтiк банкi жатады. Қазiргi кезде аталмыш банк ''БанкЦентрКредит'' ААҚ болып, банк қызметi нарығында өз қызметiн тиiмдi атқаруда.
1995 жылы ''Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметi туралы'' Заңы қабылданды. Бұл Заңда Мемлекеттiк болып табылатын ұлттық банктiң негiзгi мiндеттерiмен қатар, экономикадағы ақша-несиелiк реттеу құралдары, оның атқаратын қызметтерiнiң түрлерi, коммерциялық банктердiң қызметiне бақылау жасау принциптерi мен әдiстерi анықталған болатын.
Қазақстанда банк жүйесiнiң қалыптасқан алғашқы кезеңдерiнде сауатты, кәсiпкерлiк деңгейi жоғары, бiлiктi мамандардың болмауы, банк саласының қызметiн реттейтiн заңнамалардың толық жетiлмеуi банк қызметiн жүзеге асыруда көптеген қателiктер жiберiп, банктердiң жабылып қалуына тiкелей себебiн тигiздi.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етiлуi және банк жүйесiнiң қалыпты қызмет етуiн қамтамасыз ету мақсатында 1997 жылдың наурыз айында ''Заң күшi бар Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы''; 1998 жылдың 28 сәуiрiнде ''Қазақстан Республикасында вексель айналысы туралы''; 1997 жылдың 11 шiлдесiнде ''Банк қызметiнiң мәселелерi бойынша Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы'' бiрқатар заңдары қабылданды.
1995 ж. Қазақстанның банк жүйесiн реформалаудың бағдарламасын жүзеге асыру, осы жүйедегi орта мерзiмдi бағдарламаны жасауға себеп болды. Оның мақсаты мен мiндетi тұтастай алғанда 1990 жылы жасалған бағдарламамен бiрдей. Бiрақ елiмiздiң орталық банкi ретiнде атқарған қызметi барысында жинақталған тәжiрибесi оған экономикасы дамыған елдерге тән, нарықтық экономикаға сай келетiн ақша-несие саясатының құралдарын пайдалануға көшу мiндеттерiн жүктедi.
Қазақстан Республикасының банк жүйесiнiң тұрақтылығы, көбiне екiншi деңгейлi банктердiң тұрақтылығымен байланысты болып келедi. Жоғарыда атап өткен себептерге қоса, төлемсiздiк дағдарысы мен банктерге деген сенiмсiздiк көптеген банктердiң қызметiне тосқауыл болып, банктердiң сенiмдiлiгiн қауiп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктер банкроттықа ұшырады. Ел экономикасында бiрлескен және шет ел банктерiнiң, олардың филиалдарының пайда болуы бәсекелестiктi одан әрi күшейтiп жiбердi. Нәтижесiнде, банктердiң несие ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзiмi ұзартылған несиелердiң көлемi өстi. Жалпы дағдарыс жағдайында коммерциялық банктер тәуекелдiң жоғары деңгейiмен бетпе-бет кездесiп, оған төтеп бере алмаған банктер жабылып қалып жатты. Сондықтан да бiз бүгiнгi таңдағы әлемдiк тәжiрибеде қалыптасқан банк iсiнiң дамуындағы қызметтердiң әдiстемелерiн оқып бiлiп, осы алған бiлiмдi елiмiздiң банк жүйесiнiң практикасында қолданғанымыз абзал.
Тақырыптың тағы бiр маңыздылығы, қарастырылып отырған банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi тенденциялрды, оны басқару ёдiстерi Іазақстанның банк жүйесiн дамуымен және қалыптасуымен байланысты сұрақтарды зерттеудiң жаңа бағыты болып табылады.
Факторлың талдау негiзiнде банк қызметiне әсер ету үшiн бiз әлемдiк тәжiрибеден үлкен көңiл аударып отырмыз және соның көмегi арқылы Қазақстан Республикасында қолдануға тиiмдi де пайдалы банк iсiндегi қызметтердi аныңтау, оны дамыту үшiн әдiстердi саралап отырмыз. Сонымен, коммерциялың банктердiң iс-әрекетi саласы кебеюде. Бiрақ отандың банктер әлемдiк тәжiрибеде белгiлi барлың қызмет түрлерiн енгiздi деуге болмайды. Бұл проблема Қазақстанның банк жүйсi үшiн жаңа бағыт болып табылады, сондыңтан да банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларында қандай да бiр түпкiлiктi зерттеулер жүргiзiлген жоқ. Осы орайда әлемдiк банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi Қазақстан тәжiрибесiнде енгiзу банк жүйесiн реформалаудағы ең өзектi мәселе болып отыр. Барлы аталған себептер осы диплом жұмысының тақырыбын таңдауға, оның ақсатары мен негiзгi мiндеттерiн белгiлеуге өз әсерiн тигiздi.
Жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi: Жұмыстың мақсаты банк жүйесінің дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларды анықтап, әлемдiк банк тәжiрибесiн оқып бiлу және оның жергiлiктi жағдайда бейiмделуi болып табылады.
Қойылған мақсат жұмыстың келесi мiндеттерiн анықтайды:
Нарықтық экономикаға көшумен байланысты Қазақстан Республикасының банктер жүйесiнде ұлттық экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда елеулi өзгерiстер болып жатқаны баршаға мәлiм. Бүгiнгi таңда нарықтық экономика жолына баяғыда түсiп, зор жетiстiктерге жеткен өркениеттi елдер тәжiрибесiн үйрене отырып, банк жүйесiн халықаралық стандарттарға көшiру ел экономикасы үшiн маңызды болып табылады.
Банк жүйесiн реформалау қажетiлiгi Қазақстанның эволюциялық дамуының сапалы, жаңа деңгейге жетуiнiң қажеттiгiнен туындап отыр. Нарықтық экономикаға көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк жүйесi реформалаудың ұзақ та, қиын кезеңiн бастан кешiрдi. Бұл кезеңде елiмiздiң банк жүйесiнде тек сандық емес, сонымен бiрге сапалы өзгерiстер болды деп айтуға болады. Ел Президентi Н.Назарбаев банк жүйесiн реформалау нәтижесi бойынша: ''Елiмiздiң банк жүйесi түбегейлi де сапалы өзгерiстерге ұшырады'' деп мақтанышпен атап өткен болатын.
Қазақстанда банк жүйесiн реформалау iсi ең алдымен коммерциялық банктердi құрудан басталды. Тек Қазақстанда емес, сонымен бiрге бүкiл КСРО аумағындағы бiрiншi болып құрылған банк, Оңтүстiк Қазақстан облысында орналасқан ''Союз'' кооперативтiк банкi болатын. Банк операцияларын жүргiзу құқығын беретiн лицензиясын (рұқсатын) ол 1988 жылдың 24 тамызында алды. Бiрақ, аталмыш банктiң қызметi небәрi 7 жылға ғана созылып, қызметiндегi айтулы елеулi кемшiлiктерi үшiн 1995 жылдың 24 тамызында банк операцияларын жүргiзу үшiн берiлген лицензиясы қайтарылып алынды. Қазақстан аумағында 1988 жылдың 19 қыркүйегiнде құрылған екiншi коммерциялық банкке Алматы Орталық кооперативтiк банкi жатады. Қазiргi кезде аталмыш банк ''БанкЦентрКредит'' ААҚ болып, банк қызметi нарығында өз қызметiн тиiмдi атқаруда.
1995 жылы ''Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметi туралы'' Заңы қабылданды. Бұл Заңда Мемлекеттiк болып табылатын ұлттық банктiң негiзгi мiндеттерiмен қатар, экономикадағы ақша-несиелiк реттеу құралдары, оның атқаратын қызметтерiнiң түрлерi, коммерциялық банктердiң қызметiне бақылау жасау принциптерi мен әдiстерi анықталған болатын.
Қазақстанда банк жүйесiнiң қалыптасқан алғашқы кезеңдерiнде сауатты, кәсiпкерлiк деңгейi жоғары, бiлiктi мамандардың болмауы, банк саласының қызметiн реттейтiн заңнамалардың толық жетiлмеуi банк қызметiн жүзеге асыруда көптеген қателiктер жiберiп, банктердiң жабылып қалуына тiкелей себебiн тигiздi.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етiлуi және банк жүйесiнiң қалыпты қызмет етуiн қамтамасыз ету мақсатында 1997 жылдың наурыз айында ''Заң күшi бар Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы''; 1998 жылдың 28 сәуiрiнде ''Қазақстан Республикасында вексель айналысы туралы''; 1997 жылдың 11 шiлдесiнде ''Банк қызметiнiң мәселелерi бойынша Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы'' бiрқатар заңдары қабылданды.
1995 ж. Қазақстанның банк жүйесiн реформалаудың бағдарламасын жүзеге асыру, осы жүйедегi орта мерзiмдi бағдарламаны жасауға себеп болды. Оның мақсаты мен мiндетi тұтастай алғанда 1990 жылы жасалған бағдарламамен бiрдей. Бiрақ елiмiздiң орталық банкi ретiнде атқарған қызметi барысында жинақталған тәжiрибесi оған экономикасы дамыған елдерге тән, нарықтық экономикаға сай келетiн ақша-несие саясатының құралдарын пайдалануға көшу мiндеттерiн жүктедi.
Қазақстан Республикасының банк жүйесiнiң тұрақтылығы, көбiне екiншi деңгейлi банктердiң тұрақтылығымен байланысты болып келедi. Жоғарыда атап өткен себептерге қоса, төлемсiздiк дағдарысы мен банктерге деген сенiмсiздiк көптеген банктердiң қызметiне тосқауыл болып, банктердiң сенiмдiлiгiн қауiп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктер банкроттықа ұшырады. Ел экономикасында бiрлескен және шет ел банктерiнiң, олардың филиалдарының пайда болуы бәсекелестiктi одан әрi күшейтiп жiбердi. Нәтижесiнде, банктердiң несие ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзiмi ұзартылған несиелердiң көлемi өстi. Жалпы дағдарыс жағдайында коммерциялық банктер тәуекелдiң жоғары деңгейiмен бетпе-бет кездесiп, оған төтеп бере алмаған банктер жабылып қалып жатты. Сондықтан да бiз бүгiнгi таңдағы әлемдiк тәжiрибеде қалыптасқан банк iсiнiң дамуындағы қызметтердiң әдiстемелерiн оқып бiлiп, осы алған бiлiмдi елiмiздiң банк жүйесiнiң практикасында қолданғанымыз абзал.
Тақырыптың тағы бiр маңыздылығы, қарастырылып отырған банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi тенденциялрды, оны басқару ёдiстерi Іазақстанның банк жүйесiн дамуымен және қалыптасуымен байланысты сұрақтарды зерттеудiң жаңа бағыты болып табылады.
Факторлың талдау негiзiнде банк қызметiне әсер ету үшiн бiз әлемдiк тәжiрибеден үлкен көңiл аударып отырмыз және соның көмегi арқылы Қазақстан Республикасында қолдануға тиiмдi де пайдалы банк iсiндегi қызметтердi аныңтау, оны дамыту үшiн әдiстердi саралап отырмыз. Сонымен, коммерциялың банктердiң iс-әрекетi саласы кебеюде. Бiрақ отандың банктер әлемдiк тәжiрибеде белгiлi барлың қызмет түрлерiн енгiздi деуге болмайды. Бұл проблема Қазақстанның банк жүйсi үшiн жаңа бағыт болып табылады, сондыңтан да банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларында қандай да бiр түпкiлiктi зерттеулер жүргiзiлген жоқ. Осы орайда әлемдiк банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi Қазақстан тәжiрибесiнде енгiзу банк жүйесiн реформалаудағы ең өзектi мәселе болып отыр. Барлы аталған себептер осы диплом жұмысының тақырыбын таңдауға, оның ақсатары мен негiзгi мiндеттерiн белгiлеуге өз әсерiн тигiздi.
Жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi: Жұмыстың мақсаты банк жүйесінің дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларды анықтап, әлемдiк банк тәжiрибесiн оқып бiлу және оның жергiлiктi жағдайда бейiмделуi болып табылады.
Қойылған мақсат жұмыстың келесi мiндеттерiн анықтайды:
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. ҚР ''Банк және банк қызметi туралы'' Заңы 31 тамыз 1995 ж.
2. ҚР ұлттық Банкiнiң заң және нормативтiк актiлерiнiң жинақтары Алматы т.1-т.5.
3. Қазақстанның ұлттық Банкi 2004 жылғы есебi.
4. 2002 жылдағы Қазақстан Республикасы ұлттық банкiнiң жылдық есебi. Алматы 2000 г.
5. Қазақстан Республикасы ұлттық банкiнiң статистикалық бюллетенi 1996 год А.2000 г.
6. Қазақстан Республикасы ұлттық банкiнiң Жаршысы 2003 г.
7. Банковское дело. В.И.Колесникова. Л.П.Кроливецкая М.Финансы и статистика 1996 г.
8. Банковское дело. Справочное пособие лод редакцией Ю.А.Бабичевой М.Экономика 1993 г.
9. Долан Э.Дж.Кемпбелл К.Д.Д. Банковское дело и денежно-кредитная политика М.-Л.1991 г.
10. Егоров А.Е. «Проблемы деятельности коммерческих банков на современном этапе развития экономики //Деньги икредит //1995 г.6.-с.4.
11. О.И.Лаврушин . «Банковское дело ң Москва 2000г.
12. Банки Казахстана 1-12.Алматы 2000г.
13. Новейшие банковские технологии.1-12 .Москва 2000г.
14. Нысанбаев К.Тулембаева Ж. «Банки Казахстана и маркетингң. А.2001г
15. Каржы каражат .9-10.Алматы 2000г.
16. Тимоти У.Кох. «Управлени банкомң.-Уфа . Спектр.Часть 5.1993.
17. Парамонова Т.В. «Принципы регулирования банковской сферың //Деньги и кредит //б.-с.IО 1995.
18. Усоскин В.М. «Современный коммерческий банк управление и операций ңМ ИПЦ Вазар-ферро 1994г.
19. Банковские технологии 2002г.
20. Банковские технологии 2003г.
21. РЦБК 11.2003г.
22. Марченко Г.А. «Развитие банковского сектора в Казахстанең //Деньги и кредит //2000г.
23. Спицын Банковский маркетинг М.1993г.
24. «Банки и кредитная политика в условиях переходной экономики А.1995г.
25. «Основы банковского менеджмента под редакцией О.И.Лаврушина М., Инфра М.2002г.
26. Алехин Б.И.Рынок ценных бумаг ''Введение в фондовые операции'' М.Финансы и статистика ,1991г.
27. Миловидов В.Д. Современое банковское дело Опыт США М.Изд.-во МГУ ,1992г.
1. ҚР ''Банк және банк қызметi туралы'' Заңы 31 тамыз 1995 ж.
2. ҚР ұлттық Банкiнiң заң және нормативтiк актiлерiнiң жинақтары Алматы т.1-т.5.
3. Қазақстанның ұлттық Банкi 2004 жылғы есебi.
4. 2002 жылдағы Қазақстан Республикасы ұлттық банкiнiң жылдық есебi. Алматы 2000 г.
5. Қазақстан Республикасы ұлттық банкiнiң статистикалық бюллетенi 1996 год А.2000 г.
6. Қазақстан Республикасы ұлттық банкiнiң Жаршысы 2003 г.
7. Банковское дело. В.И.Колесникова. Л.П.Кроливецкая М.Финансы и статистика 1996 г.
8. Банковское дело. Справочное пособие лод редакцией Ю.А.Бабичевой М.Экономика 1993 г.
9. Долан Э.Дж.Кемпбелл К.Д.Д. Банковское дело и денежно-кредитная политика М.-Л.1991 г.
10. Егоров А.Е. «Проблемы деятельности коммерческих банков на современном этапе развития экономики //Деньги икредит //1995 г.6.-с.4.
11. О.И.Лаврушин . «Банковское дело ң Москва 2000г.
12. Банки Казахстана 1-12.Алматы 2000г.
13. Новейшие банковские технологии.1-12 .Москва 2000г.
14. Нысанбаев К.Тулембаева Ж. «Банки Казахстана и маркетингң. А.2001г
15. Каржы каражат .9-10.Алматы 2000г.
16. Тимоти У.Кох. «Управлени банкомң.-Уфа . Спектр.Часть 5.1993.
17. Парамонова Т.В. «Принципы регулирования банковской сферың //Деньги и кредит //б.-с.IО 1995.
18. Усоскин В.М. «Современный коммерческий банк управление и операций ңМ ИПЦ Вазар-ферро 1994г.
19. Банковские технологии 2002г.
20. Банковские технологии 2003г.
21. РЦБК 11.2003г.
22. Марченко Г.А. «Развитие банковского сектора в Казахстанең //Деньги и кредит //2000г.
23. Спицын Банковский маркетинг М.1993г.
24. «Банки и кредитная политика в условиях переходной экономики А.1995г.
25. «Основы банковского менеджмента под редакцией О.И.Лаврушина М., Инфра М.2002г.
26. Алехин Б.И.Рынок ценных бумаг ''Введение в фондовые операции'' М.Финансы и статистика ,1991г.
27. Миловидов В.Д. Современое банковское дело Опыт США М.Изд.-во МГУ ,1992г.
