Алаш партиясының бағдарламасы

Осы күнге дейін Ахмет Байтұрсынұлының аса ірі әдебиет теоретигі, ғұлама түркелог, жаңа қазақ тіл білімінің негізін қалаушы, ақын әрі аудармашы, шебер публицист болғандығы жөнінде көп айтылып та, жазылып та жүр. Алайда қазақ тарихындағы осы ұлы тұлғаның қоғамдық-саяси қызметі мен мемлекет қайраткері ретіндегі атқарған еңбегі тиісті дәрежеде зерттелмей келеді. Оның өзіндік себептері де жоқ емес. Өйткені Ахмет Байтұрсынұлы XX ғасырдың басында-ақ халыкқа ағартушылық, ғылыми-зерттеушілік, ақындық, журналистік қызметімен кеңінен таныс болды. Ол ғылым мен ілімнің, әдебиет пен жалпы мәдениеттің салаларында ондаған жылдар бойы ел игілігіне айналған және қазір де оған қызмет етіп келе жатқан асыл мұра қалдырды.
Осыған қарамастан оның ардақты есімі мен сан қырлы еңбегі жөнінде 20—80 жылдар аралығында сөз сөйлеу мүмкін болмады. Себеп — оның Сталиншіл әкімшіл әміршіл жүйе ұйымдастырған саяси қуғын-сүргінге ұшырап, жалған жаламен «халық жауы» аталып, атылып кеткені еді. Тек 50 жылдан астам уақыттан кейін, 1989 жылдың соңында ол ақталған соң, Ахметті зерттеушілер бірінші кезекте оның ғылыми және әдеби еңбектерін халыққа кеңінен таныстыра бастады, негізгілері қайта жарияланып. оқырмандармен қауышты.
Ал А. Байтұрсынұлының қоғам және мемлекет қайраткері, саясаткер ретіндегі қызметі туралы жеткіліксіз айтылып, аз жазылып келеді. Оның басты сепебі А.Байтұрсынұлы ұлттық демократиялық Алаш қозғалысы көсемдерінің бірі, Алаш партиясы мен Алаш автомиясын құрудың бастау көзінде тұрған айтулы тұлғалардың бірегейі болғандығына- байланысты еді. Ал Алаш қозгалысы туралы жан-жақты зерттеулер 90-жылдардың ортасынан жүргізіле бастағаны оқырман қауымға белгілі жәйт. Мұның үстіне қоғам және мемлекет қайраткері ретінде Ахмет Байтұрсынұлы біраз бұлтарысы бар күрделі жолда өткен адам ол Алаш қозғалысының жетекшілерінің бірі болған ол 1918-1919 жылдары Кеңес өкіметіне қарсы саяси күштермен одақтас болып, Қазақстанда большевизмге қарсы күресумен шектелмей бұл күрестің барысында күш салмағы қарсыластар жағына ауа бастаган. 1919 жылдың көктемінде Алаш басшылығының келісімімен Кеңес өкіметі жағына шыққан; В. Лениннің ұйғаруымен Ахмет Байтұрсынұлы 1919 жылы жазда құрылған Қазақ өлкесін басқару жөніндегі жоғарғы кеңестік ұйым — Қазақ революциялық комитетіне мүше болып тағайында, 1920 жылы қазан айында құрылған Ресей құрамындағы автономиялы Қазақ Кеңестік Социолистік Республикасының (КАКСР) үкімет мүшесі —оқу-ағарту комиссары болып сайланған. Басқа сөзбен айтқанда. Ахмет Байтұрсынұлы — Алаш қозғалысы аясындағы қоғам қайраткері ғана емес, Кеңестік Байтұрсынұлының «Масасы» (1911 ж.). Міржақып Дулатовтың «Оян, қазағы» (1909 ж.) дәлел бола алады және олардың авторларының сол кездің өзінде-ақ қоғамдық-саяси мәні үлкен әрекеттерге барғанын көрсетеді.