Етістіктің аналитикалық форманттары пәнінен лекциялар жинағы
Тақырыбы: Кіріспе. Етістіктің аналитикалық форманттары туралы.
Тақырыбы: Етістіктің аналитикалық форманттарының құрылысы
Тақырыбы: Етістіктің екі морфемалы аналитикалық форманттары
Тақырыбы: Үш, төрт морфемалы етістіктің аналитикалық форманттары
Тақырыбы: Етістіктің аналитикалық форманттарын құрылысына қарай топтастыру
Тақырыбы: Көмекші етістіктері ортақ аналитикалық форманттар
Тақырыбы: Аналитикалық форманттардың тіркесімі
Тақырыбы: Аналитикалық формалы етістіктердің категорияларға түрленуі
Тақырыбы: АНАЛИТИКАЛЫҚ ФОРМАНТТАРДЫҢ СӨЗ ҚҰРАМЫНДА АЛАТЫН ОРНЫ
Тақырыбы: Аналитикалық форманттардың етістік құрамындағы жалпы орны
Тақырыбы: Етістіктің аналитикалық форманттарының мағыналық ерекшелігі
Тақырыбы: АНАЛИТИКАЛЫҚ ФОРМАНТТАРДЫҢ КӨП МАҒЫНАЛЫҒЫ
Тақырыбы: АНАЛИТИКАЛЫҚ ФОРМАНТТАРДЫҢ СИНОНИМ МАҒЫНАСЫ
Тақырыбы: Омоним аналитикалық форманттар
Тақырыбы: Етістіктің аналитикалық форманттарының құрылысы
Тақырыбы: Етістіктің екі морфемалы аналитикалық форманттары
Тақырыбы: Үш, төрт морфемалы етістіктің аналитикалық форманттары
Тақырыбы: Етістіктің аналитикалық форманттарын құрылысына қарай топтастыру
Тақырыбы: Көмекші етістіктері ортақ аналитикалық форманттар
Тақырыбы: Аналитикалық форманттардың тіркесімі
Тақырыбы: Аналитикалық формалы етістіктердің категорияларға түрленуі
Тақырыбы: АНАЛИТИКАЛЫҚ ФОРМАНТТАРДЫҢ СӨЗ ҚҰРАМЫНДА АЛАТЫН ОРНЫ
Тақырыбы: Аналитикалық форманттардың етістік құрамындағы жалпы орны
Тақырыбы: Етістіктің аналитикалық форманттарының мағыналық ерекшелігі
Тақырыбы: АНАЛИТИКАЛЫҚ ФОРМАНТТАРДЫҢ КӨП МАҒЫНАЛЫҒЫ
Тақырыбы: АНАЛИТИКАЛЫҚ ФОРМАНТТАРДЫҢ СИНОНИМ МАҒЫНАСЫ
Тақырыбы: Омоним аналитикалық форманттар
Тюркологияда аналитизм проблемасы зерттеуді қажет ететін күрделі мәселелерге жатады. Бұл аналитизмнің түркі тілдерінің грамматикалық құрылысынан алатын орнына да, зерттелу дәрежесіне де байланысты. Осы күрделі мәселенің тілдің грамматикалық құрылысына байланысты болатын себебі – бұл грамматикалық құрылыстан кең орын алатын өте өнімді тәсілдерге жатады.
Түркі тілдерінің грамматикалық құрылысына аналитизм кең тараған және түрлі қызмет атқарады, соған орай, тілде аналитизм құбылысы алуан түрлі сипат алады, ол қыры сыры мол тілдік құбылысқа жатады. Бұл пәнде етістіктің анлитикалық форманттары туралы кеңірек айтылады. Себебі бұл проблема тюркологияда кейінірек зерттеле бастады, сондықтан оған байланысты терминдер де кең тарап үлгерген жоқ. Қазақ тіл білімінде етістіктің аналитикалық форманттары соңғы кезде ғана зерттеле бастады. Аналитизм тюркологияда актуалды проблемалар қатарында болса, сол проблеманың күрделі бір тармағы – етістік аналитизмі. Етістікте аналитизм күшті дамыған. Етістіктің аналитикалық форманттары етістік категорияларының аналитикалық формаларымен байланысты. Ал етістіктің аналитикалық формаларының теориясы сөздің аналитикалық формасы туралы жалпы теориямен түйіседі, өйткені сол жалпы теорияның бұл жеке мәселесіне жатады. Тіл білімінде сөздің аналитикалық формасы деп лексикалық мағыналы сөз бен көмекші сөздің грамматикалық мағына беретін тіркесін айтады.
Аналитикалық формалы сөзде грамматикалық мағына сөздің дыбыстық құрамынан тыс тұратын тілдік элемент арқылы беріледі. Сөздің дыбыстық құрамына енбей,оған тіркесу арқылы грамматикалық мағына үстейтін элементке көмекші сөздер жатады. Сөздің синтетикалық формасын жасаушы элементтен аналитикалық форма жасаушы элементті ажырату үшін, оны аналитикалық формант деп атап жүрміз.
Түркі туыстас тілдердің грамматикалық құрылысы бойынша сөз формасын өзгертуші элементтерді түбірден бөліп алу оңай, олардың жігі анық көрініп тұрады.
ЕАФ–тардың басым көпшілігі қосымша мен көмекші етістіктен құралады. Олардың мағынасы құрастырушы сыңарлардың мағынасының жай ғана қосындысы емес. Аналитикалық форманттың құрамы қанша күрделі болса да, олар біртұтас мағына береді, құрастырушы сыңарлардың мағынасы идиомаланып, бір мағынаға көшкен. Мұндай күрделі форманттардың құрамы тұрақты, оны құрастырушы сыңарлардың орны берік. ЕАФ құрамындағы мофемалар бірімен бірі жымдасып кетпей, қосымша негізгі етістікке қосылып, көмекші етістік бөлек жазылады. Бірақ олардың тұтастығы мағынада, құрамының тұрақтылығында, орындарының беріктігінде, сыңарларының үнемі қатар қоланылуында.
Түркі тілдерінің грамматикалық құрылысына аналитизм кең тараған және түрлі қызмет атқарады, соған орай, тілде аналитизм құбылысы алуан түрлі сипат алады, ол қыры сыры мол тілдік құбылысқа жатады. Бұл пәнде етістіктің анлитикалық форманттары туралы кеңірек айтылады. Себебі бұл проблема тюркологияда кейінірек зерттеле бастады, сондықтан оған байланысты терминдер де кең тарап үлгерген жоқ. Қазақ тіл білімінде етістіктің аналитикалық форманттары соңғы кезде ғана зерттеле бастады. Аналитизм тюркологияда актуалды проблемалар қатарында болса, сол проблеманың күрделі бір тармағы – етістік аналитизмі. Етістікте аналитизм күшті дамыған. Етістіктің аналитикалық форманттары етістік категорияларының аналитикалық формаларымен байланысты. Ал етістіктің аналитикалық формаларының теориясы сөздің аналитикалық формасы туралы жалпы теориямен түйіседі, өйткені сол жалпы теорияның бұл жеке мәселесіне жатады. Тіл білімінде сөздің аналитикалық формасы деп лексикалық мағыналы сөз бен көмекші сөздің грамматикалық мағына беретін тіркесін айтады.
Аналитикалық формалы сөзде грамматикалық мағына сөздің дыбыстық құрамынан тыс тұратын тілдік элемент арқылы беріледі. Сөздің дыбыстық құрамына енбей,оған тіркесу арқылы грамматикалық мағына үстейтін элементке көмекші сөздер жатады. Сөздің синтетикалық формасын жасаушы элементтен аналитикалық форма жасаушы элементті ажырату үшін, оны аналитикалық формант деп атап жүрміз.
Түркі туыстас тілдердің грамматикалық құрылысы бойынша сөз формасын өзгертуші элементтерді түбірден бөліп алу оңай, олардың жігі анық көрініп тұрады.
ЕАФ–тардың басым көпшілігі қосымша мен көмекші етістіктен құралады. Олардың мағынасы құрастырушы сыңарлардың мағынасының жай ғана қосындысы емес. Аналитикалық форманттың құрамы қанша күрделі болса да, олар біртұтас мағына береді, құрастырушы сыңарлардың мағынасы идиомаланып, бір мағынаға көшкен. Мұндай күрделі форманттардың құрамы тұрақты, оны құрастырушы сыңарлардың орны берік. ЕАФ құрамындағы мофемалар бірімен бірі жымдасып кетпей, қосымша негізгі етістікке қосылып, көмекші етістік бөлек жазылады. Бірақ олардың тұтастығы мағынада, құрамының тұрақтылығында, орындарының беріктігінде, сыңарларының үнемі қатар қоланылуында.
1. Аханов К.А. Грамматика теориясының негіздері. Алматы, 1972.
2. Оралбаева Н. Аналитические формы глагола в современном казахском языке. Алма-Ата, 1971.
3. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттары. Алматы, 1975.
4. Оралбаева Н. Көмекші етістік. Алматы, 1975.
5. Нелисов Е.А. Аналитическая форма глагола в системе соотносительных единиц. Алма-Ата, 1966.
6. Оралбаева Н. Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттарының құрылысы мен мағынасы. Алматы, 1979
7. Ысқақов К. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 348 б.
8. . Әбілқаев А. «Де» етістігінің мағыналары мен қызметі. Алматы, 1958.
9. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1954
10. Қазақ тілінің грамматикасы. Алматы, 1967.
11. . Маманов М. Қазіргі қазақ тілі. (Етістік). Алматы, 1956.
12. Оралбаева Н. Аналитические формы глагола в современном казахском языке. Алма-Ата, 1971.
13. . Қазақ грамматикасы. – Астана, 2002. – 782б.
14. Ысқақов К. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 348 б.
15. Шакенов Ж. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен күрделі тұлғалар. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 120 б.
16. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика. Фонетика. – Алматы, 1962. – 314 б.
17. Оразов М. Көмекші сөздер. – Ташкент: Наурыз, 1997. – 175 б.
18. Оразов М. Етістік: Ы. Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, – Алматы,2001. – 385 б.
2. Оралбаева Н. Аналитические формы глагола в современном казахском языке. Алма-Ата, 1971.
3. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттары. Алматы, 1975.
4. Оралбаева Н. Көмекші етістік. Алматы, 1975.
5. Нелисов Е.А. Аналитическая форма глагола в системе соотносительных единиц. Алма-Ата, 1966.
6. Оралбаева Н. Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттарының құрылысы мен мағынасы. Алматы, 1979
7. Ысқақов К. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 348 б.
8. . Әбілқаев А. «Де» етістігінің мағыналары мен қызметі. Алматы, 1958.
9. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1954
10. Қазақ тілінің грамматикасы. Алматы, 1967.
11. . Маманов М. Қазіргі қазақ тілі. (Етістік). Алматы, 1956.
12. Оралбаева Н. Аналитические формы глагола в современном казахском языке. Алма-Ата, 1971.
13. . Қазақ грамматикасы. – Астана, 2002. – 782б.
14. Ысқақов К. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 348 б.
15. Шакенов Ж. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен күрделі тұлғалар. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 120 б.
16. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика. Фонетика. – Алматы, 1962. – 314 б.
17. Оразов М. Көмекші сөздер. – Ташкент: Наурыз, 1997. – 175 б.
18. Оразов М. Етістік: Ы. Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, – Алматы,2001. – 385 б.
Қ.А. ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ТІЛІ КАФЕДРАСЫ
Етістіктің аналитикалық форманттары
пәнінен
ЛЕКЦИЯЛАР ЖИНАҒЫ
050117 – Қазақ тілі мен әдебиеті, 050205 – Филология: қазақ тілі
мамандықтарына арналған
Пән оқытушысы: ф.ғ.к., доцент Г.Қ.Жылқыбай
ТҮРКІСТАН -2011
1-лекция
Тақырыбы: Кіріспе. Етістіктің аналитикалық форманттары туралы.
Жоспары: 1. Аналитизмнің зерттелу тарихы
2. Аналитикалық форма мен аналитикалық форманттар
3. Етістіктің аналитикалық форманттарына тән белгілер
Лекция мәтіні:
Тюркологияда аналитизм проблемасы зерттеуді қажет ететін күрделі
мәселелерге жатады. Бұл аналитизмнің түркі тілдерінің грамматикалық
құрылысынан алатын орнына да, зерттелу дәрежесіне де байланысты. Осы
күрделі мәселенің тілдің грамматикалық құрылысына байланысты болатын себебі
– бұл грамматикалық құрылыстан кең орын алатын өте өнімді тәсілдерге
жатады.
Түркі тілдерінің грамматикалық құрылысына аналитизм кең тараған және
түрлі қызмет атқарады, соған орай, тілде аналитизм құбылысы алуан түрлі
сипат алады, ол қыры сыры мол тілдік құбылысқа жатады. Бұл пәнде етістіктің
анлитикалық форманттары туралы кеңірек айтылады. Себебі бұл проблема
тюркологияда кейінірек зерттеле бастады, сондықтан оған байланысты
терминдер де кең тарап үлгерген жоқ. Қазақ тіл білімінде етістіктің
аналитикалық форманттары соңғы кезде ғана зерттеле бастады. Аналитизм
тюркологияда актуалды проблемалар қатарында болса, сол проблеманың күрделі
бір тармағы – етістік аналитизмі. Етістікте аналитизм күшті дамыған.
Етістіктің аналитикалық форманттары етістік категорияларының аналитикалық
формаларымен байланысты. Ал етістіктің аналитикалық формаларының теориясы
сөздің аналитикалық формасы туралы жалпы теориямен түйіседі, өйткені сол
жалпы теорияның бұл жеке мәселесіне жатады. Тіл білімінде сөздің
аналитикалық формасы деп лексикалық мағыналы сөз бен көмекші сөздің
грамматикалық мағына беретін тіркесін айтады.
Аналитикалық формалы сөзде грамматикалық мағына сөздің дыбыстық
құрамынан тыс тұратын тілдік элемент арқылы беріледі. Сөздің дыбыстық
құрамына енбей,оған тіркесу арқылы грамматикалық мағына үстейтін элементке
көмекші сөздер жатады. Сөздің синтетикалық формасын жасаушы элементтен
аналитикалық форма жасаушы элементті ажырату үшін, оны аналитикалық формант
деп атап жүрміз.
Түркі туыстас тілдердің грамматикалық құрылысы бойынша сөз формасын
өзгертуші элементтерді түбірден бөліп алу оңай, олардың жігі анық көрініп
тұрады.
ЕАФ–тардың басым көпшілігі қосымша мен көмекші етістіктен құралады.
Олардың мағынасы құрастырушы сыңарлардың мағынасының жай ғана қосындысы
емес. Аналитикалық форманттың құрамы қанша күрделі болса да, олар біртұтас
мағына береді, құрастырушы сыңарлардың мағынасы идиомаланып, бір мағынаға
көшкен. Мұндай күрделі форманттардың құрамы тұрақты, оны құрастырушы
сыңарлардың орны берік. ЕАФ құрамындағы мофемалар бірімен бірі жымдасып
кетпей, қосымша негізгі етістікке қосылып, көмекші етістік бөлек жазылады.
Бірақ олардың тұтастығы мағынада, құрамының тұрақтылығында, орындарының
беріктігінде, сыңарларының үнемі қатар қоланылуында.
ЕАФ–тар грамматикалық дамудың нәтижесінде қалыптасқан дайын
көрсеткіштер болғандықтан, басқа грамматикалық көрсеткіштердің, негізгі
белгілері бұларда да бар. Осы ретте қосымша мен ЕАФ–тардың негізгі
белгілерінің ортақтығын көрсетуге болады.
Қосымшалардың негізгі белгілерінің біріне мағына тұтастығы жатады.
Қосымша дара болса да, сөзге біртұтас мағына қосады. Осы белгі күрделі
форманттардан да орын алады. ЕАФ қанша морфемадан құралса да, бір мағына
береді. Мысалы –са екен тілек мағынасын береді (оқыса екен); –ушы болма
тыйым салуды білдіреді (оқушы болма).