Мазмұны
КlРlСПЕ ... ... ... ... 8
ҚазаҚстан РеспубликасынЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНДЕ БӨЛШЕК БАНКИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Банк жүйесі және оның қызметінің даму
ерекшелiктерi ... ... ... ... ... .. ... ... .11
2. Қазақстан Республикасы банктерінің қызметтері және
дамуы ... ... ... ... ... .20
1.3 Банкинг: банк өнiмiн және қызметiн
сату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
1.5 Қазақстандық банктердiң сыртқы экономикалық
қызметi ... ... ... ... ... ... ... .37
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАНК БАНКИНГІНІҢ ДАМУ
ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Экономиканың қазіргі жағдайындағы банк жүйесінің дамуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.2 Коммерциялық банктердің банкингтік қызметтерін экономикалық талдау
(АҚ “Каспиий банкі” материалдары негізінде
) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БАНК
ЖҮЙЕСІН ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ОДАН ӘРІ ДАМЫТУДЫҢ
НЕГІЗГІ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
1. Экономикалық тұрақтылық жағдайындағы банк жүйесінің өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
3.2 Банк жүйесін дамыту проблемаларының шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ...67
3.3 “Каспий банк”АҚ Шымкент Филиалында INTERFAST жүйесін
ендіру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...78
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 80
КiРiСПЕ
Нарықтық экономикаға көшумен байланысты Қазақстан Республикасының
банктер жүйесiнде ұлттық экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда
елеулi өзгерiстер болып жатқаны баршаға мәлiм. Бүгiнгi таңда нарықтық
экономика жолына баяғыда түсiп, зор жетiстiктерге жеткен өркениеттi елдер
тәжiрибесiн үйрене отырып, банк жүйесiн халықаралық стандарттарға көшiру ел
экономикасы үшiн маңызды болып табылады.
Банк жүйесiн реформалау қажетiлiгi Қазақстанның эволюциялық дамуының
сапалы, жаңа деңгейге жетуiнiң қажеттiгiнен туындап отыр. Нарықтық
экономикаға көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк жүйесi
реформалаудың ұзақ та, қиын кезеңiн бастан кешiрдi. Бұл кезеңде елiмiздiң
банк жүйесiнде тек сандық емес, сонымен бiрге сапалы өзгерiстер болды деп
айтуға болады. Ел Президентi Н.Назарбаев банк жүйесiн реформалау нәтижесi
бойынша: ''Елiмiздiң банк жүйесi түбегейлi де сапалы өзгерiстерге ұшырады''
деп мақтанышпен атап өткен болатын.
Қазақстанда банк жүйесiн реформалау iсi ең алдымен коммерциялық банктердi
құрудан басталды. Тек Қазақстанда емес, сонымен бiрге бүкiл КСРО
аумағындағы бiрiншi болып құрылған банк, Оңтүстiк Қазақстан облысында
орналасқан ''Союз'' кооперативтiк банкi болатын. Банк операцияларын жүргiзу
құқығын беретiн лицензиясын (рұқсатын) ол 1988 жылдың 24 тамызында алды.
Бiрақ, аталмыш банктiң қызметi небәрi 7 жылға ғана созылып, қызметiндегi
айтулы елеулi кемшiлiктерi үшiн 1995 жылдың 24 тамызында банк операцияларын
жүргiзу үшiн берiлген лицензиясы қайтарылып алынды. Қазақстан аумағында
1988 жылдың 19 қыркүйегiнде құрылған екiншi коммерциялық банкке Алматы
Орталық кооперативтiк банкi жатады. Қазiргi кезде аталмыш банк
''БанкЦентрКредит'' ААҚ болып, банк қызметi нарығында өз қызметiн тиiмдi
атқаруда.
1995 жылы ''Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметi туралы''
Заңы қабылданды. Бұл Заңда Мемлекеттiк болып табылатын ұлттық банктiң
негiзгi мiндеттерiмен қатар, экономикадағы ақша-несиелiк реттеу құралдары,
оның атқаратын қызметтерiнiң түрлерi, коммерциялық банктердiң қызметiне
бақылау жасау принциптерi мен әдiстерi анықталған болатын.
Қазақстанда банк жүйесiнiң қалыптасқан алғашқы кезеңдерiнде сауатты,
кәсiпкерлiк деңгейi жоғары, бiлiктi мамандардың болмауы, банк саласының
қызметiн реттейтiн заңнамалардың толық жетiлмеуi банк қызметiн жүзеге
асыруда көптеген қателiктер жiберiп, банктердiң жабылып қалуына тiкелей
себебiн тигiздi.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етiлуi және банк жүйесiнiң қалыпты
қызмет етуiн қамтамасыз ету мақсатында 1997 жылдың наурыз айында ''Заң күшi
бар Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығына өзгерiстер мен
толықтырулар енгiзу туралы''; 1998 жылдың 28 сәуiрiнде ''Қазақстан
Республикасында вексель айналысы туралы''; 1997 жылдың 11 шiлдесiнде ''Банк
қызметiнiң мәселелерi бойынша Қазақстан Республикасының кейбiр заң
актiлерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы'' бiрқатар заңдары
қабылданды.
1995 ж. Қазақстанның банк жүйесiн реформалаудың бағдарламасын жүзеге
асыру, осы жүйедегi орта мерзiмдi бағдарламаны жасауға себеп болды. Оның
мақсаты мен мiндетi тұтастай алғанда 1990 жылы жасалған бағдарламамен
бiрдей. Бiрақ елiмiздiң орталық банкi ретiнде атқарған қызметi барысында
жинақталған тәжiрибесi оған экономикасы дамыған елдерге тән, нарықтық
экономикаға сай келетiн ақша-несие саясатының құралдарын пайдалануға көшу
мiндеттерiн жүктедi.
Қазақстан Республикасының банк жүйесiнiң тұрақтылығы, көбiне екiншi
деңгейлi банктердiң тұрақтылығымен байланысты болып келедi. Жоғарыда атап
өткен себептерге қоса, төлемсiздiк дағдарысы мен банктерге деген
сенiмсiздiк көптеген банктердiң қызметiне тосқауыл болып, банктердiң
сенiмдiлiгiн қауiп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктер
банкроттықа ұшырады. Ел экономикасында бiрлескен және шет ел банктерiнiң,
олардың филиалдарының пайда болуы бәсекелестiктi одан әрi күшейтiп жiбердi.
Нәтижесiнде, банктердiң несие ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзiмi
ұзартылған несиелердiң көлемi өстi. Жалпы дағдарыс жағдайында коммерциялық
банктер тәуекелдiң жоғары деңгейiмен бетпе-бет кездесiп, оған төтеп бере
алмаған банктер жабылып қалып жатты. Сондықтан да бiз бүгiнгi таңдағы
әлемдiк тәжiрибеде қалыптасқан банк iсiнiң дамуындағы қызметтердiң
әдiстемелерiн оқып бiлiп, осы алған бiлiмдi елiмiздiң банк жүйесiнiң
практикасында қолданғанымыз абзал.
Тақырыптың тағы бiр маңыздылығы, қарастырылып отырған банк iсiнiң
дамуындағы қазiргi кездегi тенденциялрды, оны басқару ёдiстерi Іазақстанның
банк жүйесiн дамуымен және қалыптасуымен байланысты сұрақтарды зерттеудiң
жаңа бағыты болып табылады.
Факторлың талдау негiзiнде банк қызметiне әсер ету үшiн бiз әлемдiк
тәжiрибеден үлкен көңiл аударып отырмыз және соның көмегi арқылы Қазақстан
Республикасында қолдануға тиiмдi де пайдалы банк iсiндегi қызметтердi
аныңтау, оны дамыту үшiн әдiстердi саралап отырмыз. Сонымен, коммерциялың
банктердiң iс-әрекетi саласы кебеюде. Бiрақ отандың банктер әлемдiк
тәжiрибеде белгiлi барлың қызмет түрлерiн енгiздi деуге болмайды. Бұл
проблема Қазақстанның банк жүйсi үшiн жаңа бағыт болып табылады, сондыңтан
да банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларында қандай да бiр
түпкiлiктi зерттеулер жүргiзiлген жоқ. Осы орайда әлемдiк банк iсiнiң
дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi Қазақстан тәжiрибесiнде енгiзу банк
жүйесiн реформалаудағы ең өзектi мәселе болып отыр. Барлы аталған себептер
осы диплом жұмысының тақырыбын таңдауға, оның ақсатары мен негiзгi
мiндеттерiн белгiлеуге өз әсерiн тигiздi.
Жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi: Жұмыстың мақсаты банк жүйесінің
дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларды анықтап, әлемдiк банк тәжiрибесiн
оқып бiлу және оның жергiлiктi жағдайда бейiмделуi болып табылады.
Қойылған мақсат жұмыстың келесi мiндеттерiн анықтайды:
1. Банк iсiнiң дамуынның қазiргi кездегi теориялық сұрақтарды оқып бiлу,
олардың құралын анықтау, маңызын нақтылау және оларға анықтама
беру;
2. Банк қызметінің дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларды анықтау
әдiстерiне талдау жүргiзу және әртүрлi қызмет түрлерiнiң тиiмдiлiгiн
нақты практикалық мысалдармен дәлелдеу;
3. Талдау нәтижелерi бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандың
банк мекемелерiне банк iсiн жетiлдiру үшiн нақты ұсыныстарды
өңдеп шығару.
Жұмыстың пәнi мен объектiсi. Жұмыстың пәнi реттiнде банк iсiнiң
дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi анықтаудың құралдарымен және
әдiстерiмен байланысты теориялық және практикалық сұрақтар саналады.
Жұмыстың объектiсi Қазақстан Республикасының екiншi деңгейлi банктерiнiң
қызметi болып табылады.
Диплом жұмысынын әдiстемелiк негiзiн: Қазақстан Республикасының заңдары,
ережелерi, шетелдiк және отандық экономистердiң ғылыми еңбектерi, оқулықтар
мерзiмдi басылымдардың, статистикалық анықтамалықтардың мәлiметтерi
құрайды.
Диплом жұмысынын құрылымы: жұмыс кiрiспеден, үш бөлiмнен қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
1 ҚазаҚстан РеспубликасынЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНДЕ БӨЛШЕК БАНКИНГТІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Банк жүйесі және оның қызметінің даму ерекшелiктерi
Қазіргі кездегі банк ісі- ұзақ мерзімдік дамудың нәтижесі. Банк образының
алғашқы нұсқалары ретінде, ақша мен тауарды сақтаудың ең тиімді орны
ретінде саналған шіркеулерді алуға болады. Египетте мұндай операциялар
б.э.д. ХХVIII- ХХVII ғ.ғ жүргізілген, ал Вавилон және Ассирияның көптеген
құжаттары, сол уақыттың өзінде қаражатарды сақтау формалары және ссудалық
операциялар заңмен реттелінгендігін, сонымен қоса, қаражаттарды
сақтағандары үшін төлем ақы алынғандығын дәлелдейді.
Мұның барлығы толық мағанасындағы банк ісі емес еді. Банк ісінің
толығымен дамуы, қаражаттарды сақтау қызметтеріне қосымша несиелік
операциялардың жүргізілуі босталған кезден басталады.Банк ісінің алғашқы
кәсіпқойлары ретінде орта ғасырдағы менял және раставщик айтуға болады.
“Банк” сөзінің өзі италияндық “banko” (ақша столы) сөзінен шыққан. Ендеше
банк ісінің дамуы несиелік қатынастардың дамуымен тығыз байланысты.
Сондықтан, қазіргі кездегі банктердің қызметтерінің еркшеліктерін анықтау
үшін, экономикалық қатынастардың бұл саласының даму процессін қарастырған
жөн болады.
Несие қатынастары – ссудалық келісім жөніндегі кредитор мен қарыз
алушының арыснда қалыптасатын қатынас, яғни ссудалық төлемақы және қайтарым
негізінде ақшаны немесе материалдық құндылықтарды белгілі бір уақытқа беру.
Несиелік қатынастардың туындауының объективтік және заңдық сипатты бар
екендігін ұмытпаған жөн. Тауарлай- ақшалық қатынастардың болуы, шаруашылық
субъектілерінің бірін бірімен байланысты екендігін білдіреді. Әрбір
кәсіпорын қаражаттары өндіріс және айналым процесстерінде тек өзіне ғана
тән , бір жағынан мемлекет пен халықтың қаражаттарының айналымымен, екінші
жағынан өзгелей кәсіпорындардың жекелеген айналымдарымен негізделегн, жеке
айналым жасайды.Өддіріс қорларының айналм заңдылықтары экономика салалары
мен кәсіпорындардың өзгеріп отыратын қажеттіліктерін туындаса, ал оның жеке
өзінің айналымы аталған қажеттіліктердің әр кезде туындауына әкеледі: бір
кезе, өндіріс бөлімдерің ақшалай қаражаттарға деген қажеттіліетері жоғары
болса, екіншілерінің уақытша бас қаражатттары қалыптасуы мүмкін.
Мұндай процесстердің нәтижесінде экономикалық қайшылықтар туындайды,
яғни, кәсіпорының ақшалай қаражаттарға деген қажеттілігі мен оның қолда бар
болуы арасындағы қайшылық. Мұндай қайшылықтардың көрінуінің екі нысаны
болуы мүмкін: ақшалай қаржаттардың қолда болу немесе оның уақытша болмау,
сондай-ақ, қосымша қаржаттарға деген қажеттілік пен оның болмау сияқты
қайшылық.
Бірінші қайшылықтың мазмұны мынада, егер кәсіпорының қандайда бір
ақшалай қаражаттары болып және де ол ешқендай табыс әкелмейтін болса, яғни
ешқандай шаруаға қолданылмаса, онда өндірістің тиімділігі төмендейді.
Ендеше өндірістен босаған ақшалай қаражаттар өзінің қолданылыу аясын табуы
тиіс. Ал, өз кезегінде несие арқала қолданыс табуы мүмкін. Ендеше, бірінші
қайшылық өз шешімін тапты деген сөз.
Мұнымен, тек, несиенің қызмет ету мүмкіндігін ғана анықтадық. Өйткені
уақытша бос ақша кері қайтару принципімен, өзге кәсіпорынға берілуі
мүмкін. Сондықтанда несиелік қатынастар туындау үшін, қоғамда осындай
қайтарымды деген қаражаттарға қажеттілік болуы тиіс. Мұндай
қажеттіліктердің болуы жоғарыда талған екінші қайшылықты шешеді.
Егер қосымша қаражаттарға деген қажеттілік пен оның болмауы арасындағы
қайшылық өз шешімдерін тапаса, онда ұдайыөндіріс прцессі тоқтайды. Ендеше
мұндай қажеттіліктер міндетті түрде қанағаттандырылуы тиіс. Теориялық
тұрғыдан қажеттілікті үш тұрлі көздерден қанағаттандыруға болады.
Біріншіден, өзіндік қаржаттаржың резервтік қорын құруа болады. Бірақ бұл
әдісті толық қанағаттанарлық деп қарауға болмайды. Қосымша қаражаттарға
деген уақытша қажеттіліктерді өзіндік капиталдаң резервтік қорымен жабы
кезінде жоғарыда аталған қайшылықтар ( қаражаттардың қолда болуы және оның
болмауы) күрделене түседі. Ендеше қайшылықтардың бірі екнішісінің
асқынуымен шешіледі деген сөз.
Екіншіден, қажеттілікті қайтарымын қажет етпейтін бюджеттік
қаржыландыру жолымен жабуға болады. Жеке өндіріс қажеттілігі тұрғысынан
қарасақ, онда қажеттілік қанағаттандырылды. Ал қоғамдық өндіріс тұрғысынан
қарайтын болса, онда қажеттілік жоғалған жоқ, ол тек бір шаруашылық
деңгейінен екінші шаруашылық деңгейіне ( кәсіпорыннан мемлекеттек) өтті.
Ендеше қайшылықтар өз шешімдерін тапқан жоқ.
Соңғысы, яғни үшінші жолы- уақытша бос қаржаттарды қарызға алу (өзге
кәсіпорындардан, мемлекеттен, халықтан). Мұндай жағдайда, шын мәнінде,
қажеттілік қанағаттандырылады. Қосымша қаражаттарға деген қажеттілік
қанағаттандырылып болғаннан кейін, қарыз қаржат тура солай қайтарылады.
Ендеше, қосымша ақшалай қаржаттарға деген уақытша қажеттілік уақытша
бос қаражаттармен жабылады. Мұндай қаржаттар тек несие (зайым) түрінде
үсынылады.
Неиселік қатынастардың болуы заңды құблыс болып табылады. Несиелік
қатынастар үш кезеңнен өтеді:
ـ Кредитор және қарыз алушы арасындағы тікелей қатынас;
ـ Делдал қатысатын несиелік қатынас;
ـ Реттелінентін несиелік қатынас.
Тарихи және логикалық тұрғыдан, несиелік қатынастардың ең қарапайым
түрі кредитор және қарыз алушы арасындағы тікелей қатынас болып табылады.
Бұл қатынас өте қарапайым болғанымен, несиелік қатынастардың өдан әрі
дамуының көздері болып тадылады.
Несиелік қатынаста делдалдаң қатысуы қатынастың жаңа элементтермн
толықтырылуын білдіреді. Мұндай несиелік қатынастардың негізгі формасы,
банктік несие, яғни банк делдел ретінде болады. Ал банк жүйесінің өзінің
дамуы, несиелік қатынастардың күрделене түсуі, барлығының мүдделерін
теңестіріп отыратын органның болуын талап етеді. Ал ондай қызметті тек
мемлекеттік банктер ғана орындай алады.
Осылай несиелік қатынас жаңа деңгейге көтеріледі, ол үшінші формасы-
реттелінентін несиелік қатынас. Несиелік қатынастың дамуын сурет 1 көруге
болады.
Несие қатынастарының дамуы
Жүйенің алғашқы жағдайының болуы
БІРІНШІ ҚАЙШЫЛЫҚ
Несиеге делдеалдардың қатысу
ЕКІНШІ ҚАЙШЫЛЫҚ
Несиелік қатынастарды реттеуші органдардың туындау,
“банктердің банкі”
Сурет 1
Экономикалық дамудың қазіргі деңгейіне үшінші формасы сай келеді.
Өйкені, несиелік қатынастың әрбір даму кезеңа алғашқысының туындысы болып
табылады. Ендеше үшінші формасы алғашқыларының барлығын қамтиды.
Осындай құрлымды несие механизіміне де үсынуға болады. Ол: біріншіден,
кредитор мен қарыз алушы арасындағы тікелей қатынасты ұйымдастыру;
екіншіден, несиеде делдалдардың болуы (банк жүйесі); үшіншіден, несиелік
қатынастар мен жүйенің қызметтерін реттеп отыратын мехенизімнен түруы
тиіс.
Өзара қатынастың қазғалыстылығы және күрделілігімен ерекшеленентін нарық
экономикасында шешім қабылдау үшін, сараптай білу қаблеті болуы,банк қызмет
ететін шкі, сыртқы орталардың даму заңдылықтарын және болашақты
айқындай білу қажет. Тиімді банктік қызмет үшін әдістемелік нұсқаулықтарды
немесе тәжірибелік машықтың болуы жеткіліксіз, сонымен қатар, теориялық
білімнің болуыда маңызды.
Банк жүйесi – бұл салым қабылдау және несие беру қызметтерiн орындайтын
банктер мен банк институттарының әр алуан түрлерiнiң жиынтығы.
Кез келген мемлекеттiң банк жүйесi жалпы алып қарағанда экономиканың
үлгiсiне байланысты болады. Орталықтандырылған экономикадағы банк жүйесi
нарықтың экономикасы дамыған банк жүйесiнен ерекшеленедi. Экономикадағы
банк жүйесiнiң маңызын дәлелдеп жатудың өзi артық. Банк жүйесi арқылы
мемлекет экономиканың салалық және аумақтық даму саясатын жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасында жүргiзiлген реформалар барысында елiмiзде
классикалық екi деңгейлi банктер жүйесiне өту кезеңi аяқталды. Қазақстан
Республикасының банк жүйесi екi деңгейден тұрады. ұлттық банк мемлекеттiң
орталық банкi болып табылады және ол банк жүйесiнiң жоғарғы (бiрiншi)
деңгейiне жатады. Өзге банктердiң бәрi банк жүйесiнiң төменгi (екiншi)
деңгейiне жатады. Қазақстан Республикасының орталық (ұлттық) банкi
мемлекеттiң негiзгi банкi болып табылады. Олардың қызметi өкiлеттi және
атқарушы өкiмет органдарынан тәуелсiз. Қазақстан Республикасының орталық
банкi – экономикалық дербес мекеме. Ол өзiнiң қызметiн меншiктi табыстары
есебiнен жүзеге асырады.
Орталық банк көптеген қызметтер атқарады. Оның iшiнде негiзгiлерi:
- ақша эмиссиясы (айналымға ақша шығару)
- мемлекеттiң алтын валюта қорын сақтау
- басқа несие беретiн мекемелердiң резервтiк қорларын сақтау
- экономиканы ақша-несие арқылы реттеу
- коммерциялық банктерге несие беру және мемлекеттiк мекемелерге
кассалық қызмет көрсету
- банктердiң, сондай-ақ шет ел валютасын сатып алу, сату және айырбастау
жөнiндегi операцияларды жүзеге асыратын ұйымдастыру қызметiн реттеу
және қадағалау т.б.
Қазақстан Республикасы Орталық банкiнiң ақша-несие саясатын
жүргiзудегi негiзгi құралдары мен әдiстерiне: Қазақстан Ұлттық банкiнiң
сыйақы ставкалары, резервтiк талаптар, оның нарықтағы операциялары,
валюталық реттеу, тiкелей сандық шектеулер жатады.
Коммерциялық банктер банк жүйесiнiң аса маңызды буыны болып
есептеледi. Қазiргi коммерциялық банктер қаржы-несие мекемелерiнiң әмбебап
сипаттағы түрi.
Нарықтық экономикада банктермен қатар банк жүйесiне сақтандыру
компаниялары, инвестициялық банктер, қарыз сақтау ассоциациялары, зейнетақы
қорлары және т.б. осы сияқты арнаулы қаржы-несие институттары ерекше орын
алады. Көп көлемде ақша ресурстарын шоғырландыратын бұл институттар
капиталды тиiмдi орналастыру және қорлану процесiне белсендi қатысады.
Банк жүйесiн жоғарғы дәрежедегi макроэкономикалық мақсаттарды жүзеге
асыратын маңызды құрал ретiнде қарастыруға болады.
Нарықтық экономикаға көшумен байланысты Қазақстан Республикасының
банктер жүйесiнде ұлттық экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда
елеулi өзгерiстер болып жатқаны баршаға мәлiм. Бүгiнгi таңда нарықтық
экономика жолына баяғыда түсiп, зор жетiстiктерге жеткен өркениеттi елдер
тәжiрибесiн үйрене отырып, банк жүйесiн халықаралық стандарттарға көшiру ел
экономикасы үшiн маңызды болып табылады.
Банк жүйесiн реформалау қажетiлiгi Қазақстанның эволюциялық дамуының
сапалы, жаңа деңгейге жетуiнiң қажеттiгiнен туындап отыр. Нарықтық
экономикаға көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк жүйесi
реформалаудың ұзақ та, қиын кезеңiн бастан кешiрдi. Бұл кезеңде елiмiздiң
банк жүйесiнде тек сандық емес, сонымен бiрге сапалы өзгерiстер болды деп
айтуға болады. Қазақстан Республикасының тәуелсiздiк алуының он жылдығына
арналған салтанатты жиналыста ел Президентi Н.Назарбаев банк жүйесiн
реформалау нәтижесi бойынша: Елiмiздiң банк жүйесi түбегейлi де
сапалы өзгерiстерге ұшырады деп мақтанышпен атап өткен болатын.
Қазақстанда банк жүйесiн реформалау iсi ең алдымен коммерциялық
банктердi құрудан басталды. Тек Қазақстанда емес, сонымен бiрге бүкiл КСРО
аумағындағы бiрiншi болып құрылған банк, Оңтүстiк Қазақстан облысында
орналасқан ''Союз'' кооперативтiк банкi болатын. Банк операцияларын жүргiзу
құқығын беретiн лицензиясын (рұқсатын) ол 1988 жылдың 24 тамызында алды.
Бiрақ, аталмыш банктiң қызметi небәрi 7 жылға ғана созылып, қызметiндегi
айтулы елеулi кемшiлiктерi үшiн 1995 жылдың 24 тамызында банк операцияларын
жүргiзу үшiн берiлген лицензиясы қайтарылып алынды. Қазақстан аумағында
1988 жылдың 19 қыркүйегiнде құрылған екiншi коммерциялық банкке Алматы
Орталық кооперативтiк банкi жатады. Қазiргi кезде аталмыш банк
''ЦентрКредит'' ААҚ болып, банк қызметi нарығында өз қызметiн тиiмдi
атқаруда.
1990 жылы ''Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметi
туралы'' Заңы қабылданды. Бұл Заңда Мемлекеттiк болып табылатын ұлттық
банктiң негiзгi мiндеттерiмен қатар, экономикадағы ақша-несиелiк реттеу
құралдары, оның атқаратын қызметтерiнiң түрлерi, коммерциялық банктердiң
қызметiне бақылау жасау принциптерi мен әдiстерi анықталған болатын.
Қазақстанда банк жүйесiнiң қалыптасқан алғашқы кезеңдерiнде сауатты,
кәсiпкерлiк деңгейi жоғары, бiлiктi мамандардың болмауы, банк саласының
қызметiн реттейтiн заңнамалардың толық жетiлмеуi банк қызметiн жүзеге
асыруда көптеген қателiктер жiберiп, банктердiң жабылып қалуына тiкелей
себебiн тигiздi.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етiлуi және банк жүйесiнiң қалыпты қызмет
етуiн қамтамасыз ету мақсатында 1997 жылдың наурыз айында ''Заң күшi бар
Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығына өзгерiстер мен толықтырулар
енгiзу туралы''; 1998 жылдың 28 сәуiрiнде ''Қазақстан Республикасында
векселü айналысы туралы''; 1997 жылдың 11 шiлдесiнде ''Банк қызметiнiң
мәселелерi бойынша Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы'' бiрқатар заңдары қабылданды.
1995 ж. Қазақстанның банк жүйесiн реформалаудың бағдарламасын жүзеге
асыру, осы жүйедегi орта мерзiмдi бағдарламаны жасауға себеп болды. Оның
мақсаты мен мiндетi тұтастай алғанда 1990 жылы жасалған бағдарламамен
бiрдей. Бiрақ елiмiздiң орталық банкi ретiнде атқарған қызметi барысында
жинақталған тәжiрибесi оған экономикасы дамыған елдерге тән, нарықтық
экономикаға сай келетiн ақша-несие саясатының құралдарын пайдалануға көшу
мiндеттерiн жүктедi.
Қазақстан Республикасының банк жүйесiнiң тұрақтылығы, көбiне екiншi
деңгейлi банктердiң тұрақтылығымен байланысты болып келедi. Жоғарыда атап
өткен себептерге қоса, төлемсiздiк дағдарысы мен банктерге деген
сенiмсiздiк көптеген банктердiң қызметiне тосқауыл болып, банктердiң
сенiмдiлiгiн қауiп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктер
банкроттықа ұшырады. Ел экономикасында бiрлескен және шет ел банктерiнiң,
олардың филиалдарының пайда болуы бәсекелестiктi одан әрi күшейтiп жiбердi.
Нәтижесiнде, банктердiң несие ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзiмi
ұзартылған несиелердiң көлемi өстi. Жалпы дағдарыс жағдайында коммерциялық
банктер тәуекелдiң жоғары деңгейiмен бетпе-бет кездесiп, оған төтеп бере
алмаған банктер жабылып қалып жатты. Сондықтан да бiз бүгiнгi таңдағы
әлемдiк тәжiрибеде қалыптасқан банк қызметiн тарату әдiстемелерiн оқып
бiлiп, осы алған бiлiмдi елiмiздiң банк жүйесiнiң практикасында
қолданғанымыз абзал.
Өнеркәсiптiң дамуы барысында банктердiң жаңа қызмет түрлерi дами
бастады. Бұл, ең алдымен, өндiрiстiк циклды қысқа мерзiмдi несиелеумен
байланысты банктердiң операциялары. Айналым капиталын толықтыруға, шикiзат
және материал қорын жасауға, дайын өнiм мен бұйымдарға, еңбекақы төлеуге
ссуда беру кеңiнен қолданыла бастады. Бiрте-бiрте несиелеу мерзiмдерi
ұзара түстi, капиталды ұзақ мерзiмдерге салу үрдiсi байқала түстi.
Сондықтан банк ресурстарының бiр бөлiгi негiзгi капиталға, бағалы
қағаздарға және басқа да активтерге салым жасау үшiн қолданыла бастады. Бұл
жағдайлардың барлығы да ''коммерциялық банк'' терминiнiң бастапқы мәнiнiң
жоғалуына алып келдi. Бүгiнде, ''коммерциялық банк'' терминi мүлде басқа
мәнге ие болып, оның ''iскерлiк'' сипатын бiлдiредi, яғни қазiргi
коммерциялық банктер рынок субъектiлерiне қызмет жасау түрiне қарамастан
барлығына бiрдей қызмет көрсетедi.
Банк операцияларын жүзеге асыру банктiң қызметi болып табылады. Банк
қызметiн клиент мүддесi үшiн белгiлi бiр iс-әрекеттердi орындау деп
сипаттауға болады. Кез келген банк өкiмiнiң негiзiнде клиенттiң қандай да
болмасын қажеттiгiн қанағаттандыруы жатады.
Негiзгi дәстүрлi қызмет түрлерiне қазiргi кезде бұрыннан келе жатқан
салымдарды тарту мен ссуда беру операциялары жатады. Осы қызмет түрлерiнен
сыйақы (мүдде) арасындағы айырмадан банктер табыс алып отырады.
Коммерциялық банктердiң осы операцияларын топтастыра отырып, олар
атқаратын негiзгi функцияларды анықтауға болады:
1) уақытша бос қаржыларды, жинақтарды шоғырландыру (депозиттiк
операциялар);
2) экономика мен тұрғын халықты несиелеу (активтi операциялар);
3) несие ақшаларын шығару;
4) нақты ақшасыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргiзу;
5) инвестициялық қызмет;
6) клиенттерге басқа да қаржы қызметтерiн көрсету.
Заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақшаларын жұмылдыру және
оларды капиталға айналдыру функциясын орындай отырып, банктер ақшалай
табыстар мен жинақтарды салымдар түрiнде шоғырландырады. Салымдарда
топталған жинақтарды ссуда капиталына айналдыру үшiн банктер қарыз
алушыларға несие бередi. Іарыз алушылар қаржыларды өндiрiстi ұлғайтуға,
тауар сатып алуға жұмсайды. Сонымен, коммерциялық банктердiң көмегiмен
салымдар капиталға айналады.
Ақшаларды тиiмдi орналастыру мақсатында салымдарға (депозиттерге)
тартудағы банктердiң қызметiн депозиттiк операциялар деп атайды. Депозиттiк
операциялар негiзiнде коммерциялық банктердiң несие ресурстрының басым
бөлiгi құралады.
Коммерциялық банктердiң екiншi негiзгi дәстүрлi функциясы – экономика
мен тұрғын халықты несиелеу болып табылады. Бұл функция банк қызметiнiң
маңызды бөлiгi болуымен бiрге активтi операцияларға жатады.
Банктiк қызметтердi ең алдымен спецификалық және спецификалық емес
қызметтер деп ажыратуға болады. Ерекше кәсiпорын ретiнде, банк iс-
әрекетiнiң спецификасынан шығатынның барлығы спецификалық қызметтерi болып
табылады. Спецификалық қызметтерге олармен жасалатын операциялардың үш тұрi
жатады: депозиттiк операциялар, несиелiк операциялар, есеп айырысу
операциялар.
Депозиттiк операциялар клиенттердiң банкке ақша қаражаттарын салым
ретiнде орналастырумен байланысты (депозиттер). Берiлген операцияның тарихи
тұрi сақтау операциясы болған, ол кезде адамдар өздерiнiң бағалылықтарын
банктерге сақтайтын, олар жинақтардың қауiпсiздiгiн және сенiмдiлiгiн
қамтамасыз ететiн. Соңынан ақша құралдарын сақтау, құнсызданудан сақтауға
өсе бастады. Адамдар өздерiнiң ақша ресурстарын банкке тек өте қолайлы,
қауiпсiз орынға орналыстыруға ғана емес, сонымен қатар табыс алу, оларды
құнсызданудан, инфляциядан сақтау мақсатымен де қоя бастады. Банк
клиенттерi депозитке ақша салғаны үшiн ссудалық процент алады.
Несиелiк операция банктiң негiзгi операциясы болып табылады. Кейде банктi
iрi несиелiк мекеме деп атауы бекерден емес қой. Және бұл шын мәнiнде
салай: банк активтерiнiң жалпы сомасынан негiзгi бөлiгiн несиелiк
операциялар құрайды. Көбiнесе клиенттердi несиелеу есебiнен банк табыстың
үлкен бөлiгiн де алады. Бiрақ қазiргi заманғы банктiк операциялар
құрылымында несиелiк операция негiзгi болып табылмайды. Инфляция,
экономикалық тоқырау және өте жоғары тәуекелге байланысты коммерциялық
банктер тек несиелеумен ғана емес, сонымен қатар басқа да табысты өте көп
әкелетiн және тәуекелi аз операциялармен жұмыс жасау ұйғарады (мысалы,
валюталық операциялармен).
Жiктелу белгiлерi Ұсынылатын қызметтер түрлерi
Банктiк қызмет Банктердiң өздерiне ғана тән
ерекшелiгiне сәйкес болуына ерекше қызметтер
байланысты Дәстұрлi қызметтер
Қызметтердi алу Заңды тұлғалар
субъектiлерiне тәуелдi Жеке тұлғалар
Банк ресурстарын Активтi операциялар
құру және орналастыру Пассивтi операциялар
әдiсiне байланысты
Ұсынғаны үшiн байланысты Ақылы қызметтер Ақысыз қызметтер
төлемiне
Материалдың өнiмнiң Материалдың өнiм қозғалысымен
байланысы тәуелдi қозғалыс байланысты қызметтер
Таза қызметтер
Банк орындайтын есеп айырысу операциялары нақты және нақтысыз формада
жүзеге асырылады. Клиент тапсырысы бойынша банктер товарлы-материалдың
құндылықтарды сатумен немесе сатып алумен, жалақыны төлеумен салықтарды
аударумен, жинаумен және басқа да маңызды төлемдердi жасаумен байланысты әр
тұрлi шоттар ашуы мүмкiн. Есеп айырысу кезiнде банк сатушылар мен сатып
алушылар арасында кәсiпорындармен салық органдары, тұрғындар, бюджет
арасында делдал болып көрiнедi. Есеп айырысуды орындауда банктер тез арада
байланысуды және банкке түсетiн құжаттарды техникалық өңдеудi қамтамасыз
ететiн әр түрлi Қазiргi заманғы жабдыңтарды қолдалады.
Қарастырылған банктiк операциялардың үш түрін дәстүрлi банктiк
операциялар деп атайды. Дәстүрлiлiктiң белгiсi ұзақ уақыт мерзiмiнде
ұрпақтан ұрпаққа мұра ретiнде өте бередi. Бұл операцияларды ең ежелгi деп
айтуға да облады: оларды ескi банкiлiк үйлер орындаған, Қазiргi заманғы
үлкен және кiшi мұнда ғана емес. Берiлген операциялар дәстүрлiлiк белгiсiн
банк статусын сақтауға мүмкiндiк беру арқылы алады. Банктер болып салым
қабылдайтын, несие беретiн немесе әртұрлi жеке және заңды тұлғалар арасында
есеп айырысуды жүргiзетiн сол немесе басқа да кәсiпорындар немесе
ұйымдартабылады. Тәжiрибе жүзiнде салымдарды белгiлi мерзiмге және белгiлi
процентке алатын қорларды жиi кездестiруге болады, бiрақ бұдан олар банк
бола алмайды. Мысалы, несиелер сауда ұйымдармен бар берiле алады, жалпы бос
Қаржылары бар барлық субъектiлермен де берiле алатыны белгiлi, бiрақ сол
сияқты одан олар банкке айналмайды, ол өзiнiң негiзгi статусын (жағдайын)
сақтайды. Почта клиент тапсырысы бойынша төлемдер жүргiзедi, бiрақ ол
жүргiзетiн есеп айырысу операцияларына қарамастан, ол почта болып қала
бередi, банкке айналмайды.
Берiлген операциялар өзiнiң жиынтығымен банк деп аталатынды құрады. Заңды
банк-бұл қарастырылған барлық үш операцияларды бiр мезгiлде орындайтын
кәсiпорын. Егер үш таза банктiк операциялардың iшiнен бiреуiн, қандай да
бiр үйым орындамаса, онда ол заң бойынша банк болып есептелмейдi, басқа
Қаржылық институт қатарына өтедi. 1995 31 тамыздан олар басқа несиелiк
мекемең атағын алған Қазақстан Республикасының Банктер және банктiк қызмет
туралық заңында.
Банктiк операциялардың дәстүрлi қатарына кассалық операцияларды да
жатқызуға болады. Қазiргi заманғы заңдылықта олар банк құрылатын базалық
операциялар қатарына кiргiзiлмеген, бiрақ өзiндiк ерекшелiгi бойынша олар
банктiк қызметтiң мәнiн көрсетедi. Депозитпен айналысатын банк,
несиелендiрудi және есеп айырысуды жүргiзе отырып, кассалық операцияларды
жүргiзбейдi дегендi ұсыну қиын. Дәстүрлi және дәстүрлi емес операциялар
арасында аралық жағдайды қосымша операциялар алады. Олардың құрамына
валюталық операциялар, бағалы қағаздармен операциялар, алтынмен жасалатын
операциялар, қымбат металлдармен және құймалармен жасалатын операциялар
кiредi. Бұл операцияларды банктер орындалуын мүмкiн.
Қазақстандың коммерциялық банктердiң қызметтертiзiмiнде, тұрғындарға
ұсынылатын қызметтер, әлi маңызды орын алмайды, оларға әлi жеке тұлғалар
үшiн операция тұрлерiнiң соның көбейту қажет болып тур (соның iшiнде,
төлемдердi жасау бойынша, өндiрiстiк және тұтыну қажеттiлiктерiн несиелеу
бойынша, салымдарды қабылдау бойынша төлемдер жаса және т.б.).
1.2 Қазақстан Республикасы банктерінің қызметтері және дамуы
Кез-келген банктiң ұйымдастырылу құрлымы таңдап алынған стратегияның
мақсаттарына жетудегi шартардың маңызды құрамдас бөлiгi болып табылады.
Банктiң тұтас қызметi, оның қалай ұйымдастырылғанына, ондағы басқару
субъектi мен объекттiң арасындағы қатынастардың қалай орнатылғандығына
тәуелдi болып келедi. Сондықтан, банк қызметiн анықтаушы сыртқы және iшкi
факторларға , статегиялық мақсаттарға сай келетiн ұйымдастырылу құрлымын
таңдау , қазiргi кездегi банктердiң өзектi мәсәлелерiнiң бiрiне айналып
отыр.
Банктер әртүрлi нарықтық жағдайларда қызмет етедi, көптеген қызмет
түрлерiн көрсетуге маманданып, алдына стратегиялық мақсаттар қояды.
Ендеше, олардың ұйымдастырылу құрлымдары да әр түрлi болып келедi.
ұйымдастырыу құрлымдарының әр бiр түрiнiң өзiне тән ерекшелiктерi мен
кемшiлiктерi бар. Осы орайда, бұл мiндеттi түрде ұйымдастырылу әдiсiн
таңдауда ескерiлуi тиiс.
Нарық жағдайында қызмет ететiн банктердiң жақсы ұйымдастырылуына,
барлық бөлiмшелердегi қызметшiлердiң жұмыстарын тиiмдi ұйымдастыруға,
басқару қызметiн жүзеге асыруға, клиенттердiң қажеттiлiктерiн масималды
қанағатттандыруға мүмкiндiк беретiн , ұйымдастыру әдiстерiне тоқталып
көрелiк. Банк қызметiн ұйымдастырудың негiзгi үш тобын сурет 2 көруге
болады.
Ұйымдастырылу құрлыммының негiзгi топтары
Сурет 2
Жоғарыда көрсетiлген ұйымдастырылу құрлымының топтары, оларды жiктеудiң
негiдерi бола алады. Негiзгi жiктеу белгiлерiне орай, ұйымдастырылу
құрлымының түрлерiнiң көп екендiнiгiн көруге болады. Оларды кесте түрiнде
сурет 3 келтiруге болады.
Нарықтық жағдайлардың барлығына сәйкес келетiн және қолдануға болатын
ұйымдастырлу құрлымының жоқ екендiгiн ескерген жөн.
Ұйымдастыру құрлымдарының жiктелiнуi
Сурет 3
Банктердiң ұйымдастырылу құрлымдарына көзқарастардың негiзгi
сипаты- банктiң ұйымдастырылу құрлымы қозғалысты элемент болғандықтан,
әрқашанда ұйым мақсаттарна сәйкестендiрiлiп отыруы тиiс.
Бюкратиялық қағида негiзiндегi ұйымдастырылу құрлымы. ХХ ғасырдың басында
немiс социологi М. Вебер бюрократия түсiнiгiн ұйымды құрудың идеалды
моделi деп түсiндiрген болатын. Бұл теорияға сәйкес, ұйымның бюрократиялық
негiзде құрылуы, басқарудың барлық бөлiмдерiнiң жақсы қалыптастырылған
жұмысын, еңбектiң нақты бөлiнуiн, әрбiбр жұмысшы қызметiн қатаң түрде
шектеудi және өз маандығына сай кәсiби қызметшiлердi таңдау дегендi
бiлдiредi. Мұндай талаптар ұйымдастырылу құрлымына дағдылы болып, көптеген
ұйымдардың қызмет негiзiге ендi. Қазiргi күннiң өзiнде бюрократиялық
негiзде құрылған ұйымдарды
кездестiруге болады.
Ұйымды бюрократиялық модель негiзiнде құруда төмендегiдей түрлерiн
қолдануға болады:
▪ Функционалдық ұйымдастырылу құрлымы;
▪ Дивизионалдық негiзде ұйымдастырылу құрлымы;
▪ Халықаралық нарықтарда қазмет етушi ұйымдардың құрлымы.
Бюрократиялық негiздегi ұйымдастырылу құрлымдарының дамуна жеке тоқталып
өтелiк.
Функционалдық ұйымдастырылу құрлымы. Мұндай белгi негiзiндегi
ұйымдастырылған банктер саны аз. Аталған құрлым банктiң қызметiн жекелеген
бөлiктерге бөлiп, олардың әр қайсысы мақсатқа жету үшiн қызмет етедi
дегендi бiлдiредi. Банктiң қызметiнiң жекелеген бөлiктерi ретiнде банктiк
операцияларды басқару, маркетингтiк қызмет, бухгалтерлiк есеп және есеп
беру, шаруашылық басқармасы қызметтерi түсiндiрiледi. Әрбiр бөлiмнiң
қызметтерiнiң мiндет көлемiне қарай қосымша бөлiмшелер ашылуы мүмкiн.
Функционалдық құрлым нарықтық жағдайларға тәуелсiз , қызметтiң қандайда бiр
түрiн ұсынуға жетiк маманданған кiшiрек банктерде қолданылады. Ендеше, бұл
ұйымдастырылу құрлымы тұрақтылық жағдайдың болуын талап етедi. Ал, нарық
жағдайында мұндай идеалды жағдайдың болуы сирек кездеседi, сондықтан
көптеген банктер ұйымдастыбылу құрлымының өзге түрлерiн қолдануға ықлас
бiлдiредi.
Дивизионалдық ұйымдастырылу құрлымы. Нарық шарттарының әрдайым өзгерiп
отыруы, бәсекелестiктiң артуы, банктiк технологиялардың жетiле түсуi және
де банктердiң ұйымдастырылуының iрiлене түсуi дивизионалдық ұйымдастырылу
құрлымдарын қолдану қажеттiлiктерiне әкелдi. Ендеше, банктердi ұсынылатын
өнiмдердiң түрлерiне, тұтынушылар тобы немесе аймақтық белгiлерi бойынша
ұйымдастыру қажеттiлiгi арта түстi денен сөз. Осының салдары ретiнде,
банктердi дивизионалдық негiзде ұйымдастырудың үш түрi бар :
▪ Банк өнiмдерiнiң көптеген түрлерiн ұсынуға бағытталған құрлым;
▪ Тұтынушылардың көптеген түрерiне бағыттылған құлым;
▪ Аймақтық негiздегi ұйымдастырылу құрлымы;
Банк өнiмдерiнiң көптеген түрлерiн ұсынуға бағытталған құрлым
клиенттерiне жекелеген банк қызметтерiнiң үлкен көлемiн ұсынатын банктерде
жиi кездеседi. Қызмет көлемiнiң артуы соншалықты үлкен болғандықтан, тиiмдi
басқару мақсатында, әрбiр өнiмдi басқаруды жеке ұйымдастыру қажет. Бұл
қағида өнiмге бағыттылып ұйымдастырылыған құрлымның негiзi болып табылыды.
Аталмыш құрлым брсқару қызметiн нақты өнiм түрлерi бойынша мамандардың
құзырына шоғырландырады, банк өнiмдерiн әлемдiк стандарттарға жеткiзу және
жаңа өнiм түрлерiн дамыту мүмкiндiгiн бередi (сурет 4).
Банк қызметiн өнiм қағидасына негiздеп ұйымдастыру
Сурет 4
Тұтынушылардың көптеген түрлерiне бағыттылған құлым мақсатты
тұтынушылардың мұқтаждықтарын ескеруге негiзделген (сурет 5).
Тұтынушылардың көптеген түрлеріне байланысты құрлым
Сурет 5
Аймақтық ұйымдастыру құрлымы
Сурет 6
Банктер мұндай ұйымдастырылу құрлымдарын көтерме және бөлшке сауды
клиенттерiне қызмет көрсетуде қолданады. Көтерме сауда клиенттерiне қызмет
көрсетуге мамандануда, банктер ұйымдастырудың қолайлы моделiн iздестiредi.
Мұндай модельдерге жататындар:
ـ Бөлiмшенi басқару негiзiндегi модель;
ـ Бас корпорацияларға қызмет ететiн, бөлiмшелерге негiзделген модель;
ـ Шоттардың жүргiзiлуiне жауапты, қызметшiлерге негiзделген модель;
ـ Өнiм бойынша менеджерлерге негiзделген модель;
ـ Қоғаммен байлыныстар бойнша менеджерге негiзделген модель;
ـ Аралас модель.
Адаптиâтiк ұйымдастырылу құрлымы. Банктер мұндай ұйымдастыру құрлымы
банктiк емес институттур тарапынан бәсекелестiк күрт ататқан кезеңде
қолдана бастады. Нарық тарапынан өзгерiстердiң болуының мұндай шартында,
оған тез арады бейiмделудiң қажеттiлiгi арта түстi. Осы талаптардан
адаптивтiк ұйымдастыру құрлымы туындады (Сурет 7). Әлемдiк тәжiрибеде
мұндай құрлымның негiзгi үш түрi бар:
▪ жобалық құрлым;
▪ матрицалық құрлым;
▪ конгломераттар.
Адаптивтiк құрлым түрлерi
Сурет 7
Келтiрiлген әрбiр ұйымдастыру тобы өзiне тән мiндеттердi шешеiп,
белгiлi бiр шартты жағдайларда ғана қоданылады. Олардың әрқайсысының
өзiндiк ерекшелiктерi бар, ендеше оларды қарастырып кетелiк.
Жобалық құрлым- Банк алдындағы үлкен масштабты мiндеттердi шешуге
мүмкiндiк беретiн ұйымдастыру құрлымы. Банктiң өзiне қандайда бiр жүйенi
ендiруi жоралық құрлымды ұймдастыруға мысал бола алады. Мұндай қосымша
ендiрiлетiн жүйелер жеке басқаруды талап етедi, яғни өте қысқа мерзiмде,
негiзгi қызметке нұсқан келтiрмей максималдi тиiмдiлiктi қамтамасыз ету.
Жүйе толық қызметке ендiрiлгенен кейiн, құрамына мамандар тобы мен банктiң
басқарушы қызметшiлерi кiретiн , арнайы осы мақсатқа құрылған жобалық ұйым
тарқатылады.
Ендеше, жобалық құрлым- банкке уақытша ендiрiлетiн, жобаны жүзеге
асыруда жеке басшылықта болатын ұйымдық құрлым.
Матрицалық құрлым. Мұндай ұйымдастыру құрлымы функционалдық және
дивизионалдық құрлымдардың артықшылықтарын бiрiктiру мүмкiндiгiн бере
отырып, оған қажеттi икемдiлiктi бередi. Матрицилық құрлым да iрi
масштабтағы жобаларды жүзеге асыту үшiн қолданылады. Яғни Банктiң
ұйымдастырылу құрлыммына қосымша матрицалық құрлым “жүктелiнедi”.
Нәтижесiнде пайда болатын “көп” қабатты ұйым банктiң күнделiктi қызмтiмен
байланысты мәселелердi және жобаны жүзеге асырумен байланысты мәселелердi
тиiмдi түрде шеше алады. Матрицалық ұйымның жобалық ұйыммен салыстармалы
ерекшелiгi, тиiмдi де, тұрақты басқаруды қамтамасыз ететiн, бөлiмшелер
басшыларының әсерiнен ерiктi емес.
Конгломераттар нарық өзгерiстерiне тез рейiмделу мүмкiндiгiн бреретiн
бiршеше құрлымдардың бiрлiгi. Мұндай ұйымдастыру құрлымдары басшылықтың бiр
орталықтан болуын, бiрақ бөлiмшелер ағымды қызметпен байланысты шешiмдердi
қабылдауда өз еркiн сақтап қалады. Конгломераттық ұйымдастыру құрлымын
қолдаушы банктер нарық сегменттерiндегi жекелеген бөлiмшелердiң
қызметтерiнiң жетiстiктерi мен жеңiлiстерiне тез арада көңiл аудару
мүмкiндiгiн алады.
Ендеше, адаптивтiк ұйымдастыру құрлымы өзгермелi нарық жағдайларына тез
арада ұйымды бейiмдеу мүмкiндiгiн бергендiктен, соңғы жылдарда кеңiнен
қолдау табуда.
Орталықтану дәрежесiмен ерекшеленетiн ұйымдастырылу құрлымы тұтас
банктiң және жекелеген құрлымдардың ықластарын шоғырландыра отырып,
орталықтың және төменгi басқару звеноларының атқаратын қызметтерiн қатаң
шектеудi көздейдi.
Банк мекемесiнде барлық басқа кәсiпорындар сияқты белгiлi бiр басқару
аппараты болады. Оның құрамына ең алдымен банк қызметiнiң ерекше сипаты
әсер етедi. Банктi кәсiпорын деп есептесек, барлық басқа кәсiпорындарға тән
ортақ белгiлерi де бар, оның дирекциясы, атқарушы бөлiмшелерi, есеп-қисап
бөлiмi, кадрлар бөлiмi т.б.
Сонымен қатар, банк мекемесi ерекше кәсiпорын, ол ақша-несие институты
ретiнде қызмет атқарады, сондықтан оны басқару аппаратының құрылымы банктiң
ерекшелiгiне байланысты. Бұл ерекшелiктердi банк қызметiн ұйымдастырудағы
принциптерден байқауға болады, яғни принцип деп банк мекемесi өз
қызметтерiн жүргiзу үшiн және банк операциясын орындау үшiн бағыт-бағдар
беретiн бастапқы жағдайларды айтамыз.
1. Банктер әдетте функционалдық қағидасы бойынша ұйымдастырылады. Ол
келесi жағдайларды бiлдiредi: банк iрi несие институты ретiнде
қызмет атқаратын болғандықтан, оның басқару аппаратында несиелiк,
кадрлық бөлiмшелерi болуы тиiс. Сонымен бiрге банк есеп айрысу
операцияларын жүргiзетiн болғандықтан, оның құрамында есеп айрысу
операциясын ұйымдастыратын құрылымдық бөлiмдер болуы тиiс. Банк
нақты ақшаны қабылдап және оны беретiн болғандықтан оның кассасы
болуы тиiс. Жалпы алғанда, банк атқаратын қызметтер мен операциялар
оны басқаруларға ерекшелiктер енгiзедi, оларды басқа кәсiпорын
құрылымында кездестiруге болмайды. Тек қана мекемелерiне тән болуы
тиiс қағида.
2. Банктi ұйымдастыру принципiне, сонымен бiрге қойылған мақсатқа
сәйкестiлiк принципi де жатады. Бiзге белгiлi, банктың мақсаты –
пайда алу болып табылады. Ол, банк мекемесi құрылымында ақша
табиғаты бөлiмдер болуы қажет дегендi бiлдiредi (клиенттердi
iздейдi т.б.), яғни банк мекемесiнiң құрамында ақшаның түсiмiн
қамтамасыз ететiн бөлiмдер бар: кiрiстер мен шығыстарды жоспарлап,
банк бюджетiн құрап, шығындар үнемiн қамтамасыз етедi.
3. Жеке бөлiмшелердiң билiк өкiлеттiлiгiнiң сатылылығы принципi.
Билiктiң екi буыны бар: басқарудың жоғарғы звеносы (буыны) және
банктiң басқа да бөлiмшелерi.
Жоғарғысына Банк кеңесi, Банк басқармасы, тексеру комиссиясы басқа да
банктiң маңызды мәселелесiн шешетiн персонал жатады. Төменгi буынына –
барлық басқа бөлiмшелерi жатады.
4. Бiрлескен және үйлескен iс-әрекеттердi қамтамасыз ету принципi.
құрылым сөзi элементтердiң жай ғана жиынтығы емес, олардың
байланысын бiлдiредi. Егер де коммерциялық банк деген статусқа ие
болса, онда өзiнiң құрамында iшкi банк операцияларын атқаратын
бөлiмшелерi болуы қажет, екiншi жағынан қоршаған орта талаптарына
сай болуы керек.
5. Басқаруды тиiмдi, оңтайлы ету принципi. Осы принципке сәйкес, банк
өз қызметiн банктiң дамуына бағыттауы тиiс (мысалы, жаңа қызмет
түрлерiн енгiзу, шығындарды қысқарту, еңбек өнiмдiлiгiн арттыру,
рынокты зерттеу, т.б.)
6. Бақылауды қамтамасыз ету принципi. Мұндағы қажеттi шарт: iшкi және
сыртқы аудит.
7. Персоналдың қызметiн зерттеу принципi. Бұл принциптi жүзеге асыру
үшiн белгiлi бiр ережелердi жасайды (жарғы, белгiлi бiр бөлiмдер
немесе қызметтердiң ережелерi, персоналдың сапалық бiлiктiлiк
дәрежесiн анықтайтын сипаттама). Банк мекемесiнiң әрбiр қызметкерi
өзiнiң мiндеттемесiн бiлуi тиiс немесе ережелерге сәйкес орындалуы
тиiс.
8. Банк мекемесiнiң ағымдағы және қажеттi ақпаратпен қамтамасыз етiлу
принципi және ақпаратты өңдеудiң жаңа әдiстерiн бiлу.
Банк операцияларын жүзеге асыру банктiң қызметi болып табылады. Банк
қызметiн клиент мѕддесi ѕшiн белгiлi бiр iс-әрекеттердi орындау деп
сипаттауға болады. Кез келген банк өкiмiнiң негiзiнде клиенттiң қандай да
болмасын қажеттiгiн қанағаттандыруы жатады.
Негiзгi дәстүрлi қызмет түрлерiне қазiргi кезде бұрыннан келе жатқан
салымдарды тарту мен ссуда беру операциялары жатады. Осы қызмет түрлерiнен
сыйақы (мүдде) арасындағы айырмадан банктер табыс алып отырады.
1.3 Банкинг: банк өнiмiн және қызметiн сату
Банк операцияларын жүзеге асыру банктiң қызметi болып табылады. Банк
қызметiн клиент мүддесi үшiн белгiлi бiр iс-әрекеттердi орындау деп
сипаттауға болады. Кез келген банк өкiмiнiң негiзiнде клиенттiң қандай да
болмасын қажеттiгiн қанағаттандыруы жатады.
Заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақшаларын жұмылдыру және
оларды капиталға айналдыру функциясын орындай отырып, банктер ақшалай
табыстар мен жинақтарды салымдар түрiнде шоғырландырады. Салымдарда
топталған жинақтарды ссуда капиталына айналдыру үшiн банктер қарыз
алушыларға несие бередi. Қарыз алушылар қаржыларды өндiрiстi ұлғайтуға,
тауар сатып алуға жұмсайды. Сонымен, коммерциялық банктердiң көмегiмен
салымдар капиталға айналады.
Ақшаларды тиiмдi орналастыру мақсатында салымдарға (депозиттерге)
тартудағы банктердiң қызметiн депозиттiк операциялар деп атайды. Депозиттiк
операциялар негiзiнде коммерциялық банктердiң несие ресурстрының басым
бөлiгi құралады.
Коммерциялық банктердiң екiншi негiзгi дәстүрлi функциясы – экономика
мен тұрғын халықты несиелеу болып табылады. Бұл функция банк қызметiнiң
маңызды бөлiгi болуымен бiрге активтi операцияларға жатады.
Банктiк қызметтердi ең алдымен спецификалық және спецификалық емес
қызметтер деп ажыратуға болады. Ерекше кәсiпорын ретiнде, банк iс-
әрекетiнiң спецификасынан шығатынның барлығы спецификалық қызметтерi болып
табылады. Спецификалық қызметтерге олармен жасалатын операциялардың үш тұрi
жатады: депозиттiк операциялар, несиелiк операциялар, есеп айырысу
операциялар.
Депозиттiк операциялар клиенттердiң банкке ақша қаражаттарын салым
ретiнде орналастырумен байланысты (депозиттер). Берiлген операцияның тарихи
тұрi сақтау операциясы болған, ол кезде адамдар өздерiнiң бағалылықтарын
банктерге сақтайтын, олар жинақтардың қауiпсiздiгiн және сенiмдiлiгiн
қамтамасыз ететiн. Соңынан ақша құралдарын сақтау, құнсызданудан сақтауға
өсе бастады. Адамдар өздерiнiң ақша ресурстарын банкке тек өте қолайлы,
қауiпсiз орынға орналыстыруға ғана емес, сонымен қатар табыс алу, оларды
құнсызданудан, инфляциядан сақтау мақсатымен де қоя бастады. Банк
клиенттерi депозитке ақша салғаны үшiн ссудалық процент алады.
Несиелiк операция банктiң негiзгi операциясы болып табылады. Кейде банктi
iрi несиелiк мекеме деп атауы бекерден емес қой. Және бұл шын мәнiнде
салай: банк активтерiнiң жалпы сомасынан негiзгi бөлiгiн несиелiк
операциялар құрайды. Көбiнесе клиенттердi несиелеу есебiнен банк табыстың
үлкен бөлiгiн де алады. Бiрақ қазiргi заманғы банктiк операциялар
құрылымында несиелiк операция негiзгi болып табылмайды. Инфляция,
экономикалық тоқырау және өте жоғары тәуекелге байланысты коммерциялық
банктер тек несиелеумен ғана емес, сонымен қатар басқа да табысты өте көп
әкелетiн және тәуекелi аз операциялармен жұмыс жасау ұйғарады (мысалы,
валюталық операциялармен).
Банк орындайтын есеп айырысу операциялары нақты және нақтысыз формада
жүзеге асырылады. Клиент тапсырысы бойынша банктер товарлы-материалдың
құндылықтарды сатумен немесе сатып алумен, жалақыны төлеумен салықтарды
аударумен, жинаумен және басқа да маңызды төлемдердi жасаумен байланысты әр
тұрлi шоттар ашуы мүмкiн. Есеп айырысу кезiнде банк сатушылар мен сатып
алушылар арасында кәсiпорындармен салық органдары, тұрғындар, бюджет
арасында делдал болып көрiнедi. Есеп айырысуды орындауда банктер тез арада
байланысуды және банкке түсетiн құжаттарды техникалық өңдеудi қамтамасыз
ететiн әр түрлi Қазiргi заманғы жабдыңтарды қолдалады.
Кесте 1
Жiктелу белгiлерi Ұсынылатын қызметтер түрлерi
Банктiк қызмет ерекшелiгiнеБанктердiң өздерiне ғана тән ерекше
сәйкес болуына байланысты қызметтер
Дәстұрлi қызметтер
Қызметтердi алу Заңды тұлғалар
субъектiлерiне тәуелдi Жеке тұлғалар
Банк ресурстарын құру Активтi операциялар
және орналастыру әдiсiне байланысты Пассивтi операциялар
Ұсынғаны үшiн байланысты төлемiне Ақылы қызметтер Ақысыз қызметтер
Материалдың өнiмнiң байланысы Материалдың өнiм қозғалысымен
тәуелдi қозғалыс байланысты қызметтер
Таза қызметтер
Қарастырылған банктiк операциялардың үш түрін дәстүрлi банктiк
операциялар деп атайды. Дәстүрлiлiктiң белгiсi ұзақ уақыт мерзiмiнде
ұрпақтан ұрпаққа мұра ретiнде өте бередi. Бұл операцияларды ең ежелгi деп
айтуға да облады: оларды ескi банкiлiк үйлер орындаған, Қазiргi заманғы
үлкен және кiшi мұнда ғана емес. Берiлген операциялар дәстүрлiлiк белгiсiн
банк статусын сақтауға мүмкiндiк беру арқылы алады. Банктер болып салым
қабылдайтын, несие беретiн немесе әртұрлi жеке және заңды тұлғалар арасында
есеп айырысуды жүргiзетiн сол немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КlРlСПЕ ... ... ... ... 8
ҚазаҚстан РеспубликасынЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНДЕ БӨЛШЕК БАНКИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Банк жүйесі және оның қызметінің даму
ерекшелiктерi ... ... ... ... ... .. ... ... .11
2. Қазақстан Республикасы банктерінің қызметтері және
дамуы ... ... ... ... ... .20
1.3 Банкинг: банк өнiмiн және қызметiн
сату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
1.5 Қазақстандық банктердiң сыртқы экономикалық
қызметi ... ... ... ... ... ... ... .37
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАНК БАНКИНГІНІҢ ДАМУ
ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Экономиканың қазіргі жағдайындағы банк жүйесінің дамуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.2 Коммерциялық банктердің банкингтік қызметтерін экономикалық талдау
(АҚ “Каспиий банкі” материалдары негізінде
) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БАНК
ЖҮЙЕСІН ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ОДАН ӘРІ ДАМЫТУДЫҢ
НЕГІЗГІ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
1. Экономикалық тұрақтылық жағдайындағы банк жүйесінің өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
3.2 Банк жүйесін дамыту проблемаларының шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ...67
3.3 “Каспий банк”АҚ Шымкент Филиалында INTERFAST жүйесін
ендіру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...78
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 80
КiРiСПЕ
Нарықтық экономикаға көшумен байланысты Қазақстан Республикасының
банктер жүйесiнде ұлттық экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда
елеулi өзгерiстер болып жатқаны баршаға мәлiм. Бүгiнгi таңда нарықтық
экономика жолына баяғыда түсiп, зор жетiстiктерге жеткен өркениеттi елдер
тәжiрибесiн үйрене отырып, банк жүйесiн халықаралық стандарттарға көшiру ел
экономикасы үшiн маңызды болып табылады.
Банк жүйесiн реформалау қажетiлiгi Қазақстанның эволюциялық дамуының
сапалы, жаңа деңгейге жетуiнiң қажеттiгiнен туындап отыр. Нарықтық
экономикаға көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк жүйесi
реформалаудың ұзақ та, қиын кезеңiн бастан кешiрдi. Бұл кезеңде елiмiздiң
банк жүйесiнде тек сандық емес, сонымен бiрге сапалы өзгерiстер болды деп
айтуға болады. Ел Президентi Н.Назарбаев банк жүйесiн реформалау нәтижесi
бойынша: ''Елiмiздiң банк жүйесi түбегейлi де сапалы өзгерiстерге ұшырады''
деп мақтанышпен атап өткен болатын.
Қазақстанда банк жүйесiн реформалау iсi ең алдымен коммерциялық банктердi
құрудан басталды. Тек Қазақстанда емес, сонымен бiрге бүкiл КСРО
аумағындағы бiрiншi болып құрылған банк, Оңтүстiк Қазақстан облысында
орналасқан ''Союз'' кооперативтiк банкi болатын. Банк операцияларын жүргiзу
құқығын беретiн лицензиясын (рұқсатын) ол 1988 жылдың 24 тамызында алды.
Бiрақ, аталмыш банктiң қызметi небәрi 7 жылға ғана созылып, қызметiндегi
айтулы елеулi кемшiлiктерi үшiн 1995 жылдың 24 тамызында банк операцияларын
жүргiзу үшiн берiлген лицензиясы қайтарылып алынды. Қазақстан аумағында
1988 жылдың 19 қыркүйегiнде құрылған екiншi коммерциялық банкке Алматы
Орталық кооперативтiк банкi жатады. Қазiргi кезде аталмыш банк
''БанкЦентрКредит'' ААҚ болып, банк қызметi нарығында өз қызметiн тиiмдi
атқаруда.
1995 жылы ''Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметi туралы''
Заңы қабылданды. Бұл Заңда Мемлекеттiк болып табылатын ұлттық банктiң
негiзгi мiндеттерiмен қатар, экономикадағы ақша-несиелiк реттеу құралдары,
оның атқаратын қызметтерiнiң түрлерi, коммерциялық банктердiң қызметiне
бақылау жасау принциптерi мен әдiстерi анықталған болатын.
Қазақстанда банк жүйесiнiң қалыптасқан алғашқы кезеңдерiнде сауатты,
кәсiпкерлiк деңгейi жоғары, бiлiктi мамандардың болмауы, банк саласының
қызметiн реттейтiн заңнамалардың толық жетiлмеуi банк қызметiн жүзеге
асыруда көптеген қателiктер жiберiп, банктердiң жабылып қалуына тiкелей
себебiн тигiздi.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етiлуi және банк жүйесiнiң қалыпты
қызмет етуiн қамтамасыз ету мақсатында 1997 жылдың наурыз айында ''Заң күшi
бар Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығына өзгерiстер мен
толықтырулар енгiзу туралы''; 1998 жылдың 28 сәуiрiнде ''Қазақстан
Республикасында вексель айналысы туралы''; 1997 жылдың 11 шiлдесiнде ''Банк
қызметiнiң мәселелерi бойынша Қазақстан Республикасының кейбiр заң
актiлерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы'' бiрқатар заңдары
қабылданды.
1995 ж. Қазақстанның банк жүйесiн реформалаудың бағдарламасын жүзеге
асыру, осы жүйедегi орта мерзiмдi бағдарламаны жасауға себеп болды. Оның
мақсаты мен мiндетi тұтастай алғанда 1990 жылы жасалған бағдарламамен
бiрдей. Бiрақ елiмiздiң орталық банкi ретiнде атқарған қызметi барысында
жинақталған тәжiрибесi оған экономикасы дамыған елдерге тән, нарықтық
экономикаға сай келетiн ақша-несие саясатының құралдарын пайдалануға көшу
мiндеттерiн жүктедi.
Қазақстан Республикасының банк жүйесiнiң тұрақтылығы, көбiне екiншi
деңгейлi банктердiң тұрақтылығымен байланысты болып келедi. Жоғарыда атап
өткен себептерге қоса, төлемсiздiк дағдарысы мен банктерге деген
сенiмсiздiк көптеген банктердiң қызметiне тосқауыл болып, банктердiң
сенiмдiлiгiн қауiп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктер
банкроттықа ұшырады. Ел экономикасында бiрлескен және шет ел банктерiнiң,
олардың филиалдарының пайда болуы бәсекелестiктi одан әрi күшейтiп жiбердi.
Нәтижесiнде, банктердiң несие ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзiмi
ұзартылған несиелердiң көлемi өстi. Жалпы дағдарыс жағдайында коммерциялық
банктер тәуекелдiң жоғары деңгейiмен бетпе-бет кездесiп, оған төтеп бере
алмаған банктер жабылып қалып жатты. Сондықтан да бiз бүгiнгi таңдағы
әлемдiк тәжiрибеде қалыптасқан банк iсiнiң дамуындағы қызметтердiң
әдiстемелерiн оқып бiлiп, осы алған бiлiмдi елiмiздiң банк жүйесiнiң
практикасында қолданғанымыз абзал.
Тақырыптың тағы бiр маңыздылығы, қарастырылып отырған банк iсiнiң
дамуындағы қазiргi кездегi тенденциялрды, оны басқару ёдiстерi Іазақстанның
банк жүйесiн дамуымен және қалыптасуымен байланысты сұрақтарды зерттеудiң
жаңа бағыты болып табылады.
Факторлың талдау негiзiнде банк қызметiне әсер ету үшiн бiз әлемдiк
тәжiрибеден үлкен көңiл аударып отырмыз және соның көмегi арқылы Қазақстан
Республикасында қолдануға тиiмдi де пайдалы банк iсiндегi қызметтердi
аныңтау, оны дамыту үшiн әдiстердi саралап отырмыз. Сонымен, коммерциялың
банктердiң iс-әрекетi саласы кебеюде. Бiрақ отандың банктер әлемдiк
тәжiрибеде белгiлi барлың қызмет түрлерiн енгiздi деуге болмайды. Бұл
проблема Қазақстанның банк жүйсi үшiн жаңа бағыт болып табылады, сондыңтан
да банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларында қандай да бiр
түпкiлiктi зерттеулер жүргiзiлген жоқ. Осы орайда әлемдiк банк iсiнiң
дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi Қазақстан тәжiрибесiнде енгiзу банк
жүйесiн реформалаудағы ең өзектi мәселе болып отыр. Барлы аталған себептер
осы диплом жұмысының тақырыбын таңдауға, оның ақсатары мен негiзгi
мiндеттерiн белгiлеуге өз әсерiн тигiздi.
Жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi: Жұмыстың мақсаты банк жүйесінің
дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларды анықтап, әлемдiк банк тәжiрибесiн
оқып бiлу және оның жергiлiктi жағдайда бейiмделуi болып табылады.
Қойылған мақсат жұмыстың келесi мiндеттерiн анықтайды:
1. Банк iсiнiң дамуынның қазiргi кездегi теориялық сұрақтарды оқып бiлу,
олардың құралын анықтау, маңызын нақтылау және оларға анықтама
беру;
2. Банк қызметінің дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларды анықтау
әдiстерiне талдау жүргiзу және әртүрлi қызмет түрлерiнiң тиiмдiлiгiн
нақты практикалық мысалдармен дәлелдеу;
3. Талдау нәтижелерi бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандың
банк мекемелерiне банк iсiн жетiлдiру үшiн нақты ұсыныстарды
өңдеп шығару.
Жұмыстың пәнi мен объектiсi. Жұмыстың пәнi реттiнде банк iсiнiң
дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi анықтаудың құралдарымен және
әдiстерiмен байланысты теориялық және практикалық сұрақтар саналады.
Жұмыстың объектiсi Қазақстан Республикасының екiншi деңгейлi банктерiнiң
қызметi болып табылады.
Диплом жұмысынын әдiстемелiк негiзiн: Қазақстан Республикасының заңдары,
ережелерi, шетелдiк және отандық экономистердiң ғылыми еңбектерi, оқулықтар
мерзiмдi басылымдардың, статистикалық анықтамалықтардың мәлiметтерi
құрайды.
Диплом жұмысынын құрылымы: жұмыс кiрiспеден, үш бөлiмнен қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
1 ҚазаҚстан РеспубликасынЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНДЕ БӨЛШЕК БАНКИНГТІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Банк жүйесі және оның қызметінің даму ерекшелiктерi
Қазіргі кездегі банк ісі- ұзақ мерзімдік дамудың нәтижесі. Банк образының
алғашқы нұсқалары ретінде, ақша мен тауарды сақтаудың ең тиімді орны
ретінде саналған шіркеулерді алуға болады. Египетте мұндай операциялар
б.э.д. ХХVIII- ХХVII ғ.ғ жүргізілген, ал Вавилон және Ассирияның көптеген
құжаттары, сол уақыттың өзінде қаражатарды сақтау формалары және ссудалық
операциялар заңмен реттелінгендігін, сонымен қоса, қаражаттарды
сақтағандары үшін төлем ақы алынғандығын дәлелдейді.
Мұның барлығы толық мағанасындағы банк ісі емес еді. Банк ісінің
толығымен дамуы, қаражаттарды сақтау қызметтеріне қосымша несиелік
операциялардың жүргізілуі босталған кезден басталады.Банк ісінің алғашқы
кәсіпқойлары ретінде орта ғасырдағы менял және раставщик айтуға болады.
“Банк” сөзінің өзі италияндық “banko” (ақша столы) сөзінен шыққан. Ендеше
банк ісінің дамуы несиелік қатынастардың дамуымен тығыз байланысты.
Сондықтан, қазіргі кездегі банктердің қызметтерінің еркшеліктерін анықтау
үшін, экономикалық қатынастардың бұл саласының даму процессін қарастырған
жөн болады.
Несие қатынастары – ссудалық келісім жөніндегі кредитор мен қарыз
алушының арыснда қалыптасатын қатынас, яғни ссудалық төлемақы және қайтарым
негізінде ақшаны немесе материалдық құндылықтарды белгілі бір уақытқа беру.
Несиелік қатынастардың туындауының объективтік және заңдық сипатты бар
екендігін ұмытпаған жөн. Тауарлай- ақшалық қатынастардың болуы, шаруашылық
субъектілерінің бірін бірімен байланысты екендігін білдіреді. Әрбір
кәсіпорын қаражаттары өндіріс және айналым процесстерінде тек өзіне ғана
тән , бір жағынан мемлекет пен халықтың қаражаттарының айналымымен, екінші
жағынан өзгелей кәсіпорындардың жекелеген айналымдарымен негізделегн, жеке
айналым жасайды.Өддіріс қорларының айналм заңдылықтары экономика салалары
мен кәсіпорындардың өзгеріп отыратын қажеттіліктерін туындаса, ал оның жеке
өзінің айналымы аталған қажеттіліктердің әр кезде туындауына әкеледі: бір
кезе, өндіріс бөлімдерің ақшалай қаражаттарға деген қажеттіліетері жоғары
болса, екіншілерінің уақытша бас қаражатттары қалыптасуы мүмкін.
Мұндай процесстердің нәтижесінде экономикалық қайшылықтар туындайды,
яғни, кәсіпорының ақшалай қаражаттарға деген қажеттілігі мен оның қолда бар
болуы арасындағы қайшылық. Мұндай қайшылықтардың көрінуінің екі нысаны
болуы мүмкін: ақшалай қаржаттардың қолда болу немесе оның уақытша болмау,
сондай-ақ, қосымша қаржаттарға деген қажеттілік пен оның болмау сияқты
қайшылық.
Бірінші қайшылықтың мазмұны мынада, егер кәсіпорының қандайда бір
ақшалай қаражаттары болып және де ол ешқендай табыс әкелмейтін болса, яғни
ешқандай шаруаға қолданылмаса, онда өндірістің тиімділігі төмендейді.
Ендеше өндірістен босаған ақшалай қаражаттар өзінің қолданылыу аясын табуы
тиіс. Ал, өз кезегінде несие арқала қолданыс табуы мүмкін. Ендеше, бірінші
қайшылық өз шешімін тапты деген сөз.
Мұнымен, тек, несиенің қызмет ету мүмкіндігін ғана анықтадық. Өйткені
уақытша бос ақша кері қайтару принципімен, өзге кәсіпорынға берілуі
мүмкін. Сондықтанда несиелік қатынастар туындау үшін, қоғамда осындай
қайтарымды деген қаражаттарға қажеттілік болуы тиіс. Мұндай
қажеттіліктердің болуы жоғарыда талған екінші қайшылықты шешеді.
Егер қосымша қаражаттарға деген қажеттілік пен оның болмауы арасындағы
қайшылық өз шешімдерін тапаса, онда ұдайыөндіріс прцессі тоқтайды. Ендеше
мұндай қажеттіліктер міндетті түрде қанағаттандырылуы тиіс. Теориялық
тұрғыдан қажеттілікті үш тұрлі көздерден қанағаттандыруға болады.
Біріншіден, өзіндік қаржаттаржың резервтік қорын құруа болады. Бірақ бұл
әдісті толық қанағаттанарлық деп қарауға болмайды. Қосымша қаражаттарға
деген уақытша қажеттіліктерді өзіндік капиталдаң резервтік қорымен жабы
кезінде жоғарыда аталған қайшылықтар ( қаражаттардың қолда болуы және оның
болмауы) күрделене түседі. Ендеше қайшылықтардың бірі екнішісінің
асқынуымен шешіледі деген сөз.
Екіншіден, қажеттілікті қайтарымын қажет етпейтін бюджеттік
қаржыландыру жолымен жабуға болады. Жеке өндіріс қажеттілігі тұрғысынан
қарасақ, онда қажеттілік қанағаттандырылды. Ал қоғамдық өндіріс тұрғысынан
қарайтын болса, онда қажеттілік жоғалған жоқ, ол тек бір шаруашылық
деңгейінен екінші шаруашылық деңгейіне ( кәсіпорыннан мемлекеттек) өтті.
Ендеше қайшылықтар өз шешімдерін тапқан жоқ.
Соңғысы, яғни үшінші жолы- уақытша бос қаржаттарды қарызға алу (өзге
кәсіпорындардан, мемлекеттен, халықтан). Мұндай жағдайда, шын мәнінде,
қажеттілік қанағаттандырылады. Қосымша қаражаттарға деген қажеттілік
қанағаттандырылып болғаннан кейін, қарыз қаржат тура солай қайтарылады.
Ендеше, қосымша ақшалай қаржаттарға деген уақытша қажеттілік уақытша
бос қаражаттармен жабылады. Мұндай қаржаттар тек несие (зайым) түрінде
үсынылады.
Неиселік қатынастардың болуы заңды құблыс болып табылады. Несиелік
қатынастар үш кезеңнен өтеді:
ـ Кредитор және қарыз алушы арасындағы тікелей қатынас;
ـ Делдал қатысатын несиелік қатынас;
ـ Реттелінентін несиелік қатынас.
Тарихи және логикалық тұрғыдан, несиелік қатынастардың ең қарапайым
түрі кредитор және қарыз алушы арасындағы тікелей қатынас болып табылады.
Бұл қатынас өте қарапайым болғанымен, несиелік қатынастардың өдан әрі
дамуының көздері болып тадылады.
Несиелік қатынаста делдалдаң қатысуы қатынастың жаңа элементтермн
толықтырылуын білдіреді. Мұндай несиелік қатынастардың негізгі формасы,
банктік несие, яғни банк делдел ретінде болады. Ал банк жүйесінің өзінің
дамуы, несиелік қатынастардың күрделене түсуі, барлығының мүдделерін
теңестіріп отыратын органның болуын талап етеді. Ал ондай қызметті тек
мемлекеттік банктер ғана орындай алады.
Осылай несиелік қатынас жаңа деңгейге көтеріледі, ол үшінші формасы-
реттелінентін несиелік қатынас. Несиелік қатынастың дамуын сурет 1 көруге
болады.
Несие қатынастарының дамуы
Жүйенің алғашқы жағдайының болуы
БІРІНШІ ҚАЙШЫЛЫҚ
Несиеге делдеалдардың қатысу
ЕКІНШІ ҚАЙШЫЛЫҚ
Несиелік қатынастарды реттеуші органдардың туындау,
“банктердің банкі”
Сурет 1
Экономикалық дамудың қазіргі деңгейіне үшінші формасы сай келеді.
Өйкені, несиелік қатынастың әрбір даму кезеңа алғашқысының туындысы болып
табылады. Ендеше үшінші формасы алғашқыларының барлығын қамтиды.
Осындай құрлымды несие механизіміне де үсынуға болады. Ол: біріншіден,
кредитор мен қарыз алушы арасындағы тікелей қатынасты ұйымдастыру;
екіншіден, несиеде делдалдардың болуы (банк жүйесі); үшіншіден, несиелік
қатынастар мен жүйенің қызметтерін реттеп отыратын мехенизімнен түруы
тиіс.
Өзара қатынастың қазғалыстылығы және күрделілігімен ерекшеленентін нарық
экономикасында шешім қабылдау үшін, сараптай білу қаблеті болуы,банк қызмет
ететін шкі, сыртқы орталардың даму заңдылықтарын және болашақты
айқындай білу қажет. Тиімді банктік қызмет үшін әдістемелік нұсқаулықтарды
немесе тәжірибелік машықтың болуы жеткіліксіз, сонымен қатар, теориялық
білімнің болуыда маңызды.
Банк жүйесi – бұл салым қабылдау және несие беру қызметтерiн орындайтын
банктер мен банк институттарының әр алуан түрлерiнiң жиынтығы.
Кез келген мемлекеттiң банк жүйесi жалпы алып қарағанда экономиканың
үлгiсiне байланысты болады. Орталықтандырылған экономикадағы банк жүйесi
нарықтың экономикасы дамыған банк жүйесiнен ерекшеленедi. Экономикадағы
банк жүйесiнiң маңызын дәлелдеп жатудың өзi артық. Банк жүйесi арқылы
мемлекет экономиканың салалық және аумақтық даму саясатын жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасында жүргiзiлген реформалар барысында елiмiзде
классикалық екi деңгейлi банктер жүйесiне өту кезеңi аяқталды. Қазақстан
Республикасының банк жүйесi екi деңгейден тұрады. ұлттық банк мемлекеттiң
орталық банкi болып табылады және ол банк жүйесiнiң жоғарғы (бiрiншi)
деңгейiне жатады. Өзге банктердiң бәрi банк жүйесiнiң төменгi (екiншi)
деңгейiне жатады. Қазақстан Республикасының орталық (ұлттық) банкi
мемлекеттiң негiзгi банкi болып табылады. Олардың қызметi өкiлеттi және
атқарушы өкiмет органдарынан тәуелсiз. Қазақстан Республикасының орталық
банкi – экономикалық дербес мекеме. Ол өзiнiң қызметiн меншiктi табыстары
есебiнен жүзеге асырады.
Орталық банк көптеген қызметтер атқарады. Оның iшiнде негiзгiлерi:
- ақша эмиссиясы (айналымға ақша шығару)
- мемлекеттiң алтын валюта қорын сақтау
- басқа несие беретiн мекемелердiң резервтiк қорларын сақтау
- экономиканы ақша-несие арқылы реттеу
- коммерциялық банктерге несие беру және мемлекеттiк мекемелерге
кассалық қызмет көрсету
- банктердiң, сондай-ақ шет ел валютасын сатып алу, сату және айырбастау
жөнiндегi операцияларды жүзеге асыратын ұйымдастыру қызметiн реттеу
және қадағалау т.б.
Қазақстан Республикасы Орталық банкiнiң ақша-несие саясатын
жүргiзудегi негiзгi құралдары мен әдiстерiне: Қазақстан Ұлттық банкiнiң
сыйақы ставкалары, резервтiк талаптар, оның нарықтағы операциялары,
валюталық реттеу, тiкелей сандық шектеулер жатады.
Коммерциялық банктер банк жүйесiнiң аса маңызды буыны болып
есептеледi. Қазiргi коммерциялық банктер қаржы-несие мекемелерiнiң әмбебап
сипаттағы түрi.
Нарықтық экономикада банктермен қатар банк жүйесiне сақтандыру
компаниялары, инвестициялық банктер, қарыз сақтау ассоциациялары, зейнетақы
қорлары және т.б. осы сияқты арнаулы қаржы-несие институттары ерекше орын
алады. Көп көлемде ақша ресурстарын шоғырландыратын бұл институттар
капиталды тиiмдi орналастыру және қорлану процесiне белсендi қатысады.
Банк жүйесiн жоғарғы дәрежедегi макроэкономикалық мақсаттарды жүзеге
асыратын маңызды құрал ретiнде қарастыруға болады.
Нарықтық экономикаға көшумен байланысты Қазақстан Республикасының
банктер жүйесiнде ұлттық экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда
елеулi өзгерiстер болып жатқаны баршаға мәлiм. Бүгiнгi таңда нарықтық
экономика жолына баяғыда түсiп, зор жетiстiктерге жеткен өркениеттi елдер
тәжiрибесiн үйрене отырып, банк жүйесiн халықаралық стандарттарға көшiру ел
экономикасы үшiн маңызды болып табылады.
Банк жүйесiн реформалау қажетiлiгi Қазақстанның эволюциялық дамуының
сапалы, жаңа деңгейге жетуiнiң қажеттiгiнен туындап отыр. Нарықтық
экономикаға көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк жүйесi
реформалаудың ұзақ та, қиын кезеңiн бастан кешiрдi. Бұл кезеңде елiмiздiң
банк жүйесiнде тек сандық емес, сонымен бiрге сапалы өзгерiстер болды деп
айтуға болады. Қазақстан Республикасының тәуелсiздiк алуының он жылдығына
арналған салтанатты жиналыста ел Президентi Н.Назарбаев банк жүйесiн
реформалау нәтижесi бойынша: Елiмiздiң банк жүйесi түбегейлi де
сапалы өзгерiстерге ұшырады деп мақтанышпен атап өткен болатын.
Қазақстанда банк жүйесiн реформалау iсi ең алдымен коммерциялық
банктердi құрудан басталды. Тек Қазақстанда емес, сонымен бiрге бүкiл КСРО
аумағындағы бiрiншi болып құрылған банк, Оңтүстiк Қазақстан облысында
орналасқан ''Союз'' кооперативтiк банкi болатын. Банк операцияларын жүргiзу
құқығын беретiн лицензиясын (рұқсатын) ол 1988 жылдың 24 тамызында алды.
Бiрақ, аталмыш банктiң қызметi небәрi 7 жылға ғана созылып, қызметiндегi
айтулы елеулi кемшiлiктерi үшiн 1995 жылдың 24 тамызында банк операцияларын
жүргiзу үшiн берiлген лицензиясы қайтарылып алынды. Қазақстан аумағында
1988 жылдың 19 қыркүйегiнде құрылған екiншi коммерциялық банкке Алматы
Орталық кооперативтiк банкi жатады. Қазiргi кезде аталмыш банк
''ЦентрКредит'' ААҚ болып, банк қызметi нарығында өз қызметiн тиiмдi
атқаруда.
1990 жылы ''Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметi
туралы'' Заңы қабылданды. Бұл Заңда Мемлекеттiк болып табылатын ұлттық
банктiң негiзгi мiндеттерiмен қатар, экономикадағы ақша-несиелiк реттеу
құралдары, оның атқаратын қызметтерiнiң түрлерi, коммерциялық банктердiң
қызметiне бақылау жасау принциптерi мен әдiстерi анықталған болатын.
Қазақстанда банк жүйесiнiң қалыптасқан алғашқы кезеңдерiнде сауатты,
кәсiпкерлiк деңгейi жоғары, бiлiктi мамандардың болмауы, банк саласының
қызметiн реттейтiн заңнамалардың толық жетiлмеуi банк қызметiн жүзеге
асыруда көптеген қателiктер жiберiп, банктердiң жабылып қалуына тiкелей
себебiн тигiздi.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етiлуi және банк жүйесiнiң қалыпты қызмет
етуiн қамтамасыз ету мақсатында 1997 жылдың наурыз айында ''Заң күшi бар
Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығына өзгерiстер мен толықтырулар
енгiзу туралы''; 1998 жылдың 28 сәуiрiнде ''Қазақстан Республикасында
векселü айналысы туралы''; 1997 жылдың 11 шiлдесiнде ''Банк қызметiнiң
мәселелерi бойынша Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы'' бiрқатар заңдары қабылданды.
1995 ж. Қазақстанның банк жүйесiн реформалаудың бағдарламасын жүзеге
асыру, осы жүйедегi орта мерзiмдi бағдарламаны жасауға себеп болды. Оның
мақсаты мен мiндетi тұтастай алғанда 1990 жылы жасалған бағдарламамен
бiрдей. Бiрақ елiмiздiң орталық банкi ретiнде атқарған қызметi барысында
жинақталған тәжiрибесi оған экономикасы дамыған елдерге тән, нарықтық
экономикаға сай келетiн ақша-несие саясатының құралдарын пайдалануға көшу
мiндеттерiн жүктедi.
Қазақстан Республикасының банк жүйесiнiң тұрақтылығы, көбiне екiншi
деңгейлi банктердiң тұрақтылығымен байланысты болып келедi. Жоғарыда атап
өткен себептерге қоса, төлемсiздiк дағдарысы мен банктерге деген
сенiмсiздiк көптеген банктердiң қызметiне тосқауыл болып, банктердiң
сенiмдiлiгiн қауiп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктер
банкроттықа ұшырады. Ел экономикасында бiрлескен және шет ел банктерiнiң,
олардың филиалдарының пайда болуы бәсекелестiктi одан әрi күшейтiп жiбердi.
Нәтижесiнде, банктердiң несие ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзiмi
ұзартылған несиелердiң көлемi өстi. Жалпы дағдарыс жағдайында коммерциялық
банктер тәуекелдiң жоғары деңгейiмен бетпе-бет кездесiп, оған төтеп бере
алмаған банктер жабылып қалып жатты. Сондықтан да бiз бүгiнгi таңдағы
әлемдiк тәжiрибеде қалыптасқан банк қызметiн тарату әдiстемелерiн оқып
бiлiп, осы алған бiлiмдi елiмiздiң банк жүйесiнiң практикасында
қолданғанымыз абзал.
Өнеркәсiптiң дамуы барысында банктердiң жаңа қызмет түрлерi дами
бастады. Бұл, ең алдымен, өндiрiстiк циклды қысқа мерзiмдi несиелеумен
байланысты банктердiң операциялары. Айналым капиталын толықтыруға, шикiзат
және материал қорын жасауға, дайын өнiм мен бұйымдарға, еңбекақы төлеуге
ссуда беру кеңiнен қолданыла бастады. Бiрте-бiрте несиелеу мерзiмдерi
ұзара түстi, капиталды ұзақ мерзiмдерге салу үрдiсi байқала түстi.
Сондықтан банк ресурстарының бiр бөлiгi негiзгi капиталға, бағалы
қағаздарға және басқа да активтерге салым жасау үшiн қолданыла бастады. Бұл
жағдайлардың барлығы да ''коммерциялық банк'' терминiнiң бастапқы мәнiнiң
жоғалуына алып келдi. Бүгiнде, ''коммерциялық банк'' терминi мүлде басқа
мәнге ие болып, оның ''iскерлiк'' сипатын бiлдiредi, яғни қазiргi
коммерциялық банктер рынок субъектiлерiне қызмет жасау түрiне қарамастан
барлығына бiрдей қызмет көрсетедi.
Банк операцияларын жүзеге асыру банктiң қызметi болып табылады. Банк
қызметiн клиент мүддесi үшiн белгiлi бiр iс-әрекеттердi орындау деп
сипаттауға болады. Кез келген банк өкiмiнiң негiзiнде клиенттiң қандай да
болмасын қажеттiгiн қанағаттандыруы жатады.
Негiзгi дәстүрлi қызмет түрлерiне қазiргi кезде бұрыннан келе жатқан
салымдарды тарту мен ссуда беру операциялары жатады. Осы қызмет түрлерiнен
сыйақы (мүдде) арасындағы айырмадан банктер табыс алып отырады.
Коммерциялық банктердiң осы операцияларын топтастыра отырып, олар
атқаратын негiзгi функцияларды анықтауға болады:
1) уақытша бос қаржыларды, жинақтарды шоғырландыру (депозиттiк
операциялар);
2) экономика мен тұрғын халықты несиелеу (активтi операциялар);
3) несие ақшаларын шығару;
4) нақты ақшасыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргiзу;
5) инвестициялық қызмет;
6) клиенттерге басқа да қаржы қызметтерiн көрсету.
Заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақшаларын жұмылдыру және
оларды капиталға айналдыру функциясын орындай отырып, банктер ақшалай
табыстар мен жинақтарды салымдар түрiнде шоғырландырады. Салымдарда
топталған жинақтарды ссуда капиталына айналдыру үшiн банктер қарыз
алушыларға несие бередi. Іарыз алушылар қаржыларды өндiрiстi ұлғайтуға,
тауар сатып алуға жұмсайды. Сонымен, коммерциялық банктердiң көмегiмен
салымдар капиталға айналады.
Ақшаларды тиiмдi орналастыру мақсатында салымдарға (депозиттерге)
тартудағы банктердiң қызметiн депозиттiк операциялар деп атайды. Депозиттiк
операциялар негiзiнде коммерциялық банктердiң несие ресурстрының басым
бөлiгi құралады.
Коммерциялық банктердiң екiншi негiзгi дәстүрлi функциясы – экономика
мен тұрғын халықты несиелеу болып табылады. Бұл функция банк қызметiнiң
маңызды бөлiгi болуымен бiрге активтi операцияларға жатады.
Банктiк қызметтердi ең алдымен спецификалық және спецификалық емес
қызметтер деп ажыратуға болады. Ерекше кәсiпорын ретiнде, банк iс-
әрекетiнiң спецификасынан шығатынның барлығы спецификалық қызметтерi болып
табылады. Спецификалық қызметтерге олармен жасалатын операциялардың үш тұрi
жатады: депозиттiк операциялар, несиелiк операциялар, есеп айырысу
операциялар.
Депозиттiк операциялар клиенттердiң банкке ақша қаражаттарын салым
ретiнде орналастырумен байланысты (депозиттер). Берiлген операцияның тарихи
тұрi сақтау операциясы болған, ол кезде адамдар өздерiнiң бағалылықтарын
банктерге сақтайтын, олар жинақтардың қауiпсiздiгiн және сенiмдiлiгiн
қамтамасыз ететiн. Соңынан ақша құралдарын сақтау, құнсызданудан сақтауға
өсе бастады. Адамдар өздерiнiң ақша ресурстарын банкке тек өте қолайлы,
қауiпсiз орынға орналыстыруға ғана емес, сонымен қатар табыс алу, оларды
құнсызданудан, инфляциядан сақтау мақсатымен де қоя бастады. Банк
клиенттерi депозитке ақша салғаны үшiн ссудалық процент алады.
Несиелiк операция банктiң негiзгi операциясы болып табылады. Кейде банктi
iрi несиелiк мекеме деп атауы бекерден емес қой. Және бұл шын мәнiнде
салай: банк активтерiнiң жалпы сомасынан негiзгi бөлiгiн несиелiк
операциялар құрайды. Көбiнесе клиенттердi несиелеу есебiнен банк табыстың
үлкен бөлiгiн де алады. Бiрақ қазiргi заманғы банктiк операциялар
құрылымында несиелiк операция негiзгi болып табылмайды. Инфляция,
экономикалық тоқырау және өте жоғары тәуекелге байланысты коммерциялық
банктер тек несиелеумен ғана емес, сонымен қатар басқа да табысты өте көп
әкелетiн және тәуекелi аз операциялармен жұмыс жасау ұйғарады (мысалы,
валюталық операциялармен).
Жiктелу белгiлерi Ұсынылатын қызметтер түрлерi
Банктiк қызмет Банктердiң өздерiне ғана тән
ерекшелiгiне сәйкес болуына ерекше қызметтер
байланысты Дәстұрлi қызметтер
Қызметтердi алу Заңды тұлғалар
субъектiлерiне тәуелдi Жеке тұлғалар
Банк ресурстарын Активтi операциялар
құру және орналастыру Пассивтi операциялар
әдiсiне байланысты
Ұсынғаны үшiн байланысты Ақылы қызметтер Ақысыз қызметтер
төлемiне
Материалдың өнiмнiң Материалдың өнiм қозғалысымен
байланысы тәуелдi қозғалыс байланысты қызметтер
Таза қызметтер
Банк орындайтын есеп айырысу операциялары нақты және нақтысыз формада
жүзеге асырылады. Клиент тапсырысы бойынша банктер товарлы-материалдың
құндылықтарды сатумен немесе сатып алумен, жалақыны төлеумен салықтарды
аударумен, жинаумен және басқа да маңызды төлемдердi жасаумен байланысты әр
тұрлi шоттар ашуы мүмкiн. Есеп айырысу кезiнде банк сатушылар мен сатып
алушылар арасында кәсiпорындармен салық органдары, тұрғындар, бюджет
арасында делдал болып көрiнедi. Есеп айырысуды орындауда банктер тез арада
байланысуды және банкке түсетiн құжаттарды техникалық өңдеудi қамтамасыз
ететiн әр түрлi Қазiргi заманғы жабдыңтарды қолдалады.
Қарастырылған банктiк операциялардың үш түрін дәстүрлi банктiк
операциялар деп атайды. Дәстүрлiлiктiң белгiсi ұзақ уақыт мерзiмiнде
ұрпақтан ұрпаққа мұра ретiнде өте бередi. Бұл операцияларды ең ежелгi деп
айтуға да облады: оларды ескi банкiлiк үйлер орындаған, Қазiргi заманғы
үлкен және кiшi мұнда ғана емес. Берiлген операциялар дәстүрлiлiк белгiсiн
банк статусын сақтауға мүмкiндiк беру арқылы алады. Банктер болып салым
қабылдайтын, несие беретiн немесе әртұрлi жеке және заңды тұлғалар арасында
есеп айырысуды жүргiзетiн сол немесе басқа да кәсiпорындар немесе
ұйымдартабылады. Тәжiрибе жүзiнде салымдарды белгiлi мерзiмге және белгiлi
процентке алатын қорларды жиi кездестiруге болады, бiрақ бұдан олар банк
бола алмайды. Мысалы, несиелер сауда ұйымдармен бар берiле алады, жалпы бос
Қаржылары бар барлық субъектiлермен де берiле алатыны белгiлi, бiрақ сол
сияқты одан олар банкке айналмайды, ол өзiнiң негiзгi статусын (жағдайын)
сақтайды. Почта клиент тапсырысы бойынша төлемдер жүргiзедi, бiрақ ол
жүргiзетiн есеп айырысу операцияларына қарамастан, ол почта болып қала
бередi, банкке айналмайды.
Берiлген операциялар өзiнiң жиынтығымен банк деп аталатынды құрады. Заңды
банк-бұл қарастырылған барлық үш операцияларды бiр мезгiлде орындайтын
кәсiпорын. Егер үш таза банктiк операциялардың iшiнен бiреуiн, қандай да
бiр үйым орындамаса, онда ол заң бойынша банк болып есептелмейдi, басқа
Қаржылық институт қатарына өтедi. 1995 31 тамыздан олар басқа несиелiк
мекемең атағын алған Қазақстан Республикасының Банктер және банктiк қызмет
туралық заңында.
Банктiк операциялардың дәстүрлi қатарына кассалық операцияларды да
жатқызуға болады. Қазiргi заманғы заңдылықта олар банк құрылатын базалық
операциялар қатарына кiргiзiлмеген, бiрақ өзiндiк ерекшелiгi бойынша олар
банктiк қызметтiң мәнiн көрсетедi. Депозитпен айналысатын банк,
несиелендiрудi және есеп айырысуды жүргiзе отырып, кассалық операцияларды
жүргiзбейдi дегендi ұсыну қиын. Дәстүрлi және дәстүрлi емес операциялар
арасында аралық жағдайды қосымша операциялар алады. Олардың құрамына
валюталық операциялар, бағалы қағаздармен операциялар, алтынмен жасалатын
операциялар, қымбат металлдармен және құймалармен жасалатын операциялар
кiредi. Бұл операцияларды банктер орындалуын мүмкiн.
Қазақстандың коммерциялық банктердiң қызметтертiзiмiнде, тұрғындарға
ұсынылатын қызметтер, әлi маңызды орын алмайды, оларға әлi жеке тұлғалар
үшiн операция тұрлерiнiң соның көбейту қажет болып тур (соның iшiнде,
төлемдердi жасау бойынша, өндiрiстiк және тұтыну қажеттiлiктерiн несиелеу
бойынша, салымдарды қабылдау бойынша төлемдер жаса және т.б.).
1.2 Қазақстан Республикасы банктерінің қызметтері және дамуы
Кез-келген банктiң ұйымдастырылу құрлымы таңдап алынған стратегияның
мақсаттарына жетудегi шартардың маңызды құрамдас бөлiгi болып табылады.
Банктiң тұтас қызметi, оның қалай ұйымдастырылғанына, ондағы басқару
субъектi мен объекттiң арасындағы қатынастардың қалай орнатылғандығына
тәуелдi болып келедi. Сондықтан, банк қызметiн анықтаушы сыртқы және iшкi
факторларға , статегиялық мақсаттарға сай келетiн ұйымдастырылу құрлымын
таңдау , қазiргi кездегi банктердiң өзектi мәсәлелерiнiң бiрiне айналып
отыр.
Банктер әртүрлi нарықтық жағдайларда қызмет етедi, көптеген қызмет
түрлерiн көрсетуге маманданып, алдына стратегиялық мақсаттар қояды.
Ендеше, олардың ұйымдастырылу құрлымдары да әр түрлi болып келедi.
ұйымдастырыу құрлымдарының әр бiр түрiнiң өзiне тән ерекшелiктерi мен
кемшiлiктерi бар. Осы орайда, бұл мiндеттi түрде ұйымдастырылу әдiсiн
таңдауда ескерiлуi тиiс.
Нарық жағдайында қызмет ететiн банктердiң жақсы ұйымдастырылуына,
барлық бөлiмшелердегi қызметшiлердiң жұмыстарын тиiмдi ұйымдастыруға,
басқару қызметiн жүзеге асыруға, клиенттердiң қажеттiлiктерiн масималды
қанағатттандыруға мүмкiндiк беретiн , ұйымдастыру әдiстерiне тоқталып
көрелiк. Банк қызметiн ұйымдастырудың негiзгi үш тобын сурет 2 көруге
болады.
Ұйымдастырылу құрлыммының негiзгi топтары
Сурет 2
Жоғарыда көрсетiлген ұйымдастырылу құрлымының топтары, оларды жiктеудiң
негiдерi бола алады. Негiзгi жiктеу белгiлерiне орай, ұйымдастырылу
құрлымының түрлерiнiң көп екендiнiгiн көруге болады. Оларды кесте түрiнде
сурет 3 келтiруге болады.
Нарықтық жағдайлардың барлығына сәйкес келетiн және қолдануға болатын
ұйымдастырлу құрлымының жоқ екендiгiн ескерген жөн.
Ұйымдастыру құрлымдарының жiктелiнуi
Сурет 3
Банктердiң ұйымдастырылу құрлымдарына көзқарастардың негiзгi
сипаты- банктiң ұйымдастырылу құрлымы қозғалысты элемент болғандықтан,
әрқашанда ұйым мақсаттарна сәйкестендiрiлiп отыруы тиiс.
Бюкратиялық қағида негiзiндегi ұйымдастырылу құрлымы. ХХ ғасырдың басында
немiс социологi М. Вебер бюрократия түсiнiгiн ұйымды құрудың идеалды
моделi деп түсiндiрген болатын. Бұл теорияға сәйкес, ұйымның бюрократиялық
негiзде құрылуы, басқарудың барлық бөлiмдерiнiң жақсы қалыптастырылған
жұмысын, еңбектiң нақты бөлiнуiн, әрбiбр жұмысшы қызметiн қатаң түрде
шектеудi және өз маандығына сай кәсiби қызметшiлердi таңдау дегендi
бiлдiредi. Мұндай талаптар ұйымдастырылу құрлымына дағдылы болып, көптеген
ұйымдардың қызмет негiзiге ендi. Қазiргi күннiң өзiнде бюрократиялық
негiзде құрылған ұйымдарды
кездестiруге болады.
Ұйымды бюрократиялық модель негiзiнде құруда төмендегiдей түрлерiн
қолдануға болады:
▪ Функционалдық ұйымдастырылу құрлымы;
▪ Дивизионалдық негiзде ұйымдастырылу құрлымы;
▪ Халықаралық нарықтарда қазмет етушi ұйымдардың құрлымы.
Бюрократиялық негiздегi ұйымдастырылу құрлымдарының дамуна жеке тоқталып
өтелiк.
Функционалдық ұйымдастырылу құрлымы. Мұндай белгi негiзiндегi
ұйымдастырылған банктер саны аз. Аталған құрлым банктiң қызметiн жекелеген
бөлiктерге бөлiп, олардың әр қайсысы мақсатқа жету үшiн қызмет етедi
дегендi бiлдiредi. Банктiң қызметiнiң жекелеген бөлiктерi ретiнде банктiк
операцияларды басқару, маркетингтiк қызмет, бухгалтерлiк есеп және есеп
беру, шаруашылық басқармасы қызметтерi түсiндiрiледi. Әрбiр бөлiмнiң
қызметтерiнiң мiндет көлемiне қарай қосымша бөлiмшелер ашылуы мүмкiн.
Функционалдық құрлым нарықтық жағдайларға тәуелсiз , қызметтiң қандайда бiр
түрiн ұсынуға жетiк маманданған кiшiрек банктерде қолданылады. Ендеше, бұл
ұйымдастырылу құрлымы тұрақтылық жағдайдың болуын талап етедi. Ал, нарық
жағдайында мұндай идеалды жағдайдың болуы сирек кездеседi, сондықтан
көптеген банктер ұйымдастыбылу құрлымының өзге түрлерiн қолдануға ықлас
бiлдiредi.
Дивизионалдық ұйымдастырылу құрлымы. Нарық шарттарының әрдайым өзгерiп
отыруы, бәсекелестiктiң артуы, банктiк технологиялардың жетiле түсуi және
де банктердiң ұйымдастырылуының iрiлене түсуi дивизионалдық ұйымдастырылу
құрлымдарын қолдану қажеттiлiктерiне әкелдi. Ендеше, банктердi ұсынылатын
өнiмдердiң түрлерiне, тұтынушылар тобы немесе аймақтық белгiлерi бойынша
ұйымдастыру қажеттiлiгi арта түстi денен сөз. Осының салдары ретiнде,
банктердi дивизионалдық негiзде ұйымдастырудың үш түрi бар :
▪ Банк өнiмдерiнiң көптеген түрлерiн ұсынуға бағытталған құрлым;
▪ Тұтынушылардың көптеген түрерiне бағыттылған құлым;
▪ Аймақтық негiздегi ұйымдастырылу құрлымы;
Банк өнiмдерiнiң көптеген түрлерiн ұсынуға бағытталған құрлым
клиенттерiне жекелеген банк қызметтерiнiң үлкен көлемiн ұсынатын банктерде
жиi кездеседi. Қызмет көлемiнiң артуы соншалықты үлкен болғандықтан, тиiмдi
басқару мақсатында, әрбiр өнiмдi басқаруды жеке ұйымдастыру қажет. Бұл
қағида өнiмге бағыттылып ұйымдастырылыған құрлымның негiзi болып табылыды.
Аталмыш құрлым брсқару қызметiн нақты өнiм түрлерi бойынша мамандардың
құзырына шоғырландырады, банк өнiмдерiн әлемдiк стандарттарға жеткiзу және
жаңа өнiм түрлерiн дамыту мүмкiндiгiн бередi (сурет 4).
Банк қызметiн өнiм қағидасына негiздеп ұйымдастыру
Сурет 4
Тұтынушылардың көптеген түрлерiне бағыттылған құлым мақсатты
тұтынушылардың мұқтаждықтарын ескеруге негiзделген (сурет 5).
Тұтынушылардың көптеген түрлеріне байланысты құрлым
Сурет 5
Аймақтық ұйымдастыру құрлымы
Сурет 6
Банктер мұндай ұйымдастырылу құрлымдарын көтерме және бөлшке сауды
клиенттерiне қызмет көрсетуде қолданады. Көтерме сауда клиенттерiне қызмет
көрсетуге мамандануда, банктер ұйымдастырудың қолайлы моделiн iздестiредi.
Мұндай модельдерге жататындар:
ـ Бөлiмшенi басқару негiзiндегi модель;
ـ Бас корпорацияларға қызмет ететiн, бөлiмшелерге негiзделген модель;
ـ Шоттардың жүргiзiлуiне жауапты, қызметшiлерге негiзделген модель;
ـ Өнiм бойынша менеджерлерге негiзделген модель;
ـ Қоғаммен байлыныстар бойнша менеджерге негiзделген модель;
ـ Аралас модель.
Адаптиâтiк ұйымдастырылу құрлымы. Банктер мұндай ұйымдастыру құрлымы
банктiк емес институттур тарапынан бәсекелестiк күрт ататқан кезеңде
қолдана бастады. Нарық тарапынан өзгерiстердiң болуының мұндай шартында,
оған тез арады бейiмделудiң қажеттiлiгi арта түстi. Осы талаптардан
адаптивтiк ұйымдастыру құрлымы туындады (Сурет 7). Әлемдiк тәжiрибеде
мұндай құрлымның негiзгi үш түрi бар:
▪ жобалық құрлым;
▪ матрицалық құрлым;
▪ конгломераттар.
Адаптивтiк құрлым түрлерi
Сурет 7
Келтiрiлген әрбiр ұйымдастыру тобы өзiне тән мiндеттердi шешеiп,
белгiлi бiр шартты жағдайларда ғана қоданылады. Олардың әрқайсысының
өзiндiк ерекшелiктерi бар, ендеше оларды қарастырып кетелiк.
Жобалық құрлым- Банк алдындағы үлкен масштабты мiндеттердi шешуге
мүмкiндiк беретiн ұйымдастыру құрлымы. Банктiң өзiне қандайда бiр жүйенi
ендiруi жоралық құрлымды ұймдастыруға мысал бола алады. Мұндай қосымша
ендiрiлетiн жүйелер жеке басқаруды талап етедi, яғни өте қысқа мерзiмде,
негiзгi қызметке нұсқан келтiрмей максималдi тиiмдiлiктi қамтамасыз ету.
Жүйе толық қызметке ендiрiлгенен кейiн, құрамына мамандар тобы мен банктiң
басқарушы қызметшiлерi кiретiн , арнайы осы мақсатқа құрылған жобалық ұйым
тарқатылады.
Ендеше, жобалық құрлым- банкке уақытша ендiрiлетiн, жобаны жүзеге
асыруда жеке басшылықта болатын ұйымдық құрлым.
Матрицалық құрлым. Мұндай ұйымдастыру құрлымы функционалдық және
дивизионалдық құрлымдардың артықшылықтарын бiрiктiру мүмкiндiгiн бере
отырып, оған қажеттi икемдiлiктi бередi. Матрицилық құрлым да iрi
масштабтағы жобаларды жүзеге асыту үшiн қолданылады. Яғни Банктiң
ұйымдастырылу құрлыммына қосымша матрицалық құрлым “жүктелiнедi”.
Нәтижесiнде пайда болатын “көп” қабатты ұйым банктiң күнделiктi қызмтiмен
байланысты мәселелердi және жобаны жүзеге асырумен байланысты мәселелердi
тиiмдi түрде шеше алады. Матрицалық ұйымның жобалық ұйыммен салыстармалы
ерекшелiгi, тиiмдi де, тұрақты басқаруды қамтамасыз ететiн, бөлiмшелер
басшыларының әсерiнен ерiктi емес.
Конгломераттар нарық өзгерiстерiне тез рейiмделу мүмкiндiгiн бреретiн
бiршеше құрлымдардың бiрлiгi. Мұндай ұйымдастыру құрлымдары басшылықтың бiр
орталықтан болуын, бiрақ бөлiмшелер ағымды қызметпен байланысты шешiмдердi
қабылдауда өз еркiн сақтап қалады. Конгломераттық ұйымдастыру құрлымын
қолдаушы банктер нарық сегменттерiндегi жекелеген бөлiмшелердiң
қызметтерiнiң жетiстiктерi мен жеңiлiстерiне тез арада көңiл аудару
мүмкiндiгiн алады.
Ендеше, адаптивтiк ұйымдастыру құрлымы өзгермелi нарық жағдайларына тез
арада ұйымды бейiмдеу мүмкiндiгiн бергендiктен, соңғы жылдарда кеңiнен
қолдау табуда.
Орталықтану дәрежесiмен ерекшеленетiн ұйымдастырылу құрлымы тұтас
банктiң және жекелеген құрлымдардың ықластарын шоғырландыра отырып,
орталықтың және төменгi басқару звеноларының атқаратын қызметтерiн қатаң
шектеудi көздейдi.
Банк мекемесiнде барлық басқа кәсiпорындар сияқты белгiлi бiр басқару
аппараты болады. Оның құрамына ең алдымен банк қызметiнiң ерекше сипаты
әсер етедi. Банктi кәсiпорын деп есептесек, барлық басқа кәсiпорындарға тән
ортақ белгiлерi де бар, оның дирекциясы, атқарушы бөлiмшелерi, есеп-қисап
бөлiмi, кадрлар бөлiмi т.б.
Сонымен қатар, банк мекемесi ерекше кәсiпорын, ол ақша-несие институты
ретiнде қызмет атқарады, сондықтан оны басқару аппаратының құрылымы банктiң
ерекшелiгiне байланысты. Бұл ерекшелiктердi банк қызметiн ұйымдастырудағы
принциптерден байқауға болады, яғни принцип деп банк мекемесi өз
қызметтерiн жүргiзу үшiн және банк операциясын орындау үшiн бағыт-бағдар
беретiн бастапқы жағдайларды айтамыз.
1. Банктер әдетте функционалдық қағидасы бойынша ұйымдастырылады. Ол
келесi жағдайларды бiлдiредi: банк iрi несие институты ретiнде
қызмет атқаратын болғандықтан, оның басқару аппаратында несиелiк,
кадрлық бөлiмшелерi болуы тиiс. Сонымен бiрге банк есеп айрысу
операцияларын жүргiзетiн болғандықтан, оның құрамында есеп айрысу
операциясын ұйымдастыратын құрылымдық бөлiмдер болуы тиiс. Банк
нақты ақшаны қабылдап және оны беретiн болғандықтан оның кассасы
болуы тиiс. Жалпы алғанда, банк атқаратын қызметтер мен операциялар
оны басқаруларға ерекшелiктер енгiзедi, оларды басқа кәсiпорын
құрылымында кездестiруге болмайды. Тек қана мекемелерiне тән болуы
тиiс қағида.
2. Банктi ұйымдастыру принципiне, сонымен бiрге қойылған мақсатқа
сәйкестiлiк принципi де жатады. Бiзге белгiлi, банктың мақсаты –
пайда алу болып табылады. Ол, банк мекемесi құрылымында ақша
табиғаты бөлiмдер болуы қажет дегендi бiлдiредi (клиенттердi
iздейдi т.б.), яғни банк мекемесiнiң құрамында ақшаның түсiмiн
қамтамасыз ететiн бөлiмдер бар: кiрiстер мен шығыстарды жоспарлап,
банк бюджетiн құрап, шығындар үнемiн қамтамасыз етедi.
3. Жеке бөлiмшелердiң билiк өкiлеттiлiгiнiң сатылылығы принципi.
Билiктiң екi буыны бар: басқарудың жоғарғы звеносы (буыны) және
банктiң басқа да бөлiмшелерi.
Жоғарғысына Банк кеңесi, Банк басқармасы, тексеру комиссиясы басқа да
банктiң маңызды мәселелесiн шешетiн персонал жатады. Төменгi буынына –
барлық басқа бөлiмшелерi жатады.
4. Бiрлескен және үйлескен iс-әрекеттердi қамтамасыз ету принципi.
құрылым сөзi элементтердiң жай ғана жиынтығы емес, олардың
байланысын бiлдiредi. Егер де коммерциялық банк деген статусқа ие
болса, онда өзiнiң құрамында iшкi банк операцияларын атқаратын
бөлiмшелерi болуы қажет, екiншi жағынан қоршаған орта талаптарына
сай болуы керек.
5. Басқаруды тиiмдi, оңтайлы ету принципi. Осы принципке сәйкес, банк
өз қызметiн банктiң дамуына бағыттауы тиiс (мысалы, жаңа қызмет
түрлерiн енгiзу, шығындарды қысқарту, еңбек өнiмдiлiгiн арттыру,
рынокты зерттеу, т.б.)
6. Бақылауды қамтамасыз ету принципi. Мұндағы қажеттi шарт: iшкi және
сыртқы аудит.
7. Персоналдың қызметiн зерттеу принципi. Бұл принциптi жүзеге асыру
үшiн белгiлi бiр ережелердi жасайды (жарғы, белгiлi бiр бөлiмдер
немесе қызметтердiң ережелерi, персоналдың сапалық бiлiктiлiк
дәрежесiн анықтайтын сипаттама). Банк мекемесiнiң әрбiр қызметкерi
өзiнiң мiндеттемесiн бiлуi тиiс немесе ережелерге сәйкес орындалуы
тиiс.
8. Банк мекемесiнiң ағымдағы және қажеттi ақпаратпен қамтамасыз етiлу
принципi және ақпаратты өңдеудiң жаңа әдiстерiн бiлу.
Банк операцияларын жүзеге асыру банктiң қызметi болып табылады. Банк
қызметiн клиент мѕддесi ѕшiн белгiлi бiр iс-әрекеттердi орындау деп
сипаттауға болады. Кез келген банк өкiмiнiң негiзiнде клиенттiң қандай да
болмасын қажеттiгiн қанағаттандыруы жатады.
Негiзгi дәстүрлi қызмет түрлерiне қазiргi кезде бұрыннан келе жатқан
салымдарды тарту мен ссуда беру операциялары жатады. Осы қызмет түрлерiнен
сыйақы (мүдде) арасындағы айырмадан банктер табыс алып отырады.
1.3 Банкинг: банк өнiмiн және қызметiн сату
Банк операцияларын жүзеге асыру банктiң қызметi болып табылады. Банк
қызметiн клиент мүддесi үшiн белгiлi бiр iс-әрекеттердi орындау деп
сипаттауға болады. Кез келген банк өкiмiнiң негiзiнде клиенттiң қандай да
болмасын қажеттiгiн қанағаттандыруы жатады.
Заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақшаларын жұмылдыру және
оларды капиталға айналдыру функциясын орындай отырып, банктер ақшалай
табыстар мен жинақтарды салымдар түрiнде шоғырландырады. Салымдарда
топталған жинақтарды ссуда капиталына айналдыру үшiн банктер қарыз
алушыларға несие бередi. Қарыз алушылар қаржыларды өндiрiстi ұлғайтуға,
тауар сатып алуға жұмсайды. Сонымен, коммерциялық банктердiң көмегiмен
салымдар капиталға айналады.
Ақшаларды тиiмдi орналастыру мақсатында салымдарға (депозиттерге)
тартудағы банктердiң қызметiн депозиттiк операциялар деп атайды. Депозиттiк
операциялар негiзiнде коммерциялық банктердiң несие ресурстрының басым
бөлiгi құралады.
Коммерциялық банктердiң екiншi негiзгi дәстүрлi функциясы – экономика
мен тұрғын халықты несиелеу болып табылады. Бұл функция банк қызметiнiң
маңызды бөлiгi болуымен бiрге активтi операцияларға жатады.
Банктiк қызметтердi ең алдымен спецификалық және спецификалық емес
қызметтер деп ажыратуға болады. Ерекше кәсiпорын ретiнде, банк iс-
әрекетiнiң спецификасынан шығатынның барлығы спецификалық қызметтерi болып
табылады. Спецификалық қызметтерге олармен жасалатын операциялардың үш тұрi
жатады: депозиттiк операциялар, несиелiк операциялар, есеп айырысу
операциялар.
Депозиттiк операциялар клиенттердiң банкке ақша қаражаттарын салым
ретiнде орналастырумен байланысты (депозиттер). Берiлген операцияның тарихи
тұрi сақтау операциясы болған, ол кезде адамдар өздерiнiң бағалылықтарын
банктерге сақтайтын, олар жинақтардың қауiпсiздiгiн және сенiмдiлiгiн
қамтамасыз ететiн. Соңынан ақша құралдарын сақтау, құнсызданудан сақтауға
өсе бастады. Адамдар өздерiнiң ақша ресурстарын банкке тек өте қолайлы,
қауiпсiз орынға орналыстыруға ғана емес, сонымен қатар табыс алу, оларды
құнсызданудан, инфляциядан сақтау мақсатымен де қоя бастады. Банк
клиенттерi депозитке ақша салғаны үшiн ссудалық процент алады.
Несиелiк операция банктiң негiзгi операциясы болып табылады. Кейде банктi
iрi несиелiк мекеме деп атауы бекерден емес қой. Және бұл шын мәнiнде
салай: банк активтерiнiң жалпы сомасынан негiзгi бөлiгiн несиелiк
операциялар құрайды. Көбiнесе клиенттердi несиелеу есебiнен банк табыстың
үлкен бөлiгiн де алады. Бiрақ қазiргi заманғы банктiк операциялар
құрылымында несиелiк операция негiзгi болып табылмайды. Инфляция,
экономикалық тоқырау және өте жоғары тәуекелге байланысты коммерциялық
банктер тек несиелеумен ғана емес, сонымен қатар басқа да табысты өте көп
әкелетiн және тәуекелi аз операциялармен жұмыс жасау ұйғарады (мысалы,
валюталық операциялармен).
Банк орындайтын есеп айырысу операциялары нақты және нақтысыз формада
жүзеге асырылады. Клиент тапсырысы бойынша банктер товарлы-материалдың
құндылықтарды сатумен немесе сатып алумен, жалақыны төлеумен салықтарды
аударумен, жинаумен және басқа да маңызды төлемдердi жасаумен байланысты әр
тұрлi шоттар ашуы мүмкiн. Есеп айырысу кезiнде банк сатушылар мен сатып
алушылар арасында кәсiпорындармен салық органдары, тұрғындар, бюджет
арасында делдал болып көрiнедi. Есеп айырысуды орындауда банктер тез арада
байланысуды және банкке түсетiн құжаттарды техникалық өңдеудi қамтамасыз
ететiн әр түрлi Қазiргi заманғы жабдыңтарды қолдалады.
Кесте 1
Жiктелу белгiлерi Ұсынылатын қызметтер түрлерi
Банктiк қызмет ерекшелiгiнеБанктердiң өздерiне ғана тән ерекше
сәйкес болуына байланысты қызметтер
Дәстұрлi қызметтер
Қызметтердi алу Заңды тұлғалар
субъектiлерiне тәуелдi Жеке тұлғалар
Банк ресурстарын құру Активтi операциялар
және орналастыру әдiсiне байланысты Пассивтi операциялар
Ұсынғаны үшiн байланысты төлемiне Ақылы қызметтер Ақысыз қызметтер
Материалдың өнiмнiң байланысы Материалдың өнiм қозғалысымен
тәуелдi қозғалыс байланысты қызметтер
Таза қызметтер
Қарастырылған банктiк операциялардың үш түрін дәстүрлi банктiк
операциялар деп атайды. Дәстүрлiлiктiң белгiсi ұзақ уақыт мерзiмiнде
ұрпақтан ұрпаққа мұра ретiнде өте бередi. Бұл операцияларды ең ежелгi деп
айтуға да облады: оларды ескi банкiлiк үйлер орындаған, Қазiргi заманғы
үлкен және кiшi мұнда ғана емес. Берiлген операциялар дәстүрлiлiк белгiсiн
банк статусын сақтауға мүмкiндiк беру арқылы алады. Банктер болып салым
қабылдайтын, несие беретiн немесе әртұрлi жеке және заңды тұлғалар арасында
есеп айырысуды жүргiзетiн сол немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz