Машиналар мен жабдықтарды бағалаудың әдістемелік негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1.тарау. МАШИНАЛАР МЕН ЖАБДЫҚТАРДЫ БАҒАЛАУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.1. Бағалау құндарының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Машиналар мен жабдықтарды бағалаудың қағидаттары ... ... ... .. 7
1.3. Бағалаудың мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.4. Бағалау процессі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.5. Машиналар мен жабдықтарды бағалаудағы шығын амалы ... ... .. 11
1.6. Машиналар мен жабдықтарды бағалаудағы нарықтық амал ... ... 18
1.7. Машиналар мен жабдықтарды бағалаудағы табыс амалы ... ... ... 22
2.тарау. ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ МАШИНАЛАР МЕН ЖАБДЫҚТАР . ДЫҢ ТОЗУЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ АНЫҚТАУ ӘДІСТЕРІ ... ... ...
31
2.1. Жалпы мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31
2.2. Тиімді пайдалану уақытына байланысты әдіс ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3. Жөндеу цикліне байланысты әдіс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.4. Табыстың кемуіне негізделген әдіс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
2.5. Машина құрылымын жекелей есептеу әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.6. Физикалық тозудың коэффициентін анықтағанда түзетілетін және түзетілмейтін тозуларды есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
42
2.7. Тұтыну қасиетінің төмендеуіне байланысты әдіс ... ... ... ... ... ... .. 48
2.8. Өнімділік диннамикасын талдау әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 49
2.9. Машина жағдайын сараптамалау әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
2.10. Корреляциялық талдау әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
2.11. Тікелей анықтау әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
2.12. Тозуды амортизация мөлшеріне байланысты анықтайтын әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
57
3.тарау. МАШИНАЛАР МЕН ЖАБДЫҚТАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛ . ДЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЕСКІРУІН (ТОЗУ) ЗЕРТТЕУ
62
3.1. Функционалды ескіру (тозу) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
3.2. Капиталды шығындардың әсерінен болған функционалды ескіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
3.3. Өндіріс шығындарының әсерінен болған функционалды ескіру 65
3.4. Түзетілетін функционалды ескіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
3.5. Экономикалық немесе сыртқы тозу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 68
4.тарау. МАШИНАЛАР МЕН ЖАБДЫҚТАРДЫ ІС ЖҮЗІНДЕ БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
70
4.1. Жалпы мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 70
4.2. Техникалық жабдықтардың тағайындалуы мен техникалық сипаттамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
71
4.3. Шығын амалын қолдану арқылы мүліктің нарықтық құнын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
73
4.4. Нарықтық амалды қолдану арқылы мүліктің нарықтық құнын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
78
4.5. Табыс амалын қолдану арқылы мүліктің нарықтық құнын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
91
НӘТИЖЕЛЕРДІ ҮЙЛЕСТІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 94
МҮЛІКТІҢ НАРЫҚТЫҚ ҚҰНЫ ТУРАЛЫ ҚОРЫТЫНДЫ ... .. 97
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 99
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1.тарау. МАШИНАЛАР МЕН ЖАБДЫҚТАРДЫ БАҒАЛАУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.1. Бағалау құндарының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Машиналар мен жабдықтарды бағалаудың қағидаттары ... ... ... .. 7
1.3. Бағалаудың мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.4. Бағалау процессі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.5. Машиналар мен жабдықтарды бағалаудағы шығын амалы ... ... .. 11
1.6. Машиналар мен жабдықтарды бағалаудағы нарықтық амал ... ... 18
1.7. Машиналар мен жабдықтарды бағалаудағы табыс амалы ... ... ... 22
2.тарау. ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ МАШИНАЛАР МЕН ЖАБДЫҚТАР . ДЫҢ ТОЗУЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ АНЫҚТАУ ӘДІСТЕРІ ... ... ...
31
2.1. Жалпы мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31
2.2. Тиімді пайдалану уақытына байланысты әдіс ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3. Жөндеу цикліне байланысты әдіс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.4. Табыстың кемуіне негізделген әдіс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
2.5. Машина құрылымын жекелей есептеу әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.6. Физикалық тозудың коэффициентін анықтағанда түзетілетін және түзетілмейтін тозуларды есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
42
2.7. Тұтыну қасиетінің төмендеуіне байланысты әдіс ... ... ... ... ... ... .. 48
2.8. Өнімділік диннамикасын талдау әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 49
2.9. Машина жағдайын сараптамалау әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
2.10. Корреляциялық талдау әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
2.11. Тікелей анықтау әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
2.12. Тозуды амортизация мөлшеріне байланысты анықтайтын әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
57
3.тарау. МАШИНАЛАР МЕН ЖАБДЫҚТАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛ . ДЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЕСКІРУІН (ТОЗУ) ЗЕРТТЕУ
62
3.1. Функционалды ескіру (тозу) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
3.2. Капиталды шығындардың әсерінен болған функционалды ескіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
3.3. Өндіріс шығындарының әсерінен болған функционалды ескіру 65
3.4. Түзетілетін функционалды ескіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
3.5. Экономикалық немесе сыртқы тозу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 68
4.тарау. МАШИНАЛАР МЕН ЖАБДЫҚТАРДЫ ІС ЖҮЗІНДЕ БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
70
4.1. Жалпы мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 70
4.2. Техникалық жабдықтардың тағайындалуы мен техникалық сипаттамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
71
4.3. Шығын амалын қолдану арқылы мүліктің нарықтық құнын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
73
4.4. Нарықтық амалды қолдану арқылы мүліктің нарықтық құнын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
78
4.5. Табыс амалын қолдану арқылы мүліктің нарықтық құнын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
91
НӘТИЖЕЛЕРДІ ҮЙЛЕСТІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 94
МҮЛІКТІҢ НАРЫҚТЫҚ ҚҰНЫ ТУРАЛЫ ҚОРЫТЫНДЫ ... .. 97
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 99
КІРІСПЕ
Нарықтық экономикаға өткен жағдайда және нарықтық инфрақұрылымның құрылған жағдайында, әр түрлі активтердің, оның ішінде: машиналарды, жабдықтарды және көлік құралдарын бағалаудың өзекті мәселесі туындады. Қазақстанда мүлікті заңдастыру және инвестицияларды активизациялау жағдайында негізгі нарыққа қатысушылардың қызметінің айқындылығын көрсету үшін өндірісті және өндірісті емес негізгі қорларды бағалау қажетті болып табылады.
Бұдан басқа, заңды және жеке тұлғалардың жылжитын, жылжымайтын мүлікті және активтерін объективті бағалау, несие қорларын алуға, меншікті сатуға, сатып алуға және айырбастау процессіне қатысуға мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта кәсіпорын мүлігін бағалау үлкен сұранысқа ие. Кәсіпорынның ең маңызды активтері – машиналар мен жабдықтарды бағалау болып табылады. Көптеген кәсіпорындарда жұмысқа жарамды жабдықтардың қалдық баланстық құны нөлге тең. Бірақ, сол уақыттағы жабдықтың шынайы тозуын ескерсек, жабдықтың нарықтық құны едәуір маңызды өлшемді құрайды.
Кейбір кезде керісінше жағдайлар болады. Тиімділігі төмен машиналар мен жабдықтардың баланстағы қалдық құны едәуір жоғары болады. Осындай жағдайларда машиналар мен жабдықтарды бағалау маңызды болып табылады.
Машиналар мен жабдықтарды бағалауда тозу факторы ең маңызды рөль атқарады. Жылжымайтын мүлікке қарағанда, машиналар мен жабдықтардың тозуы уақыт өткен сайын қарқынды түрде өседі. Негізінде машиналар мен жабдықтардың құны техникалық жағдайға және экономикалық факторларға тәуелді болып келеді.
Машиналар мен жабдықтарды бағалау негізгі үш кезеңнен тұрады:
- жаңа объектінің құнын ағымдағы бағалармен анықтау;
- тозудың жиынтығын анықтау;
- бағалау объектісінің қорытынды құнын анықтау.
Осы кезеңдерге байланысты машиналар мен жабдықтарды бағалау әдістері қалыптасады.
Әр түрлі әдістермен анықталған бағалау объектісінің құндары, қолданылған әдіске байланысты әр түрлі деңгейде болады. Сондықтан, нақты бір құнды шығару үшін нәтижелерді үйлестіру қажет.
Нарықтық экономикаға өткен жағдайда және нарықтық инфрақұрылымның құрылған жағдайында, әр түрлі активтердің, оның ішінде: машиналарды, жабдықтарды және көлік құралдарын бағалаудың өзекті мәселесі туындады. Қазақстанда мүлікті заңдастыру және инвестицияларды активизациялау жағдайында негізгі нарыққа қатысушылардың қызметінің айқындылығын көрсету үшін өндірісті және өндірісті емес негізгі қорларды бағалау қажетті болып табылады.
Бұдан басқа, заңды және жеке тұлғалардың жылжитын, жылжымайтын мүлікті және активтерін объективті бағалау, несие қорларын алуға, меншікті сатуға, сатып алуға және айырбастау процессіне қатысуға мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта кәсіпорын мүлігін бағалау үлкен сұранысқа ие. Кәсіпорынның ең маңызды активтері – машиналар мен жабдықтарды бағалау болып табылады. Көптеген кәсіпорындарда жұмысқа жарамды жабдықтардың қалдық баланстық құны нөлге тең. Бірақ, сол уақыттағы жабдықтың шынайы тозуын ескерсек, жабдықтың нарықтық құны едәуір маңызды өлшемді құрайды.
Кейбір кезде керісінше жағдайлар болады. Тиімділігі төмен машиналар мен жабдықтардың баланстағы қалдық құны едәуір жоғары болады. Осындай жағдайларда машиналар мен жабдықтарды бағалау маңызды болып табылады.
Машиналар мен жабдықтарды бағалауда тозу факторы ең маңызды рөль атқарады. Жылжымайтын мүлікке қарағанда, машиналар мен жабдықтардың тозуы уақыт өткен сайын қарқынды түрде өседі. Негізінде машиналар мен жабдықтардың құны техникалық жағдайға және экономикалық факторларға тәуелді болып келеді.
Машиналар мен жабдықтарды бағалау негізгі үш кезеңнен тұрады:
- жаңа объектінің құнын ағымдағы бағалармен анықтау;
- тозудың жиынтығын анықтау;
- бағалау объектісінің қорытынды құнын анықтау.
Осы кезеңдерге байланысты машиналар мен жабдықтарды бағалау әдістері қалыптасады.
Әр түрлі әдістермен анықталған бағалау объектісінің құндары, қолданылған әдіске байланысты әр түрлі деңгейде болады. Сондықтан, нақты бір құнды шығару үшін нәтижелерді үйлестіру қажет.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
1. Адрианов Ю.В. Оценка автотранспортных средств. М: Дело 2002.- 486 с.
2. Быкова В., Ковалев АЛ. Как оценить износ оборудования // Оборудование: рынок, предложение, цены. - 2000. - №3.
3 В.П. Антонов, С.Д. Волошук, и др. Оценка машин, оборудования и транспортных средств. Под общ. ред. В.П. Антонова. -М.: Институт оценки природных ресурсов, 2001.
4. Иванов AM., Маркин И.В., Перевозчиков А.Г. О согласовании физического, функционального и внешнего износа, выраженного в долях или процентах. Вопросы оценки. - 1997. -№3.
5. Ковалев А.П. Оценка стоимости машин, оборудования и транспортных средств. М: Интерреклама 2003.- 488 с.
6. Ковалев А.П., Еленева Ю.Я., Корниенко А.А. Оценка рыночной стоимости машин и оборудования: Учебно - практическое пособие / Под общ. ред. В.М. Рутгайзера. - М.: Дело, 1998. – 480 с.
7. Когаев В.П., Дроздов Ю.Н. Прочность и износостойкость деталей машин: Учеб. пособие. - М.: Высш. шк., 1991.
8. Козлов В.В. Техника оценки машин и оборудования. Вопросы оценки. – 2002. - № 2.
9. Корниенко А. А., Хомяков В. С. Автоматизированная система оценки стоимости технологического оборудования. Вестник машиностроения. 1996. № 11. С. 51-54.
10. М.Р.Насырова и др. Современный экономический русско-казахский толковый словарь-справочник. – Алматы: 2003. – 880 с.
11. Попеско А.И. Износ технологических машин и оборудования при оценке их рыночной стоимости. М: «Российское общество оценщиков» 2002
12. Саприцкий Э.Б. Методология оценки стоимости промышленного оборудования. - М.: Институт промышленного развития (Иформэлектро), 1996. – 64 с.
1. Адрианов Ю.В. Оценка автотранспортных средств. М: Дело 2002.- 486 с.
2. Быкова В., Ковалев АЛ. Как оценить износ оборудования // Оборудование: рынок, предложение, цены. - 2000. - №3.
3 В.П. Антонов, С.Д. Волошук, и др. Оценка машин, оборудования и транспортных средств. Под общ. ред. В.П. Антонова. -М.: Институт оценки природных ресурсов, 2001.
4. Иванов AM., Маркин И.В., Перевозчиков А.Г. О согласовании физического, функционального и внешнего износа, выраженного в долях или процентах. Вопросы оценки. - 1997. -№3.
5. Ковалев А.П. Оценка стоимости машин, оборудования и транспортных средств. М: Интерреклама 2003.- 488 с.
6. Ковалев А.П., Еленева Ю.Я., Корниенко А.А. Оценка рыночной стоимости машин и оборудования: Учебно - практическое пособие / Под общ. ред. В.М. Рутгайзера. - М.: Дело, 1998. – 480 с.
7. Когаев В.П., Дроздов Ю.Н. Прочность и износостойкость деталей машин: Учеб. пособие. - М.: Высш. шк., 1991.
8. Козлов В.В. Техника оценки машин и оборудования. Вопросы оценки. – 2002. - № 2.
9. Корниенко А. А., Хомяков В. С. Автоматизированная система оценки стоимости технологического оборудования. Вестник машиностроения. 1996. № 11. С. 51-54.
10. М.Р.Насырова и др. Современный экономический русско-казахский толковый словарь-справочник. – Алматы: 2003. – 880 с.
11. Попеско А.И. Износ технологических машин и оборудования при оценке их рыночной стоимости. М: «Российское общество оценщиков» 2002
12. Саприцкий Э.Б. Методология оценки стоимости промышленного оборудования. - М.: Институт промышленного развития (Иформэлектро), 1996. – 64 с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1-тарау. МАШИНАЛАР МЕН ЖАБДЫҚТАРДЫ БАҒАЛАУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕЛІК 6
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ...
1.1. Бағалау құндарының 6
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
1.2. Машиналар мен жабдықтарды бағалаудың 7
қағидаттары ... ... ... ..
1.3. Бағалаудың 9
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
1.4. Бағалау 10
процессі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
1.5. Машиналар мен жабдықтарды бағалаудағы шығын амалы ... ... .. 11
1.6. Машиналар мен жабдықтарды бағалаудағы нарықтық амал ... ... 18
1.7. Машиналар мен жабдықтарды бағалаудағы табыс амалы ... ... ... 22
2-тарау. ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ МАШИНАЛАР МЕН ЖАБДЫҚТАР – ДЫҢ ТОЗУЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
АНЫҚТАУ ӘДІСТЕРІ ... ... ... 31
2.1. Жалпы 31
мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
2.2. Тиімді пайдалану уақытына байланысты 32
әдіс ... ... ... ... ... ... ... .. ..
2.3. Жөндеу цикліне байланысты 36
әдіс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
2.4. Табыстың кемуіне негізделген 39
әдіс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
2.5. Машина құрылымын жекелей есептеу 40
әдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
2.6. Физикалық тозудың коэффициентін анықтағанда түзетілетін және
түзетілмейтін тозуларды 42
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.7. Тұтыну қасиетінің төмендеуіне байланысты 48
әдіс ... ... ... ... ... ... ..
2.8. Өнімділік диннамикасын талдау 49
әдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
2.9. Машина жағдайын сараптамалау 51
әдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
2.10. Корреляциялық талдау әдісі 53
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
2.11. Тікелей анықтау 56
әдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
2.12. Тозуды амортизация мөлшеріне байланысты анықтайтын
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
3-тарау. МАШИНАЛАР МЕН ЖАБДЫҚТАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛ - ДЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЕСКІРУІН (ТОЗУ) ЗЕРТТЕУ 62
3.1. Функционалды ескіру 62
(тозу) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
3.2. Капиталды шығындардың әсерінен болған функционалды
ескіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
3.3. Өндіріс шығындарының әсерінен болған функционалды ескіру 65
3.4. Түзетілетін функционалды ескіру 66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
3.5. Экономикалық немесе сыртқы 68
тозу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
4-тарау. МАШИНАЛАР МЕН ЖАБДЫҚТАРДЫ ІС ЖҮЗІНДЕ
БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
4.1. Жалпы 70
мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
4.2. Техникалық жабдықтардың тағайындалуы мен техникалық
сипаттамалары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...71
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
4.3. Шығын амалын қолдану арқылы мүліктің нарықтық құнын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
4.4. Нарықтық амалды қолдану арқылы мүліктің нарықтық құнын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
4.5. Табыс амалын қолдану арқылы мүліктің нарықтық құнын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...91
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
НӘТИЖЕЛЕРДІ 94
ҮЙЛЕСТІРУ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... .
МҮЛІКТІҢ НАРЫҚТЫҚ ҚҰНЫ ТУРАЛЫ ҚОРЫТЫНДЫ ... .. 97
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...98
... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ 99
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Нарықтық экономикаға өткен жағдайда және нарықтық инфрақұрылымның
құрылған жағдайында, әр түрлі активтердің, оның ішінде: машиналарды,
жабдықтарды және көлік құралдарын бағалаудың өзекті мәселесі туындады.
Қазақстанда мүлікті заңдастыру және инвестицияларды активизациялау
жағдайында негізгі нарыққа қатысушылардың қызметінің айқындылығын көрсету
үшін өндірісті және өндірісті емес негізгі қорларды бағалау қажетті болып
табылады.
Бұдан басқа, заңды және жеке тұлғалардың жылжитын, жылжымайтын
мүлікті және активтерін объективті бағалау, несие қорларын алуға, меншікті
сатуға, сатып алуға және айырбастау процессіне қатысуға мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта кәсіпорын мүлігін бағалау үлкен сұранысқа ие.
Кәсіпорынның ең маңызды активтері – машиналар мен жабдықтарды бағалау болып
табылады. Көптеген кәсіпорындарда жұмысқа жарамды жабдықтардың қалдық
баланстық құны нөлге тең. Бірақ, сол уақыттағы жабдықтың шынайы тозуын
ескерсек, жабдықтың нарықтық құны едәуір маңызды өлшемді құрайды.
Кейбір кезде керісінше жағдайлар болады. Тиімділігі төмен машиналар мен
жабдықтардың баланстағы қалдық құны едәуір жоғары болады. Осындай
жағдайларда машиналар мен жабдықтарды бағалау маңызды болып табылады.
Машиналар мен жабдықтарды бағалауда тозу факторы ең маңызды рөль
атқарады. Жылжымайтын мүлікке қарағанда, машиналар мен жабдықтардың тозуы
уақыт өткен сайын қарқынды түрде өседі. Негізінде машиналар мен
жабдықтардың құны техникалық жағдайға және экономикалық факторларға тәуелді
болып келеді.
Машиналар мен жабдықтарды бағалау негізгі үш кезеңнен тұрады:
- жаңа объектінің құнын ағымдағы бағалармен анықтау;
- тозудың жиынтығын анықтау;
- бағалау объектісінің қорытынды құнын анықтау.
Осы кезеңдерге байланысты машиналар мен жабдықтарды бағалау әдістері
қалыптасады.
Әр түрлі әдістермен анықталған бағалау объектісінің құндары,
қолданылған әдіске байланысты әр түрлі деңгейде болады. Сондықтан, нақты
бір құнды шығару үшін нәтижелерді үйлестіру қажет.
1-тарау. МАШИНАЛАР МЕН ЖАБДЫҚТАРДЫ БАҒАЛАУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1. Бағалау құндарының түрлері
Машиналар мен жабдықтарды бағалаған кезде әр түрлі құндардың түрлері
қолданылады. Бірақ, құндарды түрлерін анықтамас бұрын оларды бағадан
ажырата білу қажет.
Бағалаудағы құн – бұл:
- меншік объектісінің ақшалай көрінісі;
- меншік объектісінің болашақта әкелетін ағымдағы құны;
- меншік объектісін сатудан түсетін ағымдағы табыстың ақшалай
көрінісі.
Баға – бұл:
- бағалаудағы құнға тең емес, меншік объектісіне төленетін сомма.
Бағалау қызметінде нарықтық құнның түсініктемесі жиі қолданылады. Бұл
құнның жалпы анықтамасы Халықаралық бағалау стандарттарында қалыптасқан.
Нарықтық құн – бұл машиналардың, жабдықтардың және көлік құралдарының
ықтималды құны. Ол бойынша мәміле тараптары объектіні бағалау туралы
ақпаратпен таныс болып, әрекет ететін жағдайда осы объект бәсекелестік
шарттағы мәмілелер негізінде иелігінен айырылуы мүмкін, ал мәміле бағасында
қандай да бір төтенше жағдайлар белгіленбейді. Тәжірибеде нарықтық құнның
екі түрі қолданылады: жаңа машиналардың, жабдықтардың және көлік
құралдарының құны (бастапқы нарықтық құн) және қолданылған машиналардың,
жабдықтардың және көлік құралдарының құны (қайталама нарықтық құн).
Машиналар мен жабдықтарды бағалаған кезде келесі құндардың түрлері
кеңінен қолданылады:
Қайта өндіру құны – бұл ағымдағы бағалармен есептелген нақты көшірмені
қайта өндіруге жұмсалған шығындар жиынтығы.
Толық ауыстыру құны – бұл бағаланып жатқан объектіге ұқсас жаңа
объектінің ағымдағы құны.
Банкрот кезінде, реструктуризация, яғни, машиналар мен жабдықтарды
сатуға мәжбүр болған жағдайда кәсіпорынның активтерін бағалағанда, құнның
келесі анықтамалары қолданылады:
Жоспарланған ликвидтік құн - бұл сатушының объектіні жоспарланған
уақытта сатудағы ақшалай эквиваленттік мәні.
Жеделдетілген ликвидтік құн – сатушының объектіні тездетілген уақытта
сатудағы ақшалай эквиваленттік мәні.
Утилизациондық құн – бұл активтерді немесе оның құрама
компоненттерін сатудағы ақшалай эквиваленттік мәні. Бұл құнды қалдық
ликвидттік құн деп атайды.
Ауыстырудың сақтандыру құны – сақтандыру полисінде көрсетілетін толық
ауыстыру құны.
Тозуды есепке алудағы сақтандыру құны – бұл сақтандыру мақсаты үшін
ауыстырудың сақтандыру құнынан тозу көлемін алыптастағандағы құн. Бұл
құнды қалдық сақтандыру құны деп атайды.
Жоғарыда көрсетілген құндардан басқа, бағалау тәжірибесінде мынадай
құндарды да жиі қолданады:
Қайтадан қалпына келтіру құны – активтің нақты көшірмесін қайта
өндіруге жұмсалатын шығындары.
Қалпына келтіру құны – бұл бастапқы жағдайдағы қалпына келтіру үшін
жөндеу жұмыстарына жұмсалатын шығындардың мөлшері.
1.2. Машиналар мен жабдықтарды бағалаудың қағидаттары
Машиналар мен жабдықтарды бағалаған кезде әр түрлі қағидаттарды
пайдаланады. Бағалаудың төрт қағидат топтары бар:
- сатып алушы - инвестордың мақсатына негізделген;
- өндіріспен байланысты;
- нарық айналасымен байланысты;
- неғұрлым тиімді пайдалану.
Арнайы объектіні бағалаған кезде жоғарыда келтірілген қағидаттардың
бірнешеуі пайдалануы мүмкін.
Сатып алушы - инвестордың мақсатына негізделген қағидаттар:
Пайдалылық қағидаты – бұл объектіні иеленушінің қажеттілігін
қанағаттандыру қабілеті. Пайдалылық – бұл потенциалды иеленушіге объектінің
табыс әкелу қабілеті.
Алмастыру қағидаты – бұл сатып алушының пайдалылығы және сапасы бірдей
объектінің біреуіне көп төлемеуіне негізделген. Бұл қағидат бағалаудың
үш амалында да қолданылады.
Күту қағидаты – бұл құнның болашақта түсетін табысқа байланысты
құрылуы. Бұл сатып алушы – инвестордың логикасын анықтайтын маңызды принцип
болып табылады. Қазіргі уақыттағы объектіге салынған ақша, болашақта
ақталатын табыс ретінде қайтарылуы керек. Бұл қағидатқа бағалаудағы табыс
амалы негізделген.
Өндіріспен байланысты қағидаттар:
Салым қағидаты –жеке компоненттің құны объект құнына салынған салым
арқылы өлшенеді.
Баланстанған қағидат – объектіден түсетін табыс максималды болуы үшін,
барлық өндіріс факторлары қатынаста болуы қажет.
Нарық айналасымен байланысты қағидаттар:
Сәйкестілік қағидаты – объектінің құны нарықтың талаптарына сәйкес
құрылады.
Сұраныс және ұсыныс қағидаты – объектінің бағасы сұраныс жоғарлаған
уақытта өседі, ал ұсыныс жоғарлаған уақытта төмендейді.
Бәсекелестік қағидаты – бірнеше сатушылардың арасында болатын
бақталастық. Бәсекелестік – максималды табыс пен экономиканың дамуының
негізі.
Өзгеріс қағидаты – объектінің құны уақыт өткен сайын және экономикалық
факторлардың әсерінен өзгеріп тұрады.
Барынша тиімді пайдалану қағидаты:
Белгілі бір уақытта объектіге жоғары таза табысты қамтамасыз ететін
нұсқауды пайдалану. Физикалық мүмкін, жеткілікті дәлелденген және қаржылық
жүзеге асыру мүмкіндігі бар және объектінің құнын жоғарлататын нұсқауды
пайдалану.
Бұл қағидат жан – жақты болып келген және бағалау қызметіне жататын
барлық қағидаттарды байланыстырады.
1.3. Бағалаудың мақсаты
Бағалау қызметінің негізгі мақсаты машиналар мен жабдықтарды, көлік
құралдарын иемденуі бойынша билік жүргізуге және пайдалануға, жеке
тұлғалар, заңды тұлғалар және мемлекет араларында құқықтық қатынастардың
туындауында байланысты машиналар мен жабдықтардың, көлік құралдарының құнын
анықтау болып табылады.
Машиналар мен жабдықтарды, көлік құралдарын бағалаудағы сұраныс
келесі жағдайларда туындайды:
1) көлік құралдары тобы бойынша негізгі қорларды қайта бағалау;
2) экспорттау және импорттау барысында кедендік құнын анықтау;
3) жекешелендіру;
4) сатып алу-сату, соның ішінде аукционды;
5) кепілді рәсімдеу;
6) жалға беру және лизингтік операциялар;
7) жарғылық капиталына салымдар ретінде рәсімдеу;
8) акционер салымдарын қоғамнан шығу барысында бөлу;
9) жоғалу, жою немесе зақымдану жағдайларынан сақтандыру;
10) зақымдану кезінде зиян құнын бағалау;
11) иелердің азаматтық жауапкершілігін сақтандыру;
12) сыйға беру (салық салу мақсаттары үшін);
13) мұрагерлік (салық салу мақсаттары үшін);
14) сот тәртібі бойынша мүліктерді бөлісу;
15) айырбастау шарты және бартерлік мәмілелер;
16) мүліктерді тәркілеу;
17) есептен шығару және қосымша пайдалану.
1.4. Бағалау процессі
Бағалау процессі бірнеше негізгі кезеңдерден тұрады:
1. Мақсатты анықтау. Тапсырыс беруші мен бағалаушының арасында
бағалаудың мақсатын анықтайды. Бағалау объектісі мен бағалау күні
анықталады. Бағалау күні – бұл есептеулерді жүргізу үшін арнайы бекітілген
күн.
2. Құнның түрін анықтау. Бұл кезеңде берілген жағдайда қарастырылатын
және есептелетін құнның түрі мен бағалаудың мақсатын салыстырады. Машиналар
мен жабдықтарды бағалағанда әр түрлі құнның түрлері пайдаланылады. Олардың
негізгісі нарықтық құн болып табылады.
3. Объект меншігін анықтау. Бұл кезеңде меншікті теңестіру мен
түгендеу тізімімен салыстыру болып табылады.
4. Ақпаратты жинау. Бұл жұмыстың ең күрделі кезеңі болып табылады.
Бағалаушы объектіні физикалық байқаудан өткізеді, объектінің жағдайын
сипаттайды, машинаның физикалық жағдайын талдайды, техникалық қызмет
көрсету әдістерімен танысады. Бұл машинаның жағдайын анықтауға мүмкіндік
береді.
Ақпаратты жинау кезеңі маңызды болып табылады. Өйткені, жұмыстың
нәтижесі жиналған мәліметтердің сапасына тәуелді.
Ақпаратты жинау кезеңінде үш бағыттағы мәліметтерге аса көп көңіл
бөлу қажет:
- бұл ағымдағы нақты көшірмені қайта өндіруге жұмсалған шығындар.
- машинаның жағдайы және тағайындалуы бірдей объектілердің сатылуы,
яғни сондай жабдықтың нарығын талдау.
- берілген меншіктің иесіне қаншалықты табыс әкелуі.
5. Тозуды талдау. Бұл кзеңде бағалаушы машинаның шынайы физикалық
жағдайын анықтау үшін тапсырыс берушіден алған мәліметтерді және өз
мәліметтерін талдайды. Белгілі бір дәрежеде тозған машинаның құны жаңа
машинаның құнынан едәуір төмен болады.
Объектінің жағдайын талдаған соң, бағалаушы жұмыстың ең маңызды
бөлігіне кіріседі, яғни есептеулер жүргізеді және объектінің құнын
бағалайды.
6. Бағалаудың әдістемесі. Машиналар мен жабдықтарды бағалауда үш амал
қолданылады: шығын, нарықтық және табыс амалдары.
1.5. Машиналар мен жабдықтарды бағалаудағы шығын амалы
Шығын амалымен бағалау объектісінің құнын анықтаған кезде, ең алдымен
жабдықты құрастыруға кеткен шығындарды есептейді. Шығын амалымен анықталған
құн әдетте нарықтық құнмен сәйкес келмейді. Өйткені, жабдықты құрастыруға
кеткен шығындарға пайдалылық, сапа және бәсекелестік себептері әсер
етпейді. Бірақ та, кейбір жағдайларда шығын амалын қолдану, арнайы
мақсаттарға арналған жабдықтарға, арнайы тапсырыстармен құрастырылған және
де нарықта ұқсас аналогтары жоқ жабдықтарды бағалау үшін жалғыз мүмкіндік
болып табылады.
Шығын амалымен анықталатын нарықтық құн – қайта өндіру құны болып
табылады.
Машиналар мен жабдықтарды шығын амалымен бағалау, келесі әдістер
арқылы жүзеге асады:
1) Біркелкі объект бағасы арқылы есептеу әдісі;
2) Машина құрылымын жекелей есептеу әдісі;
3) Шығындарды талдау және индекстеу әдісі;
4) Үлкейтілген нормативтер арқылы есептеу әдісі.
Біркелкі объект бағасы арқылы есептеу әдісі. Бұл әдісте бағаланып
жатқан объект үшін құрылымы жағынан, құрастырылған материалы және құрастыру
технологиясы жағынан ұқсас біркелкі объектіні таңдап алады. Таңдалып
алынған біркелкі объект басқа салада және де басқа мақсаттарда пайдаланылуы
мүмкін. Біркелкі объект нарықта белгілі бір сұранысқа ие болуы мүмкін және
де оның бағасы белгілі болуы қажет.
Біркелкі объектіні құрастыруға кететін шығындар, яғни оның өзіндік
құны бағаланып жатқан объектінің өзіндік құнына жақын болып келеді.
Біркелкі объектінің бағасы өзіндік құннан, кәсіпорынның таза
табысынан, табыс салығынан, саудадағы баға үстемесінен және қосылған құн
салығынан құралады. Біркелкі объектіні құрастырудың өзіндік құны төменгі
формулада көрсетілген:
,
(1.1)
Мұнда, біркелкі объектінің бағасы;
қосылған құн салығына мөлшерлеме;
табыс салығының мөлшерлемесі;
өнімнің пайдалылық көрсеткіші.
Ең күрделісі пайдалылық көрсеткішін анықтау болып табылады. Бұл
көрсеткіш нарықтағы біркелкі объектіге сұраныстың деңгейіне байланысты.
Мысалы,сұранысы жоғары өнімнің пайдалылық көрсеткіші 25 – 35 % құрайды.
Ал сұранысы орташа өнімнің пайдалылық көрсеткіші 10 – 25 %, сұранысы төмен
өнімнің пайдалылық көрсеткіші 5 – 10 % құрайды.
Бағаланып жатқан объектінің өзіндік құны біркелкі объектінің өзіндік
құны бойынша есептеледі және де салмағына, көлеміне түзетулер енгізіледі:
,
(1.2)
Мұнда, бағаланып жатқан объектінің құрылымының салмағы;
біркелкі объектінің құрылымының салмағы.
Бағаланып жатқан объектінің қайтадан қалпына келтіру құны төмендегі
формула бойынша анықталады:
.
(1.3)
Бұл формулада пайдалылық көрсеткіші бағаланып жатқан объектінің
өтімділік дәрежесіне сәйкес келуі керек. Сұранысы төмен объектілерді
бағалағанда, олардың құнын өзіндік құн деңгейіне сәйкес қабылдайды.
Мысал 1.1. Арнайы жабдықтың қайтадан қалпына келтіру құнын анықтау
қажет. Арнайы жабдық жеке тапсырыс бойынша құрастырылған және де нарықта
ұқсас аналогтары жоқ. Арнайы жабдықтың көлем өлшемі .
Біркелкі объект ретінде көлем өлшемі арнайы жабдық таңдалып
алынды. Арнайы жабдықтың бағасы 5000 теңге құрайды. Пайдалылық
коэффициентін 0,25 – ке қабылдаймыз. Біркелкі объектінің өзіндік құнын
(1.1) – формуламен анықтаймыз:
теңге.
Бағаланып жатқан объект пен біркелкі объект көлемінің арасындағы
айырмашылығына түзету енгізу арқылы, бағаланып жатқан объектінің өзіндік
құнын (1.2) - формуламен анықтаймыз:
теңге.
Машина құрылымын жекелей есептеу әдісі. Бұл әдіс нарықта бағалары
белгілі және сатып алуға болатын, бірнеше құрама бөлшектерден құрастырылған
жабдықтар үшін қолданылады. Бұндай жабдықтардың құрылымы қарапайым және де
тұтынушының өзі де құрастыра алуы керек. Мысал ретінде компьютерлерді және
бірнеше жабдықтардан тұратын технологиялық бағытты қарастыруға болады.
Берілген әдіс келесі кезеңдерден тұрады:
1) Бағаланып жатқан жабдықтың құрамын талдайды және де жекелей сатып
алуға болатын негізгі бөлшектердің тізімін құрастырады.
2) Әр бөлшектердің бағасы туралы мәліметтер жиналады.
3) Жиналған баға туралы мәліметтерді объектінің өзіндік құнын анықтау
үшін пайдаланады:
,
(1.4)
Мұнда, бөлшектердің жалпы құны;
құрастыруға жұмсалатын шығындар коэффициенті 0,3-0,4 – ке тең.
Содан кейін қайтадан қалпына келтіру құнын анықтайды:
. (1.5)
Мысал 1.2. Ауыр жұмыс орындарында қолданылатын ауаны тазарту
жабдығының өзіндік құнын есептеу қажет. Жабдық арнайы тапсырыс бойынша
құрастырылған және де нарықта ұқсас аналогы жоқ.
Бағаланып жатқан жабдықтың негізгі өлшемдері:
1) Көлем өлшемі - ;
2) Жалпы салмағы - ;
3) Жұмыс істеу қуаты -
Жабдықтың құрамындағы негізгі үш бөлшекті қарастырамыз:
1) Ауаны тазартатын блок;
2) Металлды құрылым;
3) Жарық түсіруші құрал.
Автотрансформатор, реле тағы да басқа ұсақ бөлшектер есепте
ескерілмейді.
Әр бір негізгі бөлшек үшін біркелкі объектілерді таңдап аламыз.
Ауаны тазартатын блок сүзгіш жабдық ретінде жұмыс атқарады. Оның
жұмысын төрт ауаны тазартатын КН 204 маркалы жабдықтар атқара алады. Мұндай
төрт жабдықтың құны:
теңге.
Металлды құрылымның таза салмағы . металлдың бағасы 2000
теңге құрайды. Металлға жұмсалатын шығын:
теңге.
Жарық түсіруші құралға ұқсас аналог ретінде ЛПО 2 х 240 маркалы жарық
түсіруші құрал алынды. Оның бағасы 65 000 теңге құрайды.
Негізгі бөлшектердің жалпы құны:
теңге.
Құрастыруға жұмсалатын шығындарды ескере келе, жабдықтың өзіндік құнын
(1.4) – формуламен анықтаймыз:
теңге.
Пайдалылық көрсеткіші 3 % жабдықтың қайтадан қалпына келтіру құнын
(1.5) – формуламен анықтаймыз:
теңге.
Шығындарды талдау және индекстеу әдісі. Бағалау тәжірибесінде
жабдықтың ескі құнын немесе бағасын қазіргі уақыттағы құнға немесе бағаға
арнайы түзету индекстері арқылы келтіру тәсілі жиі қолданылады. Егер де
бағаланып жатқан жабдықтың қазіргі уақытқа дейінгі баға индекстері белгілі
болса, онда объектінің бағасын тікелей индекстейді. Бұл әдіс индекс
коэффициенттері арқылы негізгі қорларды қайтадан бағалаған кезде
қолданылады.
Жабдықты құрастыруға кететін шығын көрсеткішінің мәнін қазіргі уақытқа
келтіру үшін, сол көрсеткішті түзету индекстеріне көбейту қажет. Түзету
индексі – бұл бағалау мерзіміндегі баға индексінің бастапқы кезеңдегі баға
индексіне қатынасын айтады.
Жабдықтың өзіндік құнын формула бойынша анықтайды:
, (1.6)
Мұнда, объектінің бастапқы құны.
Өзіндік құнның құрылымы экономикалық элементтер арқылы, яғни
шығындалатын ресурстар арқылы анықталады. Тәжірибе мақсатында өзіндік құнға
жататын шығындарды төрт экономикалық элемент арқылы топтауға болады. Олар:
материалдар, қуат қорлары, еңбек ақы, амортизация. Өзіндік құнның құрамын
бағалаған кезде жыл сайынғы статистикалық берілгендер қолданыла алады.
Пайыз қатынасы арқылы құрамында көрсетілген төрт экономикалық элементтерді
есептейді.
Индекстелген шығындарды қосу арқылы объектінің өзіндік құнын
есептейміз. Кейін формула арқылы өзіндік құнды құнға айналдырамыз.
Мысал 1.3. Арнайы станоктың 1993 жылы наурыз айындағы баланстық құны
3 423 теңге құрайды. Бағалау мерзімі 1996 жылдың маусым айы. Станоктың
қайтадан қалпына келтіру құнын анықтау қажет.
Экономикалық элементтердің пайыз көрсеткіші бойынша өзіндік құндағы
құрылымы:
Материалдар (М) – 46 %;
Қуат қоры (Қ) – 12 %;
Еңбек ақы (Е) – 28 %;
Амортизация (А) – 14 %.
Бастапқы кездегі пайдалылық көрсеткіші 20 % станоктың өзіндік құнын
(1.6) – формуламен анықтаймыз:
теңге.
Есептің мәні кестеде 1.1 - кестеде көрсетілген:
Кесте 1.1
Көрсеткіштер Экономикалық элементтер
М Қ Е А
Экономикалық элементтер 1090 284 664 332
бойынша шығындар
Бастапқы кездегі баға 2,01 2,22 23,6 2,1
индексі
Қазіргі уақыттағы баға 130,57 161,39 837,2 121,43
индексі
Кесте 1.1 жалғасы
Түзетуші индекс 64,96 72,70 35,47 57,82
Бағалау күніндегі 70806,62 20646,2923555,1219197,50
экономикалық элементтер
бойынша шығындар
Бағалау күніндегі өзіндік 134206
құн
Бағалау күніндегі қайтадан 158607
қалпына келтіру құны
(пайдалылық көрсеткіші 10
%)
Өзіндік құнды үлкейтілген нормативтер арқылы есептеу әдісі. Егер де
жабдықтың құрылымдық құжаты бар болса, онда өзіндік құнды үлкейтілген
нормативтер бойынша есептеуге болады. Бағалаушы жаңа объектінің құнын
калькуляция арқылы есептей алмайды. Өйткені, өндіріс процессі жайлы үлкен
көлемдегі ақпарат қажет. Бірақ та, жаңа жабдықтардың өзіндік құнын
үлкейтілген нормативтер арқылы есептеуге болады. Ол үшін машиналар мен
жабдықтарды құрастырып шығаратын кәсіпорындардан ақпараттарды жинау және
талдау қажет.
Құрылысты жобалау және зерттеу ұйымдарында жаңа жабдық түрлерін
шығару үшін өзіндік құнды үлкейтілген нормативтер бойынша есептеу әдісі жиі
қолданылады. Нормативтік шығындарға бірлік факторға әсер ететін шығындарды
сипаттайтын көрсеткішті жатқызады. Үлкейтілген нормативке бірнеше
шығындардың қосындысын жатқызады.
Әр түрлі өндіріс саласынада өзіндік құнды үлкейтілген нломативтер
арқылы есептеу әдісі қолданылады.
Бір жабдықты құрастырып шығаруының өзіндік құны:
, (1.7)
Мұнда, негізгі материалдарға жұмсалатын шығын;
жинақтаушы өнімдерге жұмсалатын шығын;
жұмыскерлерге төленетін еңбек ақы;
өндірістегі жанама шығындар.
Материалдарға жұмсалатын шығынды формула бойынша есетеуге болады:
, (1.8)
Мұнда, 1 тонна өнімге жұмсалатын материалдық шығындар.
өнімнің массасы, тонна.
Материалды шығындар – бұл нормативті материалдық шығындар. Олардың
техникалық ұқсас жабдықтарды шығаруға кететін шығындарды талдау арқылы
есептейді.
Жинақтаушы өнімдерге жұмсалатын шығынды формула бойынша есетеуге
болады:
, (1.9)
Мұнда, жинақтаушы өнімдерге жұмсалатын шығын.
жинақатушы өнімнің саны.
1.6. Машиналар мен жабдықтарды бағалаудағы нарықтық амал
Нарықтық амал қайталама нарығы дамыған машиналар мен жабдықтар үшін
пайдаланылады. Бұл әдістің негізі, машиналар мен жабдықтардың қазіргі
жағдайындағы нарықтық құнын анықтау болып табылады. Негізгі қолданатын
қағидаты – салыстыру болып табылады. Ол үшін қайталама нарығындағы ұқсас
аналогтар таңдалып алынады. Салыстыру элементтеріне мыналар жатады:
1. Объектінің жұмыс істеу уақыты;
2. Техникалық жағдайы;
3. Орналасу жері;
4. Нарықтық жағдай;
5. Бағасы;
6. Сапасы;
7. Көлем өлшемдері;
8. Сатылу уақыты.
Нарықтық амал келесі кезеңдерден тұрады:
1. Жабдыққа сәйкес нарықты зерттеу және берілген нарықта таяуда ұқсас
аналогтың сатылуы туралы мәліметтерді жинау. Бағалаудың нақтылығы жиналған
мәліметтердің санына және сапасына байланысты.
2. Мәліметтерді тексеру. Ұқсас аналогтардың сатылу уақыты, физикалық
және басқа да сипаттамасы туралы мәліметтердің шынайылығын тексереді.
3. Бағаланып жатқан объектіні ұқсас аналогтармен салыстыру арқылы
айырмашылықтарды анықтайды;
4. Ұқсас аналогтардың бағаларын талдау арқылы және де түзетулерді
енгізу арқылы бағаланып жатқан объектінің құнын есептейді.
Нарықтық амалға негізделген бағалаудың нәтижесі таңдалып алынған
ұқсас аналогтарға байланысты. Ұқсас аналог ретінде жұмыс істеу атқарымы
бірдей объектілер таңдалып алынады. Екі салыстырылып жатқан объектілердің
сипаттамасы және жұмыс істеуі бір классификациялық түрге жату керек. Екі
салыстырылып жатқан объектілердің құрастырылуы бірдей болу керек.
Машиналар мен жабдықтарды нарықтық амалмен бағалағанда – тікелей
салыстыру және статистикалық модельдеу әдістері қолданылады.
Тікелей салыстыру әдісі бағаланып жатқан объектілерге жақын бірнеше
ұқсас аналогтар болған кезде пайдаланылады. Машиналар мен жабдықтардың
құнын төмендегі формула бойынша анықтайды:
, (1.10)
Мұнда, аналогтың бағасы;
аналогтың бағасын бағалау мерзіміне келтіру коэффициенті;
аналогтың физикалық тозу коэффициенті;
бағаланып жатқан объекті мен ұқсас аналогтың арасындағы
айырмашылықты ескеретін коэффициент;
қосымша құралдардың бағасы.
Түзету коэффициенттерін енгізу қанағаттанарлық нәтиже береді. Егер де,
бағаланып жатқан объект пен ұқсас объектінің техникалық параметрлерінде
20 % - ға дейін айырмашылық болса.
Түзетулерді енгізудің мақсаттары;
- техникалық салыстыруға енгізетін түзетулер;
- сатылу шарты бағаларының айырмашылығына енгізетін түзетулер.
Тәжірибеде бағаланып жатқан объектілерге таңдалып алынған
аналогтардың өнімділігіне, жұмыс істеу қуатына айырмашылықтары болады.
Түзетулерді формула бойынша көрсетуге болады:
, (1.11)
Мұнда, салыстырылып жатқан объектілердің бағасы;
өнімділігі, жұмыс істеу қуаты немесе басқа параметрі;
нақты бір техникалық жабдыққа тәуелді дәреже көрсеткіші немесе
бағаны тежейтін коэффициент.
Формулада көрсетілген дәреже көрсеткіші арнайы зерттеулер мен
тәжірибелерде анықталған. Мысалы, орташа қуатты тракторлар үшін – 0,72,
эксковаторлар үшін – 0,8 тағы да басқа. Ұқсас аналогтардың бағалары және
параметрлері белгілі болса, дәреже көрсеткішін формуламен
логарифмдеу арқылы анықтауға болады:
,
бұдан . (1.12)
Кем дегенде екі объектінің бағасы мен параметрлерін анықтағаннан
кейін, дәреже көрсеткішін анықтауға болады.
Бірнеше параметрлер болған жағдайда күрделі математикалық
тәуелділікті пайдалану қажет. Өйткені, сол параметрлер машиналар мен
жабдықтарды өндіріп шығару кезінде шығынға және де бағаға қатты әсер етеді.
Ол үшін баға үлгілерін пайдаланады. Олар объектінің параметрі мен бағаны
байланыстыратын математикалық мәнді көрсетеді. Параметрлік баға үлгілерін
құрастыру үшін корреляционды – регрессионды талдау әдісі пайдаланылады.
Ірі фирмаларда бұл әдіс қазіргі шығаратын өнімдерге қарағанда, параметрі
үлкен өнімдерді шығаруға кететін шығындарды анықтауға мүмкіндік береді.
Бағаның өз параметріне тәуелділігі:
, (1.13)
Мұнда, өнімнің бағасы;
параметрлер.
Сатылу шарты бағаларының айырмашылығына енгізетін түзетулерге:
саудаға, сату күніне, төлем талаптарына енгізілетін түзетулер жатады.
Саудаға түзету. Бұл бастапқы құннан болған шегерім. Шегерімнің мөлшері
көптеген факторларға байланысты анықталады. Бұл факторларға өндірістегі
шығындардың көлемі, коммерциялық және валюта тауекелділігін жою шамасы,
құрастырып шығарғанда болатын қатерліктер жатады.
Бағаның өсуі және шегерімдер субъективті сипаттамаға байланысты. Оның
барлығы объективті факторларды зерттеуді қажет етеді. Олардың маңыздысы:
- тауар нарығының конъюнктурасы;
- өндірістегі шығындардың калькуляциясында болатын қателіктердің
тәуекелділігі.
- жабдықты құрастырып шығырғандағы монополияның дәрежесі және
бәсекелестердің бағасы.
Бағаның өсуіне кәсіпорынның қаржылық жағдайы, дүниежүзілік нарықтағы
беделі, тұтынушыға қатынасы, мемлекеттегі экономикалық және ішкі саяси
жағдайы сияқты факторлар әсер етеді.
Саудадағы шегерімнің мөлшерін анықтау үшін бағаны құрайтын факторларды
талдау қажет.
Сату күніне түзету. Бұл түзетулерді енгізудің қажеттілігі нарықтағы
жағдайдың өзгеруіне байланысты. Сатылу күні бағалау күнінен неғұрлым алыс
болса, соғұрлым нарықтағы жағдай мен бағалар өзгереді. Сондықтан, сатылу
күнінен бастап бағаның серпінін талдау қажет. Түзетудің мөлшерін индекс
немесе тренд арқылы анықтайды және де оған инфляцияның деңгейін ескеру
қажет.
Индекс – бұл бағаның қозғалуындағы негізгі беталысты анықтауға
мүкіндік беретін маңызды көрсеткіш.
Әрбір уақытта сатылу күні бағалау күніне максималды жақын болуы
қажет.
Төлем талаптарына түзету. Төлем талаптары коммерциялық сатылу шартын
сипаттайды. Мысалы, нақты сатылу мен несие арқылы сатылуды салыстырсақ,
мынадай шарттарды ескреу қажет:
- нақты төлем шартымен сатып алынған объектінің бағасын көбейту;
- керісінше, несие шарты арқылы сатып алынған объектінің бағасын
төмендету.
Олай болса, салыстырылып жатқан сатылымдар немесе ұсыныстардың
коммерциялық шартын салыстыру арқылы олардың айырмашылықтары анықталады,
сәйкесінше түзетулер енгізіледі.
1.7. Машиналар мен жабдықтарды бағалаудағы табыс амалы
Табыс амалы ақша ағымын тікелей капитализациялау, ақша ағымын
дисконттау және тиімділігі бірдей аналог әдістерінен тұрады.
Табысты капитализациялау әдісі. Бизнесті бағалауда бұл әдіс кеңінен
қолданылады. Өйткені, ақша ағымын дисконттау әдісіне негізделген сенімді
болжамды құру қиындық туғызады. Ал ақша ағымын капитализациялау әдісі
бизнестің тұрақты дамуында қолданылады. Ақша ағымын тікелей
капитализациялау әдісінде ең бастысы таза табысты және капитализация
коэффициентін анықтау қажет. Таза табыс – бұл потенциалды жалпы табыстан
барлық шығындарды, тозу мен амортизация, пайыз және салық төлемдерін алып
тастағаннан кейінгі табыс болып есептеледі.
Потенциалды табысты бағалағанда, ең маңыздысы уақыт аралығын
таңдау
болып табылады. Көптеген кәсіпорындардың соңғы бес жылдағы қызмет нәтижесін
талдағанда, тұрақты тенденцияны анықтауға болады.
Таза табысты есептеген кезде, орташа арифметикалық, орташа өлшемді,
тікелей трендтік әдістері қолданылады.
Жоғарыда айтылған әдістерді мысал ретінде келтірейік.
Айталық, кәсіпорынның келесідей табыстары бар:
1-жыл – 50 000;
2-жыл – 56 000;
3-жыл – 63 000;
4-жыл – 69 000;
5-жыл – 76 000.
Орташа арифметикалық әдіс бойынша есептегенде:
доллар құрайды.
Орташа өлшемді әдіс бойынша есептегенде салмақ коэффициенттері
қолданылады (1.2 - кесте):
Кесте 1.2
Орташа өлшемді таза табысты есептеуге арналған берілгендер
Таза табыс, Салмақ Нәтижесі,
долл. коэффициенті доллар
50 000,00 1 50 000
56 000,00 2 112 000
63 000,00 3 189 000
69 000,00 4 276 000
76 000,00 5 380 000
Барлығы 15 1 007 000
Орташа өлшемді таза табыс мынаған тең:
доллар құрайды.
Тікелей трендтік әдіс бойынша есептеуге арналған байланыс:
, (1.14)
Мұнда, жылғы таза табыс;
жылғы салмақ;
және коэффициенттері төменде көрсетілген мәндер бойынша
анықталады:
; (1.15)
, (1.16)
Мұнда, байқау кезеңдерінің саны;
Сандық берілгендерді қойғанда мына мәнді аламыз (1.3 – кесте):
Кесте 1.3
X Y, доллар Х² XY, доллар
1 50 000,00 1 50 000
2 56 000,00 4 112 000
3 63 000,00 9 189 000
4 69 000,00 16 276 000
5 76 000,00 25 380 000
Барлығы 15 314 000,00 55 1 007 000
;
.
доллар.
Келтірілген мысалдарға талдау жүргізу арқылы бағалаушы әр бір
жағдайда неғұрлым қолайлы әдісті өзі анықтап алады.
Келесі кезең капитализация коэффициентін анықтап алу болып табылады.
Капитализация – бұл табыс ағымын капитализация коэффициентіне бөлгенде құн
көрсеткішіне айналуы. Капитализация коэффициенті кәсіпорынның табысының
тұрақтылығымен анықталады. Төмен капитализация коэффициенті тұрақты
табыстың өсуіне сәйкес болады. Ал керісінше, табыс тұрақты болмаған
жағдайда капитализация коэффициенті өседі.
Машиналар мен жабдықтарды капитализация әдісімен бағалағандағы
негізгі кезеңдері:
1. Өндіріс жүйесін, бағалауға қажет машиналар жиынтығын бөліп көрсету
қажет. Сол жүйені пайдаланғанда түсетін таза табысты анықтау.
2. Жерге қатысты таза табыс бөлігін анықтау қажет:
, (1.17)
Мұнда, жердің ағымдағы құны;
жердің капитализация коэффициенті.
3. Ғимараттар мен құрылмаларға қатысты таза табыс бөлігін анықтайды:
, (1.18)
Мұнда, ғимараттар мен құрылмалардың ағымдағы құны;
ғимараттар мен құрылмалардың капитализация коэффициенті.
Оны төмендегі мәні бойынша анықтауға болады:
, (1.19)
Мұнда, капиталды қайтару коэффициенті.
4. Қалдық әдісімен машина жиынтығына қатысты таза табыс бөлігін
анықтайды:
, (1.20)
Мұнда, 1 - кезеңде анықталған жүйенің таза табысы.
5. Тура капитализациялау әдісімен машиналар жиынтығының құнын
есептейді:
, (1.21)
Мұнда, дисконт мөлшерлемесі.
амортизация коэффициенті (капиталдың қайтарылуы).
Машиналар мен жабдықтардың амортизация коэффициенті өтем қоры
факторының үлгісі арқылы анықталады:
, (1.22)
Мұнда, машиналар мен жабдықтардың нормативті қызмет ету мерзімі.
6. Машина жиынтығының құрамынан жеке жабдықтың құнын анықтау үшін
үлес коэффициентін пайдаланады:
, (1.23)
Мұнда, машиналар мен жабдықтардың үлес коэффициенті. Машина
жиынтығындағы баланстық құнның үлесіне тең.
Мысал 1.4. Тікелей капитализациялау әдісімен нан пісіруші
жабдықтың құнын анықтау қажет. Егер де:
Жабдықты падаланудан түсетін жылдық таза табысы – 5000 доллар
құраса.
Жылдық дисконт мөлшерлемесі ;
Амортизация коэффициенті .
Жабдықтың құны мынаған тең:
доллар.
Ақша ағымын дисконттау әдісі. Бұл әдістің артықшылығы көп. Өйткені,
бұл әдісте кәсіпорынның болашақ табысы болжамдалады, яғни инвестордың
қызығушылығын туғызады. Болжамдалған табысты анықтағанда инвестордың
тәуекелділігі, инфляцияның қарқыны, нарық конъюнктурасының өзгеруі дисконт
мөлшерлемесі арқылы есептеледі.
Берілген әдіс кәсіпорынның нақты нарықтық құнын анықтауға мүмкіндік
беретіні жайлы шетел тәжірибесінде көрсетілген. Бірақ та, нақты болжам
жасау мәселесі тәжірибеде кеңінен пайдалануға қиындықтар тудырады.
Машиналар мен жабдықтарды дисконттау әдісімен бағалағанда төмендегі
шарттар атқарылады:
1. Жұмыс істеп жатқан өндіріс немесе коммерциялық жүйеден бағаланып
жатқан машина жиынтығын жеке бөлу арқылы таза табысты анықтау.
Таза табыс – бұл жалпы табыс пен өндірістік шығындар арасындағы
айырмашылықты айтады.
Бұл әдістің негізі ақша ағымын бес жылға болжамдау болып табылады. Ең
алдымен орташа өлшемді табыс есептеледі:
. (1.24)
Мұнда, кәсіпорынның нашар жағдайларда жұмыс істеу себебінен
болатын тиімсіз табысы;
мүмкін жағдайларда құрастырылған болжам;
кәсіпорынның тиімді табысы.
Содан кейін шығындарды болжамдайды. Негізгі капитал мен болжамдалған
капитал салымынан амортизациялық аударымдардың мөлшерін
есептейді. Содан кейін, әкімшілік шығыстары мен қызмет көрсету шығыстары
анықталады.
Дисконттау әдісін пайдаланғанда ең маңыздысы инвестициялық талдау
болып табылады. Мысалы, таза айналым капиталының артықшылығы кәсіпорынның
нарықтық құнын үлкейтеді, ал жетіспеушіліктердің орнын толтыру қажет.
Сондықтан, ол нарықтық құнды кемітеді.
Капиталды активтерді бағалағанда дисконт мөлшерлемесі формуламен
анықталады:
, (1.25)
Мұнда, дисконт мөлшерлемесі немесе инвестордың меншікті капитал
табысына мөлшерлеме;
табыстың тәуекелсіз мөлшерлемесі;
жүйелі тәуекелдің өлшемі.
орташа нарықтық табыс мөлшерлемесі;
тәуелді активке салым үшін нарықтық сыйлықақы.
Белгілі номиналды мөлшерлемені шынайы мөлшерлемеге аударғанда,
инфляцияны ескеру арқылы анықтайды:
, (1.26)
Мұнда, табыстың шынайы тәуекелсіз мөлшерлемесі;
табыстың номиналды тәуекелсіз мөлшерлемесі;
инфляция қарқыны.
Бизнесті бағалауда меншікті және қарызды капиталдан түсетін ақша
ағымын пайдаланғанда, төменгі формула бойынша анықталады:
, (1.27)
Мұнда, компания капиталындағы меншікті капиталдың үлесі;
қарыз капиталының үлесі;
және меншікті және қарыз капиталына табыс мөлшерлемесі.
Содан кейін, меншіктенушінің болжау кезеңінің соңында түскен табыс
мөлшері анықталады. Бұл мөлшер Гордон үлгісі арқылы анықталады:
, (1.28)
Мұнда, болжау кезеңінің соңындағы табыс мөлшері;
бірінші жылы түсетін ақша ағымы;
дисконт мөлшерлемесі;
ұзақ мерзімді ақша ағымының өсу қарқыны.
2. Өндіріс жүйесінің ағымдағы құнын анықтайды:
, (1.29)
Мұнда, барлық жүйенің жұмыс істеуінен түсетін таза табысы;
дисконт мөлшерлемесі;
машина жиынтығының соңғы - жылғы қалдық құны.
Келтірілген формуланы жеңілдету үшін Ақша бірлігінің алты функциясы
кестесін пайдаланады. Онда мына мән орындалады:
, (1.30)
Мұнда, аннуитеттің ағымдағы құны;
3. Жалпы жүйеден жердің, ғимараттар мен құрылмалардың құнын алу
арқылы машина жиынтығының құнын анықтайды:
, (1.31)
4. Үлестік коэффициент арқылы машина жиынтығынан жеке жабдықтың
құнын анықтауға болады:
, (1.32)
Мұнда, бағаланып жатқан машина немесе жабдықтың үлестік
коэффициенті.
Тиімділігі бірдей аналог әдісі. Бұл әдісте жұмыс істеу атқарымы
бірдей, бірақ техникалық сипаттамасы жағынан айырмашылығы бар атқарымы
ұқсас
аналог таңдалып алынады.
Тиімділігі бірдей аналог әдісінде объектінің әкелетін табысы
бағаланады.
Бірақ, толық көлемде емес, тек қана бағаланып жатқан объектінің табысы мен
атқарымы бірдей аналогтың табысы арасында болатын айырмашылық бөлігіне.
Объектінің құны төмендегі формула бойынша есептеледі:
, (1.33)
Мұнда, бағаланып жатқан объектінің құны;
базисті объектінің құны;
базисті объектінің жылдық шығыны;
бағаланып жатқан объектінің жылдық шығыны;
базисті объектінің амортизация коэффициенті;
бағаланып жатқан объектінің амортизация коэффициенті;
базисті объектінің өндіретін жылдық өнім көлемі;
бағаланып жатқан объектінің өндіретін жылдық өнім көлемі.
Мысал 1.5. Икемді өндіріс модулінің төмендегі берілгендері
бойынша құнын анықтау қажет:
1. Базисті модуль элементтерінің құны:
Металлкесуші станок – 75 000 доллар;
Робот – 25 000 доллар;
Жүктейтін жабдық – 12 000 доллар;
Бөлшектерді өндіретін жабдық – 8 000 доллар.
2. Базисті және бағаланып жатқан объектілердің өндіретін жылдық өнім
көлемі:
мың бөлшек және мың бөлшек.
3. . Базисті және бағаланып жатқан объектілердің жылдық шығыны:
мың доллар және мың доллар.
4. Дисконт мөлшерлемесі .
Модульдердің 7 жыл жұмыс істеу мерзіміндегі амортизация коэффициенті:
; .
Бағаланып жатқан объектінің құнын (1.33) – формуламен анықтаймыз::
мың доллар.
2-тарау. ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ МАШИНАЛАР МЕН ЖАБДЫҚТАРДЫҢ ТОЗУЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ АНЫҚТАУ
ӘДІСТЕРІ
2.1. Жалпы мәліметтер
Физикалық тозудың коэффициенттерін анықтаудың келесі әдіс
топтары бар:
- сарапшылық;
- экономико – статистикалық;
- тәжірибелі – аналитикалық талдау.
Сарапшылық топ әдістері сарапшылардың немесе бағалаушылардың
техникалық жабдық және машиналардың нақты техникалық жағдайы туралы
қорытындыға негізделген деректерден тұрады:
- сыртқы түрі;
- пайдалану режимі;
- сыртқы ортаның жағдайы;
- техникалық қызмет көрсету және жөндеу уақыттары.
Сарапшылық әдісті қолданғанда бағалап жатқан техникалық
жабдықтар мен машиналардың пайдалану сипаттамасы және құрылымы туралы
жоғары деңгейдегі білім қажет. Берілген әдістерге мыналар жатады:
- тиімді пайдалану уақытына байланысты әдіс;
- машина жағдайын сараптамалау әдісі.
Экономико – статистикалық әдіс жабдық туралы экономикалық
көрсеткіштер мен пайдалану сипаттамасы жайлы шынайы мәліметтердің бар
болған жағдайында қолданылады. Берілген топ әдістеріне мыналар жатады:
- табыстың кемуіне негізделген әдіс;
- жөндеу цикліне байланысты әдіс.
Тәжірибелі – аналитикалық талдау тобының әдістерін
пайдаланғанда
жабдықтарды дәлдікке, дұрыс қызмет атқаруына сынақ жүргізу қажет және
де нормативті – техникалық құжаттардың бар болуы қажет. Берілген топ
әдістеріне мыналар жатады:
- тұтыну қасиетінің төмендеуіне байланысты әдіс;
- машина құрылымын жекелей есептеу әдісі;
- тікелей анықтау әдісі.
Физикалық тозудың коэффициентін анықтайтын әдістерді пайдалану
бағалаудың мақсатына, бағалап жатқан жабдықтың құнына, бағалап жатқан
жабдық туралы мәліметтердің толық болуына тәуелді. Әрбір нақты жағдайда
бағалаушының өзі мына немесе басқа әдісті қолдану қажеттілігіне және
мүмкіндігіне қорытынды жасау керек.
2.2. Тиімді пайдалану уақытына байланысты әдіс
Тиімді пайдалану уақыты – бұл машиналар мен жабдықтардың техникалық
жағдайымен және пайдалылығымен анықталатын пайдалану уақыты.
Тиімді пайдалану уақытына байланысты әдіс техникалық диагностика
әдісі көмегімен жабдықтардың қалған жұмыс істеу мерзімін анықтау
мүмкіндігі ұйғарымына негізделген. Нормативті және қалдық жұмыс істеу
мерзімін біле тұра, жабдықтың тиімді пайдалану уақытын мына формула бойынша
есептеуге болады:
(2.1)
Мұнда, – жабдықтың тиімді пайдалану уақыты;
– жабдықтың нормативті жұмыс істеу мерзімі;
– жабдықтың қалдық жұмыс істеу мерзімі.
Қалдық жұмыс істеу мерзімі – бұл машиналар мен технологиялық
жабдықтардың өндіріп жатқан өнім құнына үлесін енгізуге қалған уақыт
аралығы.
Нормативті жұмыс істеу мерзімі – бұл машиналар мен технологиялық
жабдықтардың өндіріп жатқан өнім құнына үлесін енгізетін уақыт аралығы.
Нормативті жұмыс істеу мерзімі машиналар мен технологиялық
жабдықтардың құжаттарымен немесе амортизацияның есептелген шамасымен
анықталады, ал қалдық жұмыс істеу мерзімі – сарапшылық түрде арнайы
мамандардың қатысуымен анықталады. Қалдық жұмыс істеу мерзімі туралы
мәліметтер жоқ болса, машиналар мен техникалық жабдықтардың шынайы жұмыс
істеу уақытына тең, тиімді пайдалану уақытына байланысты мәні қабылданады
.
Шынайы жұмыс істеу уақыты – бұл жабдықты өндіріп шығару
кезінен бастап көрсететін уақыты. Егер де жабдықтың жүктемесі туралы
мәліметтер бар болса, онда тиімді пайдалану уақытын мына формула бойынша
анықтауға болады:
Мұнда, – жабдықтың тиімді пайдалану уақыты;
– жабдықтың шынайы жұмыс істеу уақыты;
– жабдықтың жүктеме коэффициенті.
Физикалық тозу коэффициенті мынаған тең:
(2.2)
Тиімді және шынайы жұмыс істеу уақытын байланыстыратын
келесі
түрлері бар:
1)
2)
3)
жағдайы келесі кездерде пайда болады:
1) Жабдықтың пайдалану қабілеті техникалық құжаттарда
қарастырылғаннан төмен болған жағдайда.
2) Кейбір уақыт аралығында жабдықты пайдалануды тоқтатқан жағ- дайда;
3) Жабдықтың дизайны қазіргі заманға сай;
4) Жабдық толық жөндетілген немесе жаңартылған;
5) Нарықта ұқсас жабдықтардың жетіспеуі.
жағдайы машиналар мен жабдықтардың пайдалануы шығарушы
зауыттың техникалық шарттарына тура сәйкес кезінде пайда болады және де
пайдалану уақытында берілген технология саласында еш бір жетілдіру болмаған
жағдайда, яғни функционалды тозу нөлге тең және жабдықтың құнын өзгертетін
сыртқы себептердің, яғни экономикалық тозудың жоқ болуы.
жағдайы келесі кездерде пайда болады:
1) жабдықты техникалық шарт ережелерінің бұзуымен пайдаланды.
2) техникалық жөндеу уақытымен орындалған жоқ.
3) берілген салада технология жетілдірілген.
4) берілген нарық сегментінде ұсыныс көбейген.
Тиімді пайдалану уақытын анықтаған кезде оны өзгертетін себептерді
нақты бөлу қажет, өйткені олар әр түрлі тозудың түрлерімен байланысты
(физикалық, функционалды немесе экономикалық).
Егер де жабдықты бағалаған кезде, кейбір уақытта бағалаушы
болған жағдайды қадағалайды. Онда бағалау жүргізгенде жабдықтың келесі
уақыттағы жағдайы сол немесе басқа нұсқаларға сәйкес келуі мүмкін. Екі
бағалаудың арасында жабдықты толық сапалы жөндеуден өткізу шынайы
пайдалану уақытын хронологиялық өсіргенде, тиімді пайдалану уақытын
төмендетуі мүмкін. Керісінше, техникалық қызмет көрсету және жөндеу
кешенін қадағаламау, уақытында толық жөндеуден өткізбеу, екі бағалау уақыты
арасында тиімді пайдалану уақыты шынайы пайдалану уақытынан тез өсе
бастайды.
Мысал 2.1. Жабдықтың нормативті жұмыс істеу мерзімі жыл.
Сараптама жүргізу нәтижесінде қалдық жұмыс істеу мерзімі жыл.
Физикалық тозу коэффициентін анықтау қажет.
Шешімі:
1. Тиімді пайдалану уақытын (2.1) формуласы бойынша
есептейміз:
2. Физикалық тозу коэффициентін (2.2) формуласы бойынша
есептейміз:
Мысал 2.2. Металл кесуші станоктың нормативті жұмыс істеу
мерзімі жыл. Станок 1996 жылдың желтоқсанында пайдалануға берілді.
Толық емес жүктеменің нәтижесінде станоктың тиімді пайдалану уақыты шынайы
пайдалану уақытынан 30 % төмен болып шықты. Бағалау күні – 2000 жылдың
маусымы. Станоктың физикалық тозу коэффициентін анықтау қажет.
Шешімі:
1. 1996 жылдың желтоқсанынан 2000 жылдың маусымына дейін 42 ай
өтті. Олай болса, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1-тарау. МАШИНАЛАР МЕН ЖАБДЫҚТАРДЫ БАҒАЛАУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕЛІК 6
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ...
1.1. Бағалау құндарының 6
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
1.2. Машиналар мен жабдықтарды бағалаудың 7
қағидаттары ... ... ... ..
1.3. Бағалаудың 9
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
1.4. Бағалау 10
процессі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
1.5. Машиналар мен жабдықтарды бағалаудағы шығын амалы ... ... .. 11
1.6. Машиналар мен жабдықтарды бағалаудағы нарықтық амал ... ... 18
1.7. Машиналар мен жабдықтарды бағалаудағы табыс амалы ... ... ... 22
2-тарау. ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ МАШИНАЛАР МЕН ЖАБДЫҚТАР – ДЫҢ ТОЗУЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
АНЫҚТАУ ӘДІСТЕРІ ... ... ... 31
2.1. Жалпы 31
мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
2.2. Тиімді пайдалану уақытына байланысты 32
әдіс ... ... ... ... ... ... ... .. ..
2.3. Жөндеу цикліне байланысты 36
әдіс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
2.4. Табыстың кемуіне негізделген 39
әдіс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
2.5. Машина құрылымын жекелей есептеу 40
әдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
2.6. Физикалық тозудың коэффициентін анықтағанда түзетілетін және
түзетілмейтін тозуларды 42
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.7. Тұтыну қасиетінің төмендеуіне байланысты 48
әдіс ... ... ... ... ... ... ..
2.8. Өнімділік диннамикасын талдау 49
әдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
2.9. Машина жағдайын сараптамалау 51
әдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
2.10. Корреляциялық талдау әдісі 53
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
2.11. Тікелей анықтау 56
әдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
2.12. Тозуды амортизация мөлшеріне байланысты анықтайтын
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
3-тарау. МАШИНАЛАР МЕН ЖАБДЫҚТАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛ - ДЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЕСКІРУІН (ТОЗУ) ЗЕРТТЕУ 62
3.1. Функционалды ескіру 62
(тозу) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
3.2. Капиталды шығындардың әсерінен болған функционалды
ескіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
3.3. Өндіріс шығындарының әсерінен болған функционалды ескіру 65
3.4. Түзетілетін функционалды ескіру 66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
3.5. Экономикалық немесе сыртқы 68
тозу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
4-тарау. МАШИНАЛАР МЕН ЖАБДЫҚТАРДЫ ІС ЖҮЗІНДЕ
БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
4.1. Жалпы 70
мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
4.2. Техникалық жабдықтардың тағайындалуы мен техникалық
сипаттамалары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...71
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
4.3. Шығын амалын қолдану арқылы мүліктің нарықтық құнын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
4.4. Нарықтық амалды қолдану арқылы мүліктің нарықтық құнын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
4.5. Табыс амалын қолдану арқылы мүліктің нарықтық құнын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...91
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
НӘТИЖЕЛЕРДІ 94
ҮЙЛЕСТІРУ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... .
МҮЛІКТІҢ НАРЫҚТЫҚ ҚҰНЫ ТУРАЛЫ ҚОРЫТЫНДЫ ... .. 97
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...98
... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ 99
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Нарықтық экономикаға өткен жағдайда және нарықтық инфрақұрылымның
құрылған жағдайында, әр түрлі активтердің, оның ішінде: машиналарды,
жабдықтарды және көлік құралдарын бағалаудың өзекті мәселесі туындады.
Қазақстанда мүлікті заңдастыру және инвестицияларды активизациялау
жағдайында негізгі нарыққа қатысушылардың қызметінің айқындылығын көрсету
үшін өндірісті және өндірісті емес негізгі қорларды бағалау қажетті болып
табылады.
Бұдан басқа, заңды және жеке тұлғалардың жылжитын, жылжымайтын
мүлікті және активтерін объективті бағалау, несие қорларын алуға, меншікті
сатуға, сатып алуға және айырбастау процессіне қатысуға мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта кәсіпорын мүлігін бағалау үлкен сұранысқа ие.
Кәсіпорынның ең маңызды активтері – машиналар мен жабдықтарды бағалау болып
табылады. Көптеген кәсіпорындарда жұмысқа жарамды жабдықтардың қалдық
баланстық құны нөлге тең. Бірақ, сол уақыттағы жабдықтың шынайы тозуын
ескерсек, жабдықтың нарықтық құны едәуір маңызды өлшемді құрайды.
Кейбір кезде керісінше жағдайлар болады. Тиімділігі төмен машиналар мен
жабдықтардың баланстағы қалдық құны едәуір жоғары болады. Осындай
жағдайларда машиналар мен жабдықтарды бағалау маңызды болып табылады.
Машиналар мен жабдықтарды бағалауда тозу факторы ең маңызды рөль
атқарады. Жылжымайтын мүлікке қарағанда, машиналар мен жабдықтардың тозуы
уақыт өткен сайын қарқынды түрде өседі. Негізінде машиналар мен
жабдықтардың құны техникалық жағдайға және экономикалық факторларға тәуелді
болып келеді.
Машиналар мен жабдықтарды бағалау негізгі үш кезеңнен тұрады:
- жаңа объектінің құнын ағымдағы бағалармен анықтау;
- тозудың жиынтығын анықтау;
- бағалау объектісінің қорытынды құнын анықтау.
Осы кезеңдерге байланысты машиналар мен жабдықтарды бағалау әдістері
қалыптасады.
Әр түрлі әдістермен анықталған бағалау объектісінің құндары,
қолданылған әдіске байланысты әр түрлі деңгейде болады. Сондықтан, нақты
бір құнды шығару үшін нәтижелерді үйлестіру қажет.
1-тарау. МАШИНАЛАР МЕН ЖАБДЫҚТАРДЫ БАҒАЛАУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1. Бағалау құндарының түрлері
Машиналар мен жабдықтарды бағалаған кезде әр түрлі құндардың түрлері
қолданылады. Бірақ, құндарды түрлерін анықтамас бұрын оларды бағадан
ажырата білу қажет.
Бағалаудағы құн – бұл:
- меншік объектісінің ақшалай көрінісі;
- меншік объектісінің болашақта әкелетін ағымдағы құны;
- меншік объектісін сатудан түсетін ағымдағы табыстың ақшалай
көрінісі.
Баға – бұл:
- бағалаудағы құнға тең емес, меншік объектісіне төленетін сомма.
Бағалау қызметінде нарықтық құнның түсініктемесі жиі қолданылады. Бұл
құнның жалпы анықтамасы Халықаралық бағалау стандарттарында қалыптасқан.
Нарықтық құн – бұл машиналардың, жабдықтардың және көлік құралдарының
ықтималды құны. Ол бойынша мәміле тараптары объектіні бағалау туралы
ақпаратпен таныс болып, әрекет ететін жағдайда осы объект бәсекелестік
шарттағы мәмілелер негізінде иелігінен айырылуы мүмкін, ал мәміле бағасында
қандай да бір төтенше жағдайлар белгіленбейді. Тәжірибеде нарықтық құнның
екі түрі қолданылады: жаңа машиналардың, жабдықтардың және көлік
құралдарының құны (бастапқы нарықтық құн) және қолданылған машиналардың,
жабдықтардың және көлік құралдарының құны (қайталама нарықтық құн).
Машиналар мен жабдықтарды бағалаған кезде келесі құндардың түрлері
кеңінен қолданылады:
Қайта өндіру құны – бұл ағымдағы бағалармен есептелген нақты көшірмені
қайта өндіруге жұмсалған шығындар жиынтығы.
Толық ауыстыру құны – бұл бағаланып жатқан объектіге ұқсас жаңа
объектінің ағымдағы құны.
Банкрот кезінде, реструктуризация, яғни, машиналар мен жабдықтарды
сатуға мәжбүр болған жағдайда кәсіпорынның активтерін бағалағанда, құнның
келесі анықтамалары қолданылады:
Жоспарланған ликвидтік құн - бұл сатушының объектіні жоспарланған
уақытта сатудағы ақшалай эквиваленттік мәні.
Жеделдетілген ликвидтік құн – сатушының объектіні тездетілген уақытта
сатудағы ақшалай эквиваленттік мәні.
Утилизациондық құн – бұл активтерді немесе оның құрама
компоненттерін сатудағы ақшалай эквиваленттік мәні. Бұл құнды қалдық
ликвидттік құн деп атайды.
Ауыстырудың сақтандыру құны – сақтандыру полисінде көрсетілетін толық
ауыстыру құны.
Тозуды есепке алудағы сақтандыру құны – бұл сақтандыру мақсаты үшін
ауыстырудың сақтандыру құнынан тозу көлемін алыптастағандағы құн. Бұл
құнды қалдық сақтандыру құны деп атайды.
Жоғарыда көрсетілген құндардан басқа, бағалау тәжірибесінде мынадай
құндарды да жиі қолданады:
Қайтадан қалпына келтіру құны – активтің нақты көшірмесін қайта
өндіруге жұмсалатын шығындары.
Қалпына келтіру құны – бұл бастапқы жағдайдағы қалпына келтіру үшін
жөндеу жұмыстарына жұмсалатын шығындардың мөлшері.
1.2. Машиналар мен жабдықтарды бағалаудың қағидаттары
Машиналар мен жабдықтарды бағалаған кезде әр түрлі қағидаттарды
пайдаланады. Бағалаудың төрт қағидат топтары бар:
- сатып алушы - инвестордың мақсатына негізделген;
- өндіріспен байланысты;
- нарық айналасымен байланысты;
- неғұрлым тиімді пайдалану.
Арнайы объектіні бағалаған кезде жоғарыда келтірілген қағидаттардың
бірнешеуі пайдалануы мүмкін.
Сатып алушы - инвестордың мақсатына негізделген қағидаттар:
Пайдалылық қағидаты – бұл объектіні иеленушінің қажеттілігін
қанағаттандыру қабілеті. Пайдалылық – бұл потенциалды иеленушіге объектінің
табыс әкелу қабілеті.
Алмастыру қағидаты – бұл сатып алушының пайдалылығы және сапасы бірдей
объектінің біреуіне көп төлемеуіне негізделген. Бұл қағидат бағалаудың
үш амалында да қолданылады.
Күту қағидаты – бұл құнның болашақта түсетін табысқа байланысты
құрылуы. Бұл сатып алушы – инвестордың логикасын анықтайтын маңызды принцип
болып табылады. Қазіргі уақыттағы объектіге салынған ақша, болашақта
ақталатын табыс ретінде қайтарылуы керек. Бұл қағидатқа бағалаудағы табыс
амалы негізделген.
Өндіріспен байланысты қағидаттар:
Салым қағидаты –жеке компоненттің құны объект құнына салынған салым
арқылы өлшенеді.
Баланстанған қағидат – объектіден түсетін табыс максималды болуы үшін,
барлық өндіріс факторлары қатынаста болуы қажет.
Нарық айналасымен байланысты қағидаттар:
Сәйкестілік қағидаты – объектінің құны нарықтың талаптарына сәйкес
құрылады.
Сұраныс және ұсыныс қағидаты – объектінің бағасы сұраныс жоғарлаған
уақытта өседі, ал ұсыныс жоғарлаған уақытта төмендейді.
Бәсекелестік қағидаты – бірнеше сатушылардың арасында болатын
бақталастық. Бәсекелестік – максималды табыс пен экономиканың дамуының
негізі.
Өзгеріс қағидаты – объектінің құны уақыт өткен сайын және экономикалық
факторлардың әсерінен өзгеріп тұрады.
Барынша тиімді пайдалану қағидаты:
Белгілі бір уақытта объектіге жоғары таза табысты қамтамасыз ететін
нұсқауды пайдалану. Физикалық мүмкін, жеткілікті дәлелденген және қаржылық
жүзеге асыру мүмкіндігі бар және объектінің құнын жоғарлататын нұсқауды
пайдалану.
Бұл қағидат жан – жақты болып келген және бағалау қызметіне жататын
барлық қағидаттарды байланыстырады.
1.3. Бағалаудың мақсаты
Бағалау қызметінің негізгі мақсаты машиналар мен жабдықтарды, көлік
құралдарын иемденуі бойынша билік жүргізуге және пайдалануға, жеке
тұлғалар, заңды тұлғалар және мемлекет араларында құқықтық қатынастардың
туындауында байланысты машиналар мен жабдықтардың, көлік құралдарының құнын
анықтау болып табылады.
Машиналар мен жабдықтарды, көлік құралдарын бағалаудағы сұраныс
келесі жағдайларда туындайды:
1) көлік құралдары тобы бойынша негізгі қорларды қайта бағалау;
2) экспорттау және импорттау барысында кедендік құнын анықтау;
3) жекешелендіру;
4) сатып алу-сату, соның ішінде аукционды;
5) кепілді рәсімдеу;
6) жалға беру және лизингтік операциялар;
7) жарғылық капиталына салымдар ретінде рәсімдеу;
8) акционер салымдарын қоғамнан шығу барысында бөлу;
9) жоғалу, жою немесе зақымдану жағдайларынан сақтандыру;
10) зақымдану кезінде зиян құнын бағалау;
11) иелердің азаматтық жауапкершілігін сақтандыру;
12) сыйға беру (салық салу мақсаттары үшін);
13) мұрагерлік (салық салу мақсаттары үшін);
14) сот тәртібі бойынша мүліктерді бөлісу;
15) айырбастау шарты және бартерлік мәмілелер;
16) мүліктерді тәркілеу;
17) есептен шығару және қосымша пайдалану.
1.4. Бағалау процессі
Бағалау процессі бірнеше негізгі кезеңдерден тұрады:
1. Мақсатты анықтау. Тапсырыс беруші мен бағалаушының арасында
бағалаудың мақсатын анықтайды. Бағалау объектісі мен бағалау күні
анықталады. Бағалау күні – бұл есептеулерді жүргізу үшін арнайы бекітілген
күн.
2. Құнның түрін анықтау. Бұл кезеңде берілген жағдайда қарастырылатын
және есептелетін құнның түрі мен бағалаудың мақсатын салыстырады. Машиналар
мен жабдықтарды бағалағанда әр түрлі құнның түрлері пайдаланылады. Олардың
негізгісі нарықтық құн болып табылады.
3. Объект меншігін анықтау. Бұл кезеңде меншікті теңестіру мен
түгендеу тізімімен салыстыру болып табылады.
4. Ақпаратты жинау. Бұл жұмыстың ең күрделі кезеңі болып табылады.
Бағалаушы объектіні физикалық байқаудан өткізеді, объектінің жағдайын
сипаттайды, машинаның физикалық жағдайын талдайды, техникалық қызмет
көрсету әдістерімен танысады. Бұл машинаның жағдайын анықтауға мүмкіндік
береді.
Ақпаратты жинау кезеңі маңызды болып табылады. Өйткені, жұмыстың
нәтижесі жиналған мәліметтердің сапасына тәуелді.
Ақпаратты жинау кезеңінде үш бағыттағы мәліметтерге аса көп көңіл
бөлу қажет:
- бұл ағымдағы нақты көшірмені қайта өндіруге жұмсалған шығындар.
- машинаның жағдайы және тағайындалуы бірдей объектілердің сатылуы,
яғни сондай жабдықтың нарығын талдау.
- берілген меншіктің иесіне қаншалықты табыс әкелуі.
5. Тозуды талдау. Бұл кзеңде бағалаушы машинаның шынайы физикалық
жағдайын анықтау үшін тапсырыс берушіден алған мәліметтерді және өз
мәліметтерін талдайды. Белгілі бір дәрежеде тозған машинаның құны жаңа
машинаның құнынан едәуір төмен болады.
Объектінің жағдайын талдаған соң, бағалаушы жұмыстың ең маңызды
бөлігіне кіріседі, яғни есептеулер жүргізеді және объектінің құнын
бағалайды.
6. Бағалаудың әдістемесі. Машиналар мен жабдықтарды бағалауда үш амал
қолданылады: шығын, нарықтық және табыс амалдары.
1.5. Машиналар мен жабдықтарды бағалаудағы шығын амалы
Шығын амалымен бағалау объектісінің құнын анықтаған кезде, ең алдымен
жабдықты құрастыруға кеткен шығындарды есептейді. Шығын амалымен анықталған
құн әдетте нарықтық құнмен сәйкес келмейді. Өйткені, жабдықты құрастыруға
кеткен шығындарға пайдалылық, сапа және бәсекелестік себептері әсер
етпейді. Бірақ та, кейбір жағдайларда шығын амалын қолдану, арнайы
мақсаттарға арналған жабдықтарға, арнайы тапсырыстармен құрастырылған және
де нарықта ұқсас аналогтары жоқ жабдықтарды бағалау үшін жалғыз мүмкіндік
болып табылады.
Шығын амалымен анықталатын нарықтық құн – қайта өндіру құны болып
табылады.
Машиналар мен жабдықтарды шығын амалымен бағалау, келесі әдістер
арқылы жүзеге асады:
1) Біркелкі объект бағасы арқылы есептеу әдісі;
2) Машина құрылымын жекелей есептеу әдісі;
3) Шығындарды талдау және индекстеу әдісі;
4) Үлкейтілген нормативтер арқылы есептеу әдісі.
Біркелкі объект бағасы арқылы есептеу әдісі. Бұл әдісте бағаланып
жатқан объект үшін құрылымы жағынан, құрастырылған материалы және құрастыру
технологиясы жағынан ұқсас біркелкі объектіні таңдап алады. Таңдалып
алынған біркелкі объект басқа салада және де басқа мақсаттарда пайдаланылуы
мүмкін. Біркелкі объект нарықта белгілі бір сұранысқа ие болуы мүмкін және
де оның бағасы белгілі болуы қажет.
Біркелкі объектіні құрастыруға кететін шығындар, яғни оның өзіндік
құны бағаланып жатқан объектінің өзіндік құнына жақын болып келеді.
Біркелкі объектінің бағасы өзіндік құннан, кәсіпорынның таза
табысынан, табыс салығынан, саудадағы баға үстемесінен және қосылған құн
салығынан құралады. Біркелкі объектіні құрастырудың өзіндік құны төменгі
формулада көрсетілген:
,
(1.1)
Мұнда, біркелкі объектінің бағасы;
қосылған құн салығына мөлшерлеме;
табыс салығының мөлшерлемесі;
өнімнің пайдалылық көрсеткіші.
Ең күрделісі пайдалылық көрсеткішін анықтау болып табылады. Бұл
көрсеткіш нарықтағы біркелкі объектіге сұраныстың деңгейіне байланысты.
Мысалы,сұранысы жоғары өнімнің пайдалылық көрсеткіші 25 – 35 % құрайды.
Ал сұранысы орташа өнімнің пайдалылық көрсеткіші 10 – 25 %, сұранысы төмен
өнімнің пайдалылық көрсеткіші 5 – 10 % құрайды.
Бағаланып жатқан объектінің өзіндік құны біркелкі объектінің өзіндік
құны бойынша есептеледі және де салмағына, көлеміне түзетулер енгізіледі:
,
(1.2)
Мұнда, бағаланып жатқан объектінің құрылымының салмағы;
біркелкі объектінің құрылымының салмағы.
Бағаланып жатқан объектінің қайтадан қалпына келтіру құны төмендегі
формула бойынша анықталады:
.
(1.3)
Бұл формулада пайдалылық көрсеткіші бағаланып жатқан объектінің
өтімділік дәрежесіне сәйкес келуі керек. Сұранысы төмен объектілерді
бағалағанда, олардың құнын өзіндік құн деңгейіне сәйкес қабылдайды.
Мысал 1.1. Арнайы жабдықтың қайтадан қалпына келтіру құнын анықтау
қажет. Арнайы жабдық жеке тапсырыс бойынша құрастырылған және де нарықта
ұқсас аналогтары жоқ. Арнайы жабдықтың көлем өлшемі .
Біркелкі объект ретінде көлем өлшемі арнайы жабдық таңдалып
алынды. Арнайы жабдықтың бағасы 5000 теңге құрайды. Пайдалылық
коэффициентін 0,25 – ке қабылдаймыз. Біркелкі объектінің өзіндік құнын
(1.1) – формуламен анықтаймыз:
теңге.
Бағаланып жатқан объект пен біркелкі объект көлемінің арасындағы
айырмашылығына түзету енгізу арқылы, бағаланып жатқан объектінің өзіндік
құнын (1.2) - формуламен анықтаймыз:
теңге.
Машина құрылымын жекелей есептеу әдісі. Бұл әдіс нарықта бағалары
белгілі және сатып алуға болатын, бірнеше құрама бөлшектерден құрастырылған
жабдықтар үшін қолданылады. Бұндай жабдықтардың құрылымы қарапайым және де
тұтынушының өзі де құрастыра алуы керек. Мысал ретінде компьютерлерді және
бірнеше жабдықтардан тұратын технологиялық бағытты қарастыруға болады.
Берілген әдіс келесі кезеңдерден тұрады:
1) Бағаланып жатқан жабдықтың құрамын талдайды және де жекелей сатып
алуға болатын негізгі бөлшектердің тізімін құрастырады.
2) Әр бөлшектердің бағасы туралы мәліметтер жиналады.
3) Жиналған баға туралы мәліметтерді объектінің өзіндік құнын анықтау
үшін пайдаланады:
,
(