Егер қосымшалардың құрамы тұрақты болса, ол аналитикалық форманттарға
да қатысты. Мысалы, –а ал формантының құрамы тек қана осы элементтерден
тұруға тиіс, оны тіпті –п ал түрінде де өзгертуге болмайды, өйткені олар
тілдегі жеке–жеке форманттар, сондықтан мағыналары да басқа. Мысалы, жаза
ал, жазып ал формасындағы етістіктерде жазу мағынасына екі түрлі мағына
қосылған. Қосымшалардың құрамындағы элементтердің орны тұрақты болады. Ол
ерекшелік – ЕАФтардың да негізгі белгісі. Сондықтан форманттардың
құрамындағы элементтер де үнемі бір тәртіпте ғана қолданылады.Сөзге әуелі
көмекші етістікті, одан кейін оның қосымшасын жалғауға болмайды. Мысалы,
кел–е сал деген керісінше кел сала айтылмайды.
Қосымшалар қалай түбір етістіктен кейін жалғанса, ЕАФ-тар да түбір
етістіктің соңына ғана тіркеседі. Тек қосымшалар түбір сөздің дыбыстық
құрамына қосылады да, көмекші етістік сөзден алшақ тұрады. Бұл - ЕАФ-тардың
негізгі айырмашылығы. Қосымшалар сияқты ЕАФ-тар да белгілі категориялардың
көрсеткіштері, сондықтан бұлар арқылы да етістік топтары түрлене береді,
олар жеке етістікке байлаулы емес.
Ғылымда ЕАФ-тардың сөзге тіркесу заңдылығы да ерекше орын алады.
Түркологияда қосымшалардың сөзге жалғану заңдылығ ашылған, ол ғылымда
сипатталған, бірақ аналитикалық форманттардың сөзге тіркесу заңдылығы
ғылымда толық қарастырылған деуге болмайды. Аналитикалық форманттардың
әрқайсысының жеке мағыналары түркологияда да, қазақ тіл білімінде де біраз
анықталып қалды, бірақ мағынадағы жалпылық құбылыстардың зерттелуі ондай
дәрежеде емес. Сондықтан олардың мағынасына байланысты жалпылық белгілер де
анықталуы қажет, өйткені бұлардың мағыналық жалпы сипаттары бары сөзсіз,
оған тіл фактілері толық дәлел. Мәселенің грамматикалық семасиология
тұрғысынан да маңызы зор. Сөйтіп, еңбекте арнайы сөз етіліп отырған
мәселелер тың проблемаға жатады. Олардың зерттелуінің теориялық та,
практикалық та маңызы бар.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1 Аханов К.А. Грамматика теориясының негіздері. Алматы, 1972.
2 Оралбаева Н. Аналитические формы глагола в современном казахском
языке. Алма-Ата, 1971.
3 Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық
форманттары. Алматы, 1975.
4 Оралбаева Н. Көмекші етістік. Алматы, 1975.
5 Нелисов Е.А. Аналитическая форма глагола в системе соотносительных
единиц. Алма-Ата, 1966.
6 Оралбаева Н. Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттарының
құрылысы мен мағынасы. Алматы, 1979
7 Ысқақов К. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Ана тілі, 1991.
– 348 б.
СӨЖ :
Етістіктің аналитикалық форманттарының қазақ тіл білімінде зерттелуі
2-лекция
Тақырыбы: Етістіктің аналитикалық форманттарының құрылысы
Жоспары: 1. Аналитикалық форманттардың құрылысы туралы
2. Форманттарды морфема санына қарай топтастыру
3. Етістіктің бір морфемалы аналитикалық форманттары
Лекция мәтіні:
Қазіргі қазақ тілінің грамматикалық құрылысында қолданылып жүрген ЕАФ-
тардың құрылысы алуан түрлі. Мысалы: Жарықтығым ендігәрі Абайды бұндай
жерге бастай көрме. Дастарқанға келген етті де кесе алмай , Дәрмен мен
Кәкітайлар қайта-қайта күліседі (М.Әуезов). Бұл екі мысалдағы ЕАФ-тар: -й
көрме, -е алма бұлардың құрамы өте ұқсас, морфема саны да бірдей, оның
біріншісі қимылды жасауға тыйым салады, екіншісі субъектінің қимылды жасау
мүмкіндігі жоғын білдіреді. Мысалда -й көрме, -е алма форманттарының
әрқайсысы тұтас бір мағына беріп, бір морфеманың қызметін атқарып тұр.
Осындағы әр ЕАФ-тың құрамында үш морфема бар, олардың әрқайсысы дыбыстық
құрамын толық сақтаған, орналасу тәртібі бе бірдей, екеуінде де алдымен
көмекші етістікті негізгі етістікпен тіркестіретін көсемшенің жұрнағы, одан
соң көмекші етістік, оның құрамында етістіктің болымсыздық жұрнағы тұр.
Төменде келтірілген ЕАФ-тың бұларға құрамындағы морфемаларының саны
ұқсағанмен, олардан үлкен айырмасы бар, жоғарыдағы ЕАФ-тардың екі қосымша,
бір көмекші етістіктен құрылса, мұндағы формант бір қосымша екі көмекші
сөзден құрылған: − Ойпырмай, қалқам Абай−ай, қиын болмаса игі еді (М.
Әуезов).
Мына төмендегі мысалдардағы ЕАФ-тардың құрамы бұлардан да өзгеше: Абай
бұққан жоқ, тосып қалды. Мұнда -ып қал форманты қолданылған, ол екі
морфемадан құралған. Екі морфемалы ЕАФ-тар тілде өте көп, соған орай оның
ішкі ерекшеліктері де жеткілікті. Тілімізде бір ғана морфемадан тұратын ЕАФ-
тар да бар: - Сүйіндіктер тобы келместен бұын, бейіттің басында үш-төрт
қана адам отыр еді. Абайдың өз шешесі Ұлжан мен екінші шешесі сұлу жүзді -
Айғыз қатар тұр екен. Бұл сөйлемдердегі ЕАФ-тар: еді, екен, олар тілдегі
ең көлемі шағын ЕАФ-қа жатады, бұлар нақты бір морфемадан ған тұрады.
Сөйтіп тілімізде грамматикалық қызметте қолданылып жүрген ЕАФ-тардың
құрылысы алуан түрлі ерекшелікке мол.
Бұл бөлімде ЕАФ-тардың құрылысындағы осындай ерекшеліктерді көрсету
мақсаты қойылды. ЕАФ-тың құрылысын анықтаудың теориялық та, практикалық та
мәні бар. Теориялық тұрғыдан алғанда, біріншіден, тілдің грамматикалық
қызметтегі единицалары жайындағы теория анықталады, олардың құрылысының
қаншалықты күрделілігі көрсетіледі, оның сыры ашылады. Екіншіден, ол тілдің
грамматикалық дамуының бір сатысының айғағы , оның нақтылы айнасы қызметін
атқарып, бұл теорияға да біраз үлес қосады. Үшіншіден, тіліміздің
грамматикалық құрылысынан аналитизм қаншалықты орын алатынын да аңғартады.
Бұлардың қайсысы болмасын − қазақ тіл біліміндегі түбегейлі мәселелер.
Практикалық тұрғыдан бұл проблеманың төмендегідей ұтымдылығы бар.
Проблема жаңа болғандықтан, ол мектеп оқулығын атамағанда, жоғары оқу
орындарының оқулықтарының бәрінен орын алып болған жоқ. Әзірге осы проблема
жөнінде профессор А. Ысқақовтың жоғары оқу орындарының студенттеріне
арналған Қазіргі қазақ тілі оқулығында біраз мағлұмат берілген. Олай
болса проблеманың айқындалуы студенттердің тілде грамматикалық қызмет
атқаратын элементтерді тануына, грамматикалық единицалардың ерекшелігін
толық ажыратуына, сол арқылы тілдің грамматикалық құрылысын меңгеруіне әсер
етеді. Тілдің грамматикалық құрылысын жақс меңгермеген адамның одан жақсы
маман болуы да мүмкін емес. Бұдан проблеманың практикалық мәні анықталады.
Форманттарды морфема санына қарай топтастыру. Етістіктің аналитикалық
форманттарының құрамы күрделі. Тілдегі осы күрделі көрсеткіштердің
тұтастығы, бірлігі үнемі танылып жүрген жоқ.Ал тілде грамматикалық даму
нәтижесінде қалыптасқан күрделі элементтер өте көп. Оған мысалды тілдің
түрлі саласынан келтіруге болады. Мысалы лексикадан тұрақты сөз тіркестерін
алайық: ит өлген жер, қас пен көздің арасында, кірпік қаққанша, киімнің
ішкі бауындай, тайға таңба басқандай сияқты тұрақты сөз тіткестердің
әрқайсысының құрамында бірнеше сөз бар. Бірақ олар тіркесте өз
мағыналарында тұрған жоқ. Әр тіркесте бірнеше морфема барына қарамастан,
олар тілде бір тұтастықта қаралады. Өйткені бұлар бір мағына береді, бір
сөздің қызметін атқарады. Бірақ тұрақты тіркестердің жеке сөзден құрамы
басқаша.Сондықтан олар ғылымда өз алдына тілдік құбылыс саналады.
Тілдегі күрделі элементтер тобында күрделі сөздерді атауға болады,
олар да бірнеше морфемадан құралып, бір мағына бараді. Мысалы сары ала, ақ
сары, он бес, екі жүз елу, т.б. Қосымшалардың да бірімен бірі кірігіп,
тұтас бір көрсеткішке ауысуы тілде жиі кездеседі. Мұнда да күрделі
қосымшалардың құрамындағы жеке қосымшалар мағына дербестігінен айрылған,
олар бір ғана мағына білдіріп қоймай, морфемдік құрамы да бір тұтастыққа
жеткен. Мысалы -малы, -ыңқыра,- ыншы, -рақ, -лар, -ымыз, -іңіз т.б. Осы
сияқты құрамы күрделі қосымшалар тілде өте көп, оның көбінің іздері қазір
ізі де сақталмай,дара қосымшалар қатарында жүр. Келтірілген фактілер тілдік
единцалардың күрделенуі тілдің барлық саласынан орын алатынын байқатты. Ол
заңдылық, тілге кең тараған және ол көне замандардан келе жатыр. Бұл−тіл
дамуының ежелгі тәсілдеріне жатады.
Осы заңдылықтың нәтижесінде қалыптасқан тілдің басқа элементтері
негізінен танылып жүр, бірақ ЕАФ−тарда ол көбіне ескерілмейді. Бұл әрине
орынды емес. ЕАФ−тар да тілге кең тараған осы заңдылықрен байланысты
қалыптасқан. Оның құрамындағы морфемалар да грамматикалық дамудан өткен, ол
морфемалар бірімен бірі мағына жағынан жақындасқан, сөйтіп жалпы мағынаға
көшкен, дербестігінен айырылған. ЕАФ-дың құрамындағы морфемалардың бәрі
күрделеніп, бір морфеманың қызметін атқарады. Олай болса, \ЕАФ-тар тілдегі
басқа күрделі элементтер сияқты. Тек ол сол күрделі элементтердің
грамматикалық тобына жатады. Сондықтан ЕАФ-тардың күрделілігі – осы
көрсеткіштердің өзіндік ерекшелігі. Осымен байланысты тіліміздегі ЕАФ-
тардың құрылысын анық көрсете үшін, әр топтың ішкі ерекшелігін көрсетеміз.
Бір күрделі мағына беретін, әр қолданыста белгілі бір қызмет атқаратын,
тілдегі функциональды, грамматикалық единицалар тобына енетін ЕАФ-тардың
бірлігін, тұтастығын оның құрамындағы морфемалардың санына қарай топтастыру
арқылы қарастырамыз. Осы топтастырудың өзі олардың құрамының күрделілігін
ескертіп тұрса, екіншіден, олардың құрамындағы морфемалардың санын анық
көрсетеді. Сонымен бірге олар қанша морфемалардан құралса да, тілде қызметі
жағынан күрделі мағыналы грамматикалық единицалар тобына жататыны
аңғарылады, өйткені топтастыру тек соларға ғана байланысты жасалған.
Сөйтіп, қазақ тіліндегі ЕАФ-тар құрамындағы морфеманың санына қарап
бір морфемалы, екі морфемалы, үш морфемалы, төрт морфемалы болып бөлінеді.
Етістіктің бір морфемалы аналитикалық форманттары. Қазіргі қазақ
тілінде бір морфемалы ЕАФ-тардың саны өте аз, олар:ø еді, ø екен, ø емес, ø
жоқ. Саны аз болғанмен, бұлар − өте актив форманттар, тілде жиі
қолданылады.
Бір морфемалы ЕАФ-тарға бұрын баспа бетінде жарияланған еңбектерде
сипаттама берілмегендіктен, олардың әрқайсысына қысқаша түсінік берген жөн.
ø еді форманты − қатыстық өткен шақтың көрсеткіші. Ол етістіктің нақ осы
шақ формаларынан соң тіркесіп, оларға өткен шақ мағынасын береді. Мысалы:
Осы бұлақ маңында бір мола тұр еді. Бөжей мына екеуін тыңдаумен отыр еді.
Мұндағы ø едіформанты бұрын нақ осы шақта болған болған қимылды кейін
хабарлауды білдіреді. Осы сөйлемдердегі сияқты ол нақ осы шақтың дара
түріне де, күрделі түріне де тіркесіп, одан дәлірек айтсақ, өткен шақтағы
осы шақты жасайды. Мысалы, Сағынған баласының келер мөлшерін Байтас
кеткеннен бері шешесі Ұлжан да есептеп, осы бүгінге ұйғарып, жүр еді.
Сергек жіті қозғалысты Жағыпар да машинадан атқып түсіп, тың тыңдап тұр
еді. Үй ішінде бір әйел басына қалың шәлі ораған қалпында босаға жаққа
айналып, нан илеп, кіргендерге сырт қарап отыр еді.
Осы сөйлемдердегі ø еді форманты тіркескен аналитикалық формалы
етістіктердің бәрі қатыстық өкен шақта тұр. Бұл шақтың мағынасы етістікке ø
еді форманты арқылы қосылған, ол тіркеспес, бұл етістіктер нақ осы шақ
мағынасын береді: ұйғарып жүр, тың тыңдап тұр, кіргендерге сырт қарап отыр.
Сөйтіп, жоғарыдағы келтірілген сөйлемдерде өткен шақ мағынасын ø еді
форманты беріп тұрғанына ешбір күмән болуы мүмкін емес.
Бұларда ø еді форманты нақ осы шақ формасына қосымшасыз тіркескен, өйткені
отыр, тұр, жүр етістіктерінің құрамында нақ осы шақтың бөлуге келетін
қосымшасы жоқ. Бұл ø еді формантының бір морфемадан тұратынын көрсете
алады. Тарихи жағынан еді көмекші етістігі екі морфемадан құралғаны ғылымда
белгілі. Бірақ ол тілдің қазіргі даму сатысысында осы формада көмекші
етістік ретінде танылады, сондықтан оны бір морфемалы ЕАФ санаймыз.
ø еді форманты етістіктің нақтылы бір формаларымен ғана тіркеседі,
олар − нақ осы шақтағы отыр, тұр, жүр етістіктері мен нақ осы шақтың –п
жүр, −п тұр, −п отыр форманттар. Бірақ ол етістіктің аз формаларына ғана
тіркесетініне қарамай, тілде жиі қолданылады. Ол бұл формалардың
активтігіне де, қатыстық өткен тілде жиі қолданылуына да байланысты.
ø екен форманты да осы топқа жатады. Бұл ø еді формантына өте жақын,
ол да ø еді форманты тіркесетін етістік формасына ғана тіркеседі. Шақтық
мағынасы да ұқсас, өткен шақты білдіреді. Мысалы: Абайдың өз шешесі Ұлжан
мен екінші шешесі , сұлу жүзді Айғыз қатар тұр екен. Өзіне таныс мәдениет
қызметкерлерінің бір төртеуі қатар отыр екен. Үйдің дәл қақпасы мен
пұшпағының аралығында қарауытып үлкен үш тонналық жүк машинасы тұр екен.
Жоғарыдағы сөйлемдердегі етістіктерде ø екен формантынсыз өткен шақтық
мағына сақталмайды. ...Ұлжан мен екінші шешесі сұлу жүзді Айғыз қатар тұр
деп өзгертсек, етістік нақ осы шақты білдіреді. Міне , бұл жағдай ø екен
формантының өткен шақтық мағынасын анық дәлелдейді. Оның есім сөзге тіркесі
де осыны көрсетеді.
ø екен форманты да тек бір ғана көмекші етістіктен тұрады, ол да тарихи
жағынан екі морфемадан кіріккеніне қарамастан, қазір біртұтас көмекші
етістік, сондықтан ол бір морфемалы ЕАФ-жатады.
ø еді мен ø екен форманттарының ұқсастықтары көп, бірақ олардың
мағынасында айырма да, өзіндік реңк де жоқ емес. ø еді формантын субъект
өзі көрген, өзі қатысқан анық қимылмен, іс әрекетпен байлансыты қолданады.
ø екен форманты көбіне субъектінің өзі нақтылы қатыспаған, өз көзімен
көрмеген, өзі бұрын білмеген, қимыл, іс әрекет туралы айтылғанда
қолданылады.
ø емес форманты – етістіктің болымды–болымсыздық категориясының
көрсеткіші. Етістіктің бұл категориясының мағынасы өте жалпы, етістіктің
барлық категориясы не болымды түрде, не болымсыз түрде қолданылады. Бірақ
етістіктің болымды формасы барлық категорияда бірдей болғанмен, оның
болымсыздық формасы категорияларда бірдей деп айта алмаймыз. Шартты рай,
қалау рай, бұйрық рай, жедел өткен шақ , бұрынғы өткен шақ, ауыспалы осы
шақ сияқты етістік формалары болымсыздық аналитикалық форманттармен
тіркеспейді. Олардың болымсыздық мағынасы тек синтетикалық форма арқылы
беріледі. Мысалы: келмесе, келмегей, келмеді, келмепті, келмейді, т.б.
Болымсыздықтың тек қана аналитикалық формасында қолданылатын етістік
категориялары да бар, бұған мысалға мақсатты келер шақты келтіруге болады.
Бұдан шығатын қорытынды етістік категорияларының болымсыздық формалары
бірдей емес. Әр категория тілдегі болымсыздық көрсеткіштердің белгілі
түрлерін ғана қабылдайды.
ø емес форманты да осы пікірді толық дәлелдейді. Ол етістіктің барлық
категорияларына қатысты емес, тек шақ категориясынаың болмсыз түрін жасады
және шақтың да тек есімше арқылы жасалатын ауыспалы, болжалды, мақсатты,
келер шақтар мен бұрынғы өткен шақтың ғана болымсыз түрін жасайды. Мысалы:
Ерік берсе, осы топ мына бейбіт жылқыға тиіп кетуден де тайынатын емес.
Ірге бермек емес. Бірақ Абай күлер емес. Қамқаны дәл өз ішінен шыққан
Құтжаннан бірде бір кем сүйген емес.
ø жоқ форманты бір шақтың, бір ғана түрінің болымсыз мағынасын
білдіреді. Ол – бұрынғы өткен шақтың есімше (ған) түрі . Оның болымсыз мәні
белгілі кезеңдегі, белгілі кеңістіктегі нақтылы қимылға байланысты. Мысалы:
Сабырлы Ұлжан осыдан әрі ешнәрсе сұрап тақымдаған жоқ. Үйде әкесін де,
өзгені де үркіткен жоқ. Алайда ø жоқ формантының қолданылу аясы тар
болғанмен, тілде ол да аз қолданылмайды.
Бір морфемалы ЕАФ – тардың өзіндік ерекшеліктері бар. Оны морфемдік
құрамынан бастаған дұрыс, өйткені осы топты жеке бөліп алуға олардың құрамы
себеп болды.Бұл топтағы ЕАФ-тар тек көмекші сөзден ғана тұрады. Олардың
дербес сөзбен байланыстырушы қосымшалары жоқ, сондықтан да мұндай бір
көмекші етістіктен тұратын форманттар бір морфемалы ЕАФ деп аталады.
луі
Пайдаланатын әдебиеттер:
1 Аханов К.А. Грамматика теориясының негіздері. Алматы, 1972.
2 Оралбаева Н. Аналитические формы глагола в современном казахском
языке. Алма-Ата, 1971.
3 Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық
форманттары. Алматы, 1975.
4 Оралбаева Н. Көмекші етістік. Алматы, 1975.
5 Оралбаева Н. Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттарының
құрылысы мен мағынасы. Алматы, 1979
6 Ысқақов К. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Ана тілі, 1991.
– 348 б.
СӨЖ :
Етістіктің аналитикалық форманттарының қазақ тіл білімінде зертте
3-лекция
Тақырыбы: Етістіктің екі морфемалы аналитикалық форманттары
Жоспары: 1. Форманттарды морфема санына қарай топтастыру
2 Етістіктің екі морфемалы аналитикалық форманттары
3 Екі морфемалы ЕАФ−тардың жалпы модельі мен оның
түрлерінің модельдері
Лекция мәтіні:
Тілде жиі қолданылатын, саны жағынан да ең көбі−екі
морфемалы ЕАФ−тар.Бұлар бір қосымша мен бір көмекші сөзден
құралады.Мысалы:Таныған жерде қуанып кетті.−Ойбай, бау−рем
Абай,Абай,−деп, есікке қарай атқып берді.(М.Әуезов).
Осы мысалдардағы қуанып кетті,атқып берді деген аналитикалық
формалы етістіктерді алайық, бұлардағы негізгі етістіктер қуан, атқы,
оларға −ып кет,−п бер форматтары тіркескен.Олардың әрқайсысы
көсемшенің жұрнағы мен көмекші етістіктен құралған.Қазіргі қазақ
тіліндегі ЕАФ−тардың құрамы дегенде,алдымен екі морфемалы −ЕАФ− тардың
ең негізгі түрі.Саны жағынан да, тілде атқаратын қызметі мен тілдің
грамматикалық элементтері системасынан алатын орны жағынан да,тілде
қолданылуының жиілігі жағынан да бұл топтағы ЕАФ−тар ерекше орын
алады.
Бұл топтағы ЕАФ−тардың құрамы екі морфемадан құралғанына
қарап, оның құрылысы жеңіл көрінуі мүмкін,бірақ онда бірнеше категория
қосымшалары, түрлі көмекші сөздер бар.Алайда бұл топтағы ЕАФ−тардың
құрылылысын жалпы бір модельмен көрсетуге болады.Ол үшін қосымшаны
−Қ, көмекші сөзді−КС деп белгілесек, бұл топтың жалпы моделі
төмендегідей болады: Қ+КС.
Екі морфемалы ЕАФ−тар тілден ең көп орын алатын ЕАФ−тардың
негізгі тобы болғандықтан, олардың құрылысында іштей түрлі
өзгешелік,ерекшеліктер мол.Ол ерекшеліктер оның құрамындағы
морфемаларға байланысты.Бұл топтағы ЕАФ−тардың қосымша бөлімінде ,де
көмекші сөз бөлімінде де айырма бар.Ол айырмашылық көрсетілуі
қажет,өйткені сол арқылы оның құрамындағы ерекшеліктерді нақтылы
көрсетуге болады.Осы топтағы ЕАФ−тар жалпы модельге сыйғанымен,оның
құрылысындағы ішкі ерекшеліктер бұдан көрінбейді.Екі морфемалы
ЕАФ−тардың құрамындағы ерекшеліктері жинақтағанда,топтағанда, олар
үлкенбес түрге бөлінеді.Ол бес топ екі морфемалы ЕАФ−тардың
қрамындағы қосымшалар мен көмекші сөздердің түрлеріне, ондағы ұқсастық
пен айырмашылыққа қарай топтастырылады.Оны модельге түсіру үшін,оның
құрамындағы морфемалар төмендегіше белгіленеді: көсемше−к, есімше−е,
рай көрсеткіштері−р, тұйық етістік қосымшасы−т, жіктік жалғауы−ж,
көмекші етістік−ке, көмекші сөздер−кс, модаль сөздер−м.Сонда екі
морфемалы ЕАФ−тардың ішкі топтарының модельдерін төмендегіше схемамен
көрсетуге болады.
Екі морфемалы ЕАФ−тардың жалпы модельі мен оның
түрлерінің модельдері
Қ+ҚС
к+ке е+ке р+кс т+м ж+ке
Осы 5модель екі морфемалы ЕАФ−тардың құрамындағы ерекшелікті
қамтиды.Осылардың әрқайсысына жеке тоқталайық.
к+ке моделіне қатысты екі морфемалы ЕАФ−тар− тілдегі ең
көп,өте жиі қолданылатын негізгі топ.Бұл топтағы ЕАФ−тардың
қалыптасу жолы бір.Олар тіліміздегі ЕАФ−тардың қалыптасуының
3жолының біріншісі бойынша қалыптасқан. Атап айтқанда, олар күрделі
етістіктің екінші компонентінің абстракциялануынан шыққан.
к+ке модеіне жататын ЕАФ−тар көсемше мен көмекші етістіктен
құралатыны модельден көрініп тұр.к+ке моделіндегі ЕАФ−тардың
құрамына көсемшенің 3 түрі қатысты.Олар:−п, −а, −ғалы.Ал оның көмекші
сөз бөліміне тек қана толымды көмекші етістіктер қатысады.Бұлар
таза етістік көрсеткіштерден құралған.
Осы морфемалардың ішінде көсемшенің −п формасы ЕАФ
қалыптастыруда үлкен қызмет атқарғн, ол өте өнімді, оның қатысымен
қалыптасқан ЕАФ−тар көп:
Олар: −п ал, −п бер, −п бақ, −п бар, −п бол, −п біт, −п тұс, −п сал,−п
сал, −п қал,−п таста, −п жібер, −п кел, −п қой, −п кет, −п шық, −п тұр, −п
отыр, −п жүр, −пжат, −п өт.
Бұл форманттардың құрамындағы морфемалардың әрқайсысы мағына
дербестігін сақтамаған, олар идиомалнып, абстракцияланып, біртұтас
мағынаға көшкен, олардың құрамындағы морфемалар тұрақты. ЕАФ−тардың
қазіргі мағынасын құрамындағы морфемалары тұрақты. ЕАФ−тардың қазіргі
мағынасын құрамындағы морфемаларға бөлуге келмейді.
Қазіргі қолданылуында бұлардың қосымшалары көмекші етістікті
басқа морфемаларға(түбірге, көмекші етістікке) тіркестіруші ретінде
көрінеді.Мысалы:Түнде жылқышы ұйықтап қап,қалың жылқы егінге түсіп
кетіп жүрмесін (М.Әуезов).Осы бір сөйлемде көсемшенің −п жұрнағы мен
толымды көмекші етістіктен құралған 3 формант қолданылған.Олардың
екеуі негізгі етістігі арқылы сатылап тіркескен.Оларды жалғастырушы,
тіркестіруші−көсемшенің жұрнағы.
Көсемшенің шақтық көрсеткішке ауысқан түрлерінің ЕАФ жасауға
қатысқандары жалпы к+ке моделіне енбейді, өйткені олар осы топтағы
көсемшедей қазір жалғастырушысы қызметпен шектелмейді.Олар шақтық
мағына қосады.ЕАФ құрамында көсемше өз қызметінде де, шақтық
көрсеткіш ретінде де қатысқан сырттай тұлғалары ұқсас көрсеткіштер
қазірде осы ерекшелігін біршама сақтаған.Оларды ажыратып қараймыз,
к+ке моделіне жататын ЕАФ−тар өте көп,олар тілде жиі қолданылады
және тілде тек қана етістікпен тіркеседі, басқа сөз табына қатысы
жоқ.Бұл модельдегі ЕАФ−тар негізінен қимылдың өту сипаты
категориясының көрсеткіштері.
к+ке моделіне құрамы ─ −а тұлғалы көсемше мен толымды
көмекші етістіктерден құралған ЕАФ−тар да енеді.Олар: −а ал, −а бер,
−а отыр, −а жүр, −а сал, −а қой, −а кет, −а қал, −а тұр, −а жөнел, −а
баста, −а біл, −а көр.Мысалы:Қоңыр жүзі қызарып, төмен қарап, қысыла
күле беріп, бөркін айналдыра бастады.─Беремісің жаныңды?─деп, сарт
етіп, өзіне жабыса түсті (М.Әуезов).Бұлардың құрамындағы морфемалар
да бір тұтас мағына беретін болып қалыптасқан.Оның мағынасын да
құрамында морфемаларға бөлуге келмейді.
Қазір бұлардыңдың құрамындағы көсемше жұрнағы да
жалғастырушы, тіркестіруші элемент қызметін атқарады.Тілде көсемшенің
−п жұрнағының қатысымен қалыптасқан ЕАФ─ тардан көсемшенің −а
жұрнағының қатысымен қалыптасқан ЕАФ− тар әлдеқайда аз, олар да
─негізінен қимылдың өту сипаты категориясы форманттары.
к−ке моделіне жататын ЕАФ−тардың тағы бір тобы көсемшенің
−ғалы жұрнағы мен отыр, тұр, жүр, жат, кел көмекші етістіктерінен
құралған.Олар:−ғалы отыр, −ғалы тұр, −ғалы жүр, −ғалы жат, −ғалы
кел.Мысалы:Қораның ішкі жағынан жаңа жүгіріп кеп еді, қайдан алып
шыққан белгісіз, құлағы қайырылуы, білтелі қара, от қойса тарс
бергелі тұр(М.Әуезов).
Бұл форманттардың құрамындағы морфемаларының идиомалану
дәрежесі сәл төмендеу, дәрежесі сәл төмендеу, сондықтан олардың
мағынасы құрамындағы морфемалардың мағыналарының қосындысы сияқты
болып көрінеді, ол негізсіз де емес.Бұл форманттардың қолданылуында
бірсыпыра ерекшелік бар.
1)−ғалы кел формантын қабылдаған етістік үнемі ауыспалы
келер шақта (−а) ғана қолданылуға тиіс,өйткені −ғалы кел формантының
мағынасы тек ауыспалы келер шақты керек етеді:өскелі келеді, толғалы
келеді, бұзылғалы келеді, өнгелі келеді, тозғалы келеді,т.б.Бұл
формант тілде өте өнімсіз.
2)−ғалы жүр, −ғалы тұр,−ғалы отыр форманттары тілде екі
түрлі қызмет атқарады, екі категория формасын жасайды.Олар:а) қимылдың
өту сипатының кетегориясы, ә)шақ категориясы.Қимылдың өту сипты
категориясы қызметінде қолданылуына мысал келтірейік:Биылғы көктемде
алғашқы рет, киіз үйге қонғалы отырғаны осы.Шақ көрсеткіші ретінде
қолданылуына мысал:Ертеңдер сені Байдалыға жіберіп алғалы отырмын
(М.Әуезов).Осы топтағы ЕАФ−тардың мағынасынан оның құрамындағы
морфемалардың мағынасы анық байқалады.Олар тұтас бір мағына
бергенімен, оның жалпы мағынасы құрамындағы морфемалардың мағынасының
қосындысына келеді.Бірақ ол− құрамындағы морфемалардың қосындысының
жай жиынтығы емесғ абстракциялаудан өткен күрделі мағына.
е−ке моделіндегі ЕАФ−тар тілде өте аз, олар:−ған бол, −мақ
бол, −атын бол, −ушы еді.Есімше аналитикалық форманттар құрамында өте
сирек кездеседі,бұл оның күрделі етістік жасау қабілетінің жоқтығына
байланысты.Осы модельдегі ЕАФ−тар анлитикалық форманттың қалыптасуының
екінші жолына жатады.Бұл жол бойынша көмекші етістіктер белгілі
формалы етістікке үнемі тіркесу арқылы оның көрсеткішімен мағыналық
кірігуге түседі.Осы мағына жағынан жымдасу, жалпылану мағына
тұтастығына көшу оларды аналитикалық форманттқа қалыптасуға
әкелген.Бұл модельдің форманттары қимылдың өту сипаты категориясының
көрсеткіштеріне жатады.
р−кс модельдегі ЕАФ−тар саны жағынан к−ке
моделіндегілерден аз болғанымен, құрамының,құрылысының түрлілігі
жағынан тілде бұлар бірінші орында деуге болады.Бұлардың құрамының
түрлілігі қосымша морфемалармен де,көмекші сөзбен де байланысты.р−кс
моделінің құрамынан түрлі рай, шақ көрсеткіштерін және көмекші
етістіктерден басқа көмекші сөздерді де көруге болады.Бұл осы
модельдің түрлерін, олардың ішкі кіші тармақтарын көбейтеді.Оны модель
арқылы көрсету үшін, олар алдымен үлкен үш топқа бөлінеді,бұл осы
модельдегі ЕАФ−тардың құрамындағы морфемалардың жақындығын,әрі
олардың бір−бірінен айырмасын көрсетеді.
р−кс
а−ке
қр−ке
ш−кс
Мұндағы а−ашық рай көрсеткішін,ш−шартты рай көрсеткішін,
қр−қалау рай көрсеткішін білдіреді.
Олардың әрқайсысына қысқаша түсінік берейік.
а−ке моделінің құрамы шақ қосымшаларымен еді, екен толымсыз көмекші
етістіктрінен тұрады.Тілдегі шақ көрсеткіштерінің бәрі дерлік осы
модель құрамынан орын алады.Бұл модельге жататын ЕАФ−тар аналитикалық
форманттардың қалыптасуының екінші жолы бойынша қалыптасқан.Дәлірек
айтсақ, алғаш еді,екен көмекші етістіктері сөйлемдегі түрлі
формадағы етістіктерге еркін тіркескен.Кейіннен етістік құрамындағы
қосымшаның грамматикалық мағынасы мен көмекші етістіктің мағынасы
жалпылық мәнге ие болады, бір шақтық ұғымғы айналады.Грамматикалық
жалпы мағынаға көшкен бұл элементтер тілде үнемі бірлікте ғана
қолданылып,олардың а−ке моделінлегі ЕАФ−тар қалыптасқан.
Осы топтағы ЕАФ−тардың идиомалануы дәрежесі онша күшті
емес, олардың мағынасынан құрамындағы морфемалардың мағынасы байқалып
тұрады.Бірақ олар тұтас бір мағына береді,құрамындағы морфемалада
мағына дербестігі сақталмаған,бір грамматикалық единицаның қызметін
атқарады.
а−ке моделіндегі ЕАФ−тардың бәрі −шақтық форманттар.Бұл
модельдегі ЕАФ−тар негізінен еді,екен көмекші етістіктері арқылы
қалыптасқандықтан, оларды екі топқа бөліп қараған жөн.
Еді көмекші етістігі арқылы қалыптасқан шақтық ЕАФ−тар:−п
еді, −ған еді, −атын еді, −мақ еді, −ушы еді.
−п еді, −ған еді форманттары өткен шақ мағынасын
береді.Мысалы:Қарашаш пен Асылбекке Абай бөлек−бөлек сөйлесіп еді
(М.Әуезов).− Мен бір тай−құнан бола ма деп тоғыз теңге ақша беріп
едім, ондай ештеңе естіген жоқ шығарсың Күнзила?−дейді(Ғ.Мүсірепов).Бұл
мысалдардағы −іп еді форманты бір мағына беріп тұр,оның құрамындағы
әр элементтің мағынасын бөліп көрсету мүмкін емес.Сондықтан да олар
бір көрсеткіш қызметін атқарады.Ұзын мойындардан будақтап ұшқан
қап−қара, қою түтіндерді көрген соң, Айша қолындағы қаданы тастаған
еді(С.Сейфулин).Ақылбай бір алуан жарыс үлгісін айтқан
еді(М.Әуезов).Келтірілген мысалдарда −ған еді(М.Әуезов).Келтірілген
мысалдарда −ған еді форманты бұрын болған қимылдың кейін
хабарлануын білдіреді.Ол да қатыстық өткен шақтың мағынасы.Бұл мағына
да оны білдіруші элементтерге қазір еркін бөлінбейді.−атын еді
форманты да өткен шақтағы өткен шақты білдіреді.Мұндағы −атын
күрделі жұрнақ екені белгілі,бірақ қазіргі тілде бір тұтас қосымша
болғандықтан, оны бір морфема деп алдық.Осы күрделі қосымшаның
мағынасын оның құрамындағы элементтерге бөлуге келмейтін сияқты −атын
еді формантының да мағынасы тұтас, ол дербес мағыналардың жай
қосындысы,тіркесі емес.Оны төмендегі келтірілетін мысалдардан анық
көруге болады.
Мысалы:Белеций Базарханды жақсы білетін еді,есептесетін
еді.Қысқасы демалыста он−он бес күнге босаса, неше күн атпен
азаптанып, жол жүріп кеп,Көкшеге тым болмаса,бір−екі қонып қайтатын
еді(С.Мұқанов ).
−атын еді формантының контекске қарай өткен шақтағы келер
шақты білдіруі де бар.Мысалы:Ол бізге келетін еді, кешігіп
жатыр.Мұнда өткен шақта оның келешекте келуі келісілген.
−мақ еді форманты өткен шақтағы мақсатты келер шақты
білдіреді.Мысалы:Кеше не бүгін келмек еді, осы араға(С.Мұқанов).Осы
өлеңді шығарған кім екен!−деп, бағанадан бері өзін сүйсіндірген
ақынның атын білмек еді(М.Әуезов).Мұнда да өткен шақта субьектінің
қимылды келешекте жасау мақсаты болғаны көрінеді.
−ар еді форманты да өткен шақтағы болжалды келер шақты
білдіреді.Мысалы :Қаздардың қаңқылдаған даусы қозы көш жерден естіліп
тұрар еді.Ол контекске қарай келер шақы білдіруі де ықтимал.
−ушы еді форманты өткен шақтағы осы шақты білдіреді.Мысалы:Ақ
құмар, серілеу адам жалғыз атын қатын−баласынан артық күтуші еді(
Ғ.Мүсірепов).
Екен көмекші етістігі арқылы қалыптасқан шақтық мағыналы
ЕАФ−тар:−қан екен, −ді екен, −мақ екен, −ар екен,−атын екен.
−қан екен, −ді екен форманттары да өткен шақтағы өткен шақты
білдіреді.Мысалы,Өз ойының әлегімен жүріп және қайындап кетіп,Абай
елінің жайларынан оқшау қалған екен(М.Әуезов).Айналайындар−ау. осы
әйелден нендей ғана жақсылық тапты екен(М.Шолохов).Не болды
екен,немене есеппен бұғып қалды екен?(М.Әуезов).
−мақ екен форманты бұрын келешекте жасалуын мақсат етіп қойылған
етіп қойылған, яғни өткен шақтағы мақсатты келер шақты
білдіреді.Келмек екен,көрмек екен, алмақ екен, оқымақ екен,т.б.
−ар екен,−атын екен форматнттары келер шақты
білдіреді.Мысалы:Кешегі жақсы, басшы дегендерінің қайсысының
қабырғасы қайысар екен?Кім қынжылар, кім болысар
екен?−деді(М.Әуезов).Сол сияқты жағдайын білетін екен, көмектесетін
екен, ескертетін екен, жолығатын қажеттігі көрінеді.
ш−кс моделіне жататын форманттар аз.Бұлар:−са екен, −са еді, −са
керек.Бұлардың бәрінде де шартты рай жұрнағы қатысады, бірақ көмекші
сөздері түрлі:1)толымсыз көмекші етістіктер,2)модаль көмекші сөз.
Осы модельдегі ЕАФ−тардың бәрі бір жолмен қалыптпсқан.Мұндағы
көмекші сөздер етістің белгілі форма мен мағына жағынан кірігіп,
тұтас мағынаға көшкен. Бұл ЕАФ−тардың қалыптасуының екінші жолына
жатады.
−са екен,−са еді форманттары қимылдың жасалуын қалауды
білдіреді.Мысалы:Осыны Құлыншақ маған қиса екен!Қонбаса екен!−деп,
әкеме өтініш айтыпты.Аяқталмай, созыла түссе екен дейді.Азат
аспанда көк бұтаққа қонып, бұлбұл үніңді әлемге жырласаң
еді(М.Әуезов).
−са керек,−мек керек форманттары қимылдың жасалуға тиістілігін
білдіреді.Мысалы:Осылай болса, әділет те,зұлмат дегеніміз де әр
заманда әр түрлі өзгерсе керек еді.Енді көңілі де айығып,бұрынғы
балалық шаттығын дағойын ермегін де тапса,керек еді.Сонымен бұл
келіп отырған топтың өзге Құнанбаймен ортағы жоқ екенін білмек
керек(М.Әуезов).
қр−ке моделіндегі екі морфемалы ЕАФ−тарға −ғай еді, −ғай етті
форманттары жатады.Мысалы:Нұрғали емес,нағыз қорқақ өзің болмағай
едің(Ғ.Мүсірепов).Тек осыныңы Ақперді естігей етті!−деп ырза боп
қалды(М.Әуезов).
т−м моделіндегі ЕАФ−тар тілде бірсыпыра қолданылады, бірақ бұлар
саны жағына аз.Олар:−у керек,−у қажет,−у мүмкін.Осы форманттардың
құрамындағы модаль сөздер етістік тіркесте өзінің лексикалық
мағынасынан айырылған,−у қажет, −у керек форманттары қимылдың жасалуға
тиісті түрлерін білдіреді.Мысалы:(Көш жолынан қашып ұшқан болу керек,
қаулап кетті.Бүгін Алшынбай сондағы сөздің ендігі өрісі қалай
ауғанын айтпаққа келген болу керек.(М.Әуезов).
ж−ке моделіне жататын ЕАФ−қа −йын де форманты ғана жатады.Оның
құрамындағы жіктік жалғауы мен көмекші етістіктің мағынасы өте
идиомаланған.ЕАФ білдіретін қимылдың жасалуға дайын тұруы,икемделуінде
І−жақ пен де (айт) етістігінің мағынасы байқалмайды:Жидебайға барып,
азырақ қаршыға салайын деп ем,−деді.Мына қарауыл қолға түсірейін
деп тұр(М.Әуезов).
Сөйтіп.екі морфемалы ЕАФ−тар құрамын, оның ішкі ерекшеліктерін
төмендегі схема көрсетеді.
Қ−ҚС
к−ке е−ке р−кс т−м ж−ке
ш−кс
а−ке кр−ке
Пайдаланатын әдебиеттер:
1 Аханов К.А. Грамматика теориясының негіздері. Алматы, 1972.
2 Оралбаева Н. Аналитические формы глагола в современном казахском
языке. Алма-Ата, 1971.
3 Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық
форманттары. Алматы, 1975.
4 Оралбаева Н. Көмекші етістік. Алматы, 1975.
5 Оралбаева Н. Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттарының
құрылысы мен мағынасы. Алматы, 1979
6 Ысқақов К. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Ана тілі, 1991.
– 348
СӨЖ :
Отыр және тұр етістіктерінің тарихы
Де етістігінің мағынасы мен қызметі
4-лекция
Тақырыбы: Үш, төрт морфемалы етістіктің аналитикалық форманттары
Жоспары: 1 Етістіктің үш морфемалы аналитикалық форманттары
2 Етістіктің төрт морфемалы аналитикалық форманттары
3 Үш морфемалы ЕАФ-тардың құрамындағы морфемалардың құрамдық,
мағыналық ерекшеліктері
Лекция мәтіні:
Үш морфемалы ЕАФ-тар тілден көп орын алмайды, өйткені тілдегі ЕАФ-
тардың негізгі түрі екі морфемалы. Алайда үш морфемалы ЕАФ-тар саны жағынан
аз болғанмен, тілде белгілі қызмет атқарып, функционалды единицалар
қатарына жатады.
Бұл топтағы ЕАФ-тар белгілі формадағы көмекші етістіктердің негізгі
етістікке тіркесі жиі қолданудың нәтижесінде олар мағына жағынан жымдасып,
идиомаланудан қалыптасқан.
Бұл топтағы ЕАФ-тар басқа модельдегі ЕАФ-тардан құрамындағы
морфеманың саны арқылы ерекшеленеді. Бұлардың морфема саны оның құрамына
екі қосымшаның қатысуына байланысты көбейген. Ол қосымшалар негізгі
етістіктің алғашқы формасына да байланысты, көмекші етістіктің ЕАФ-қа
қалыптасқандағы формасына да байланысты.
Бұл топтағы ЕАФ-тардың қалыптасуына қатысқан морфемалардың түрлері
мен саны бірдей болғанмен, олардың формант құрамында орналасуында да айырма
бар. Үш морфемалы ЕАФ-тардың құрамындағы түрлі ерекшеліктерді
жинақтағанда, бұларды үш модельге бөлінеді: 1)қ – ке - қ, 2) қ – қ -
кс,3) қ – кс- ке.
қ – ке - қ моделіне жататын ЕАФ-тар аз. Олар: -ушы болма, -са болды,
-ған болса, -р болса, -а сала, -а салып, -а келе, -а келіп, -а бере , -а
беріп.
-ушы болма форманты қимылдың жасалуына тыйым салуды білдіреді.
Мысалы: Тұтқынға азамат қалдырушы болмаңдар. -ушы болма форманты мағынаның
тыйым салу реңкігн білдіреді. Бұл формантты мағынасына қарай бұйрық райдың
көрсеткіші деп санаймыз. Оны мағынасы ғана емес , түрленуі де көрсетеді.
-ушы болма формасындағы етістікке тек бұйрық райға жалғанатын жіктік жалғау
ғана қосылады. Мысалы: Мен келуші болмайын, сен келуші болма, ол келуші
болмасын. Бұл формадағы етістік сөйлемде бұйрық райда тұрғандықтан, оған
басқа райлардың көрсеткіштері қосылмайды, өйткені тілімізде етістік тек бір
рай формасында ған қолданылады.
Сол сияқты етістіктің басқа категорияларының анадлитикалық форманттары да
-ушы болма формасынан кейін тіркесе алмайды. Себебі етістіктің басқа
категорияларының көрсеткіштері рай көрсеткіштерінен бұрын қолданылады.
-р болса форманты бір қимылдың жасалуы екінші қимылдың жасалуына шарт
болуын білдіреді. Екі морфемалы ЕАФ-тар етістіктің барлық категорияларының
көреткіштерін өзінен кейін қабылдай беретіні белгілі. -р болса формантының
құрамындағы –са жұрнағы мұндай түрленуге жатпайды, ол осы құрамда, осы
тұтастықта ғана бір мағына береді. Мұнда негізгі етістіктің есімше формасы
мен шартты рай формасындағы бол көмекші етістігі тығыз қатынасқа түсіп,
мағыналық тұтастық жасаған. Олардың грамматикалық дамуға түсуі -р болса
формантын қалыптастырған. Соған қарай формант құрамында үш морфема бар.
-ған болса форманты бұрын жасалған қимылдың жасалуына шарт болатынын
білдіреді. Мысалы: көрген болсаң, айт; ұнаған болса,ал, айтқан болсаң,
мойында, т.б.
-са болды форманты үзілді кесілді шартты, сенімді шартты білдіреді.
Мысалы: Әйтеуір, Жігітек көші болса болды. Осындағы Жігітек көші болса
болды деген тіркес, келесі қимылдыңкүмәнсіз орындалатынын аңғартады.
-а сала, -а салып, -а келе, -а келіп, -а бере , -а беріп форманттары
мағыналас, құрамдарында да ұқсастық бар, жасалу жолы да бір. Осындағы бір
көмекші етістікті көсемшенің екі формасында тұруы арқылы жасалған екі
форманттың -а сала мен -а салып, -а келе мен -а келіп, -а бере мен -а
беріп мағынасында айырма жоғын ескеріп, оларды вариант форманттар деп
тануға болады. Көсемше формалы негізгі етістікке сал, бер, кел көмекші
етістіктерінің көсемшенің екі формасында, көсемше қызметіндегі тіркесі осы
форманттардың қалыптасуына негіз болған. Бұл форманттардың бәрі бір
қимылдың жасалуы екінші қимылдың жасалуының алдында болғанын білдіреді. Бұл
мағына осы форманттардың құрамындағы ешбір морфеманың нақтылы мағынасына
дәл келмейді, бұл идиомалану арқылы қалыптасқан. Мысалы: Бұлар Қызылшоқыға
кіре бере, алғаш келген екпінмен бір қоянды бездіре шауып еді. Абай атына
міне сала, ауылға шаба жөнелді.
қ – қ - кс моделі өнімсіз, бұл модельмен қалыптасқан форманттар өте
аз. Олар:
-ғандай бол, -уға бол, -уға кел, -уға тиіс, - сқа тиіс.Осы модельге ортақ
белгі тек оның морфемдік құрамының саны ғана емес. Бұл ЕАФ-тар екі
қосымшалы негізгі етістікке көмекші сөз үнемі осы қосымшалардан соң
тіркесуден олар грамматикалық дамуға түсіп, мағына жағынан кірігіп, бір
тұтас көрсеткішке ауысқан.
-ғандай бол бір қимылдың екінші қимылға ұқсайтынын білдіреді. Мысалы:
Осы менің жайымды ойласаң, тұмсығың тасқа тигендей болған жоқ па?
-уға бол, -уға кел форманттары қимылдың жасалу мүмкіндігін білдіреді.
Мысалы: Бөгелуге болмайды. Бірақ бұған өкпелеуге болмайды. Бұл мысалдарда
бөгелу, өкпелеу қимылдарының іске асуы мүмкін екені берілген. Ол мағынаны
ЕАФ құрамындағы үш морфеманың үшеуі де жеке тұрып білдірмейді. Бірақ үшеуі
бірігіп, ол мағынаны береді, себебі олардың мағынасы идиомаланған.
-уға тиіс, -сқа тиіс форманты қимылдың жасалуы міндеттілігін
білдіреді. Мысалы: Ол жағынан да, Оразбайдың ұранын бұдан артық құлшынып
қостайтын кісі болмасқа тиіс. Әке шеше де, басқаларда, баланы арашалауға
тиісті емес, өйткені олардың ұғымында, молданың шыбығы тиген жер, о дүниеде
тамұққа күймейді. Бұл мысалдарда кісі болмасқа тиіс, арашалауға тиісті емес
деген аналитикалы формалы етістіктер қимылдың жасалмауы міндетті екенін
білдіріп тұр. Ол міндеттілік мағына -уға тиіс, - сқа тиіс форманттары
арқылы берілген.
қ – кс- ке моделіне -са игі еді форманты жатады, ол қалау мағынасын
білдіреді. Мысалы: Жүк машиналарын үстіндегі қаңқиған жүгімен, шөбі-жемімен
тіпті де қатты соққымен бөгеп жүрмесе игі еді. Бұл формант қазіргі тілде
өте сирек қолданылады, оны қалау мағынасын білдіретін басқа форманттар
ығыстырып бара жатқаны байқалады.
Етістіктің төрт морфемалы аналитикалық форманттары
Төрт морфемалы ЕАФ-тар тілде аз. Неғұрлым ЕАФ құрамындағы морфеманың
саны көбейсе, соғұрлым оның тілде саны аз. Төрт морфемалы ЕАФ-тардың
құрамына, ондағы морфемалардың түрлері мен орналасу тәртібіне қарап, осы
топты төмендегі модель арқылы көрсетуге болады: к - ке - к – ке. Төрт
морфемалы ЕАФ-тар негізінен екі морфемалы форманттардың к – ке моделіндегі
екі ЕАФ тың кірігуі арқылы жасалғандықтан, оның моделі де осы ерекшелікті
көрсетуі қажет. Соған сай төрт морфемалы ЕАФ-тардың моделі к – ке моделінің
екі рет қайталануынан жасалды. Мысалы: Жайбарақат еркін отырып, тақымын да
қыспастан тебініп қалғанда, ақ тай секіріп, мөңкіп кеп кетті. Бұл мысалдағы
төрт морфемалы ЕАФ – -п кеп кет.
Төрт морфемалы ЕАФ-тарға мына форманттар жатады: п қоя бер, п сала
бер, п жүре бер, п кеп кет, п кеп қал, п кеп жібер, п болып қал, п бара
жат, п келе жат. Мысалы: Жиреншенің алдында келе жатып, еңіреп қоя берді.
Иса шоқпарын құлаштап көтеріп ап, қасқырдыдәл қара тұмсықтан беріп кеп
кетті. Енді басын көтеріп ала сала, қасындағы бір баланың тымағын жұлып
алып, теріс киіп жіберіп, сақылдап күліп, ақ тайды тебініп кеп қалды. Бірақ
қақ шекесіненқан саулап қоя берсе де, бұл қорқау тың екен. Иса тағы да
тұмсығын мегзеп, қара шоқпарды сілтеп кеп қалғанда, бұл бөрі де тыраң асты.
Осы мысалдарда еңіреп қоя берді, беріп кеп кетті, тебініп кеп қалды, саулап
қоя берсе, сілтеп кеп қалғанда деген аналитикалық формалы етістіктер бар.
Бұлардың әрқайсысында бір ғана лексикалық мағына берілген, оны еңіреу,
беру, тебіну, саулау, сілтеу етістіктері білдіреді.
Еңіреп қоя берді, саулап қоя берді дегендегі формант еңіреу, саулау
қимылдарының кенеттен тез басталып кеткенін білдіріп тұр. Осы ЕАФ
құрамындағы -п қой, -а бер форманттары жеке қолданылғанда, ол мағынаны
бермейді. Екі форманттың бірімен бірі кірігіп, тұтастыққа ауысуына, олардың
мағыналарының идиомалануы негіз боған.
Төрт морфемалы ЕАФ-тардың бәрі – бұрынғы екі морфемалы ЕАФ-тың
тіркесі, сондықтан бұлардың құрамында төрт морфема бар, олардан тек бірінші
көмекші етістіктің ғана дыбыстық құрамында қысқару бар. Құрылысы жағынан
олар бір типтес, тілде жиі қолданылады.
Етістіктің аналитикалық форманттарының құрылысы жоғарыдағы модельден
анық көрінеді.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1 Аханов К.А. Грамматика теориясының негіздері. Алматы, 1972.
2 Оралбаева Н. Аналитические формы глагола в современном казахском
языке. Алма-Ата, 1971.
3 Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық
форманттары. Алматы, 1975.
4 Оралбаева Н. Көмекші етістік. Алматы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ТІЛІ КАФЕДРАСЫ
Етістіктің аналитикалық форманттары
пәнінен
ЛЕКЦИЯЛАР ЖИНАҒЫ
050117 – Қазақ тілі мен әдебиеті, 050205 – Филология: қазақ тілі
мамандықтарына арналған
Пән оқытушысы: ф.ғ.к., доцент Г.Қ.Жылқыбай
ТҮРКІСТАН -2011
1-лекция
Тақырыбы: Кіріспе. Етістіктің аналитикалық форманттары туралы.
Жоспары: 1. Аналитизмнің зерттелу тарихы
2. Аналитикалық форма мен аналитикалық форманттар
3. Етістіктің аналитикалық форманттарына тән белгілер
Лекция мәтіні:
Тюркологияда аналитизм проблемасы зерттеуді қажет ететін күрделі
мәселелерге жатады. Бұл аналитизмнің түркі тілдерінің грамматикалық
құрылысынан алатын орнына да, зерттелу дәрежесіне де байланысты. Осы
күрделі мәселенің тілдің грамматикалық құрылысына байланысты болатын себебі
– бұл грамматикалық құрылыстан кең орын алатын өте өнімді тәсілдерге
жатады.
Түркі тілдерінің грамматикалық құрылысына аналитизм кең тараған және
түрлі қызмет атқарады, соған орай, тілде аналитизм құбылысы алуан түрлі
сипат алады, ол қыры сыры мол тілдік құбылысқа жатады. Бұл пәнде етістіктің
анлитикалық форманттары туралы кеңірек айтылады. Себебі бұл проблема
тюркологияда кейінірек зерттеле бастады, сондықтан оған байланысты
терминдер де кең тарап үлгерген жоқ. Қазақ тіл білімінде етістіктің
аналитикалық форманттары соңғы кезде ғана зерттеле бастады. Аналитизм
тюркологияда актуалды проблемалар қатарында болса, сол проблеманың күрделі
бір тармағы – етістік аналитизмі. Етістікте аналитизм күшті дамыған.
Етістіктің аналитикалық форманттары етістік категорияларының аналитикалық
формаларымен байланысты. Ал етістіктің аналитикалық формаларының теориясы
сөздің аналитикалық формасы туралы жалпы теориямен түйіседі, өйткені сол
жалпы теорияның бұл жеке мәселесіне жатады. Тіл білімінде сөздің
аналитикалық формасы деп лексикалық мағыналы сөз бен көмекші сөздің
грамматикалық мағына беретін тіркесін айтады.
Аналитикалық формалы сөзде грамматикалық мағына сөздің дыбыстық
құрамынан тыс тұратын тілдік элемент арқылы беріледі. Сөздің дыбыстық
құрамына енбей,оған тіркесу арқылы грамматикалық мағына үстейтін элементке
көмекші сөздер жатады. Сөздің синтетикалық формасын жасаушы элементтен
аналитикалық форма жасаушы элементті ажырату үшін, оны аналитикалық формант
деп атап жүрміз.
Түркі туыстас тілдердің грамматикалық құрылысы бойынша сөз формасын
өзгертуші элементтерді түбірден бөліп алу оңай, олардың жігі анық көрініп
тұрады.
ЕАФ–тардың басым көпшілігі қосымша мен көмекші етістіктен құралады.
Олардың мағынасы құрастырушы сыңарлардың мағынасының жай ғана қосындысы
емес. Аналитикалық форманттың құрамы қанша күрделі болса да, олар біртұтас
мағына береді, құрастырушы сыңарлардың мағынасы идиомаланып, бір мағынаға
көшкен. Мұндай күрделі форманттардың құрамы тұрақты, оны құрастырушы
сыңарлардың орны берік. ЕАФ құрамындағы мофемалар бірімен бірі жымдасып
кетпей, қосымша негізгі етістікке қосылып, көмекші етістік бөлек жазылады.
Бірақ олардың тұтастығы мағынада, құрамының тұрақтылығында, орындарының
беріктігінде, сыңарларының үнемі қатар қоланылуында.
ЕАФ–тар грамматикалық дамудың нәтижесінде қалыптасқан дайын
көрсеткіштер болғандықтан, басқа грамматикалық көрсеткіштердің, негізгі
белгілері бұларда да бар. Осы ретте қосымша мен ЕАФ–тардың негізгі
белгілерінің ортақтығын көрсетуге болады.
Қосымшалардың негізгі белгілерінің біріне мағына тұтастығы жатады.
Қосымша дара болса да, сөзге біртұтас мағына қосады. Осы белгі күрделі
форманттардан да орын алады. ЕАФ қанша морфемадан құралса да, бір мағына
береді. Мысалы –са екен тілек мағынасын береді (оқыса екен); –ушы болма
тыйым салуды білдіреді (оқушы болма).
Егер қосымшалардың құрамы тұрақты болса, ол аналитикалық форманттарға
да қатысты. Мысалы, –а ал формантының құрамы тек қана осы элементтерден
тұруға тиіс, оны тіпті –п ал түрінде де өзгертуге болмайды, өйткені олар
тілдегі жеке–жеке форманттар, сондықтан мағыналары да басқа. Мысалы, жаза
ал, жазып ал формасындағы етістіктерде жазу мағынасына екі түрлі мағына
қосылған. Қосымшалардың құрамындағы элементтердің орны тұрақты болады. Ол
ерекшелік – ЕАФтардың да негізгі белгісі. Сондықтан форманттардың
құрамындағы элементтер де үнемі бір тәртіпте ғана қолданылады.Сөзге әуелі
көмекші етістікті, одан кейін оның қосымшасын жалғауға болмайды. Мысалы,
кел–е сал деген керісінше кел сала айтылмайды.
Қосымшалар қалай түбір етістіктен кейін жалғанса, ЕАФ-тар да түбір
етістіктің соңына ғана тіркеседі. Тек қосымшалар түбір сөздің дыбыстық
құрамына қосылады да, көмекші етістік сөзден алшақ тұрады. Бұл - ЕАФ-тардың
негізгі айырмашылығы. Қосымшалар сияқты ЕАФ-тар да белгілі категориялардың
көрсеткіштері, сондықтан бұлар арқылы да етістік топтары түрлене береді,
олар жеке етістікке байлаулы емес.
Ғылымда ЕАФ-тардың сөзге тіркесу заңдылығы да ерекше орын алады.
Түркологияда қосымшалардың сөзге жалғану заңдылығ ашылған, ол ғылымда
сипатталған, бірақ аналитикалық форманттардың сөзге тіркесу заңдылығы
ғылымда толық қарастырылған деуге болмайды. Аналитикалық форманттардың
әрқайсысының жеке мағыналары түркологияда да, қазақ тіл білімінде де біраз
анықталып қалды, бірақ мағынадағы жалпылық құбылыстардың зерттелуі ондай
дәрежеде емес. Сондықтан олардың мағынасына байланысты жалпылық белгілер де
анықталуы қажет, өйткені бұлардың мағыналық жалпы сипаттары бары сөзсіз,
оған тіл фактілері толық дәлел. Мәселенің грамматикалық семасиология
тұрғысынан да маңызы зор. Сөйтіп, еңбекте арнайы сөз етіліп отырған
мәселелер тың проблемаға жатады. Олардың зерттелуінің теориялық та,
практикалық та маңызы бар.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1 Аханов К.А. Грамматика теориясының негіздері. Алматы, 1972.
2 Оралбаева Н. Аналитические формы глагола в современном казахском
языке. Алма-Ата, 1971.
3 Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық
форманттары. Алматы, 1975.
4 Оралбаева Н. Көмекші етістік. Алматы, 1975.
5 Нелисов Е.А. Аналитическая форма глагола в системе соотносительных
единиц. Алма-Ата, 1966.
6 Оралбаева Н. Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттарының
құрылысы мен мағынасы. Алматы, 1979
7 Ысқақов К. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Ана тілі, 1991.
– 348 б.
СӨЖ :
Етістіктің аналитикалық форманттарының қазақ тіл білімінде зерттелуі
2-лекция
Тақырыбы: Етістіктің аналитикалық форманттарының құрылысы
Жоспары: 1. Аналитикалық форманттардың құрылысы туралы
2. Форманттарды морфема санына қарай топтастыру
3. Етістіктің бір морфемалы аналитикалық форманттары
Лекция мәтіні:
Қазіргі қазақ тілінің грамматикалық құрылысында қолданылып жүрген ЕАФ-
тардың құрылысы алуан түрлі. Мысалы: Жарықтығым ендігәрі Абайды бұндай
жерге бастай көрме. Дастарқанға келген етті де кесе алмай , Дәрмен мен
Кәкітайлар қайта-қайта күліседі (М.Әуезов). Бұл екі мысалдағы ЕАФ-тар: -й
көрме, -е алма бұлардың құрамы өте ұқсас, морфема саны да бірдей, оның
біріншісі қимылды жасауға тыйым салады, екіншісі субъектінің қимылды жасау
мүмкіндігі жоғын білдіреді. Мысалда -й көрме, -е алма форманттарының
әрқайсысы тұтас бір мағына беріп, бір морфеманың қызметін атқарып тұр.
Осындағы әр ЕАФ-тың құрамында үш морфема бар, олардың әрқайсысы дыбыстық
құрамын толық сақтаған, орналасу тәртібі бе бірдей, екеуінде де алдымен
көмекші етістікті негізгі етістікпен тіркестіретін көсемшенің жұрнағы, одан
соң көмекші етістік, оның құрамында етістіктің болымсыздық жұрнағы тұр.
Төменде келтірілген ЕАФ-тың бұларға құрамындағы морфемаларының саны
ұқсағанмен, олардан үлкен айырмасы бар, жоғарыдағы ЕАФ-тардың екі қосымша,
бір көмекші етістіктен құрылса, мұндағы формант бір қосымша екі көмекші
сөзден құрылған: − Ойпырмай, қалқам Абай−ай, қиын болмаса игі еді (М.
Әуезов).
Мына төмендегі мысалдардағы ЕАФ-тардың құрамы бұлардан да өзгеше: Абай
бұққан жоқ, тосып қалды. Мұнда -ып қал форманты қолданылған, ол екі
морфемадан құралған. Екі морфемалы ЕАФ-тар тілде өте көп, соған орай оның
ішкі ерекшеліктері де жеткілікті. Тілімізде бір ғана морфемадан тұратын ЕАФ-
тар да бар: - Сүйіндіктер тобы келместен бұын, бейіттің басында үш-төрт
қана адам отыр еді. Абайдың өз шешесі Ұлжан мен екінші шешесі сұлу жүзді -
Айғыз қатар тұр екен. Бұл сөйлемдердегі ЕАФ-тар: еді, екен, олар тілдегі
ең көлемі шағын ЕАФ-қа жатады, бұлар нақты бір морфемадан ған тұрады.
Сөйтіп тілімізде грамматикалық қызметте қолданылып жүрген ЕАФ-тардың
құрылысы алуан түрлі ерекшелікке мол.
Бұл бөлімде ЕАФ-тардың құрылысындағы осындай ерекшеліктерді көрсету
мақсаты қойылды. ЕАФ-тың құрылысын анықтаудың теориялық та, практикалық та
мәні бар. Теориялық тұрғыдан алғанда, біріншіден, тілдің грамматикалық
қызметтегі единицалары жайындағы теория анықталады, олардың құрылысының
қаншалықты күрделілігі көрсетіледі, оның сыры ашылады. Екіншіден, ол тілдің
грамматикалық дамуының бір сатысының айғағы , оның нақтылы айнасы қызметін
атқарып, бұл теорияға да біраз үлес қосады. Үшіншіден, тіліміздің
грамматикалық құрылысынан аналитизм қаншалықты орын алатынын да аңғартады.
Бұлардың қайсысы болмасын − қазақ тіл біліміндегі түбегейлі мәселелер.
Практикалық тұрғыдан бұл проблеманың төмендегідей ұтымдылығы бар.
Проблема жаңа болғандықтан, ол мектеп оқулығын атамағанда, жоғары оқу
орындарының оқулықтарының бәрінен орын алып болған жоқ. Әзірге осы проблема
жөнінде профессор А. Ысқақовтың жоғары оқу орындарының студенттеріне
арналған Қазіргі қазақ тілі оқулығында біраз мағлұмат берілген. Олай
болса проблеманың айқындалуы студенттердің тілде грамматикалық қызмет
атқаратын элементтерді тануына, грамматикалық единицалардың ерекшелігін
толық ажыратуына, сол арқылы тілдің грамматикалық құрылысын меңгеруіне әсер
етеді. Тілдің грамматикалық құрылысын жақс меңгермеген адамның одан жақсы
маман болуы да мүмкін емес. Бұдан проблеманың практикалық мәні анықталады.
Форманттарды морфема санына қарай топтастыру. Етістіктің аналитикалық
форманттарының құрамы күрделі. Тілдегі осы күрделі көрсеткіштердің
тұтастығы, бірлігі үнемі танылып жүрген жоқ.Ал тілде грамматикалық даму
нәтижесінде қалыптасқан күрделі элементтер өте көп. Оған мысалды тілдің
түрлі саласынан келтіруге болады. Мысалы лексикадан тұрақты сөз тіркестерін
алайық: ит өлген жер, қас пен көздің арасында, кірпік қаққанша, киімнің
ішкі бауындай, тайға таңба басқандай сияқты тұрақты сөз тіткестердің
әрқайсысының құрамында бірнеше сөз бар. Бірақ олар тіркесте өз
мағыналарында тұрған жоқ. Әр тіркесте бірнеше морфема барына қарамастан,
олар тілде бір тұтастықта қаралады. Өйткені бұлар бір мағына береді, бір
сөздің қызметін атқарады. Бірақ тұрақты тіркестердің жеке сөзден құрамы
басқаша.Сондықтан олар ғылымда өз алдына тілдік құбылыс саналады.
Тілдегі күрделі элементтер тобында күрделі сөздерді атауға болады,
олар да бірнеше морфемадан құралып, бір мағына бараді. Мысалы сары ала, ақ
сары, он бес, екі жүз елу, т.б. Қосымшалардың да бірімен бірі кірігіп,
тұтас бір көрсеткішке ауысуы тілде жиі кездеседі. Мұнда да күрделі
қосымшалардың құрамындағы жеке қосымшалар мағына дербестігінен айрылған,
олар бір ғана мағына білдіріп қоймай, морфемдік құрамы да бір тұтастыққа
жеткен. Мысалы -малы, -ыңқыра,- ыншы, -рақ, -лар, -ымыз, -іңіз т.б. Осы
сияқты құрамы күрделі қосымшалар тілде өте көп, оның көбінің іздері қазір
ізі де сақталмай,дара қосымшалар қатарында жүр. Келтірілген фактілер тілдік
единцалардың күрделенуі тілдің барлық саласынан орын алатынын байқатты. Ол
заңдылық, тілге кең тараған және ол көне замандардан келе жатыр. Бұл−тіл
дамуының ежелгі тәсілдеріне жатады.
Осы заңдылықтың нәтижесінде қалыптасқан тілдің басқа элементтері
негізінен танылып жүр, бірақ ЕАФ−тарда ол көбіне ескерілмейді. Бұл әрине
орынды емес. ЕАФ−тар да тілге кең тараған осы заңдылықрен байланысты
қалыптасқан. Оның құрамындағы морфемалар да грамматикалық дамудан өткен, ол
морфемалар бірімен бірі мағына жағынан жақындасқан, сөйтіп жалпы мағынаға
көшкен, дербестігінен айырылған. ЕАФ-дың құрамындағы морфемалардың бәрі
күрделеніп, бір морфеманың қызметін атқарады. Олай болса, \ЕАФ-тар тілдегі
басқа күрделі элементтер сияқты. Тек ол сол күрделі элементтердің
грамматикалық тобына жатады. Сондықтан ЕАФ-тардың күрделілігі – осы
көрсеткіштердің өзіндік ерекшелігі. Осымен байланысты тіліміздегі ЕАФ-
тардың құрылысын анық көрсете үшін, әр топтың ішкі ерекшелігін көрсетеміз.
Бір күрделі мағына беретін, әр қолданыста белгілі бір қызмет атқаратын,
тілдегі функциональды, грамматикалық единицалар тобына енетін ЕАФ-тардың
бірлігін, тұтастығын оның құрамындағы морфемалардың санына қарай топтастыру
арқылы қарастырамыз. Осы топтастырудың өзі олардың құрамының күрделілігін
ескертіп тұрса, екіншіден, олардың құрамындағы морфемалардың санын анық
көрсетеді. Сонымен бірге олар қанша морфемалардан құралса да, тілде қызметі
жағынан күрделі мағыналы грамматикалық единицалар тобына жататыны
аңғарылады, өйткені топтастыру тек соларға ғана байланысты жасалған.
Сөйтіп, қазақ тіліндегі ЕАФ-тар құрамындағы морфеманың санына қарап
бір морфемалы, екі морфемалы, үш морфемалы, төрт морфемалы болып бөлінеді.
Етістіктің бір морфемалы аналитикалық форманттары. Қазіргі қазақ
тілінде бір морфемалы ЕАФ-тардың саны өте аз, олар:ø еді, ø екен, ø емес, ø
жоқ. Саны аз болғанмен, бұлар − өте актив форманттар, тілде жиі
қолданылады.
Бір морфемалы ЕАФ-тарға бұрын баспа бетінде жарияланған еңбектерде
сипаттама берілмегендіктен, олардың әрқайсысына қысқаша түсінік берген жөн.
ø еді форманты − қатыстық өткен шақтың көрсеткіші. Ол етістіктің нақ осы
шақ формаларынан соң тіркесіп, оларға өткен шақ мағынасын береді. Мысалы:
Осы бұлақ маңында бір мола тұр еді. Бөжей мына екеуін тыңдаумен отыр еді.
Мұндағы ø едіформанты бұрын нақ осы шақта болған болған қимылды кейін
хабарлауды білдіреді. Осы сөйлемдердегі сияқты ол нақ осы шақтың дара
түріне де, күрделі түріне де тіркесіп, одан дәлірек айтсақ, өткен шақтағы
осы шақты жасайды. Мысалы, Сағынған баласының келер мөлшерін Байтас
кеткеннен бері шешесі Ұлжан да есептеп, осы бүгінге ұйғарып, жүр еді.
Сергек жіті қозғалысты Жағыпар да машинадан атқып түсіп, тың тыңдап тұр
еді. Үй ішінде бір әйел басына қалың шәлі ораған қалпында босаға жаққа
айналып, нан илеп, кіргендерге сырт қарап отыр еді.
Осы сөйлемдердегі ø еді форманты тіркескен аналитикалық формалы
етістіктердің бәрі қатыстық өкен шақта тұр. Бұл шақтың мағынасы етістікке ø
еді форманты арқылы қосылған, ол тіркеспес, бұл етістіктер нақ осы шақ
мағынасын береді: ұйғарып жүр, тың тыңдап тұр, кіргендерге сырт қарап отыр.
Сөйтіп, жоғарыдағы келтірілген сөйлемдерде өткен шақ мағынасын ø еді
форманты беріп тұрғанына ешбір күмән болуы мүмкін емес.
Бұларда ø еді форманты нақ осы шақ формасына қосымшасыз тіркескен, өйткені
отыр, тұр, жүр етістіктерінің құрамында нақ осы шақтың бөлуге келетін
қосымшасы жоқ. Бұл ø еді формантының бір морфемадан тұратынын көрсете
алады. Тарихи жағынан еді көмекші етістігі екі морфемадан құралғаны ғылымда
белгілі. Бірақ ол тілдің қазіргі даму сатысысында осы формада көмекші
етістік ретінде танылады, сондықтан оны бір морфемалы ЕАФ санаймыз.
ø еді форманты етістіктің нақтылы бір формаларымен ғана тіркеседі,
олар − нақ осы шақтағы отыр, тұр, жүр етістіктері мен нақ осы шақтың –п
жүр, −п тұр, −п отыр форманттар. Бірақ ол етістіктің аз формаларына ғана
тіркесетініне қарамай, тілде жиі қолданылады. Ол бұл формалардың
активтігіне де, қатыстық өткен тілде жиі қолданылуына да байланысты.
ø екен форманты да осы топқа жатады. Бұл ø еді формантына өте жақын,
ол да ø еді форманты тіркесетін етістік формасына ғана тіркеседі. Шақтық
мағынасы да ұқсас, өткен шақты білдіреді. Мысалы: Абайдың өз шешесі Ұлжан
мен екінші шешесі , сұлу жүзді Айғыз қатар тұр екен. Өзіне таныс мәдениет
қызметкерлерінің бір төртеуі қатар отыр екен. Үйдің дәл қақпасы мен
пұшпағының аралығында қарауытып үлкен үш тонналық жүк машинасы тұр екен.
Жоғарыдағы сөйлемдердегі етістіктерде ø екен формантынсыз өткен шақтық
мағына сақталмайды. ...Ұлжан мен екінші шешесі сұлу жүзді Айғыз қатар тұр
деп өзгертсек, етістік нақ осы шақты білдіреді. Міне , бұл жағдай ø екен
формантының өткен шақтық мағынасын анық дәлелдейді. Оның есім сөзге тіркесі
де осыны көрсетеді.
ø екен форманты да тек бір ғана көмекші етістіктен тұрады, ол да тарихи
жағынан екі морфемадан кіріккеніне қарамастан, қазір біртұтас көмекші
етістік, сондықтан ол бір морфемалы ЕАФ-жатады.
ø еді мен ø екен форманттарының ұқсастықтары көп, бірақ олардың
мағынасында айырма да, өзіндік реңк де жоқ емес. ø еді формантын субъект
өзі көрген, өзі қатысқан анық қимылмен, іс әрекетпен байлансыты қолданады.
ø екен форманты көбіне субъектінің өзі нақтылы қатыспаған, өз көзімен
көрмеген, өзі бұрын білмеген, қимыл, іс әрекет туралы айтылғанда
қолданылады.
ø емес форманты – етістіктің болымды–болымсыздық категориясының
көрсеткіші. Етістіктің бұл категориясының мағынасы өте жалпы, етістіктің
барлық категориясы не болымды түрде, не болымсыз түрде қолданылады. Бірақ
етістіктің болымды формасы барлық категорияда бірдей болғанмен, оның
болымсыздық формасы категорияларда бірдей деп айта алмаймыз. Шартты рай,
қалау рай, бұйрық рай, жедел өткен шақ , бұрынғы өткен шақ, ауыспалы осы
шақ сияқты етістік формалары болымсыздық аналитикалық форманттармен
тіркеспейді. Олардың болымсыздық мағынасы тек синтетикалық форма арқылы
беріледі. Мысалы: келмесе, келмегей, келмеді, келмепті, келмейді, т.б.
Болымсыздықтың тек қана аналитикалық формасында қолданылатын етістік
категориялары да бар, бұған мысалға мақсатты келер шақты келтіруге болады.
Бұдан шығатын қорытынды етістік категорияларының болымсыздық формалары
бірдей емес. Әр категория тілдегі болымсыздық көрсеткіштердің белгілі
түрлерін ғана қабылдайды.
ø емес форманты да осы пікірді толық дәлелдейді. Ол етістіктің барлық
категорияларына қатысты емес, тек шақ категориясынаың болмсыз түрін жасады
және шақтың да тек есімше арқылы жасалатын ауыспалы, болжалды, мақсатты,
келер шақтар мен бұрынғы өткен шақтың ғана болымсыз түрін жасайды. Мысалы:
Ерік берсе, осы топ мына бейбіт жылқыға тиіп кетуден де тайынатын емес.
Ірге бермек емес. Бірақ Абай күлер емес. Қамқаны дәл өз ішінен шыққан
Құтжаннан бірде бір кем сүйген емес.
ø жоқ форманты бір шақтың, бір ғана түрінің болымсыз мағынасын
білдіреді. Ол – бұрынғы өткен шақтың есімше (ған) түрі . Оның болымсыз мәні
белгілі кезеңдегі, белгілі кеңістіктегі нақтылы қимылға байланысты. Мысалы:
Сабырлы Ұлжан осыдан әрі ешнәрсе сұрап тақымдаған жоқ. Үйде әкесін де,
өзгені де үркіткен жоқ. Алайда ø жоқ формантының қолданылу аясы тар
болғанмен, тілде ол да аз қолданылмайды.
Бір морфемалы ЕАФ – тардың өзіндік ерекшеліктері бар. Оны морфемдік
құрамынан бастаған дұрыс, өйткені осы топты жеке бөліп алуға олардың құрамы
себеп болды.Бұл топтағы ЕАФ-тар тек көмекші сөзден ғана тұрады. Олардың
дербес сөзбен байланыстырушы қосымшалары жоқ, сондықтан да мұндай бір
көмекші етістіктен тұратын форманттар бір морфемалы ЕАФ деп аталады.
луі
Пайдаланатын әдебиеттер:
1 Аханов К.А. Грамматика теориясының негіздері. Алматы, 1972.
2 Оралбаева Н. Аналитические формы глагола в современном казахском
языке. Алма-Ата, 1971.
3 Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық
форманттары. Алматы, 1975.
4 Оралбаева Н. Көмекші етістік. Алматы, 1975.
5 Оралбаева Н. Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттарының
құрылысы мен мағынасы. Алматы, 1979
6 Ысқақов К. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Ана тілі, 1991.
– 348 б.
СӨЖ :
Етістіктің аналитикалық форманттарының қазақ тіл білімінде зертте
3-лекция
Тақырыбы: Етістіктің екі морфемалы аналитикалық форманттары
Жоспары: 1. Форманттарды морфема санына қарай топтастыру
2 Етістіктің екі морфемалы аналитикалық форманттары
3 Екі морфемалы ЕАФ−тардың жалпы модельі мен оның
түрлерінің модельдері
Лекция мәтіні:
Тілде жиі қолданылатын, саны жағынан да ең көбі−екі
морфемалы ЕАФ−тар.Бұлар бір қосымша мен бір көмекші сөзден
құралады.Мысалы:Таныған жерде қуанып кетті.−Ойбай, бау−рем
Абай,Абай,−деп, есікке қарай атқып берді.(М.Әуезов).
Осы мысалдардағы қуанып кетті,атқып берді деген аналитикалық
формалы етістіктерді алайық, бұлардағы негізгі етістіктер қуан, атқы,
оларға −ып кет,−п бер форматтары тіркескен.Олардың әрқайсысы
көсемшенің жұрнағы мен көмекші етістіктен құралған.Қазіргі қазақ
тіліндегі ЕАФ−тардың құрамы дегенде,алдымен екі морфемалы −ЕАФ− тардың
ең негізгі түрі.Саны жағынан да, тілде атқаратын қызметі мен тілдің
грамматикалық элементтері системасынан алатын орны жағынан да,тілде
қолданылуының жиілігі жағынан да бұл топтағы ЕАФ−тар ерекше орын
алады.
Бұл топтағы ЕАФ−тардың құрамы екі морфемадан құралғанына
қарап, оның құрылысы жеңіл көрінуі мүмкін,бірақ онда бірнеше категория
қосымшалары, түрлі көмекші сөздер бар.Алайда бұл топтағы ЕАФ−тардың
құрылылысын жалпы бір модельмен көрсетуге болады.Ол үшін қосымшаны
−Қ, көмекші сөзді−КС деп белгілесек, бұл топтың жалпы моделі
төмендегідей болады: Қ+КС.
Екі морфемалы ЕАФ−тар тілден ең көп орын алатын ЕАФ−тардың
негізгі тобы болғандықтан, олардың құрылысында іштей түрлі
өзгешелік,ерекшеліктер мол.Ол ерекшеліктер оның құрамындағы
морфемаларға байланысты.Бұл топтағы ЕАФ−тардың қосымша бөлімінде ,де
көмекші сөз бөлімінде де айырма бар.Ол айырмашылық көрсетілуі
қажет,өйткені сол арқылы оның құрамындағы ерекшеліктерді нақтылы
көрсетуге болады.Осы топтағы ЕАФ−тар жалпы модельге сыйғанымен,оның
құрылысындағы ішкі ерекшеліктер бұдан көрінбейді.Екі морфемалы
ЕАФ−тардың құрамындағы ерекшеліктері жинақтағанда,топтағанда, олар
үлкенбес түрге бөлінеді.Ол бес топ екі морфемалы ЕАФ−тардың
қрамындағы қосымшалар мен көмекші сөздердің түрлеріне, ондағы ұқсастық
пен айырмашылыққа қарай топтастырылады.Оны модельге түсіру үшін,оның
құрамындағы морфемалар төмендегіше белгіленеді: көсемше−к, есімше−е,
рай көрсеткіштері−р, тұйық етістік қосымшасы−т, жіктік жалғауы−ж,
көмекші етістік−ке, көмекші сөздер−кс, модаль сөздер−м.Сонда екі
морфемалы ЕАФ−тардың ішкі топтарының модельдерін төмендегіше схемамен
көрсетуге болады.
Екі морфемалы ЕАФ−тардың жалпы модельі мен оның
түрлерінің модельдері
Қ+ҚС
к+ке е+ке р+кс т+м ж+ке
Осы 5модель екі морфемалы ЕАФ−тардың құрамындағы ерекшелікті
қамтиды.Осылардың әрқайсысына жеке тоқталайық.
к+ке моделіне қатысты екі морфемалы ЕАФ−тар− тілдегі ең
көп,өте жиі қолданылатын негізгі топ.Бұл топтағы ЕАФ−тардың
қалыптасу жолы бір.Олар тіліміздегі ЕАФ−тардың қалыптасуының
3жолының біріншісі бойынша қалыптасқан. Атап айтқанда, олар күрделі
етістіктің екінші компонентінің абстракциялануынан шыққан.
к+ке модеіне жататын ЕАФ−тар көсемше мен көмекші етістіктен
құралатыны модельден көрініп тұр.к+ке моделіндегі ЕАФ−тардың
құрамына көсемшенің 3 түрі қатысты.Олар:−п, −а, −ғалы.Ал оның көмекші
сөз бөліміне тек қана толымды көмекші етістіктер қатысады.Бұлар
таза етістік көрсеткіштерден құралған.
Осы морфемалардың ішінде көсемшенің −п формасы ЕАФ
қалыптастыруда үлкен қызмет атқарғн, ол өте өнімді, оның қатысымен
қалыптасқан ЕАФ−тар көп:
Олар: −п ал, −п бер, −п бақ, −п бар, −п бол, −п біт, −п тұс, −п сал,−п
сал, −п қал,−п таста, −п жібер, −п кел, −п қой, −п кет, −п шық, −п тұр, −п
отыр, −п жүр, −пжат, −п өт.
Бұл форманттардың құрамындағы морфемалардың әрқайсысы мағына
дербестігін сақтамаған, олар идиомалнып, абстракцияланып, біртұтас
мағынаға көшкен, олардың құрамындағы морфемалар тұрақты. ЕАФ−тардың
қазіргі мағынасын құрамындағы морфемалары тұрақты. ЕАФ−тардың қазіргі
мағынасын құрамындағы морфемаларға бөлуге келмейді.
Қазіргі қолданылуында бұлардың қосымшалары көмекші етістікті
басқа морфемаларға(түбірге, көмекші етістікке) тіркестіруші ретінде
көрінеді.Мысалы:Түнде жылқышы ұйықтап қап,қалың жылқы егінге түсіп
кетіп жүрмесін (М.Әуезов).Осы бір сөйлемде көсемшенің −п жұрнағы мен
толымды көмекші етістіктен құралған 3 формант қолданылған.Олардың
екеуі негізгі етістігі арқылы сатылап тіркескен.Оларды жалғастырушы,
тіркестіруші−көсемшенің жұрнағы.
Көсемшенің шақтық көрсеткішке ауысқан түрлерінің ЕАФ жасауға
қатысқандары жалпы к+ке моделіне енбейді, өйткені олар осы топтағы
көсемшедей қазір жалғастырушысы қызметпен шектелмейді.Олар шақтық
мағына қосады.ЕАФ құрамында көсемше өз қызметінде де, шақтық
көрсеткіш ретінде де қатысқан сырттай тұлғалары ұқсас көрсеткіштер
қазірде осы ерекшелігін біршама сақтаған.Оларды ажыратып қараймыз,
к+ке моделіне жататын ЕАФ−тар өте көп,олар тілде жиі қолданылады
және тілде тек қана етістікпен тіркеседі, басқа сөз табына қатысы
жоқ.Бұл модельдегі ЕАФ−тар негізінен қимылдың өту сипаты
категориясының көрсеткіштері.
к+ке моделіне құрамы ─ −а тұлғалы көсемше мен толымды
көмекші етістіктерден құралған ЕАФ−тар да енеді.Олар: −а ал, −а бер,
−а отыр, −а жүр, −а сал, −а қой, −а кет, −а қал, −а тұр, −а жөнел, −а
баста, −а біл, −а көр.Мысалы:Қоңыр жүзі қызарып, төмен қарап, қысыла
күле беріп, бөркін айналдыра бастады.─Беремісің жаныңды?─деп, сарт
етіп, өзіне жабыса түсті (М.Әуезов).Бұлардың құрамындағы морфемалар
да бір тұтас мағына беретін болып қалыптасқан.Оның мағынасын да
құрамында морфемаларға бөлуге келмейді.
Қазір бұлардыңдың құрамындағы көсемше жұрнағы да
жалғастырушы, тіркестіруші элемент қызметін атқарады.Тілде көсемшенің
−п жұрнағының қатысымен қалыптасқан ЕАФ─ тардан көсемшенің −а
жұрнағының қатысымен қалыптасқан ЕАФ− тар әлдеқайда аз, олар да
─негізінен қимылдың өту сипаты категориясы форманттары.
к−ке моделіне жататын ЕАФ−тардың тағы бір тобы көсемшенің
−ғалы жұрнағы мен отыр, тұр, жүр, жат, кел көмекші етістіктерінен
құралған.Олар:−ғалы отыр, −ғалы тұр, −ғалы жүр, −ғалы жат, −ғалы
кел.Мысалы:Қораның ішкі жағынан жаңа жүгіріп кеп еді, қайдан алып
шыққан белгісіз, құлағы қайырылуы, білтелі қара, от қойса тарс
бергелі тұр(М.Әуезов).
Бұл форманттардың құрамындағы морфемаларының идиомалану
дәрежесі сәл төмендеу, дәрежесі сәл төмендеу, сондықтан олардың
мағынасы құрамындағы морфемалардың мағыналарының қосындысы сияқты
болып көрінеді, ол негізсіз де емес.Бұл форманттардың қолданылуында
бірсыпыра ерекшелік бар.
1)−ғалы кел формантын қабылдаған етістік үнемі ауыспалы
келер шақта (−а) ғана қолданылуға тиіс,өйткені −ғалы кел формантының
мағынасы тек ауыспалы келер шақты керек етеді:өскелі келеді, толғалы
келеді, бұзылғалы келеді, өнгелі келеді, тозғалы келеді,т.б.Бұл
формант тілде өте өнімсіз.
2)−ғалы жүр, −ғалы тұр,−ғалы отыр форманттары тілде екі
түрлі қызмет атқарады, екі категория формасын жасайды.Олар:а) қимылдың
өту сипатының кетегориясы, ә)шақ категориясы.Қимылдың өту сипты
категориясы қызметінде қолданылуына мысал келтірейік:Биылғы көктемде
алғашқы рет, киіз үйге қонғалы отырғаны осы.Шақ көрсеткіші ретінде
қолданылуына мысал:Ертеңдер сені Байдалыға жіберіп алғалы отырмын
(М.Әуезов).Осы топтағы ЕАФ−тардың мағынасынан оның құрамындағы
морфемалардың мағынасы анық байқалады.Олар тұтас бір мағына
бергенімен, оның жалпы мағынасы құрамындағы морфемалардың мағынасының
қосындысына келеді.Бірақ ол− құрамындағы морфемалардың қосындысының
жай жиынтығы емесғ абстракциялаудан өткен күрделі мағына.
е−ке моделіндегі ЕАФ−тар тілде өте аз, олар:−ған бол, −мақ
бол, −атын бол, −ушы еді.Есімше аналитикалық форманттар құрамында өте
сирек кездеседі,бұл оның күрделі етістік жасау қабілетінің жоқтығына
байланысты.Осы модельдегі ЕАФ−тар анлитикалық форманттың қалыптасуының
екінші жолына жатады.Бұл жол бойынша көмекші етістіктер белгілі
формалы етістікке үнемі тіркесу арқылы оның көрсеткішімен мағыналық
кірігуге түседі.Осы мағына жағынан жымдасу, жалпылану мағына
тұтастығына көшу оларды аналитикалық форманттқа қалыптасуға
әкелген.Бұл модельдің форманттары қимылдың өту сипаты категориясының
көрсеткіштеріне жатады.
р−кс модельдегі ЕАФ−тар саны жағынан к−ке
моделіндегілерден аз болғанымен, құрамының,құрылысының түрлілігі
жағынан тілде бұлар бірінші орында деуге болады.Бұлардың құрамының
түрлілігі қосымша морфемалармен де,көмекші сөзбен де байланысты.р−кс
моделінің құрамынан түрлі рай, шақ көрсеткіштерін және көмекші
етістіктерден басқа көмекші сөздерді де көруге болады.Бұл осы
модельдің түрлерін, олардың ішкі кіші тармақтарын көбейтеді.Оны модель
арқылы көрсету үшін, олар алдымен үлкен үш топқа бөлінеді,бұл осы
модельдегі ЕАФ−тардың құрамындағы морфемалардың жақындығын,әрі
олардың бір−бірінен айырмасын көрсетеді.
р−кс
а−ке
қр−ке
ш−кс
Мұндағы а−ашық рай көрсеткішін,ш−шартты рай көрсеткішін,
қр−қалау рай көрсеткішін білдіреді.
Олардың әрқайсысына қысқаша түсінік берейік.
а−ке моделінің құрамы шақ қосымшаларымен еді, екен толымсыз көмекші
етістіктрінен тұрады.Тілдегі шақ көрсеткіштерінің бәрі дерлік осы
модель құрамынан орын алады.Бұл модельге жататын ЕАФ−тар аналитикалық
форманттардың қалыптасуының екінші жолы бойынша қалыптасқан.Дәлірек
айтсақ, алғаш еді,екен көмекші етістіктері сөйлемдегі түрлі
формадағы етістіктерге еркін тіркескен.Кейіннен етістік құрамындағы
қосымшаның грамматикалық мағынасы мен көмекші етістіктің мағынасы
жалпылық мәнге ие болады, бір шақтық ұғымғы айналады.Грамматикалық
жалпы мағынаға көшкен бұл элементтер тілде үнемі бірлікте ғана
қолданылып,олардың а−ке моделінлегі ЕАФ−тар қалыптасқан.
Осы топтағы ЕАФ−тардың идиомалануы дәрежесі онша күшті
емес, олардың мағынасынан құрамындағы морфемалардың мағынасы байқалып
тұрады.Бірақ олар тұтас бір мағына береді,құрамындағы морфемалада
мағына дербестігі сақталмаған,бір грамматикалық единицаның қызметін
атқарады.
а−ке моделіндегі ЕАФ−тардың бәрі −шақтық форманттар.Бұл
модельдегі ЕАФ−тар негізінен еді,екен көмекші етістіктері арқылы
қалыптасқандықтан, оларды екі топқа бөліп қараған жөн.
Еді көмекші етістігі арқылы қалыптасқан шақтық ЕАФ−тар:−п
еді, −ған еді, −атын еді, −мақ еді, −ушы еді.
−п еді, −ған еді форманттары өткен шақ мағынасын
береді.Мысалы:Қарашаш пен Асылбекке Абай бөлек−бөлек сөйлесіп еді
(М.Әуезов).− Мен бір тай−құнан бола ма деп тоғыз теңге ақша беріп
едім, ондай ештеңе естіген жоқ шығарсың Күнзила?−дейді(Ғ.Мүсірепов).Бұл
мысалдардағы −іп еді форманты бір мағына беріп тұр,оның құрамындағы
әр элементтің мағынасын бөліп көрсету мүмкін емес.Сондықтан да олар
бір көрсеткіш қызметін атқарады.Ұзын мойындардан будақтап ұшқан
қап−қара, қою түтіндерді көрген соң, Айша қолындағы қаданы тастаған
еді(С.Сейфулин).Ақылбай бір алуан жарыс үлгісін айтқан
еді(М.Әуезов).Келтірілген мысалдарда −ған еді(М.Әуезов).Келтірілген
мысалдарда −ған еді форманты бұрын болған қимылдың кейін
хабарлануын білдіреді.Ол да қатыстық өткен шақтың мағынасы.Бұл мағына
да оны білдіруші элементтерге қазір еркін бөлінбейді.−атын еді
форманты да өткен шақтағы өткен шақты білдіреді.Мұндағы −атын
күрделі жұрнақ екені белгілі,бірақ қазіргі тілде бір тұтас қосымша
болғандықтан, оны бір морфема деп алдық.Осы күрделі қосымшаның
мағынасын оның құрамындағы элементтерге бөлуге келмейтін сияқты −атын
еді формантының да мағынасы тұтас, ол дербес мағыналардың жай
қосындысы,тіркесі емес.Оны төмендегі келтірілетін мысалдардан анық
көруге болады.
Мысалы:Белеций Базарханды жақсы білетін еді,есептесетін
еді.Қысқасы демалыста он−он бес күнге босаса, неше күн атпен
азаптанып, жол жүріп кеп,Көкшеге тым болмаса,бір−екі қонып қайтатын
еді(С.Мұқанов ).
−атын еді формантының контекске қарай өткен шақтағы келер
шақты білдіруі де бар.Мысалы:Ол бізге келетін еді, кешігіп
жатыр.Мұнда өткен шақта оның келешекте келуі келісілген.
−мақ еді форманты өткен шақтағы мақсатты келер шақты
білдіреді.Мысалы:Кеше не бүгін келмек еді, осы араға(С.Мұқанов).Осы
өлеңді шығарған кім екен!−деп, бағанадан бері өзін сүйсіндірген
ақынның атын білмек еді(М.Әуезов).Мұнда да өткен шақта субьектінің
қимылды келешекте жасау мақсаты болғаны көрінеді.
−ар еді форманты да өткен шақтағы болжалды келер шақты
білдіреді.Мысалы :Қаздардың қаңқылдаған даусы қозы көш жерден естіліп
тұрар еді.Ол контекске қарай келер шақы білдіруі де ықтимал.
−ушы еді форманты өткен шақтағы осы шақты білдіреді.Мысалы:Ақ
құмар, серілеу адам жалғыз атын қатын−баласынан артық күтуші еді(
Ғ.Мүсірепов).
Екен көмекші етістігі арқылы қалыптасқан шақтық мағыналы
ЕАФ−тар:−қан екен, −ді екен, −мақ екен, −ар екен,−атын екен.
−қан екен, −ді екен форманттары да өткен шақтағы өткен шақты
білдіреді.Мысалы,Өз ойының әлегімен жүріп және қайындап кетіп,Абай
елінің жайларынан оқшау қалған екен(М.Әуезов).Айналайындар−ау. осы
әйелден нендей ғана жақсылық тапты екен(М.Шолохов).Не болды
екен,немене есеппен бұғып қалды екен?(М.Әуезов).
−мақ екен форманты бұрын келешекте жасалуын мақсат етіп қойылған
етіп қойылған, яғни өткен шақтағы мақсатты келер шақты
білдіреді.Келмек екен,көрмек екен, алмақ екен, оқымақ екен,т.б.
−ар екен,−атын екен форматнттары келер шақты
білдіреді.Мысалы:Кешегі жақсы, басшы дегендерінің қайсысының
қабырғасы қайысар екен?Кім қынжылар, кім болысар
екен?−деді(М.Әуезов).Сол сияқты жағдайын білетін екен, көмектесетін
екен, ескертетін екен, жолығатын қажеттігі көрінеді.
ш−кс моделіне жататын форманттар аз.Бұлар:−са екен, −са еді, −са
керек.Бұлардың бәрінде де шартты рай жұрнағы қатысады, бірақ көмекші
сөздері түрлі:1)толымсыз көмекші етістіктер,2)модаль көмекші сөз.
Осы модельдегі ЕАФ−тардың бәрі бір жолмен қалыптпсқан.Мұндағы
көмекші сөздер етістің белгілі форма мен мағына жағынан кірігіп,
тұтас мағынаға көшкен. Бұл ЕАФ−тардың қалыптасуының екінші жолына
жатады.
−са екен,−са еді форманттары қимылдың жасалуын қалауды
білдіреді.Мысалы:Осыны Құлыншақ маған қиса екен!Қонбаса екен!−деп,
әкеме өтініш айтыпты.Аяқталмай, созыла түссе екен дейді.Азат
аспанда көк бұтаққа қонып, бұлбұл үніңді әлемге жырласаң
еді(М.Әуезов).
−са керек,−мек керек форманттары қимылдың жасалуға тиістілігін
білдіреді.Мысалы:Осылай болса, әділет те,зұлмат дегеніміз де әр
заманда әр түрлі өзгерсе керек еді.Енді көңілі де айығып,бұрынғы
балалық шаттығын дағойын ермегін де тапса,керек еді.Сонымен бұл
келіп отырған топтың өзге Құнанбаймен ортағы жоқ екенін білмек
керек(М.Әуезов).
қр−ке моделіндегі екі морфемалы ЕАФ−тарға −ғай еді, −ғай етті
форманттары жатады.Мысалы:Нұрғали емес,нағыз қорқақ өзің болмағай
едің(Ғ.Мүсірепов).Тек осыныңы Ақперді естігей етті!−деп ырза боп
қалды(М.Әуезов).
т−м моделіндегі ЕАФ−тар тілде бірсыпыра қолданылады, бірақ бұлар
саны жағына аз.Олар:−у керек,−у қажет,−у мүмкін.Осы форманттардың
құрамындағы модаль сөздер етістік тіркесте өзінің лексикалық
мағынасынан айырылған,−у қажет, −у керек форманттары қимылдың жасалуға
тиісті түрлерін білдіреді.Мысалы:(Көш жолынан қашып ұшқан болу керек,
қаулап кетті.Бүгін Алшынбай сондағы сөздің ендігі өрісі қалай
ауғанын айтпаққа келген болу керек.(М.Әуезов).
ж−ке моделіне жататын ЕАФ−қа −йын де форманты ғана жатады.Оның
құрамындағы жіктік жалғауы мен көмекші етістіктің мағынасы өте
идиомаланған.ЕАФ білдіретін қимылдың жасалуға дайын тұруы,икемделуінде
І−жақ пен де (айт) етістігінің мағынасы байқалмайды:Жидебайға барып,
азырақ қаршыға салайын деп ем,−деді.Мына қарауыл қолға түсірейін
деп тұр(М.Әуезов).
Сөйтіп.екі морфемалы ЕАФ−тар құрамын, оның ішкі ерекшеліктерін
төмендегі схема көрсетеді.
Қ−ҚС
к−ке е−ке р−кс т−м ж−ке
ш−кс
а−ке кр−ке
Пайдаланатын әдебиеттер:
1 Аханов К.А. Грамматика теориясының негіздері. Алматы, 1972.
2 Оралбаева Н. Аналитические формы глагола в современном казахском
языке. Алма-Ата, 1971.
3 Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық
форманттары. Алматы, 1975.
4 Оралбаева Н. Көмекші етістік. Алматы, 1975.
5 Оралбаева Н. Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттарының
құрылысы мен мағынасы. Алматы, 1979
6 Ысқақов К. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Ана тілі, 1991.
– 348
СӨЖ :
Отыр және тұр етістіктерінің тарихы
Де етістігінің мағынасы мен қызметі
4-лекция
Тақырыбы: Үш, төрт морфемалы етістіктің аналитикалық форманттары
Жоспары: 1 Етістіктің үш морфемалы аналитикалық форманттары
2 Етістіктің төрт морфемалы аналитикалық форманттары
3 Үш морфемалы ЕАФ-тардың құрамындағы морфемалардың құрамдық,
мағыналық ерекшеліктері
Лекция мәтіні:
Үш морфемалы ЕАФ-тар тілден көп орын алмайды, өйткені тілдегі ЕАФ-
тардың негізгі түрі екі морфемалы. Алайда үш морфемалы ЕАФ-тар саны жағынан
аз болғанмен, тілде белгілі қызмет атқарып, функционалды единицалар
қатарына жатады.
Бұл топтағы ЕАФ-тар белгілі формадағы көмекші етістіктердің негізгі
етістікке тіркесі жиі қолданудың нәтижесінде олар мағына жағынан жымдасып,
идиомаланудан қалыптасқан.
Бұл топтағы ЕАФ-тар басқа модельдегі ЕАФ-тардан құрамындағы
морфеманың саны арқылы ерекшеленеді. Бұлардың морфема саны оның құрамына
екі қосымшаның қатысуына байланысты көбейген. Ол қосымшалар негізгі
етістіктің алғашқы формасына да байланысты, көмекші етістіктің ЕАФ-қа
қалыптасқандағы формасына да байланысты.
Бұл топтағы ЕАФ-тардың қалыптасуына қатысқан морфемалардың түрлері
мен саны бірдей болғанмен, олардың формант құрамында орналасуында да айырма
бар. Үш морфемалы ЕАФ-тардың құрамындағы түрлі ерекшеліктерді
жинақтағанда, бұларды үш модельге бөлінеді: 1)қ – ке - қ, 2) қ – қ -
кс,3) қ – кс- ке.
қ – ке - қ моделіне жататын ЕАФ-тар аз. Олар: -ушы болма, -са болды,
-ған болса, -р болса, -а сала, -а салып, -а келе, -а келіп, -а бере , -а
беріп.
-ушы болма форманты қимылдың жасалуына тыйым салуды білдіреді.
Мысалы: Тұтқынға азамат қалдырушы болмаңдар. -ушы болма форманты мағынаның
тыйым салу реңкігн білдіреді. Бұл формантты мағынасына қарай бұйрық райдың
көрсеткіші деп санаймыз. Оны мағынасы ғана емес , түрленуі де көрсетеді.
-ушы болма формасындағы етістікке тек бұйрық райға жалғанатын жіктік жалғау
ғана қосылады. Мысалы: Мен келуші болмайын, сен келуші болма, ол келуші
болмасын. Бұл формадағы етістік сөйлемде бұйрық райда тұрғандықтан, оған
басқа райлардың көрсеткіштері қосылмайды, өйткені тілімізде етістік тек бір
рай формасында ған қолданылады.
Сол сияқты етістіктің басқа категорияларының анадлитикалық форманттары да
-ушы болма формасынан кейін тіркесе алмайды. Себебі етістіктің басқа
категорияларының көрсеткіштері рай көрсеткіштерінен бұрын қолданылады.
-р болса форманты бір қимылдың жасалуы екінші қимылдың жасалуына шарт
болуын білдіреді. Екі морфемалы ЕАФ-тар етістіктің барлық категорияларының
көреткіштерін өзінен кейін қабылдай беретіні белгілі. -р болса формантының
құрамындағы –са жұрнағы мұндай түрленуге жатпайды, ол осы құрамда, осы
тұтастықта ғана бір мағына береді. Мұнда негізгі етістіктің есімше формасы
мен шартты рай формасындағы бол көмекші етістігі тығыз қатынасқа түсіп,
мағыналық тұтастық жасаған. Олардың грамматикалық дамуға түсуі -р болса
формантын қалыптастырған. Соған қарай формант құрамында үш морфема бар.
-ған болса форманты бұрын жасалған қимылдың жасалуына шарт болатынын
білдіреді. Мысалы: көрген болсаң, айт; ұнаған болса,ал, айтқан болсаң,
мойында, т.б.
-са болды форманты үзілді кесілді шартты, сенімді шартты білдіреді.
Мысалы: Әйтеуір, Жігітек көші болса болды. Осындағы Жігітек көші болса
болды деген тіркес, келесі қимылдыңкүмәнсіз орындалатынын аңғартады.
-а сала, -а салып, -а келе, -а келіп, -а бере , -а беріп форманттары
мағыналас, құрамдарында да ұқсастық бар, жасалу жолы да бір. Осындағы бір
көмекші етістікті көсемшенің екі формасында тұруы арқылы жасалған екі
форманттың -а сала мен -а салып, -а келе мен -а келіп, -а бере мен -а
беріп мағынасында айырма жоғын ескеріп, оларды вариант форманттар деп
тануға болады. Көсемше формалы негізгі етістікке сал, бер, кел көмекші
етістіктерінің көсемшенің екі формасында, көсемше қызметіндегі тіркесі осы
форманттардың қалыптасуына негіз болған. Бұл форманттардың бәрі бір
қимылдың жасалуы екінші қимылдың жасалуының алдында болғанын білдіреді. Бұл
мағына осы форманттардың құрамындағы ешбір морфеманың нақтылы мағынасына
дәл келмейді, бұл идиомалану арқылы қалыптасқан. Мысалы: Бұлар Қызылшоқыға
кіре бере, алғаш келген екпінмен бір қоянды бездіре шауып еді. Абай атына
міне сала, ауылға шаба жөнелді.
қ – қ - кс моделі өнімсіз, бұл модельмен қалыптасқан форманттар өте
аз. Олар:
-ғандай бол, -уға бол, -уға кел, -уға тиіс, - сқа тиіс.Осы модельге ортақ
белгі тек оның морфемдік құрамының саны ғана емес. Бұл ЕАФ-тар екі
қосымшалы негізгі етістікке көмекші сөз үнемі осы қосымшалардан соң
тіркесуден олар грамматикалық дамуға түсіп, мағына жағынан кірігіп, бір
тұтас көрсеткішке ауысқан.
-ғандай бол бір қимылдың екінші қимылға ұқсайтынын білдіреді. Мысалы:
Осы менің жайымды ойласаң, тұмсығың тасқа тигендей болған жоқ па?
-уға бол, -уға кел форманттары қимылдың жасалу мүмкіндігін білдіреді.
Мысалы: Бөгелуге болмайды. Бірақ бұған өкпелеуге болмайды. Бұл мысалдарда
бөгелу, өкпелеу қимылдарының іске асуы мүмкін екені берілген. Ол мағынаны
ЕАФ құрамындағы үш морфеманың үшеуі де жеке тұрып білдірмейді. Бірақ үшеуі
бірігіп, ол мағынаны береді, себебі олардың мағынасы идиомаланған.
-уға тиіс, -сқа тиіс форманты қимылдың жасалуы міндеттілігін
білдіреді. Мысалы: Ол жағынан да, Оразбайдың ұранын бұдан артық құлшынып
қостайтын кісі болмасқа тиіс. Әке шеше де, басқаларда, баланы арашалауға
тиісті емес, өйткені олардың ұғымында, молданың шыбығы тиген жер, о дүниеде
тамұққа күймейді. Бұл мысалдарда кісі болмасқа тиіс, арашалауға тиісті емес
деген аналитикалы формалы етістіктер қимылдың жасалмауы міндетті екенін
білдіріп тұр. Ол міндеттілік мағына -уға тиіс, - сқа тиіс форманттары
арқылы берілген.
қ – кс- ке моделіне -са игі еді форманты жатады, ол қалау мағынасын
білдіреді. Мысалы: Жүк машиналарын үстіндегі қаңқиған жүгімен, шөбі-жемімен
тіпті де қатты соққымен бөгеп жүрмесе игі еді. Бұл формант қазіргі тілде
өте сирек қолданылады, оны қалау мағынасын білдіретін басқа форманттар
ығыстырып бара жатқаны байқалады.
Етістіктің төрт морфемалы аналитикалық форманттары
Төрт морфемалы ЕАФ-тар тілде аз. Неғұрлым ЕАФ құрамындағы морфеманың
саны көбейсе, соғұрлым оның тілде саны аз. Төрт морфемалы ЕАФ-тардың
құрамына, ондағы морфемалардың түрлері мен орналасу тәртібіне қарап, осы
топты төмендегі модель арқылы көрсетуге болады: к - ке - к – ке. Төрт
морфемалы ЕАФ-тар негізінен екі морфемалы форманттардың к – ке моделіндегі
екі ЕАФ тың кірігуі арқылы жасалғандықтан, оның моделі де осы ерекшелікті
көрсетуі қажет. Соған сай төрт морфемалы ЕАФ-тардың моделі к – ке моделінің
екі рет қайталануынан жасалды. Мысалы: Жайбарақат еркін отырып, тақымын да
қыспастан тебініп қалғанда, ақ тай секіріп, мөңкіп кеп кетті. Бұл мысалдағы
төрт морфемалы ЕАФ – -п кеп кет.
Төрт морфемалы ЕАФ-тарға мына форманттар жатады: п қоя бер, п сала
бер, п жүре бер, п кеп кет, п кеп қал, п кеп жібер, п болып қал, п бара
жат, п келе жат. Мысалы: Жиреншенің алдында келе жатып, еңіреп қоя берді.
Иса шоқпарын құлаштап көтеріп ап, қасқырдыдәл қара тұмсықтан беріп кеп
кетті. Енді басын көтеріп ала сала, қасындағы бір баланың тымағын жұлып
алып, теріс киіп жіберіп, сақылдап күліп, ақ тайды тебініп кеп қалды. Бірақ
қақ шекесіненқан саулап қоя берсе де, бұл қорқау тың екен. Иса тағы да
тұмсығын мегзеп, қара шоқпарды сілтеп кеп қалғанда, бұл бөрі де тыраң асты.
Осы мысалдарда еңіреп қоя берді, беріп кеп кетті, тебініп кеп қалды, саулап
қоя берсе, сілтеп кеп қалғанда деген аналитикалық формалы етістіктер бар.
Бұлардың әрқайсысында бір ғана лексикалық мағына берілген, оны еңіреу,
беру, тебіну, саулау, сілтеу етістіктері білдіреді.
Еңіреп қоя берді, саулап қоя берді дегендегі формант еңіреу, саулау
қимылдарының кенеттен тез басталып кеткенін білдіріп тұр. Осы ЕАФ
құрамындағы -п қой, -а бер форманттары жеке қолданылғанда, ол мағынаны
бермейді. Екі форманттың бірімен бірі кірігіп, тұтастыққа ауысуына, олардың
мағыналарының идиомалануы негіз боған.
Төрт морфемалы ЕАФ-тардың бәрі – бұрынғы екі морфемалы ЕАФ-тың
тіркесі, сондықтан бұлардың құрамында төрт морфема бар, олардан тек бірінші
көмекші етістіктің ғана дыбыстық құрамында қысқару бар. Құрылысы жағынан
олар бір типтес, тілде жиі қолданылады.
Етістіктің аналитикалық форманттарының құрылысы жоғарыдағы модельден
анық көрінеді.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1 Аханов К.А. Грамматика теориясының негіздері. Алматы, 1972.
2 Оралбаева Н. Аналитические формы глагола в современном казахском
языке. Алма-Ата, 1971.
3 Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық
форманттары. Алматы, 1975.
4 Оралбаева Н. Көмекші етістік. Алматы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz