Намаз
1 Намаз
2 Намаз . құлшылық
3 Наным.сенімнің жеке адамға
және қоғамға әсері
4 Намаз уақыттарының хикметі
5 Адам психологиясы және бес уақыт намаз
6 Намаздың орындалуы
7 Намаз және мінез.құлық
2 Намаз . құлшылық
3 Наным.сенімнің жеке адамға
және қоғамға әсері
4 Намаз уақыттарының хикметі
5 Адам психологиясы және бес уақыт намаз
6 Намаздың орындалуы
7 Намаз және мінез.құлық
Намазға көп ретте дене шынықтыру жаттығуы ретінде қарайтындар да баршылық. Осы бір қате түсініктің ара салмағын бағамдау мақсатында Түркиядағы Хажеттепе жедел жәрдем орталығының басшысы доктор Тимучин Алтуғдың 1976 жылы «Hakses» журналында жарияланған мақаласынан үзінді келтіре кеткенді жөн көрдік.
Бір қарағаннан-ақ намаз бен дене шынықтыру жаттығулары арасындағы айтарлықтай бес айырмашылықты байқауға болады. Олар:
1. Бес уақыт намаз барысында 40 рәкат ерінбей-жалықпай иіліп-түрегелумен қатар, маңдай жерге тигізіліп 80 мәрте сәжде жасалады. Ал дене жаттығуымен айналысатын гимнастика шеберлерінің қаншауы күн сайын дәл осыншама қимыл-қозғалыс жасайды?
2. Намаз жай, баяу оқылатындықтан жүрекке күш түспейді.
3. Намаз күннің әр келкі уақытында оқылады. Гимнастикашылардың нешесі күн сайын бес бөлек уақытта дене жаттығуымен айналысады?
4. Намаз тіршіліктегі дәм-тұзың таусылғанша, өмірдің соңына дейін - парыз. Ал өмірінің соңына дейін қай гимнастикашы дене жаттығуларын үзбей жасай алады?
5. Намаз оқу үшін тазаланып, дәрет алу шарт. Кей жағдайларда бой дәретін (ғұсыл) алуды керек етеді.
Бір қарағаннан-ақ намаз бен дене шынықтыру жаттығулары арасындағы айтарлықтай бес айырмашылықты байқауға болады. Олар:
1. Бес уақыт намаз барысында 40 рәкат ерінбей-жалықпай иіліп-түрегелумен қатар, маңдай жерге тигізіліп 80 мәрте сәжде жасалады. Ал дене жаттығуымен айналысатын гимнастика шеберлерінің қаншауы күн сайын дәл осыншама қимыл-қозғалыс жасайды?
2. Намаз жай, баяу оқылатындықтан жүрекке күш түспейді.
3. Намаз күннің әр келкі уақытында оқылады. Гимнастикашылардың нешесі күн сайын бес бөлек уақытта дене жаттығуымен айналысады?
4. Намаз тіршіліктегі дәм-тұзың таусылғанша, өмірдің соңына дейін - парыз. Ал өмірінің соңына дейін қай гимнастикашы дене жаттығуларын үзбей жасай алады?
5. Намаз оқу үшін тазаланып, дәрет алу шарт. Кей жағдайларда бой дәретін (ғұсыл) алуды керек етеді.
НАМАЗ
Намазға дене шынықтыру ретінде
қарау дұрыс па?
Намазға көп ретте дене шынықтыру жаттығуы ретінде қарайтындар да баршылық.
Осы бір қате түсініктің ара салмағын бағамдау мақсатында Түркиядағы
Хажеттепе жедел жәрдем орталығының басшысы доктор Тимучин Алтуғдың 1976
жылы Hakses журналында жарияланған мақаласынан үзінді келтіре кеткенді
жөн көрдік.
Бір қарағаннан-ақ намаз бен дене шынықтыру жаттығулары арасындағы
айтарлықтай бес айырмашылықты байқауға болады. Олар:
1. Бес уақыт намаз барысында 40 рәкат ерінбей-жалықпай иіліп-түрегелумен
қатар, маңдай жерге тигізіліп 80 мәрте сәжде жасалады. Ал дене
жаттығуымен айналысатын гимнастика шеберлерінің қаншауы күн сайын дәл
осыншама қимыл-қозғалыс жасайды?
2. Намаз жай, баяу оқылатындықтан жүрекке күш түспейді.
3. Намаз күннің әр келкі уақытында оқылады. Гимнастикашылардың нешесі
күн сайын бес бөлек уақытта дене жаттығуымен айналысады?
4. Намаз тіршіліктегі дәм-тұзың таусылғанша, өмірдің соңына дейін -
парыз. Ал өмірінің соңына дейін қай гимнастикашы дене жаттығуларын
үзбей жасай алады?
5. Намаз оқу үшін тазаланып, дәрет алу шарт. Кей жағдайларда бой дәретін
(ғұсыл) алуды керек етеді. Ал гимнастикамен айналысу үшін ешқандай
мәжбүрліктің болмайтындығы шындық.
Ал енді дәрігерге құлақ түрейік:
Таңғы намаз 4 рәкат, түскі намаз 10 рәкат, екінді 8, кешкі 5, түнгі 13
рәкаттан тұрады. Барлығы-40 рәкат. Әр рәкат сайын екі рет сәждеге бас қою
керектігін ескерсек, құлшылығын атқарған мұсылман адам толық есептегенде
бір күнде сексен рет жығылып-тұрады. Ал гимнастикашылардың ешқайсысы күн
сайын сексен рет мүлтіксіз түрде бұл қимыл-әрекетті атқара алмайды.
Гимнастикашылар ертеңгі уақыттарда ғана жасалатын жиырма-отыз қимыл-
қозғалыспен шектеледі. Жасаған қимыл-қозғалыстары жылдам болғандықтан
көбінесе ентігіп, тез шаршайды, жүректері алқынады. Ертеңгілік уақыттан
тыс кездері жаттығу тіптен жасалмайтын-дықтан, бұл жағдай денеде шамадан
тыс колория жиналып, майлануға әкеледі. Намазда болса керісінше бар іс-
қимыл өте баяу атқарылады. Ал қимыл-қозғалыстың баяу, жай орындалуы майлану
мен денеге колория жиналуының алдын алады. Сондай-ақ намаздың бір мезгілде
емес, әр түрлі уақытта атқарылуы адам бойын сергітіп, жүрекке салмақ
түсірмейді.
Адам өмірінде қанның атқарар қызметі аса ерекше. Қанды тамыр-тамырмен
қуалап, денеге түгелдей тарату қызметін жүрек атқарады. Ал бұндай істі
атқара алу үшін жүрек ылғи да тың болу керек. Адамның өзіндік біршама қимыл-
қозғалыс жасауы қан айналым жүйесін реттейтін жүректің қызметін едәуір
жеңілдетеді. Бұған қоса, қанның клеткаларға тарауы дененің тың әрі сергек
болуы тұрғысынан аса пайдалы. Егіні бітік шығу үшін үзбей суғарып, баптап
күткен диқан тәрізді тканьдарда қан айналымы түзіліп, яғни әрбір клеткаға
өз мөлшерінде қан жетуі қажет.
Мәселенің айшықтылығы тұрғысынан мына бір мысалды келтіре кетейік.
Айталық, намаз оқудан ада күні бойы оқтаудай тіп-тік жүрген адамның қан
айналымы мен күн сайын басын сексен рет жерге қойып, қырық рет жығылып-
түрегеліп намаз оқыған адамның бойындағы қан айналымы бірдей емес. Екеуінің
де жүрегінен басына таралатын қан мөлшері әр қалай болады. Бұл дегеніңіз,
намаздың арқасында күн сайын сексен рет басына қан таралатын адамның бас
терісіне де қан сексен рет толығымен барып отырады деген сөз. Ми
қабыршақтары немесе менинкстер де (dura meter pia meter, arachoidea) намаз
оқымайтындарға қарағанда намаз оқитындарда күн сайын сексен рет артық
мөлшерде қанмен тазаланып отырады. Бұл дегеніңіз, қабыршақтардың үстіндегі
айналма циркуляциясына тән синустардағы қан да намаз оқитындарда сексен рет
артық айналымға енеді деген сөз. Есте сақтау және адамгершілік қасиетті
қалыптастыру қызметін атқаратын мидың алдыңғы бөлігі намаз оқитындарда
намаз оқымайтындарға қарағанда сексен рет артық қанмен тазаланады. Сол
себепті, намаз оқитындарда есте сақтау қабілетінің нашарлауы, адамгершілік
қасиеттен айрылу секілді келеңсіз жағдаяттардың анағұрлым аз кездесуі-
сөзіміздің бірден-бір дәлелі. Өмір жасы ұзақ болумен қатар бұндай кісілер
Demans senil деп аталатын ақыл-естен алжасуға ұшырамайды. Demans Proces
алжуына шалдыққан адамға жасаған операция кезінде фронтал лоп яғни мидың
алдыңғы бөлігі кесіліп алынған. Миы күніге сексен мәрте қанмен тазарған
адам қай жаста болмасын алжуға ұшырамайды. Міне, осы себепті намаз оқитын
қарт кісілерде көп жасқа келгеніне қарамастан алжу, ақыл-естен алжасу
оқиғалары кездеспейді. Ал керісінше жастары келмесе де аурудан төсек
тартып, алжып, үлкен-кіші дәретін өздігінен атқара алмай басқаға күні
түсетіндер негізінен намаз оқымайтындарда кездеседі.[1]
Адам қалауымен жасалатын іс-әрекет, қимыл-қозғалыстарын, оның адымдап
жүруін қамтамасыз ететін орталық париетал лоп болып табылады. Күніге
сексен рет сәжде жасалғанда, бұл париетал лопқа да сексен мәрте қан
барады. Көру, есту, иіскеу, дәм сезу орталықтары осиипитал яғни мидың артқы
бөлігінде орналасқандықтан бұның да намаз оқитындарда намаз оқымайтындарға
қарағанда сексен рет қанмен тазаратындығы белгілі. Тепе-теңдікті қадағалап,
қамта-масыз ететін мишық пен ми құрамына түгелдей қан баратындығын түсіну
үшін міндетті түрде дәрігер болудың еш қажеті жоқ. Бұған мына бір мысалды
айтсақ та жеткілікті. Дәріхана сөресінде бір орында неше жылдан бері тұрған
дәрінің әсері мен сол дәріні сексен мәрте шайқап барып қолданғандағы әсер
бірдей емес. Шайқаған сайын дәрінің құты ішінде еркін таралып, жақсы
араласып, гомогенге айналып, анағұрлым жақсы әсер ететіндігі анық.
Намаз оқитындар жердегі сәжде нүктесіне сексен рет көз түйістіретіндіктен
көздегі қан айналым жүйесі де өзіндік артықшылықтарға ие болады. Көздің
ішкі қан қысымы артпайды, алдыңғы камерадағы (қарашықтағы) сұйықтықтың
ұдайы ауысып отыруы қамтамасыз етіледі. Осыдан барып намаз оқитындарда
глоком секілді т.б. қауіпті көз ауруларының неғұрлым аз кездесетіндігі
анықталған. Құлақтағы толыққанды қан айналым мен фронтал, этмоидал,
сфендоидал және максиллер синус секрецияларының оңай түзілуі күн сайын
сексен рет маңдайын сәждеге қойып намаз оқитындарда барынша жеңіл жүзеге
асып, көп мөлшерде синузит пайда болуының алдын алуда.
Намаз оқитындарда жұтқыншақ пен тіс еттерінде де қан таралымы ретті
болғандықтан бұл жерлерде қоздайтын әр түрлі ауруларды болдырмайды. Бұған
қоса мойындағы Iymh ganglion-дары мен жүйке ұштарына қанның жақсы жетуі
де тек намаз оқитындарда ғана кездесуде. Көп ауруларда өкпенің жоғарғы
тұсына, апекстерге қан жақсы бара бермейтіндіктен түберкүлез каверндері
көбінесе осы тұсты иектейді. Ал намаз оқитындарда 80 рет өкпелерінің
жоғарғы тұсында өте жақсы қан таралымы жүзеге асатындықтан оларда өкпенің
апекс каверндері де намаз оқымайтындарға қарағанда өте аз. Намаз
оқығандағы бұл қимыл плеврадағы сұйықтықты сіңіріп жою (reabsorbsiyon)
тұрғысынан аса пайдалы. Намаздың диафрагма астындағы дене мүшелеріне жақсы
әсер етуі асқазандағы қоректің жақсы қорытылуын, өт жолдарының бітелмей
жақсаруын қамтамасыз етеді. Бұған қоса, күн сайын намаз оқып бірнеше мәрте
үздіксіз қимыл-қозғалыста болу оментюмдағы майларды азайтады әрі
намаздағы барлық ритмикалық қимылдар ішек перистализмін көбейтіп,
ішектердің жеңілдеуі мен үлкен-кіші дәреттің қиындықсыз жүруін қамтамасыз
етеді. Дәл осы тұста намаз оқитындарда бүйрекпен қатар бүйрек үсті
бездерінің де жақсы жұмыс істейтіндігін айта кету артық емес. Өйткені күн
сайын намаздағы сексен рет жығылып-түрегелу бүйрек пелвисинде қалдық
көбею мен тас жиналмаудың алдын алады. Намаз кезіндегі үздіксіз қимыл-
қозғалыс бүйрек пен қоса зәр шығару жолдарының жақсы тазалануын қамтамасыз
етеді. Қуықтың мезгілімен босап тұруына да көмегі зор.
Намаз оқыған адамда сан, тізе, тірсек, иық, қол буындары иіліп-бүгіліп
үнемі қалыпты қимыл-қозғалысын үзбейтіндіктен ревматизммен қоса
дегенеративті ауру атаулыдан аман болатындығы баршаға аян. Ондай ауру
түрлері көбіне-көп құлшылық пен намаздан хабарсыз жандарда кездесуде. Ал
соңғы айтып өткен намаздың адамды буын-буынға қатысты барлық аурулардан
сақтауының өзі оның атап өтуге тұрарлық ең пайдалы тұстарының бірі[2].
Намаз - құлшылық
А) Әркімнің өз бақылаушысы
Басқа тіршілік иелеріне қарағанда адам жеке-дара өте көркем бейнеде, аса
таңдаулы кейіпте жаратылған. Көркем жаратылыс иесі болудан барып оның
парасат-пайымы мейлінше кеңейіп, талғам-танымы барынша биіктей түседі. Сол
себепті ол күнделікті тұрмыс-тіршілігінің, киім киіс, жүріс-тұрысының өзіне
лайық болуын қалайды. Сондықтан ол әсемдік пен әдемілік атаулыға құмартады,
не нәрсені қаласа да ең жақсысына, не нәрсені таңдаса да ең кісі
қызығарлығына қол созады. Демек, ол өмірін адамдыққа сай абыройлы өткізуді
қалайды. Алайда жападан-жалғыз өмір сүру адам баласы үшін о бастан мүмкін
емес. Ол тумысынан топтасып, қоғам болып өзге адамдармен бірге өмір сүруге
тәуелді. Өйткені адам білмеген нәрсесін басқалардан білуге, көрмеген
нәрсесін басқалардан көріп-үйренуге, білім-тәжірибесін басқалармен бөлісуге
мәжбүр. Алайда адам баласы топтасып өмір сүрген қоғамда ақылды, ақымақ,
айлакер, қу, аңғал, арамза, күшті, әлсіз секілді неше түрлі адамдардың
кездесетіндігі анық. Олай болса, жақсы-жаманды адамдар бірге жүрген жерде
әділетсіздіктердің орын алмауы мүмкін емес. Оны реттеп
отыру үшін мықты заң керек. Ал орындалмаса, заңның да пайдасы жоқ. Көбіне-
көп адам бойындағы өшпенділік, қатыгездік, пайдакүнемдік әрекеттері ерікті-
еріксіз түрде заңды белден басуға апарып жатады. Айтарымыз, заңмен
бекітілген үкімдерді ел көзінше ғана орындау емес, тірі жанның көзінен тыс
таса жерлерде де сол заңды мүлтіксіз атқара білуде. Олай болса жеке
қалғанда да адам баласын жамандық атаулыдан сақтап, оның ар-ұятын
таразылайтын бақылау жүйесіне деген қажеттілік туады. Әркімнің не істеп, не
қойғанын артынан қадағалап, қарап жүретін бір-бір тәртіп сақшысын бекіту
немесе жалдау мүмкін емес, сондықтан осы тұста әр адамның жүрегіндегі
Аллаһқа деген сенімді нықтап, бұ дүниедегі әрбір ісіміз үшін ақыретте
жауапқа тартылатындығымызды, қандай да бір жасалған жақсылық пен
жамандықтың міндетті түрде қайтарымы болатындығы турасында сенім ұялатуға
міндеттіміз. Бұл әр адамның Аллаһқа және ақыретке деген сенімін мейлінше
күшейтуге тікелей байланысты. Ал ол сенімдер күнделікті бес мезгіл құлшылық
арқылы орнығатыны сөзсіз. Өйткені имани үкімдерді күшейтіп, күнделікті
дағды ретінде қалыптастыру ісі тек ғибадатпен ғана жүзеге асады.
Иә, Аллаһ Тағаланың әмірлеріне мойынсұнып, тыйымдарына жоламау ісі –
құлшылық арқылы ар-ождан мен имандылық тәрбиесі қолға алынбаса, оның әсер-
ықпалы да неғұрлым аз болары сөзсіз. Оған қазіргі ислам әлемінің жағдайы
куә.
Ә) Хикмет сыры
Құлшылық жасаудың астарында бар ақыл-ой, сана-сезімді бір ғана ұлы
Жаратушыға бағыттау жатыр. Шын ынта-ықыласпен Аллаһқа бет бұру оның
әмірлеріне құлақ асып, мойынсұнуға жетелейді. Аллаһ Тағалаға бағынып, оның
хикметі мол үкімдеріне бас ию адамды таңғажайып тәртіпке үйретеді. Адамның
керемет тәртіп пен реттілікке берілуі әлемнің хикмет сырын тануына жол
ашады. Өйткені қасиетті Құранға үңілсек, Көктер мен жердің әскерлері
Аллаһқа тән (Фатх сүресі-4), Үлкен-кіші барлық нәрсе Аллаһқа мақтау
айтады (Исра сүресі - 44) аяттарынан әлемдегі жанды-жансыз барлық нәрсенің
Аллаһ Тағалаға тікелей бағынатындығын әрі сол арқылы ғаламдағы осыншама тіл
жетпес нақышы мол әдеміліктер мен әсемдіктерді құрап отырғанын көреміз. Бұл
жансыз дүниелер өздеріне Аллаһ Тағала дарытқан әсемдіктер мен қасиеттерді
тағы да сол Жаратушыға бас ие отырып паш етуде. Егер Аллаһ Тағаланың
құдіретіне мойынсұнбаған жағдайда әсемдік атаулының болуы мүлдем мүмкін
емес еді.
Дәл осы секілді адам бойында да Аллаһ Тағала дарытқан сан алуан қабілет-
қасиет бар. Ол жасырын қасиеттердің барынша ашылуы, бүр жарып көктеуі Аллаһ
Тағаланың бұйрықтарын екі етпей бағыну арқылы ғана жүзеге аспақ. Өйткені
әлемді өзінше бір үлкен кітап деп алсақ, Аллаһ Тағала адамды сол үлкен
кітапты қамтитын кішігірім нұсқа, сондай-ақ он сегіз мың ғаламның түйіні
ретінде жаратқан. Бұған қоса, өзіндегі әрбір көркем есім атаулының (әсма-и
хұсна) бір ұшығын адам бойына аманат ретінде дарытқан. Егер адам баласы
әрбір дене мүшелері мен ішкі сезімдерін Аллаһ Тағаланың бұйырғанына жұмсап,
құлшылығын адал атқарса, Жаратушы тарапынан бойына аманат ретінде дарыған
әрбір асыл қасиеттің ұшығы қылаң беріп, өзіндегі ішкі әлемге бейнебір
терезе ашылғандай сырлы күй кешеді. Адам сол терезе арқылы өзінің
таңғажайып әлеміне көз салмақ. Көз сала отырып адам сол әлемге түскен иләхи
(құдайылық) қасиеттің, сол әлемде көрініс тапқан иләхи атаудың айнасы рөлін
атқарады. Сол сәтте-ақ адам ішкі рух, сыртқы денесімен қос әлемнің: ғайып
(көзге көрінбейтін жасырын) және көзімізге көрінетін мына әлемнің өзіндік
мән-мазмұнына айналады. Яғни екі әлемге тән қасиеттер адам бойына да
дариды. Осы тұрғыдан алғанда, адам Аллаһтың кемел қасиеттеріне ие бола
отырып, сол қасиеттерді сыртқа көрсете паш етуші болып табылады.
Осы себепті Жаратушыға қарата айтылатын Мен жасырын тылсым қазына едім.
Мені танысын деп жаратылыс атаулыны бар еттім деген құдси (қасиетті)
хадисты Ислам ғұламасы Мұхиддин ибни Араби Жаратылысты өзіме айна ретінде
жараттым. Мен өз дидарымды сол айнадан тамашаламақпын деп түсіндірген.
Б) Орталық жүйе іспетті
Адам барлық жаратылыс өлшемдерінің, табиғат заңдылықтары мен қоса
ғаламдағы құдайылық ұстанымдардың шұғыла-сәулелерін реттеп отыратын орталық
іспетті. Осыдан барып адам сол өлшемдерге сай әрекет етіп, сол заңдылықтар
мен ұстанымдарға бағынғанда ғана жалпылама реттілікті қамтамасыз ете алмақ.
Ал адамның сол реттілікті қамтамасыз етуі барысында өзін әр түрлі қауіп-
қатерден аман сақтауы тек қана ғибадат жасап, өзіне бұйырылған әмірге
бағынып, тыйымдардан бойын аулақ салу арқылы іске асады. Өйткені ғаламда
орнаған темірдей тәртіп құдайылық жоспарға сөзсіз бағынуды талап етеді.
Ғаламдағы кішкене атомнан бастап ғарыштағы алып денелерге дейінгі көздің
жауын алар әдеміліктердің әрбірі ұлы жаратушыға тән әдеміліктің сәулесін
иеленуден барып туындауда. Ендеше, жаратушының әсмаи-хұснасымен
көмкерілген, яғни көркем есімдеріне малынған оның барлық бұйрықтарына бас
иіп, ғибадат жасаған жағдайда адамның да бар қабілет-қасиеті ашыла түспек.
Әйтпесе, салғырттығы мен еренсіздігі себеп болып жұмыс істеп тұрған
станокқа қолы шайналып кеткен бейбақ тәрізді ғибадат болмаса адамның да
ішкі рухани сезімдерден қол үзіп қалары даусыз. Өйткені ғаламдағы
үйлесімдік пен тәртіп бір ғана Жаратушыға бағынуға негізделген.
В) Жауапты міндет
Аллаһтың әмірін орындап, тыйымдарынан бас тарту қоғамдық өмірді
реттеумен қатар адамның қоғаммен арақатынасын күшейтеді. Әсіресе, діни
үкімдерді атқару ісі әр адамға жеке-жеке парыз болғандықтан нәтижесінде
жеке адамнан құралған көпшілікке де оң ықпал тигізеді. Яғни Аллаһтың әмірін
орындау сауабы мол ғибадат болып саналатындықтан, исламда айтылатын елді
жамандықтан тыйып, жақсылыққа бұру ісінен әр мұсылманның шет қалмасы
белгілі. Осы орайда ар-ұятты болу, адамгершілікке баулу, моральдық
құндылықтарға тәрбиелеу ісін әр мұсылманның өз мойнына алуы арқасында қоғам
алдау-арбау, зорлау, қорлау секілді жаман қылықтардан бірте-бірте арылмақ.
Бір сөзбен айтқанда, тәлім-тәрбие, үлгі-өнеге тұрғысынан қоғамдағы жауапты
іспен мұсылман адамның айналысары белгілі. Ал егер бұндай істі шын ықылас-
пейілімен атқаратын адам болмаса, адами құндылықтардың аяқасты болары
даусыз.
Г) Бауырмалдық және кемелдік
Ислам дінінің арқасында, құлшылық-ғибадаттың әсерімен адамда өзі секілді
бүкіл мұсылмандарға деген жылы сезім қалыптасады, өзара мықты қарым-қатынас
орнайды. Өйткені бір адаммен бір қатарда тұру немесе өзара рухани жақындық
сол адамға деген достық сезімнің пайда болуына әкеледі. Айталық, бір
басшының қоластына қарау да соның қарамағында істейтін кісілердің бір-
біріне деген жақындығын туғызады. Бір елде тұру сол елді мекендеген
халықтардың арасында татулық, өзара ынтымағы жарасқан бірлік пен достыққа
себеп болады. Осы секілді бір қағбаға бет бұрып, бір кітапқа үңіліп, бір
пайғамбардың соңынан еріп, бір ғана Аллаһқа құлшылық жасау мұсылмандардың
да арасында бір-біріне деген берік достық, шынайы бауырмалдық сезімдерін
арттырады. Өйткені, атап өткен бұл діни қатынастар адамдарды ғана емес,
ғаламшардағы бүкіл құрлық тұрғындарын бір-бірімен тығыз қарым қатынасқа
жетелейтін өте мығым рухани шынжыр іспетті. Бұндай жылы қарым-қатынас пен
бауырмалдық өзара сүйіспеншілікке, мейірімділікке әкелді. Онсыз да қоғамның
кемелденуі мен толысуы тұрғысынан ең алғашқы қадамның бауырмалдық пен өзара
сүйіспеншілік сезімін ояту екені белгілі емес пе?!
Д) Ғибадат жеке кісілікті қалыптастырады
Дене тұрғысынан адам кіші, әлсіз, дәрменсіз бола тұра жаратылыс
тұрғысынан оның рухы өр, ерік-қалауы шексіз, қабілет-қарымы зор, арман-
тілегі биік, ой-пікірі ұшқары. Оның құмарлық сезімдерімен қатар қатігездік
сезімдері де баршылық. Жаратылысы о бастан ғажап адам баласы әлем атаулының
мән-мазмұны ретінде жаралған. Міне, осындай кейіптегі адамның асқақ рухының
кең тыныстауына, қабілет-қарымының ашылуына, ерік-қалауының жақсы-жаманды
таразыла-уына, тазалықты қадағалауына бірден-бір септігін тигізер нәрсе ол
– ғибадат. Сондай-ақ оның ой-пікірін жүйелейтін де – ғибадат, арман-тілегін
шындыққа айналдыратын да – ғибадат, ішкі құмарлық сезімдерін шектеп дұрыс
жолға бағыттайтын да – ғибадат, шәхуатты нәпсісін тізгіндеп, жамандықтардан
қорғаушы да, ішкі-сыртқы сезім мүшелерін кірден тазартатын да – ғибадат.
Адамның бар қасиетін арттыратын да, құл мен Аллаһ арасындағы ең жоғарғы
қатынас әрі көркем мінез-құлықтың дәнекері де бір ғана ғибадат болып
табылады.
Наным-сенімнің жеке адамға
және қоғамға әсері
Адам мен наным-сенім арасында өте тығыз байланыс бар. Доктор Генри Линк
Дінге оралу кітабында АҚШ Психологиялық зерттеу мекемесінің басшысы
ретінде 15 321 әйел мен ер адамдарға жүргізген зерттеуін әрі 73 226
психологиялық тесттің нәтижесін былай деп түйіндеуде:
Кісілік пен мінез дінге аса құлықсыз әрі ғибадат үйлеріне бас
сұқпайтындарға қарағанда, бір дінге сенетіндер мен ғибадат үйлеріне үзбей
барып тұратын жандарда әлдеқайда орнықты әрі анағұрлым жоғары.
Дэйл Карнеги Ренішті таста, қалай өмір сүру керектігін ойла атты
кітабында реніш пен кірбіңді болдырмаудың бір жолын былай деп көрсетеді:
Бүгін жарты сағатымды тынығуға арнаймын. Сол уақытта жаратушы Аллаһ жайлы
ойламақпын.
Гарвард университетінің Философия профессоры Уиллиам Джеймс Уайым-
қайғыны емдейтін бірден-бір дәрі, ол – діни сенім дейді.
Доктор А.А.Брилл шын діндар адамның психикалық ауруларға
ұшырамайтындығын айтуда.
Психология мамандары тарапынан мықты наным-сенім мен қоса дұға арқылы
адамның уайым, күйзеліс, үрейленуден арылатындығы анықталған. Ал бұл үшеуі
(уайым, күйзеліс, үрейлену) көптеген ауруларды тудыратыны белгілі.
Ең танымал психиатрлардың бірі доктор Карл Юнг Modern man in search of
soul атты кітабында былай дейді:
Соңғы отыз жылда әлемнің түкпір-түкпірінен келген әр түрлі науқастарды
қабылдадым. Олардың жүздегенін емдеп сауықтырдым. Отыз бес жастан асқан
науқастардағы ауруға шалдығудың басты себебі - діни наным-сенімнен қол
үзгендік. Олар өмірге діни көзқараспен қарай алмайды, діндар жора-
жолдастары секілді әрекет етпейді. Діни наным-сенімге қайта қауышпайынша
толықтай жазылып кете алмайды.
Буддадан кейінгі үнділердің ең үлкен лидері Махатма Ганди Дұғалардың
көмегі болмағанда, аз уақытта-ақ жынданып кетер едім деген.
Нобель сыйлығын иеленген доктор Алексис Каррел Readers digest
журналына жариялаған мақаласында:
Адам жасай алатын ең күшті іс ол – дұға. Дұға – жердің тартылыс күші
секілді шынайы құдірет. Ешбір ем қонбаған кездері дұға арқылы небір
кісілердің ауру-сырқау мен мұңды күйден құлан таза айыққанын көрдім деп
жазған.
Психиатрлар жүйкеміз жұқарып, жан-дүниеміз аласа-пыран күй кешіп қатты
қиналған сәтте, ішкі қайғы-мұңды біреуге ақтарудың емдік рөлі бар екенін
айтуда. Тірі жанға тіс жарып айтпайтын ішкі сырларымызды, қайғы-реніш,
мұңымызды бәрін көріп-білуші, бәріне құдірет күші жететін Аллаһ Тағалаға
ғана ақтарып, сонымен ғана бөлісіп, содан ғана көмек тілей аламыз.
Джакус Чевалиер Pascal атты еңбегінде Паскальдің Аллаһтан алыстап,
оны іздеуге талпынбаған адам не өзіндегі, не өзінен тыс ақиқат пен бақытты
таба алмайды дегенін жазған.
Отбасылық қарым-қатынасты күшейту тұрғысынан да наным-сенімнің рөлі зор.
Дж. Доминиан Ажырасу атты кітабында діни салт-жорамен өткен некелесу
салтанаты нәтижесінде ажырасулардың анағұрылым аз кездесетіндігін атап
өткен. Аталмыш еңбекте өзіндік наным-сенімнен мүлдем ада жандарда,
керісінше ажырасулардың тым көп кездесетіндігі статистикалық мәліметтер
негізінде дәлелденген.
Наным-сенім жұтаңдығы нәтижесінде адамның өмір сүруге деген қызығушылығы
жоғалып, өз-өзіне қол жұмсау әрекеттері де жиілей түседі. Материалдық
тұрғыдан рахатқа кенелуді барша проблеманың шешімі деп білетіндер
статистикалық мәліметтерге көз жүгіртер болса, ол ойларынан еріксіз
айнитыны сөзсіз.
Айталық, АҚШ-та жыл сайын 100 дәрігер өз-өзіне қол жұмсайды.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы мен БҰҰ-ның мәліметіне сүйенсек, 1955
жылы Жапонияда 22 477 адамның өз өмірін өзі қию оқиғасы тіркелген. 1978
жылғы статистикалық мәлімет бойынша Швецияда 20 мың адам өзін өзі өлімге
қиғаны өкінішті. Осы тұста материалдық санадан аса алмай экономикалық
өрлеуді ғана мақсат деп ұғатындар мықтап ойланғаны жөн. Өйткені аталмыш
елдердің экономикасы барынша дамыған, ғылым-білім, мәдениет деңгейі де
жоғары екені даусыз.
Фреуд пен Адлер тұжырымдарының қате екені де айдан анық. Өйткені адам
рахатына барынша көңіл бөлінген бұл елдерде жыныстық мәселеде еркіндік
берілгеніне қарамастан осыншама өз-өзін өлімге қиюдың кездесетіндігі
неліктен?
Ал керісінше нәпсіқұмарлыққа шектеу қойылған, олардың көзқарасы бойынша
консервативті болып табылатын Мысыр елінде өзін өзі өлімге қию оқиғасы
жоқтың қасы, он миллионда беске тең. Жапонияда болса он мыңда бес.
1962 жылы Мысырда өзін-өзі өлімге қиюдың 14 оқиғасы кездескен. Түркияда
ресми статистика бойынша, 1962 жылы 100 000-да 0,6, өзіне қол жұмсау саны
-197.
Байқап қарасаңыз, халықтың бақытты болуына материалдық жағынан барынша
қамтамасыз етілу жеткіліксіз.
Ал мынау діннен алыстап, руханияттан қол үзу нәтижесінде шіріген ағаш
кейпін құшып, жығылуға бейім мәдениеттің жай-күйі:
Америкада маңызды қылмыс саны 1960-1970 жылдары 144 пайызға артқан.
1955-1965 жылы жеке мүлікке қарсы жасалған қылмыс саны Франция, Англия,
Италия мен Норвегияда 100 пайызға, ал АҚШ-та 200 пайызға өскен3.
Әр 1000 кісі басына шаққандағы ауыр қылмыс саны – Шведцияда 78,5;
Данияда 64,5; Германияда 44,2; АҚШ-та 41,2; Францияда 34,6.
1974 жылы бір ғана Францияда жасалған қылмыс саны-1 827 373.
Ұрлық-қарлық, алаяқтық, жалған ақша жасау қылмыстары 1973 жылы 6,57
пайызға, 1974 жылы 12,07 пайызға көбейген. 1972 жылы күн сайын тіркелген
2700 ұрлық ісі, 1973 жылы 3081-ге жеткен.
Герува Мендел La revaite Contre Le Pere атты кітабында: Әкеге қарсы
шығу барлық қорғаушы, бедел иелеріне өшігуге жетелейді дейді.
Ал Ислам діні болса о бастан ата-ананы құрметтеуге, оларға ізетті болуға
тіпті түһ деп те кейіс білдірмеуге тәрбиелеуде. Бұл жайында Құранның
Исра сүресінің 23-24 аяттарында былай дейді:
Раббың, кесімді түрде мынаны бұйырды:
Тек қана Аллаһқа ғибадат етіңдер! Әке-шешеге жақсылық жасаңдар! Егер
олардың біреуі немесе екеуі де сенің жаныңда қайтайса, оларға уф деп
кейіс білдіруші болма! Оларға зекіме! Екеуіне де жылы сөйле. Оларға
кішіпейілділік танытып қамқор құшағыңды жайып, Уа, Раббым! Олар мені
кішкене кезімде қалай мәпелеп тәрбиелеп өсірсе, сен де оларды мейіріміңе
бөлей гөр! - де.
Адамды жаман қылықтардан арылтуда діннің ықпалы зор екені анық. Мәселен,
АҚШ-та ішімдікке заң жүзінде тыйым салынған 1930-1933 жылдар аралығында-ақ
үкімет екі миллион қаржы жұмсады. 9 миллиард беттік еңбек жарық көріп, кең
көлемді үгіт-насихат жұмыстары жүргізілді. Бұған қоса, 500 кісі түрмеге
жабылып, 200 кісінің өмірі қиылды. Бірақ бәрібір арақты түбегейлі жойып,
халықты ішімдіктен аластата алмады.
Ішімдікті қойдыру жөнінде психоанализ мамандары да нақты ешқандай шешім
айта алмауда. Бүгінгі таңда психиатрия саласында ғана ішімдікті тастату
төңірегінде профессорлардың жұмыс жасап жатқаны мәлім. Алайда емделіп
шыққан маскүнем екі ай өтер-өтпестен баяғы әдетіне қайта басуда.
Ал осыдан 1400 жыл бұрын хазіреті Мұхаммед пайғамбар болса, ізінен ерген
мұсылман жамағатының иманын нықтап, сенімін барынша күшейту арқылы өзіне
түскен Құран аяттарымен бар-жоғы үш кезеңде-ақ ішімдік, арақ атаулыны түп
тамырымен жойған еді. Бір емес, осы секілді жаман әдеттің көпшілігі аз
уақыттың ішінде-ақ өз шешімін тауып жатты.
Американың Нью Йорк қаласында ішімдікке қарсы ұйым құрылып, жер бетінде
ішімдікке ең алғаш кімнің тыйым салғандығы зерттелгенде, тұңғыш рет араққа
тыйым салған адам – Ислам дінінің негізін қалаушы хазіреті Мұхаммед
пайғамбар (с.а.с.) болғандығы анықталған. Бұл қызыққа куәгерлер енді осыған
айтулы ескерткіш белгі қоймақ болғанда әркім өз пікірін алға тарта
бастайды. Кейбіреулері Әлемде дәл Мұхаммед пайғамбардай тұла бойының әрбір
ерекшелігі тұтастай танылған ешкім жоқ. Сондықтан қолдағы мәліметтер
бойынша оны еске түсіріп тұратын әшекейлі, көркем ескерткіш-мүсінін
орнатайық дейді. Тағы біреулері бұл пікірге қарсылық білдіріп Ол әкелген
дін қашанда жалпының игілігіне жарайтын істерге қолдау білдіреді.
Көпшілікке пайдасы тимейтін істерге ақша жұмсауды артық деп санайды деп
қарсы дау айтады. Нәтижеде Ислам дінінің негіздерімен санаса отырып, ұйым
мүшелері тарапынан су ішетін бастау-бұлақ тұрғызылады. Оны Мұхаммед
бастауы деп атайды. Аталмыш бұлақ бастауы бүгінгі күні Нью Йорк қаласында
орын тепкен. Ұйымның құрметті басшысы ретінде Мәлик ибн Сууд
тағайындалған.4
Бүгінгі таңда адам баласы қасиетті діннен қол үзудің қасіретін тартуда.
Өйткені дін (Ислам дінін мегзеп отырмыз, басқа діндер әр түрлі
бұрмалауларға ұшыраған) бес нәрсені көздің қарашығындай сақтап, оларды
қасық қаның қалғанша қорғау керектігін бұйыруда:
1. Денсаулықты;
2. Ақыл-ойды;
3. Малыңды;
4. Ар-ұятыңды;
5. Дініңді.
Иә, адам діннен алыстаған сайын арақ, темекі, есірткі, анаша секілді әр
түрлі азғындықтар мен жаман қылықтарға үйірсек келеді.
Профессор Айхан Сонгар Көкнәр (мак) мәселесі және Түркия атты
кітабында АҚШ-тағы өткір героиннен зардап шегушілердің өсімі жайлы мынадай
статистикалық мәліметтерді алға тартады:
1971 жылы - 600 мың адам;
1973 жылы - 612 478 адам;
1974 жылы - 650 мың адам.
Клиникаға емделуге келген героинге тәуелділер саны 5-6 миллион болса,
табиғи немесе синтетикалық есірткі зат қолданушылар саны 55 миллион адамды
құраған. Тұрмыстық қыжалаттың не екенін білмейтін АҚШ халқындағы бұл
келеңсіздік ненің көрінісі?!
Бұл жаман әдеттің отбасы өміріне де кері ықпал етпей қоймасы белгілі. Біз
үшін мәдениеті асқақ елдің ішкі жағдаятына көз салсақ, Demographi Year
Book 1974 United Nations P. 125 әлемдік санақпен салыстырғанда ажырасу
көлемі төмендегідей:
Мемлекет Үйлену Ажырасу
Данимарка 6,11 2,5
Швеция 5,5 3,1
Англия 8,1 2,0
АҚШ 10,5 4,6
Ресей 10,1 2,7
Германия 6,1 1,4
Америкада үйлену мен ажырасудың әр жылдардағы көрінісі:
Жылдар Ажырасу Үйлену
1870 1 33,7
1915 1 10,12
1940 1 6
1958 1 3,3
Доктор Соррокстың есебі бойынша, тұрмыстағы американдық әйелдердің 40
пайызы өз жанұясынан бөлек тұруда. Ал бұл жағдай болса жыл сайын үкімет
бюджетіне 250 миллион долларлық шығын келтіруде.
Дінде ерекше орын алған мәселе ол-неке. Некесіздік белсіздік пен мерез
індеттерінің тарауына жол ашты. Britannica энциклопедиясында діни тұрмыс-
тіршіліктен қол үзген АҚШ-та бір жыл ішінде ресми ауруханалар мен
диспансерлерде арнайы сауықтыру мен емдеуден өткен мерез ауруларының саны
200 мыңнан асып жығылғандығы көрсетілген.
Белсіздік ауруына ұшырағандар саны – 160 мың. АҚШ-та бірыңғай осы іспен
ғана айналысатын 65 емхана жұмыс істеуде.
Қан арқылы тараған мерез ауруынан АҚШ-та жыл сайын шамамен 30-40 мың
сәби көз жұмуда. Мамандардың айтуынша, американдықтардың 61 пайызы
белсіздік ауруына шалдыққан. Аталмыш кесел отбасын құрғандарда да,
бойдақтарда да кездесуде. Гинекологтардың мәліметіне қарағанда, жыныстық
органына операция жасатқан тұрмыстағы әйелдердің 7 пайызы белсіздікке
ұшырау салдарынан болған5.
Мерез кеселі аорта аневризмасы секілді т.б. ми, асқазан, ішек, сүйек
ауруларын қоздыруда.
Бірінші дүниежүзілік соғыстың алғашқы екі жылында мерез ауруын жұқтырып,
әскер қатарынан шығып қалған француз әскер саны 75 мыңды құраған. Кішкене
бір топтың өзінде соз ауруына 242 адам шалдыққан.
Бүгінгі таңда маскүнем күйде швед полициясына ұсталған 15 жасар
жасөспірімдердің саны соңғы он бес жылда үш есеге өскен. Швецияда балиғатқа
толған жасөспірімдердің 50 пайызы ақыл-ес ауытқушылығына ұшыраған.
Соңғы жылдары АҚШ-тың ресми органдары елдегі әр жеті баланың алтауы
мінез-құлық кемшілігі тұрғысынан әскер қатарына жарамсыз деп табылатындығын
мәлімдеді.
Ар, ұят, әдеп, иба жөнінде діннің үгіт-насихатына жеткілікті көңіл
бөлмейтіндер тым болмаса XX ғасырдың терең ойшылы доктор Алекс Каррелдің
мына сөздеріне құлақ түрсін:
Ақыл-ойдың жоғарғы деңгейде жұмыс істей алуы үшін жақсы жетілген
жыныстық бездердің болуымен қатар жыныстық құмарлықтың да уақытша тежелгені
жөн.
Жастар сондай-ақ мына насихатқа да ден қойғаны дұрыс:
Жарқ еткен күйі көзді ашып-жұмғанша жастық шақтың да өтері күмәнсіз.
Жарығы сәуле шашқан шуақты күндізді – қараңғылығы қою тастүнек түннің,
жайдары жаз мезгілін – сүреңсіз күз бен қақаған қыстың алмастыратындығы
секілді, жалындаған жастық шақты да қаусаған кәрілік, артынша өлім
алмастырады.
Құран Кәрімнен бастап барлық иләһи діндер егер адам өтпелі жастық шағын
барынша арлы, ибалы болып өз орнымен жақсы жолда өткізсе, есесіне о дүниеде
мәңгілік жастық уызына кенелетіндігін қуанышпен сүйіншілеуде. Ал егер
керісінше жастық шақты жаман жолда, жиіркенішті қылықтардан бас алмай
өткізсе, бір минутта кісі өлтіргендігінің жазасын түрмеге қамалып миллион
минут тартқан қылмыскер секілді ауыр жазаға душар болады. Бұған қоса, жас
кезде салынған нәпсіқұмарлығы мен күнәларға тоғышарлығының жазасы ретінде
бұл дүниеде тап болар ауыртпалығы мен ақыретте берер есебін, оған қабір
азабын қоспағанда, сол алған өткінші ләззаттың кесірін тартып, мың сан есе
артық қайғы мен таусылмас мұң арқалап өтері даусыз. Бұны көкірегі ояу, көзі
ашық әрбір саналы жастың мақұлдары сөзсіз.
Айталық, харам саналатын махаббат сезімінде көкіректі тырмалаған
қызғаныш азабы, айрылысу қиындығы, өзара сүйіспеншілігі жараспау секілді
бірқатар келеңсіздіктер қатар жүреді. Сол себепті жас кезде, албырт шақта
харамға құмартып, аз ғана ләззатты татпақ болу – ішіне у қосылғанын
білместен сырты тәтті балға қол созғанмен бірдей. Жас кезде тәрбиеге көнбей
жаман жолға салыну нәтижесінде айықпас ауру тауып емханаға таңылғандарды,
жастықтың қызбалығымен қылмыс жасап түрмеге түскендерді, рухани жан азығына
шөлдеп ішкі жан-дүниесі байыз таппай (иман мен ғибадаттың жоқтығынан)
ойынханалар мен түнгі клубтардан сая іздеген жаны жаралы жандардың жай-
күйін білгің келсе, сол орындарды барып көргейсің. Сауалыңды да сол тас
түнек мекендердің өзінен сұрағайсың. Бәлкім, тілі болса, олардың да ішкі
қыжылы, айтар запыран зары мен қайғы-мұңы көп болар?!
АҚШ-та күн сайын артып келе жатқан ажырасу мен жанұясын тастап кету
салдарынан 45 миллион америкалық баланың 12 миллионы (25℅) әке-шешеден
мақұрым күй кешуде. Ал ата-анасыз бала үлгі-өнеге, тәлім-тәрбие аулынан
жырақ қалғандықтан, әр түрлі азғындық жолға түсіп, өсе келе қоғам үшін
қауіпті жат пиғылды, бұзақы болып шығары анық. Заңсыз туылған бала рухани
теңсіздікке душар болады.
Англияда күн сайын 16, жылына 6 000-ға жуық өзін-өзі өлімге қию оқиғасы
тіркеледі. АҚШ-та өзін-өзі өлімге қиятындардың саны шамамен жылына –
20 000. Бұл дегеніңіз – әр жиырма минут сайын бір-екі адамның өмірмен қош
айтысуы. Өзін-өзі өлімге қию оқиғаларының барлығының бірдей ресми
органдарға мәлімденбейтінін де ескеріңіз. Кей кісілер бұл турасында нақты
мәліметке көз жеткізу үшін берілген жалпы санды тағы да 30 пайызға көбейту
керектігін алға тартуда. Соңғы алпыс жылдың ішінде Англияда өзін-өзі өлімге
қиған ер адамдардың саны кемудің орнына қайта 31 пайызға артқан. Әйел
адамдардағы көрсеткіш те өте жылдам өскен – 171 пайыз.
Әр ағылшын дәрігерінің тізімінде өзін-өзі өлімге қияды-ау деп сезік
тудырған жиырма шақты кісінің аттары жүреді.
Лос Анжелес өзін-өзі өлімге қию орталығының басшыларының бірі доктор
Нормен Л. Фарбероу Өзін-өзі өлімге қиюдың алдын алуда дәрігерлер аса
маңызды кісілер болып табылады. Өйткені өзін-өзі өлімге қиюшылардың 50
пайызы өмірінің соңы таяғанда бір дәрігерге жолығады дейді6. Алайда, бір
қызығы, Англияда сол дәрігерлердің әр елуінің біреуі өзін-өзі өлімге
қиса, АҚШ-та жыл сайын 100 дәрігер өзін-өзі өлімге қиюда.
Obsener журналында Мишель Фрэйн швейцариялықтарда ең көп ажырасудың,
ішімдікке салыну, бала түсіру, көлік апаты, некесіз жақындасу, өзін өзі
өлімге қию, күнә істеу қылмыстарының анағұрлым көп екендігін тілге тиек
еткен.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының 1961 жылғы статистикалық мәліметі
бойынша, Швецияда 100 000 кісіден 16,9 өзін-өзі өлімге қию оқиғасы
байқалса, бұл көрсеткіш Швейцарияда - 18,2, Германияда - 18,7, Жапонияда -
19,6, Финляндияда - 20,6, Австрияда - 21,9.
Тұрғындардың көпшілігін қарт кісілер құраған барлық қалаларда өзін-өзі
өлімге қию оқиғалары жиілеген. Себеп – жүректе сенім, бойда ғибадат
жоқтығы. Өкінішке орай, өзін-өзі өлімге қию оқиғалары оқушылардың арасында
да кең етек алуда. Кэмбридж университетінде жасалған соңғы зерттеуде осы
университеттің оқушылары арасында 103 өлім оқиғасы тіркелген. Олардың 44-і
жол апаты, 27-уі ауру, 32-сі өзін-өзі өлімге қию.
1951 жылы сырттағы жастармен салыстырғанда, Оксфорд университетінде оқитын
студенттердің өзін-өзі өлімге итермелеуі он бір есе көбейген.
АҚШ-та:
15-19 жастағы өзін-өзі өлімге қию оқиғасы 100 000-да 3,9;
20-24 жастағы өзін-өзі өлімге қию оқиғасы 100 000-да 7,8;
75-84 жастағы өзін-өзі өлімге қию оқиғасы 100 000-да 27,9-ды көрсеткен.
Өмірге тек материалистік көзқараспен қарайтын, о дүниеге сенімнен ада,
адал-арамның ара жігін ажыратудан мақұрым, ата-ананың алдындағы міндетін
ескермек түгілі, оларды қарттар үйіне тоғытатын мәдениетті қоғамның жай-
күйі, міне, осындай кейіпте.
Олар діни құндылықтарды мәдениет пен өркениет өлшемі етіп алмағандықтан
ар-ұятты белден басып, пенделік қадір-қасиеттен жұрдай болды. Қоғам азып-
тозып адамдықтан айуандық деңгейіне төмендеді. Нәпсінің жетегімен түрлі
азғындықтарға ұшырады. Еуропа қоғамында нәпсіқұмарлық пен діннен
хабарсыздық үлкен мейірімсіздікке, қатігездікке соқтырды. Өзара теңсіздік
тудырды. Дінсіздік Еуропа мәдениетінің ішкі қабырғасына қара күйе жағып
қана қоймай, небір бүліктің өршуіне, революцияшыл топтардың пайда болуына
жол ашты.
Иә, адам өзіне берілген сана-сезім, қабілет-қарымды Жаратушының қалаған
жолына жұмсамауының салдарынан бақытсыздық пен бассыздықтарға тап болуда.
Өмірден шындық іздеп қанша шырылдағанымен, бәрібір әділетсіздіктің тас
қамалын бұза алмай, озбыр, аяусыз жандардан езгі көрді. Мейірімнің жоқтығы
материалистерше өмір сүруге бейімдетті. Материалистік көзқарас шеңбері
адамның ішкі ар-иман, жан-дүниесін қыспаққа алып, рухы тыныстайтын ауаны
тарылтып, оның өте нәзік сыршыл сезімдеріне қыл бұрау салғандықтан, халық
неше ғасыр бойы жан төзгісіз азапты бастан кешті. Материалистер ұсынған
мәдениет халықты бақытқа жетелемек түгілі, бастарына нәубет төндіріп,
зобалаңға ұшыратты.
Алайда наным-сенім арқылы келген мәдениет тым асқақ. Оның түп тамыры о
бастан парасатты пайымға, адамгершілік принципке негізделген. Айталық,
көңілге берік орнап, жүрек түкпірінде сақталған Пайғамбары-мыздың Халифасы
айтып кеткен мына сөздер әлі күнге бойға күш, санаға сәуле құюда:
Менің қасымда ең күшті адам – зәлімде кеткен ақысын даулаған әлсіз
кісі, ал ең әлсіз адам – керісінше елдің ақысын бермей зарлатқан зәлім.
Бұл Хақ қағидасы мынадай өміршең қағидамен ұштас:
Күнә мен дұшпандыққа емес, жақсылық пен тақуалыққа болысыңдар!;
Көршісі аш кезде өзі тоқ күйде таң атырған адам бұл мәдениеттен жырақ.
Бұл бойынша, ауылдағы бір адам аштан өлсе, сол ауылдағы өзге адамдардың
барлығы о дүниеде адам өлтіруші ретінде есепке тартылмақ.
Намаз уақыттарының хикметі
Олай болса, түнеген мезгілде және таң атырған уақытта Аллаһты пәктеңдер!
(түнгі және таңғы намаз). Көктерде де, жерде де кешкі және түскі уақыт
кіргенде барлық мақтау Аллаһқа лайық! (түскі, кешкі намаздар)
(Рум сүресі, 17-18).
а) Намаз неліктен бес уақыт оқылады?
Бес уақыттағы әр намаз уақыты – маңызды өзгерістің басы болумен қатар,
иләхи (құдайылық) иеліктің көрсеткіш айнасы тәрізді. Сол иелік арқылы барша
жақсылық атаулыны мезгіл-мезгілімен үйіп-төккендіктен Аллаһ Тағала сол
уақыттарда өзіне мадақ айтып, ұлықтауды, шүкіршілік білдіруді бұйыруда.
Аталған үш әрекет намаздың негізі болып табылады. Сұбханаллаһ (Аллаһты
пәктейміз) деп мадақ айту арқылы Аллаһ Тағаланың құдірет-күшін еске алып,
оның барша қателік, кемшілік, пендешілік атаулыдан ада, пәк екенін
дәріптейміз. Аллаһу акбар (Аллаһ ең ұлы!) деу арқылы Аллаһтың кемел
қасиеттерін еске алып, оның ұлылығын паш етеміз. Ешбір шайтани ойға
елітпей, бар көңіл-ыждағатымызбен оның ширктен таза екеніне зейін саламыз.
Әлхамдулиллаһ (Аллаһқа мадақ) деу арқылы Аллаһ Тағаланың нұр дидарына
ойша көз жіберіп, екі уақыт аралығында бізге нәсіп еткен барша ризық-
нығметтеріне алғыс білдіреміз. Демек, тәсбих (сұбханаллаһ деу), тәкбир
(Аллаһу акбар деу) және хамд (әлхамдулиллаһ деу) намаздың дәнегі, өзегі
іспеттес. Осы себепті намаздың бүкіл қимылдарында, зікірлерінде осы үш
нәрсе: тәсбих, тәкбир және хамд бар. Намаз біткеннен кейінгі отырыста
айтылатын отыз үш реттен сұбханаллаһ, әлхамдулиллаһ, аллаһу акбар да осы
мағыналарды қамтиды. Намаздың ішкі мән-мазмұны осы қысқа да нұсқа сөздер
арқылы үлкен күш-қуат тасқынына ие болады.
ә) Ғибадаттың мәні неде?
Ғибадаттың мәні – құлдың өз бойындағы пендешіліктері мен кемшіліктерін
ұғыну, әлсіздігі мен әлжуаздығын, қауқарсыздығы мен дәрменсіздігін сезіну.
Сезініп қана қоймай, Жаратушының шексіз құдірет-күшіне, мейірімділігі мен
мейірбандығына таңғала отырып, үлкен сүйіспеншілікпен сәждеге бас қою.
Күллі жаратылыс атаулыны кемелдік тұғырға көтерген Жаратушының сәндік
салтанаты өзіне басқалардың құлшылық жасауын, бағынуын қалайды. Сондай-ақ
жаратушылық айбыны, пәктігі мен тазалығы құлдың өз айыбын мойындап,
астағфируллаһ (Мені кешіре гөр!) деген күйі өз күнәсіна кешірім тілеп,
Ұлы Жаратушының ондай кемшілік, пендешілік атаулыдан ада, пәк екенін
дәріптеп мақтау айтуын қош көреді. Ғаламның ешбір ақаусыз жаратылғанына
сұқтана көз тастап, сұбханаллаһ (О, жаратушым! Сен неткен пәксің!) деген
күйі Жаратушыны мадақтай отырып, оның құдіретін паш етуді қалайды.
Жаратушының асқақ айбыны құлдың егіле өз алдында күнәларына кешірім
сұрауын, әрбір жаратылыс иесінің дәрменсіздігін байқаған сайын Хақ
Тағаланың керісінше соншалықты теңдессіз күшті екенін ұғуын қалайды.
Жаратушының пендешілік атаулыдан мүлдем пәк екенін еске ала отырып, Аллаһу
акбар (Аллаһ ең ұлы!) деп аса бір кішіпейілділікпен иіліп, жалбарынған
күйі Аллаһ Тағалаға ғана тәуекел етуін қалайды.
Жаратушының шексіз рақымға толы қазынасы құлдың өзіне қажетті барша
зәрулігін тілеу тілеп дұға оқу арқылы Раббысынан сұрауын, өзі кенелген
күллі нығмет-ризыққа шүкіршілік етіп, әлхамдулиллаһ деп (Аллаһқа мадақ)
алғыс-ризашылығын білдіруін талап етеді.
Демек, намаздағы қимыл-әрекеттер мен айтылатын сөздер Аллаһ Тағала
тарапынан әмір етілумен қатар осындай терең мағыналарды қамтиды.
б) Күллі ғибадаттардың намазда қамтылғанын қалай түсіндіруге болады?
Адам – ғаламның кішірейтілген нұсқасы. Ғаламдағы барлық нәрсенің бір
үлгісі адам бойында да бар. Құрандағы негізгі ұстанымдардың бір ғана
Фатиха сүресінде қамтылғаны да талассыз. Сол секілді намаз да барлық
ғибадат атаулыны еркін қамтиды. Сондай-ақ оны барлық жаратылыстарға тән
құлшылық түрі бедерленген қасиетті карта деуге болады. Айталық, намаздан
оразаны көруге болады. Өйткені намаз оқып тұрған адам дәл бір аузы берік
ораза ұстаған жан секілді ештеңе ішіп-жемейді. Демек намазда ораза бар.
Намазда зекет те бар. Өйткені намаз тұтастай өмірдің зекеті болып табылады.
Намазда қажылық та бар. Өйткені намаз оқуға ниеттенген адам Меккеге бет
түзеп, Қағбаға мойын бұрады. Куәлік сөзі (шәһадат) намазда онсыз да бар.
Тақырыпқа сай осы тұста Құдайға берілген құлдар-періштелердің істейтін
барлық ғибадат түрлерін еске ала кеткен жөн. Өйткені құлшылыққа адал
берілген періштелердің ғибадат жасау түрлері әр түрлі. Кейбір періштелер
ғұмыр бойы тіке тұрған бойда құлшылық жасайды. Кейбіреуі иіліп рукуға
барған күйде құлшылық атқарады. Кейбірі сәждеге жығылған күйде ғұмыр бойы
ғибадатын жалғастырмақ. Тіпті кейбірі тек қана лә иләха илла Аллаһ деп
зікір салса, кейбірі Аллаһу акбар, ал енді біреулері сұбханаллаһ,
әлхамду-лиллаһты қайталап құлшылық жасаудан таймайды. Ал намазда болса,
аталған ғибадат түрлерінің бәрі де кездеседі. Намаз оқыған адам осы
құлшылық түрлерінің барлығын бір мезетте атқармақ.
Бір жағынан, намаз барлық жаратылыстарға тән ғибадат түрлерін де
қамтуда. Мәселен, әр рәкаттан кейін екінші рәкаттың қайталанатындығы
секілді аспан денелері де (ай, күн, жұлдыздар) туып-бату әрекеттерін
үздіксіз қайталап отырады. Намазда түрегеп тұру секілді таулар да тіп-тік
қалыптан айнымайды. Намаздағы рукуғ, иілу секілді жан-жануарлар да иіліп
тағзым еткен күйде жүреді. Намаздағы сәжде секілді ағаштар да сәжде
жасайды. Өйткені ағаштарда қорек алатын ауыз рөлін атқаратын тамырлар жерге
бас қойған кейіп білдіруде.
Құран Кәрімге көз жіберсек, Әнфал сүресінің 11-аятында судың
негізгі міндеттерінің бірі тазалық екенін байқаймыз. Ал дәрет пен ғұсыл
тұрғысынан судың қаншалықты керек екенін өзіңіз бағамдай беріңіз. Рағыд
сүресінің 13-аятында Көктің гүрілі - Аллаһ Тағаланы мадақтап, пәктеуі...
делінеді. Бұл бізге намаз барысында, әсіресе, жамағатпен жиі-жиі Аллаһу
акбар деп көтеріңкі дауыспен тәкбір айтуды еске түсіреді. Мұсылмандардың
жамағатпен намаз оқығаны секілді құстар да топ болып ұшу арқылы жаратушыға
құлшылық жасайды. Ол туралы Нұр сүресінің 14-аятында
баяндалған. Намаз кезінде адам қалай рукуға, сәждеге бару арқылы иіліп,
бүгіліп, кішірейер болса, заттардың көлеңкелері де Жаратушыға бағынғандығын
білдіре ғибадат түрінде ұзарып-қысқарып тұрады. Бұл жайт Құранда Рағыд
сүресінің 15-ші, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Намазға дене шынықтыру ретінде
қарау дұрыс па?
Намазға көп ретте дене шынықтыру жаттығуы ретінде қарайтындар да баршылық.
Осы бір қате түсініктің ара салмағын бағамдау мақсатында Түркиядағы
Хажеттепе жедел жәрдем орталығының басшысы доктор Тимучин Алтуғдың 1976
жылы Hakses журналында жарияланған мақаласынан үзінді келтіре кеткенді
жөн көрдік.
Бір қарағаннан-ақ намаз бен дене шынықтыру жаттығулары арасындағы
айтарлықтай бес айырмашылықты байқауға болады. Олар:
1. Бес уақыт намаз барысында 40 рәкат ерінбей-жалықпай иіліп-түрегелумен
қатар, маңдай жерге тигізіліп 80 мәрте сәжде жасалады. Ал дене
жаттығуымен айналысатын гимнастика шеберлерінің қаншауы күн сайын дәл
осыншама қимыл-қозғалыс жасайды?
2. Намаз жай, баяу оқылатындықтан жүрекке күш түспейді.
3. Намаз күннің әр келкі уақытында оқылады. Гимнастикашылардың нешесі
күн сайын бес бөлек уақытта дене жаттығуымен айналысады?
4. Намаз тіршіліктегі дәм-тұзың таусылғанша, өмірдің соңына дейін -
парыз. Ал өмірінің соңына дейін қай гимнастикашы дене жаттығуларын
үзбей жасай алады?
5. Намаз оқу үшін тазаланып, дәрет алу шарт. Кей жағдайларда бой дәретін
(ғұсыл) алуды керек етеді. Ал гимнастикамен айналысу үшін ешқандай
мәжбүрліктің болмайтындығы шындық.
Ал енді дәрігерге құлақ түрейік:
Таңғы намаз 4 рәкат, түскі намаз 10 рәкат, екінді 8, кешкі 5, түнгі 13
рәкаттан тұрады. Барлығы-40 рәкат. Әр рәкат сайын екі рет сәждеге бас қою
керектігін ескерсек, құлшылығын атқарған мұсылман адам толық есептегенде
бір күнде сексен рет жығылып-тұрады. Ал гимнастикашылардың ешқайсысы күн
сайын сексен рет мүлтіксіз түрде бұл қимыл-әрекетті атқара алмайды.
Гимнастикашылар ертеңгі уақыттарда ғана жасалатын жиырма-отыз қимыл-
қозғалыспен шектеледі. Жасаған қимыл-қозғалыстары жылдам болғандықтан
көбінесе ентігіп, тез шаршайды, жүректері алқынады. Ертеңгілік уақыттан
тыс кездері жаттығу тіптен жасалмайтын-дықтан, бұл жағдай денеде шамадан
тыс колория жиналып, майлануға әкеледі. Намазда болса керісінше бар іс-
қимыл өте баяу атқарылады. Ал қимыл-қозғалыстың баяу, жай орындалуы майлану
мен денеге колория жиналуының алдын алады. Сондай-ақ намаздың бір мезгілде
емес, әр түрлі уақытта атқарылуы адам бойын сергітіп, жүрекке салмақ
түсірмейді.
Адам өмірінде қанның атқарар қызметі аса ерекше. Қанды тамыр-тамырмен
қуалап, денеге түгелдей тарату қызметін жүрек атқарады. Ал бұндай істі
атқара алу үшін жүрек ылғи да тың болу керек. Адамның өзіндік біршама қимыл-
қозғалыс жасауы қан айналым жүйесін реттейтін жүректің қызметін едәуір
жеңілдетеді. Бұған қоса, қанның клеткаларға тарауы дененің тың әрі сергек
болуы тұрғысынан аса пайдалы. Егіні бітік шығу үшін үзбей суғарып, баптап
күткен диқан тәрізді тканьдарда қан айналымы түзіліп, яғни әрбір клеткаға
өз мөлшерінде қан жетуі қажет.
Мәселенің айшықтылығы тұрғысынан мына бір мысалды келтіре кетейік.
Айталық, намаз оқудан ада күні бойы оқтаудай тіп-тік жүрген адамның қан
айналымы мен күн сайын басын сексен рет жерге қойып, қырық рет жығылып-
түрегеліп намаз оқыған адамның бойындағы қан айналымы бірдей емес. Екеуінің
де жүрегінен басына таралатын қан мөлшері әр қалай болады. Бұл дегеніңіз,
намаздың арқасында күн сайын сексен рет басына қан таралатын адамның бас
терісіне де қан сексен рет толығымен барып отырады деген сөз. Ми
қабыршақтары немесе менинкстер де (dura meter pia meter, arachoidea) намаз
оқымайтындарға қарағанда намаз оқитындарда күн сайын сексен рет артық
мөлшерде қанмен тазаланып отырады. Бұл дегеніңіз, қабыршақтардың үстіндегі
айналма циркуляциясына тән синустардағы қан да намаз оқитындарда сексен рет
артық айналымға енеді деген сөз. Есте сақтау және адамгершілік қасиетті
қалыптастыру қызметін атқаратын мидың алдыңғы бөлігі намаз оқитындарда
намаз оқымайтындарға қарағанда сексен рет артық қанмен тазаланады. Сол
себепті, намаз оқитындарда есте сақтау қабілетінің нашарлауы, адамгершілік
қасиеттен айрылу секілді келеңсіз жағдаяттардың анағұрлым аз кездесуі-
сөзіміздің бірден-бір дәлелі. Өмір жасы ұзақ болумен қатар бұндай кісілер
Demans senil деп аталатын ақыл-естен алжасуға ұшырамайды. Demans Proces
алжуына шалдыққан адамға жасаған операция кезінде фронтал лоп яғни мидың
алдыңғы бөлігі кесіліп алынған. Миы күніге сексен мәрте қанмен тазарған
адам қай жаста болмасын алжуға ұшырамайды. Міне, осы себепті намаз оқитын
қарт кісілерде көп жасқа келгеніне қарамастан алжу, ақыл-естен алжасу
оқиғалары кездеспейді. Ал керісінше жастары келмесе де аурудан төсек
тартып, алжып, үлкен-кіші дәретін өздігінен атқара алмай басқаға күні
түсетіндер негізінен намаз оқымайтындарда кездеседі.[1]
Адам қалауымен жасалатын іс-әрекет, қимыл-қозғалыстарын, оның адымдап
жүруін қамтамасыз ететін орталық париетал лоп болып табылады. Күніге
сексен рет сәжде жасалғанда, бұл париетал лопқа да сексен мәрте қан
барады. Көру, есту, иіскеу, дәм сезу орталықтары осиипитал яғни мидың артқы
бөлігінде орналасқандықтан бұның да намаз оқитындарда намаз оқымайтындарға
қарағанда сексен рет қанмен тазаратындығы белгілі. Тепе-теңдікті қадағалап,
қамта-масыз ететін мишық пен ми құрамына түгелдей қан баратындығын түсіну
үшін міндетті түрде дәрігер болудың еш қажеті жоқ. Бұған мына бір мысалды
айтсақ та жеткілікті. Дәріхана сөресінде бір орында неше жылдан бері тұрған
дәрінің әсері мен сол дәріні сексен мәрте шайқап барып қолданғандағы әсер
бірдей емес. Шайқаған сайын дәрінің құты ішінде еркін таралып, жақсы
араласып, гомогенге айналып, анағұрлым жақсы әсер ететіндігі анық.
Намаз оқитындар жердегі сәжде нүктесіне сексен рет көз түйістіретіндіктен
көздегі қан айналым жүйесі де өзіндік артықшылықтарға ие болады. Көздің
ішкі қан қысымы артпайды, алдыңғы камерадағы (қарашықтағы) сұйықтықтың
ұдайы ауысып отыруы қамтамасыз етіледі. Осыдан барып намаз оқитындарда
глоком секілді т.б. қауіпті көз ауруларының неғұрлым аз кездесетіндігі
анықталған. Құлақтағы толыққанды қан айналым мен фронтал, этмоидал,
сфендоидал және максиллер синус секрецияларының оңай түзілуі күн сайын
сексен рет маңдайын сәждеге қойып намаз оқитындарда барынша жеңіл жүзеге
асып, көп мөлшерде синузит пайда болуының алдын алуда.
Намаз оқитындарда жұтқыншақ пен тіс еттерінде де қан таралымы ретті
болғандықтан бұл жерлерде қоздайтын әр түрлі ауруларды болдырмайды. Бұған
қоса мойындағы Iymh ganglion-дары мен жүйке ұштарына қанның жақсы жетуі
де тек намаз оқитындарда ғана кездесуде. Көп ауруларда өкпенің жоғарғы
тұсына, апекстерге қан жақсы бара бермейтіндіктен түберкүлез каверндері
көбінесе осы тұсты иектейді. Ал намаз оқитындарда 80 рет өкпелерінің
жоғарғы тұсында өте жақсы қан таралымы жүзеге асатындықтан оларда өкпенің
апекс каверндері де намаз оқымайтындарға қарағанда өте аз. Намаз
оқығандағы бұл қимыл плеврадағы сұйықтықты сіңіріп жою (reabsorbsiyon)
тұрғысынан аса пайдалы. Намаздың диафрагма астындағы дене мүшелеріне жақсы
әсер етуі асқазандағы қоректің жақсы қорытылуын, өт жолдарының бітелмей
жақсаруын қамтамасыз етеді. Бұған қоса, күн сайын намаз оқып бірнеше мәрте
үздіксіз қимыл-қозғалыста болу оментюмдағы майларды азайтады әрі
намаздағы барлық ритмикалық қимылдар ішек перистализмін көбейтіп,
ішектердің жеңілдеуі мен үлкен-кіші дәреттің қиындықсыз жүруін қамтамасыз
етеді. Дәл осы тұста намаз оқитындарда бүйрекпен қатар бүйрек үсті
бездерінің де жақсы жұмыс істейтіндігін айта кету артық емес. Өйткені күн
сайын намаздағы сексен рет жығылып-түрегелу бүйрек пелвисинде қалдық
көбею мен тас жиналмаудың алдын алады. Намаз кезіндегі үздіксіз қимыл-
қозғалыс бүйрек пен қоса зәр шығару жолдарының жақсы тазалануын қамтамасыз
етеді. Қуықтың мезгілімен босап тұруына да көмегі зор.
Намаз оқыған адамда сан, тізе, тірсек, иық, қол буындары иіліп-бүгіліп
үнемі қалыпты қимыл-қозғалысын үзбейтіндіктен ревматизммен қоса
дегенеративті ауру атаулыдан аман болатындығы баршаға аян. Ондай ауру
түрлері көбіне-көп құлшылық пен намаздан хабарсыз жандарда кездесуде. Ал
соңғы айтып өткен намаздың адамды буын-буынға қатысты барлық аурулардан
сақтауының өзі оның атап өтуге тұрарлық ең пайдалы тұстарының бірі[2].
Намаз - құлшылық
А) Әркімнің өз бақылаушысы
Басқа тіршілік иелеріне қарағанда адам жеке-дара өте көркем бейнеде, аса
таңдаулы кейіпте жаратылған. Көркем жаратылыс иесі болудан барып оның
парасат-пайымы мейлінше кеңейіп, талғам-танымы барынша биіктей түседі. Сол
себепті ол күнделікті тұрмыс-тіршілігінің, киім киіс, жүріс-тұрысының өзіне
лайық болуын қалайды. Сондықтан ол әсемдік пен әдемілік атаулыға құмартады,
не нәрсені қаласа да ең жақсысына, не нәрсені таңдаса да ең кісі
қызығарлығына қол созады. Демек, ол өмірін адамдыққа сай абыройлы өткізуді
қалайды. Алайда жападан-жалғыз өмір сүру адам баласы үшін о бастан мүмкін
емес. Ол тумысынан топтасып, қоғам болып өзге адамдармен бірге өмір сүруге
тәуелді. Өйткені адам білмеген нәрсесін басқалардан білуге, көрмеген
нәрсесін басқалардан көріп-үйренуге, білім-тәжірибесін басқалармен бөлісуге
мәжбүр. Алайда адам баласы топтасып өмір сүрген қоғамда ақылды, ақымақ,
айлакер, қу, аңғал, арамза, күшті, әлсіз секілді неше түрлі адамдардың
кездесетіндігі анық. Олай болса, жақсы-жаманды адамдар бірге жүрген жерде
әділетсіздіктердің орын алмауы мүмкін емес. Оны реттеп
отыру үшін мықты заң керек. Ал орындалмаса, заңның да пайдасы жоқ. Көбіне-
көп адам бойындағы өшпенділік, қатыгездік, пайдакүнемдік әрекеттері ерікті-
еріксіз түрде заңды белден басуға апарып жатады. Айтарымыз, заңмен
бекітілген үкімдерді ел көзінше ғана орындау емес, тірі жанның көзінен тыс
таса жерлерде де сол заңды мүлтіксіз атқара білуде. Олай болса жеке
қалғанда да адам баласын жамандық атаулыдан сақтап, оның ар-ұятын
таразылайтын бақылау жүйесіне деген қажеттілік туады. Әркімнің не істеп, не
қойғанын артынан қадағалап, қарап жүретін бір-бір тәртіп сақшысын бекіту
немесе жалдау мүмкін емес, сондықтан осы тұста әр адамның жүрегіндегі
Аллаһқа деген сенімді нықтап, бұ дүниедегі әрбір ісіміз үшін ақыретте
жауапқа тартылатындығымызды, қандай да бір жасалған жақсылық пен
жамандықтың міндетті түрде қайтарымы болатындығы турасында сенім ұялатуға
міндеттіміз. Бұл әр адамның Аллаһқа және ақыретке деген сенімін мейлінше
күшейтуге тікелей байланысты. Ал ол сенімдер күнделікті бес мезгіл құлшылық
арқылы орнығатыны сөзсіз. Өйткені имани үкімдерді күшейтіп, күнделікті
дағды ретінде қалыптастыру ісі тек ғибадатпен ғана жүзеге асады.
Иә, Аллаһ Тағаланың әмірлеріне мойынсұнып, тыйымдарына жоламау ісі –
құлшылық арқылы ар-ождан мен имандылық тәрбиесі қолға алынбаса, оның әсер-
ықпалы да неғұрлым аз болары сөзсіз. Оған қазіргі ислам әлемінің жағдайы
куә.
Ә) Хикмет сыры
Құлшылық жасаудың астарында бар ақыл-ой, сана-сезімді бір ғана ұлы
Жаратушыға бағыттау жатыр. Шын ынта-ықыласпен Аллаһқа бет бұру оның
әмірлеріне құлақ асып, мойынсұнуға жетелейді. Аллаһ Тағалаға бағынып, оның
хикметі мол үкімдеріне бас ию адамды таңғажайып тәртіпке үйретеді. Адамның
керемет тәртіп пен реттілікке берілуі әлемнің хикмет сырын тануына жол
ашады. Өйткені қасиетті Құранға үңілсек, Көктер мен жердің әскерлері
Аллаһқа тән (Фатх сүресі-4), Үлкен-кіші барлық нәрсе Аллаһқа мақтау
айтады (Исра сүресі - 44) аяттарынан әлемдегі жанды-жансыз барлық нәрсенің
Аллаһ Тағалаға тікелей бағынатындығын әрі сол арқылы ғаламдағы осыншама тіл
жетпес нақышы мол әдеміліктер мен әсемдіктерді құрап отырғанын көреміз. Бұл
жансыз дүниелер өздеріне Аллаһ Тағала дарытқан әсемдіктер мен қасиеттерді
тағы да сол Жаратушыға бас ие отырып паш етуде. Егер Аллаһ Тағаланың
құдіретіне мойынсұнбаған жағдайда әсемдік атаулының болуы мүлдем мүмкін
емес еді.
Дәл осы секілді адам бойында да Аллаһ Тағала дарытқан сан алуан қабілет-
қасиет бар. Ол жасырын қасиеттердің барынша ашылуы, бүр жарып көктеуі Аллаһ
Тағаланың бұйрықтарын екі етпей бағыну арқылы ғана жүзеге аспақ. Өйткені
әлемді өзінше бір үлкен кітап деп алсақ, Аллаһ Тағала адамды сол үлкен
кітапты қамтитын кішігірім нұсқа, сондай-ақ он сегіз мың ғаламның түйіні
ретінде жаратқан. Бұған қоса, өзіндегі әрбір көркем есім атаулының (әсма-и
хұсна) бір ұшығын адам бойына аманат ретінде дарытқан. Егер адам баласы
әрбір дене мүшелері мен ішкі сезімдерін Аллаһ Тағаланың бұйырғанына жұмсап,
құлшылығын адал атқарса, Жаратушы тарапынан бойына аманат ретінде дарыған
әрбір асыл қасиеттің ұшығы қылаң беріп, өзіндегі ішкі әлемге бейнебір
терезе ашылғандай сырлы күй кешеді. Адам сол терезе арқылы өзінің
таңғажайып әлеміне көз салмақ. Көз сала отырып адам сол әлемге түскен иләхи
(құдайылық) қасиеттің, сол әлемде көрініс тапқан иләхи атаудың айнасы рөлін
атқарады. Сол сәтте-ақ адам ішкі рух, сыртқы денесімен қос әлемнің: ғайып
(көзге көрінбейтін жасырын) және көзімізге көрінетін мына әлемнің өзіндік
мән-мазмұнына айналады. Яғни екі әлемге тән қасиеттер адам бойына да
дариды. Осы тұрғыдан алғанда, адам Аллаһтың кемел қасиеттеріне ие бола
отырып, сол қасиеттерді сыртқа көрсете паш етуші болып табылады.
Осы себепті Жаратушыға қарата айтылатын Мен жасырын тылсым қазына едім.
Мені танысын деп жаратылыс атаулыны бар еттім деген құдси (қасиетті)
хадисты Ислам ғұламасы Мұхиддин ибни Араби Жаратылысты өзіме айна ретінде
жараттым. Мен өз дидарымды сол айнадан тамашаламақпын деп түсіндірген.
Б) Орталық жүйе іспетті
Адам барлық жаратылыс өлшемдерінің, табиғат заңдылықтары мен қоса
ғаламдағы құдайылық ұстанымдардың шұғыла-сәулелерін реттеп отыратын орталық
іспетті. Осыдан барып адам сол өлшемдерге сай әрекет етіп, сол заңдылықтар
мен ұстанымдарға бағынғанда ғана жалпылама реттілікті қамтамасыз ете алмақ.
Ал адамның сол реттілікті қамтамасыз етуі барысында өзін әр түрлі қауіп-
қатерден аман сақтауы тек қана ғибадат жасап, өзіне бұйырылған әмірге
бағынып, тыйымдардан бойын аулақ салу арқылы іске асады. Өйткені ғаламда
орнаған темірдей тәртіп құдайылық жоспарға сөзсіз бағынуды талап етеді.
Ғаламдағы кішкене атомнан бастап ғарыштағы алып денелерге дейінгі көздің
жауын алар әдеміліктердің әрбірі ұлы жаратушыға тән әдеміліктің сәулесін
иеленуден барып туындауда. Ендеше, жаратушының әсмаи-хұснасымен
көмкерілген, яғни көркем есімдеріне малынған оның барлық бұйрықтарына бас
иіп, ғибадат жасаған жағдайда адамның да бар қабілет-қасиеті ашыла түспек.
Әйтпесе, салғырттығы мен еренсіздігі себеп болып жұмыс істеп тұрған
станокқа қолы шайналып кеткен бейбақ тәрізді ғибадат болмаса адамның да
ішкі рухани сезімдерден қол үзіп қалары даусыз. Өйткені ғаламдағы
үйлесімдік пен тәртіп бір ғана Жаратушыға бағынуға негізделген.
В) Жауапты міндет
Аллаһтың әмірін орындап, тыйымдарынан бас тарту қоғамдық өмірді
реттеумен қатар адамның қоғаммен арақатынасын күшейтеді. Әсіресе, діни
үкімдерді атқару ісі әр адамға жеке-жеке парыз болғандықтан нәтижесінде
жеке адамнан құралған көпшілікке де оң ықпал тигізеді. Яғни Аллаһтың әмірін
орындау сауабы мол ғибадат болып саналатындықтан, исламда айтылатын елді
жамандықтан тыйып, жақсылыққа бұру ісінен әр мұсылманның шет қалмасы
белгілі. Осы орайда ар-ұятты болу, адамгершілікке баулу, моральдық
құндылықтарға тәрбиелеу ісін әр мұсылманның өз мойнына алуы арқасында қоғам
алдау-арбау, зорлау, қорлау секілді жаман қылықтардан бірте-бірте арылмақ.
Бір сөзбен айтқанда, тәлім-тәрбие, үлгі-өнеге тұрғысынан қоғамдағы жауапты
іспен мұсылман адамның айналысары белгілі. Ал егер бұндай істі шын ықылас-
пейілімен атқаратын адам болмаса, адами құндылықтардың аяқасты болары
даусыз.
Г) Бауырмалдық және кемелдік
Ислам дінінің арқасында, құлшылық-ғибадаттың әсерімен адамда өзі секілді
бүкіл мұсылмандарға деген жылы сезім қалыптасады, өзара мықты қарым-қатынас
орнайды. Өйткені бір адаммен бір қатарда тұру немесе өзара рухани жақындық
сол адамға деген достық сезімнің пайда болуына әкеледі. Айталық, бір
басшының қоластына қарау да соның қарамағында істейтін кісілердің бір-
біріне деген жақындығын туғызады. Бір елде тұру сол елді мекендеген
халықтардың арасында татулық, өзара ынтымағы жарасқан бірлік пен достыққа
себеп болады. Осы секілді бір қағбаға бет бұрып, бір кітапқа үңіліп, бір
пайғамбардың соңынан еріп, бір ғана Аллаһқа құлшылық жасау мұсылмандардың
да арасында бір-біріне деген берік достық, шынайы бауырмалдық сезімдерін
арттырады. Өйткені, атап өткен бұл діни қатынастар адамдарды ғана емес,
ғаламшардағы бүкіл құрлық тұрғындарын бір-бірімен тығыз қарым қатынасқа
жетелейтін өте мығым рухани шынжыр іспетті. Бұндай жылы қарым-қатынас пен
бауырмалдық өзара сүйіспеншілікке, мейірімділікке әкелді. Онсыз да қоғамның
кемелденуі мен толысуы тұрғысынан ең алғашқы қадамның бауырмалдық пен өзара
сүйіспеншілік сезімін ояту екені белгілі емес пе?!
Д) Ғибадат жеке кісілікті қалыптастырады
Дене тұрғысынан адам кіші, әлсіз, дәрменсіз бола тұра жаратылыс
тұрғысынан оның рухы өр, ерік-қалауы шексіз, қабілет-қарымы зор, арман-
тілегі биік, ой-пікірі ұшқары. Оның құмарлық сезімдерімен қатар қатігездік
сезімдері де баршылық. Жаратылысы о бастан ғажап адам баласы әлем атаулының
мән-мазмұны ретінде жаралған. Міне, осындай кейіптегі адамның асқақ рухының
кең тыныстауына, қабілет-қарымының ашылуына, ерік-қалауының жақсы-жаманды
таразыла-уына, тазалықты қадағалауына бірден-бір септігін тигізер нәрсе ол
– ғибадат. Сондай-ақ оның ой-пікірін жүйелейтін де – ғибадат, арман-тілегін
шындыққа айналдыратын да – ғибадат, ішкі құмарлық сезімдерін шектеп дұрыс
жолға бағыттайтын да – ғибадат, шәхуатты нәпсісін тізгіндеп, жамандықтардан
қорғаушы да, ішкі-сыртқы сезім мүшелерін кірден тазартатын да – ғибадат.
Адамның бар қасиетін арттыратын да, құл мен Аллаһ арасындағы ең жоғарғы
қатынас әрі көркем мінез-құлықтың дәнекері де бір ғана ғибадат болып
табылады.
Наным-сенімнің жеке адамға
және қоғамға әсері
Адам мен наным-сенім арасында өте тығыз байланыс бар. Доктор Генри Линк
Дінге оралу кітабында АҚШ Психологиялық зерттеу мекемесінің басшысы
ретінде 15 321 әйел мен ер адамдарға жүргізген зерттеуін әрі 73 226
психологиялық тесттің нәтижесін былай деп түйіндеуде:
Кісілік пен мінез дінге аса құлықсыз әрі ғибадат үйлеріне бас
сұқпайтындарға қарағанда, бір дінге сенетіндер мен ғибадат үйлеріне үзбей
барып тұратын жандарда әлдеқайда орнықты әрі анағұрлым жоғары.
Дэйл Карнеги Ренішті таста, қалай өмір сүру керектігін ойла атты
кітабында реніш пен кірбіңді болдырмаудың бір жолын былай деп көрсетеді:
Бүгін жарты сағатымды тынығуға арнаймын. Сол уақытта жаратушы Аллаһ жайлы
ойламақпын.
Гарвард университетінің Философия профессоры Уиллиам Джеймс Уайым-
қайғыны емдейтін бірден-бір дәрі, ол – діни сенім дейді.
Доктор А.А.Брилл шын діндар адамның психикалық ауруларға
ұшырамайтындығын айтуда.
Психология мамандары тарапынан мықты наным-сенім мен қоса дұға арқылы
адамның уайым, күйзеліс, үрейленуден арылатындығы анықталған. Ал бұл үшеуі
(уайым, күйзеліс, үрейлену) көптеген ауруларды тудыратыны белгілі.
Ең танымал психиатрлардың бірі доктор Карл Юнг Modern man in search of
soul атты кітабында былай дейді:
Соңғы отыз жылда әлемнің түкпір-түкпірінен келген әр түрлі науқастарды
қабылдадым. Олардың жүздегенін емдеп сауықтырдым. Отыз бес жастан асқан
науқастардағы ауруға шалдығудың басты себебі - діни наным-сенімнен қол
үзгендік. Олар өмірге діни көзқараспен қарай алмайды, діндар жора-
жолдастары секілді әрекет етпейді. Діни наным-сенімге қайта қауышпайынша
толықтай жазылып кете алмайды.
Буддадан кейінгі үнділердің ең үлкен лидері Махатма Ганди Дұғалардың
көмегі болмағанда, аз уақытта-ақ жынданып кетер едім деген.
Нобель сыйлығын иеленген доктор Алексис Каррел Readers digest
журналына жариялаған мақаласында:
Адам жасай алатын ең күшті іс ол – дұға. Дұға – жердің тартылыс күші
секілді шынайы құдірет. Ешбір ем қонбаған кездері дұға арқылы небір
кісілердің ауру-сырқау мен мұңды күйден құлан таза айыққанын көрдім деп
жазған.
Психиатрлар жүйкеміз жұқарып, жан-дүниеміз аласа-пыран күй кешіп қатты
қиналған сәтте, ішкі қайғы-мұңды біреуге ақтарудың емдік рөлі бар екенін
айтуда. Тірі жанға тіс жарып айтпайтын ішкі сырларымызды, қайғы-реніш,
мұңымызды бәрін көріп-білуші, бәріне құдірет күші жететін Аллаһ Тағалаға
ғана ақтарып, сонымен ғана бөлісіп, содан ғана көмек тілей аламыз.
Джакус Чевалиер Pascal атты еңбегінде Паскальдің Аллаһтан алыстап,
оны іздеуге талпынбаған адам не өзіндегі, не өзінен тыс ақиқат пен бақытты
таба алмайды дегенін жазған.
Отбасылық қарым-қатынасты күшейту тұрғысынан да наным-сенімнің рөлі зор.
Дж. Доминиан Ажырасу атты кітабында діни салт-жорамен өткен некелесу
салтанаты нәтижесінде ажырасулардың анағұрылым аз кездесетіндігін атап
өткен. Аталмыш еңбекте өзіндік наным-сенімнен мүлдем ада жандарда,
керісінше ажырасулардың тым көп кездесетіндігі статистикалық мәліметтер
негізінде дәлелденген.
Наным-сенім жұтаңдығы нәтижесінде адамның өмір сүруге деген қызығушылығы
жоғалып, өз-өзіне қол жұмсау әрекеттері де жиілей түседі. Материалдық
тұрғыдан рахатқа кенелуді барша проблеманың шешімі деп білетіндер
статистикалық мәліметтерге көз жүгіртер болса, ол ойларынан еріксіз
айнитыны сөзсіз.
Айталық, АҚШ-та жыл сайын 100 дәрігер өз-өзіне қол жұмсайды.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы мен БҰҰ-ның мәліметіне сүйенсек, 1955
жылы Жапонияда 22 477 адамның өз өмірін өзі қию оқиғасы тіркелген. 1978
жылғы статистикалық мәлімет бойынша Швецияда 20 мың адам өзін өзі өлімге
қиғаны өкінішті. Осы тұста материалдық санадан аса алмай экономикалық
өрлеуді ғана мақсат деп ұғатындар мықтап ойланғаны жөн. Өйткені аталмыш
елдердің экономикасы барынша дамыған, ғылым-білім, мәдениет деңгейі де
жоғары екені даусыз.
Фреуд пен Адлер тұжырымдарының қате екені де айдан анық. Өйткені адам
рахатына барынша көңіл бөлінген бұл елдерде жыныстық мәселеде еркіндік
берілгеніне қарамастан осыншама өз-өзін өлімге қиюдың кездесетіндігі
неліктен?
Ал керісінше нәпсіқұмарлыққа шектеу қойылған, олардың көзқарасы бойынша
консервативті болып табылатын Мысыр елінде өзін өзі өлімге қию оқиғасы
жоқтың қасы, он миллионда беске тең. Жапонияда болса он мыңда бес.
1962 жылы Мысырда өзін-өзі өлімге қиюдың 14 оқиғасы кездескен. Түркияда
ресми статистика бойынша, 1962 жылы 100 000-да 0,6, өзіне қол жұмсау саны
-197.
Байқап қарасаңыз, халықтың бақытты болуына материалдық жағынан барынша
қамтамасыз етілу жеткіліксіз.
Ал мынау діннен алыстап, руханияттан қол үзу нәтижесінде шіріген ағаш
кейпін құшып, жығылуға бейім мәдениеттің жай-күйі:
Америкада маңызды қылмыс саны 1960-1970 жылдары 144 пайызға артқан.
1955-1965 жылы жеке мүлікке қарсы жасалған қылмыс саны Франция, Англия,
Италия мен Норвегияда 100 пайызға, ал АҚШ-та 200 пайызға өскен3.
Әр 1000 кісі басына шаққандағы ауыр қылмыс саны – Шведцияда 78,5;
Данияда 64,5; Германияда 44,2; АҚШ-та 41,2; Францияда 34,6.
1974 жылы бір ғана Францияда жасалған қылмыс саны-1 827 373.
Ұрлық-қарлық, алаяқтық, жалған ақша жасау қылмыстары 1973 жылы 6,57
пайызға, 1974 жылы 12,07 пайызға көбейген. 1972 жылы күн сайын тіркелген
2700 ұрлық ісі, 1973 жылы 3081-ге жеткен.
Герува Мендел La revaite Contre Le Pere атты кітабында: Әкеге қарсы
шығу барлық қорғаушы, бедел иелеріне өшігуге жетелейді дейді.
Ал Ислам діні болса о бастан ата-ананы құрметтеуге, оларға ізетті болуға
тіпті түһ деп те кейіс білдірмеуге тәрбиелеуде. Бұл жайында Құранның
Исра сүресінің 23-24 аяттарында былай дейді:
Раббың, кесімді түрде мынаны бұйырды:
Тек қана Аллаһқа ғибадат етіңдер! Әке-шешеге жақсылық жасаңдар! Егер
олардың біреуі немесе екеуі де сенің жаныңда қайтайса, оларға уф деп
кейіс білдіруші болма! Оларға зекіме! Екеуіне де жылы сөйле. Оларға
кішіпейілділік танытып қамқор құшағыңды жайып, Уа, Раббым! Олар мені
кішкене кезімде қалай мәпелеп тәрбиелеп өсірсе, сен де оларды мейіріміңе
бөлей гөр! - де.
Адамды жаман қылықтардан арылтуда діннің ықпалы зор екені анық. Мәселен,
АҚШ-та ішімдікке заң жүзінде тыйым салынған 1930-1933 жылдар аралығында-ақ
үкімет екі миллион қаржы жұмсады. 9 миллиард беттік еңбек жарық көріп, кең
көлемді үгіт-насихат жұмыстары жүргізілді. Бұған қоса, 500 кісі түрмеге
жабылып, 200 кісінің өмірі қиылды. Бірақ бәрібір арақты түбегейлі жойып,
халықты ішімдіктен аластата алмады.
Ішімдікті қойдыру жөнінде психоанализ мамандары да нақты ешқандай шешім
айта алмауда. Бүгінгі таңда психиатрия саласында ғана ішімдікті тастату
төңірегінде профессорлардың жұмыс жасап жатқаны мәлім. Алайда емделіп
шыққан маскүнем екі ай өтер-өтпестен баяғы әдетіне қайта басуда.
Ал осыдан 1400 жыл бұрын хазіреті Мұхаммед пайғамбар болса, ізінен ерген
мұсылман жамағатының иманын нықтап, сенімін барынша күшейту арқылы өзіне
түскен Құран аяттарымен бар-жоғы үш кезеңде-ақ ішімдік, арақ атаулыны түп
тамырымен жойған еді. Бір емес, осы секілді жаман әдеттің көпшілігі аз
уақыттың ішінде-ақ өз шешімін тауып жатты.
Американың Нью Йорк қаласында ішімдікке қарсы ұйым құрылып, жер бетінде
ішімдікке ең алғаш кімнің тыйым салғандығы зерттелгенде, тұңғыш рет араққа
тыйым салған адам – Ислам дінінің негізін қалаушы хазіреті Мұхаммед
пайғамбар (с.а.с.) болғандығы анықталған. Бұл қызыққа куәгерлер енді осыған
айтулы ескерткіш белгі қоймақ болғанда әркім өз пікірін алға тарта
бастайды. Кейбіреулері Әлемде дәл Мұхаммед пайғамбардай тұла бойының әрбір
ерекшелігі тұтастай танылған ешкім жоқ. Сондықтан қолдағы мәліметтер
бойынша оны еске түсіріп тұратын әшекейлі, көркем ескерткіш-мүсінін
орнатайық дейді. Тағы біреулері бұл пікірге қарсылық білдіріп Ол әкелген
дін қашанда жалпының игілігіне жарайтын істерге қолдау білдіреді.
Көпшілікке пайдасы тимейтін істерге ақша жұмсауды артық деп санайды деп
қарсы дау айтады. Нәтижеде Ислам дінінің негіздерімен санаса отырып, ұйым
мүшелері тарапынан су ішетін бастау-бұлақ тұрғызылады. Оны Мұхаммед
бастауы деп атайды. Аталмыш бұлақ бастауы бүгінгі күні Нью Йорк қаласында
орын тепкен. Ұйымның құрметті басшысы ретінде Мәлик ибн Сууд
тағайындалған.4
Бүгінгі таңда адам баласы қасиетті діннен қол үзудің қасіретін тартуда.
Өйткені дін (Ислам дінін мегзеп отырмыз, басқа діндер әр түрлі
бұрмалауларға ұшыраған) бес нәрсені көздің қарашығындай сақтап, оларды
қасық қаның қалғанша қорғау керектігін бұйыруда:
1. Денсаулықты;
2. Ақыл-ойды;
3. Малыңды;
4. Ар-ұятыңды;
5. Дініңді.
Иә, адам діннен алыстаған сайын арақ, темекі, есірткі, анаша секілді әр
түрлі азғындықтар мен жаман қылықтарға үйірсек келеді.
Профессор Айхан Сонгар Көкнәр (мак) мәселесі және Түркия атты
кітабында АҚШ-тағы өткір героиннен зардап шегушілердің өсімі жайлы мынадай
статистикалық мәліметтерді алға тартады:
1971 жылы - 600 мың адам;
1973 жылы - 612 478 адам;
1974 жылы - 650 мың адам.
Клиникаға емделуге келген героинге тәуелділер саны 5-6 миллион болса,
табиғи немесе синтетикалық есірткі зат қолданушылар саны 55 миллион адамды
құраған. Тұрмыстық қыжалаттың не екенін білмейтін АҚШ халқындағы бұл
келеңсіздік ненің көрінісі?!
Бұл жаман әдеттің отбасы өміріне де кері ықпал етпей қоймасы белгілі. Біз
үшін мәдениеті асқақ елдің ішкі жағдаятына көз салсақ, Demographi Year
Book 1974 United Nations P. 125 әлемдік санақпен салыстырғанда ажырасу
көлемі төмендегідей:
Мемлекет Үйлену Ажырасу
Данимарка 6,11 2,5
Швеция 5,5 3,1
Англия 8,1 2,0
АҚШ 10,5 4,6
Ресей 10,1 2,7
Германия 6,1 1,4
Америкада үйлену мен ажырасудың әр жылдардағы көрінісі:
Жылдар Ажырасу Үйлену
1870 1 33,7
1915 1 10,12
1940 1 6
1958 1 3,3
Доктор Соррокстың есебі бойынша, тұрмыстағы американдық әйелдердің 40
пайызы өз жанұясынан бөлек тұруда. Ал бұл жағдай болса жыл сайын үкімет
бюджетіне 250 миллион долларлық шығын келтіруде.
Дінде ерекше орын алған мәселе ол-неке. Некесіздік белсіздік пен мерез
індеттерінің тарауына жол ашты. Britannica энциклопедиясында діни тұрмыс-
тіршіліктен қол үзген АҚШ-та бір жыл ішінде ресми ауруханалар мен
диспансерлерде арнайы сауықтыру мен емдеуден өткен мерез ауруларының саны
200 мыңнан асып жығылғандығы көрсетілген.
Белсіздік ауруына ұшырағандар саны – 160 мың. АҚШ-та бірыңғай осы іспен
ғана айналысатын 65 емхана жұмыс істеуде.
Қан арқылы тараған мерез ауруынан АҚШ-та жыл сайын шамамен 30-40 мың
сәби көз жұмуда. Мамандардың айтуынша, американдықтардың 61 пайызы
белсіздік ауруына шалдыққан. Аталмыш кесел отбасын құрғандарда да,
бойдақтарда да кездесуде. Гинекологтардың мәліметіне қарағанда, жыныстық
органына операция жасатқан тұрмыстағы әйелдердің 7 пайызы белсіздікке
ұшырау салдарынан болған5.
Мерез кеселі аорта аневризмасы секілді т.б. ми, асқазан, ішек, сүйек
ауруларын қоздыруда.
Бірінші дүниежүзілік соғыстың алғашқы екі жылында мерез ауруын жұқтырып,
әскер қатарынан шығып қалған француз әскер саны 75 мыңды құраған. Кішкене
бір топтың өзінде соз ауруына 242 адам шалдыққан.
Бүгінгі таңда маскүнем күйде швед полициясына ұсталған 15 жасар
жасөспірімдердің саны соңғы он бес жылда үш есеге өскен. Швецияда балиғатқа
толған жасөспірімдердің 50 пайызы ақыл-ес ауытқушылығына ұшыраған.
Соңғы жылдары АҚШ-тың ресми органдары елдегі әр жеті баланың алтауы
мінез-құлық кемшілігі тұрғысынан әскер қатарына жарамсыз деп табылатындығын
мәлімдеді.
Ар, ұят, әдеп, иба жөнінде діннің үгіт-насихатына жеткілікті көңіл
бөлмейтіндер тым болмаса XX ғасырдың терең ойшылы доктор Алекс Каррелдің
мына сөздеріне құлақ түрсін:
Ақыл-ойдың жоғарғы деңгейде жұмыс істей алуы үшін жақсы жетілген
жыныстық бездердің болуымен қатар жыныстық құмарлықтың да уақытша тежелгені
жөн.
Жастар сондай-ақ мына насихатқа да ден қойғаны дұрыс:
Жарқ еткен күйі көзді ашып-жұмғанша жастық шақтың да өтері күмәнсіз.
Жарығы сәуле шашқан шуақты күндізді – қараңғылығы қою тастүнек түннің,
жайдары жаз мезгілін – сүреңсіз күз бен қақаған қыстың алмастыратындығы
секілді, жалындаған жастық шақты да қаусаған кәрілік, артынша өлім
алмастырады.
Құран Кәрімнен бастап барлық иләһи діндер егер адам өтпелі жастық шағын
барынша арлы, ибалы болып өз орнымен жақсы жолда өткізсе, есесіне о дүниеде
мәңгілік жастық уызына кенелетіндігін қуанышпен сүйіншілеуде. Ал егер
керісінше жастық шақты жаман жолда, жиіркенішті қылықтардан бас алмай
өткізсе, бір минутта кісі өлтіргендігінің жазасын түрмеге қамалып миллион
минут тартқан қылмыскер секілді ауыр жазаға душар болады. Бұған қоса, жас
кезде салынған нәпсіқұмарлығы мен күнәларға тоғышарлығының жазасы ретінде
бұл дүниеде тап болар ауыртпалығы мен ақыретте берер есебін, оған қабір
азабын қоспағанда, сол алған өткінші ләззаттың кесірін тартып, мың сан есе
артық қайғы мен таусылмас мұң арқалап өтері даусыз. Бұны көкірегі ояу, көзі
ашық әрбір саналы жастың мақұлдары сөзсіз.
Айталық, харам саналатын махаббат сезімінде көкіректі тырмалаған
қызғаныш азабы, айрылысу қиындығы, өзара сүйіспеншілігі жараспау секілді
бірқатар келеңсіздіктер қатар жүреді. Сол себепті жас кезде, албырт шақта
харамға құмартып, аз ғана ләззатты татпақ болу – ішіне у қосылғанын
білместен сырты тәтті балға қол созғанмен бірдей. Жас кезде тәрбиеге көнбей
жаман жолға салыну нәтижесінде айықпас ауру тауып емханаға таңылғандарды,
жастықтың қызбалығымен қылмыс жасап түрмеге түскендерді, рухани жан азығына
шөлдеп ішкі жан-дүниесі байыз таппай (иман мен ғибадаттың жоқтығынан)
ойынханалар мен түнгі клубтардан сая іздеген жаны жаралы жандардың жай-
күйін білгің келсе, сол орындарды барып көргейсің. Сауалыңды да сол тас
түнек мекендердің өзінен сұрағайсың. Бәлкім, тілі болса, олардың да ішкі
қыжылы, айтар запыран зары мен қайғы-мұңы көп болар?!
АҚШ-та күн сайын артып келе жатқан ажырасу мен жанұясын тастап кету
салдарынан 45 миллион америкалық баланың 12 миллионы (25℅) әке-шешеден
мақұрым күй кешуде. Ал ата-анасыз бала үлгі-өнеге, тәлім-тәрбие аулынан
жырақ қалғандықтан, әр түрлі азғындық жолға түсіп, өсе келе қоғам үшін
қауіпті жат пиғылды, бұзақы болып шығары анық. Заңсыз туылған бала рухани
теңсіздікке душар болады.
Англияда күн сайын 16, жылына 6 000-ға жуық өзін-өзі өлімге қию оқиғасы
тіркеледі. АҚШ-та өзін-өзі өлімге қиятындардың саны шамамен жылына –
20 000. Бұл дегеніңіз – әр жиырма минут сайын бір-екі адамның өмірмен қош
айтысуы. Өзін-өзі өлімге қию оқиғаларының барлығының бірдей ресми
органдарға мәлімденбейтінін де ескеріңіз. Кей кісілер бұл турасында нақты
мәліметке көз жеткізу үшін берілген жалпы санды тағы да 30 пайызға көбейту
керектігін алға тартуда. Соңғы алпыс жылдың ішінде Англияда өзін-өзі өлімге
қиған ер адамдардың саны кемудің орнына қайта 31 пайызға артқан. Әйел
адамдардағы көрсеткіш те өте жылдам өскен – 171 пайыз.
Әр ағылшын дәрігерінің тізімінде өзін-өзі өлімге қияды-ау деп сезік
тудырған жиырма шақты кісінің аттары жүреді.
Лос Анжелес өзін-өзі өлімге қию орталығының басшыларының бірі доктор
Нормен Л. Фарбероу Өзін-өзі өлімге қиюдың алдын алуда дәрігерлер аса
маңызды кісілер болып табылады. Өйткені өзін-өзі өлімге қиюшылардың 50
пайызы өмірінің соңы таяғанда бір дәрігерге жолығады дейді6. Алайда, бір
қызығы, Англияда сол дәрігерлердің әр елуінің біреуі өзін-өзі өлімге
қиса, АҚШ-та жыл сайын 100 дәрігер өзін-өзі өлімге қиюда.
Obsener журналында Мишель Фрэйн швейцариялықтарда ең көп ажырасудың,
ішімдікке салыну, бала түсіру, көлік апаты, некесіз жақындасу, өзін өзі
өлімге қию, күнә істеу қылмыстарының анағұрлым көп екендігін тілге тиек
еткен.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының 1961 жылғы статистикалық мәліметі
бойынша, Швецияда 100 000 кісіден 16,9 өзін-өзі өлімге қию оқиғасы
байқалса, бұл көрсеткіш Швейцарияда - 18,2, Германияда - 18,7, Жапонияда -
19,6, Финляндияда - 20,6, Австрияда - 21,9.
Тұрғындардың көпшілігін қарт кісілер құраған барлық қалаларда өзін-өзі
өлімге қию оқиғалары жиілеген. Себеп – жүректе сенім, бойда ғибадат
жоқтығы. Өкінішке орай, өзін-өзі өлімге қию оқиғалары оқушылардың арасында
да кең етек алуда. Кэмбридж университетінде жасалған соңғы зерттеуде осы
университеттің оқушылары арасында 103 өлім оқиғасы тіркелген. Олардың 44-і
жол апаты, 27-уі ауру, 32-сі өзін-өзі өлімге қию.
1951 жылы сырттағы жастармен салыстырғанда, Оксфорд университетінде оқитын
студенттердің өзін-өзі өлімге итермелеуі он бір есе көбейген.
АҚШ-та:
15-19 жастағы өзін-өзі өлімге қию оқиғасы 100 000-да 3,9;
20-24 жастағы өзін-өзі өлімге қию оқиғасы 100 000-да 7,8;
75-84 жастағы өзін-өзі өлімге қию оқиғасы 100 000-да 27,9-ды көрсеткен.
Өмірге тек материалистік көзқараспен қарайтын, о дүниеге сенімнен ада,
адал-арамның ара жігін ажыратудан мақұрым, ата-ананың алдындағы міндетін
ескермек түгілі, оларды қарттар үйіне тоғытатын мәдениетті қоғамның жай-
күйі, міне, осындай кейіпте.
Олар діни құндылықтарды мәдениет пен өркениет өлшемі етіп алмағандықтан
ар-ұятты белден басып, пенделік қадір-қасиеттен жұрдай болды. Қоғам азып-
тозып адамдықтан айуандық деңгейіне төмендеді. Нәпсінің жетегімен түрлі
азғындықтарға ұшырады. Еуропа қоғамында нәпсіқұмарлық пен діннен
хабарсыздық үлкен мейірімсіздікке, қатігездікке соқтырды. Өзара теңсіздік
тудырды. Дінсіздік Еуропа мәдениетінің ішкі қабырғасына қара күйе жағып
қана қоймай, небір бүліктің өршуіне, революцияшыл топтардың пайда болуына
жол ашты.
Иә, адам өзіне берілген сана-сезім, қабілет-қарымды Жаратушының қалаған
жолына жұмсамауының салдарынан бақытсыздық пен бассыздықтарға тап болуда.
Өмірден шындық іздеп қанша шырылдағанымен, бәрібір әділетсіздіктің тас
қамалын бұза алмай, озбыр, аяусыз жандардан езгі көрді. Мейірімнің жоқтығы
материалистерше өмір сүруге бейімдетті. Материалистік көзқарас шеңбері
адамның ішкі ар-иман, жан-дүниесін қыспаққа алып, рухы тыныстайтын ауаны
тарылтып, оның өте нәзік сыршыл сезімдеріне қыл бұрау салғандықтан, халық
неше ғасыр бойы жан төзгісіз азапты бастан кешті. Материалистер ұсынған
мәдениет халықты бақытқа жетелемек түгілі, бастарына нәубет төндіріп,
зобалаңға ұшыратты.
Алайда наным-сенім арқылы келген мәдениет тым асқақ. Оның түп тамыры о
бастан парасатты пайымға, адамгершілік принципке негізделген. Айталық,
көңілге берік орнап, жүрек түкпірінде сақталған Пайғамбары-мыздың Халифасы
айтып кеткен мына сөздер әлі күнге бойға күш, санаға сәуле құюда:
Менің қасымда ең күшті адам – зәлімде кеткен ақысын даулаған әлсіз
кісі, ал ең әлсіз адам – керісінше елдің ақысын бермей зарлатқан зәлім.
Бұл Хақ қағидасы мынадай өміршең қағидамен ұштас:
Күнә мен дұшпандыққа емес, жақсылық пен тақуалыққа болысыңдар!;
Көршісі аш кезде өзі тоқ күйде таң атырған адам бұл мәдениеттен жырақ.
Бұл бойынша, ауылдағы бір адам аштан өлсе, сол ауылдағы өзге адамдардың
барлығы о дүниеде адам өлтіруші ретінде есепке тартылмақ.
Намаз уақыттарының хикметі
Олай болса, түнеген мезгілде және таң атырған уақытта Аллаһты пәктеңдер!
(түнгі және таңғы намаз). Көктерде де, жерде де кешкі және түскі уақыт
кіргенде барлық мақтау Аллаһқа лайық! (түскі, кешкі намаздар)
(Рум сүресі, 17-18).
а) Намаз неліктен бес уақыт оқылады?
Бес уақыттағы әр намаз уақыты – маңызды өзгерістің басы болумен қатар,
иләхи (құдайылық) иеліктің көрсеткіш айнасы тәрізді. Сол иелік арқылы барша
жақсылық атаулыны мезгіл-мезгілімен үйіп-төккендіктен Аллаһ Тағала сол
уақыттарда өзіне мадақ айтып, ұлықтауды, шүкіршілік білдіруді бұйыруда.
Аталған үш әрекет намаздың негізі болып табылады. Сұбханаллаһ (Аллаһты
пәктейміз) деп мадақ айту арқылы Аллаһ Тағаланың құдірет-күшін еске алып,
оның барша қателік, кемшілік, пендешілік атаулыдан ада, пәк екенін
дәріптейміз. Аллаһу акбар (Аллаһ ең ұлы!) деу арқылы Аллаһтың кемел
қасиеттерін еске алып, оның ұлылығын паш етеміз. Ешбір шайтани ойға
елітпей, бар көңіл-ыждағатымызбен оның ширктен таза екеніне зейін саламыз.
Әлхамдулиллаһ (Аллаһқа мадақ) деу арқылы Аллаһ Тағаланың нұр дидарына
ойша көз жіберіп, екі уақыт аралығында бізге нәсіп еткен барша ризық-
нығметтеріне алғыс білдіреміз. Демек, тәсбих (сұбханаллаһ деу), тәкбир
(Аллаһу акбар деу) және хамд (әлхамдулиллаһ деу) намаздың дәнегі, өзегі
іспеттес. Осы себепті намаздың бүкіл қимылдарында, зікірлерінде осы үш
нәрсе: тәсбих, тәкбир және хамд бар. Намаз біткеннен кейінгі отырыста
айтылатын отыз үш реттен сұбханаллаһ, әлхамдулиллаһ, аллаһу акбар да осы
мағыналарды қамтиды. Намаздың ішкі мән-мазмұны осы қысқа да нұсқа сөздер
арқылы үлкен күш-қуат тасқынына ие болады.
ә) Ғибадаттың мәні неде?
Ғибадаттың мәні – құлдың өз бойындағы пендешіліктері мен кемшіліктерін
ұғыну, әлсіздігі мен әлжуаздығын, қауқарсыздығы мен дәрменсіздігін сезіну.
Сезініп қана қоймай, Жаратушының шексіз құдірет-күшіне, мейірімділігі мен
мейірбандығына таңғала отырып, үлкен сүйіспеншілікпен сәждеге бас қою.
Күллі жаратылыс атаулыны кемелдік тұғырға көтерген Жаратушының сәндік
салтанаты өзіне басқалардың құлшылық жасауын, бағынуын қалайды. Сондай-ақ
жаратушылық айбыны, пәктігі мен тазалығы құлдың өз айыбын мойындап,
астағфируллаһ (Мені кешіре гөр!) деген күйі өз күнәсіна кешірім тілеп,
Ұлы Жаратушының ондай кемшілік, пендешілік атаулыдан ада, пәк екенін
дәріптеп мақтау айтуын қош көреді. Ғаламның ешбір ақаусыз жаратылғанына
сұқтана көз тастап, сұбханаллаһ (О, жаратушым! Сен неткен пәксің!) деген
күйі Жаратушыны мадақтай отырып, оның құдіретін паш етуді қалайды.
Жаратушының асқақ айбыны құлдың егіле өз алдында күнәларына кешірім
сұрауын, әрбір жаратылыс иесінің дәрменсіздігін байқаған сайын Хақ
Тағаланың керісінше соншалықты теңдессіз күшті екенін ұғуын қалайды.
Жаратушының пендешілік атаулыдан мүлдем пәк екенін еске ала отырып, Аллаһу
акбар (Аллаһ ең ұлы!) деп аса бір кішіпейілділікпен иіліп, жалбарынған
күйі Аллаһ Тағалаға ғана тәуекел етуін қалайды.
Жаратушының шексіз рақымға толы қазынасы құлдың өзіне қажетті барша
зәрулігін тілеу тілеп дұға оқу арқылы Раббысынан сұрауын, өзі кенелген
күллі нығмет-ризыққа шүкіршілік етіп, әлхамдулиллаһ деп (Аллаһқа мадақ)
алғыс-ризашылығын білдіруін талап етеді.
Демек, намаздағы қимыл-әрекеттер мен айтылатын сөздер Аллаһ Тағала
тарапынан әмір етілумен қатар осындай терең мағыналарды қамтиды.
б) Күллі ғибадаттардың намазда қамтылғанын қалай түсіндіруге болады?
Адам – ғаламның кішірейтілген нұсқасы. Ғаламдағы барлық нәрсенің бір
үлгісі адам бойында да бар. Құрандағы негізгі ұстанымдардың бір ғана
Фатиха сүресінде қамтылғаны да талассыз. Сол секілді намаз да барлық
ғибадат атаулыны еркін қамтиды. Сондай-ақ оны барлық жаратылыстарға тән
құлшылық түрі бедерленген қасиетті карта деуге болады. Айталық, намаздан
оразаны көруге болады. Өйткені намаз оқып тұрған адам дәл бір аузы берік
ораза ұстаған жан секілді ештеңе ішіп-жемейді. Демек намазда ораза бар.
Намазда зекет те бар. Өйткені намаз тұтастай өмірдің зекеті болып табылады.
Намазда қажылық та бар. Өйткені намаз оқуға ниеттенген адам Меккеге бет
түзеп, Қағбаға мойын бұрады. Куәлік сөзі (шәһадат) намазда онсыз да бар.
Тақырыпқа сай осы тұста Құдайға берілген құлдар-періштелердің істейтін
барлық ғибадат түрлерін еске ала кеткен жөн. Өйткені құлшылыққа адал
берілген періштелердің ғибадат жасау түрлері әр түрлі. Кейбір періштелер
ғұмыр бойы тіке тұрған бойда құлшылық жасайды. Кейбіреуі иіліп рукуға
барған күйде құлшылық атқарады. Кейбірі сәждеге жығылған күйде ғұмыр бойы
ғибадатын жалғастырмақ. Тіпті кейбірі тек қана лә иләха илла Аллаһ деп
зікір салса, кейбірі Аллаһу акбар, ал енді біреулері сұбханаллаһ,
әлхамду-лиллаһты қайталап құлшылық жасаудан таймайды. Ал намазда болса,
аталған ғибадат түрлерінің бәрі де кездеседі. Намаз оқыған адам осы
құлшылық түрлерінің барлығын бір мезетте атқармақ.
Бір жағынан, намаз барлық жаратылыстарға тән ғибадат түрлерін де
қамтуда. Мәселен, әр рәкаттан кейін екінші рәкаттың қайталанатындығы
секілді аспан денелері де (ай, күн, жұлдыздар) туып-бату әрекеттерін
үздіксіз қайталап отырады. Намазда түрегеп тұру секілді таулар да тіп-тік
қалыптан айнымайды. Намаздағы рукуғ, иілу секілді жан-жануарлар да иіліп
тағзым еткен күйде жүреді. Намаздағы сәжде секілді ағаштар да сәжде
жасайды. Өйткені ағаштарда қорек алатын ауыз рөлін атқаратын тамырлар жерге
бас қойған кейіп білдіруде.
Құран Кәрімге көз жіберсек, Әнфал сүресінің 11-аятында судың
негізгі міндеттерінің бірі тазалық екенін байқаймыз. Ал дәрет пен ғұсыл
тұрғысынан судың қаншалықты керек екенін өзіңіз бағамдай беріңіз. Рағыд
сүресінің 13-аятында Көктің гүрілі - Аллаһ Тағаланы мадақтап, пәктеуі...
делінеді. Бұл бізге намаз барысында, әсіресе, жамағатпен жиі-жиі Аллаһу
акбар деп көтеріңкі дауыспен тәкбір айтуды еске түсіреді. Мұсылмандардың
жамағатпен намаз оқығаны секілді құстар да топ болып ұшу арқылы жаратушыға
құлшылық жасайды. Ол туралы Нұр сүресінің 14-аятында
баяндалған. Намаз кезінде адам қалай рукуға, сәждеге бару арқылы иіліп,
бүгіліп, кішірейер болса, заттардың көлеңкелері де Жаратушыға бағынғандығын
білдіре ғибадат түрінде ұзарып-қысқарып тұрады. Бұл жайт Құранда Рағыд
сүресінің 15-ші, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz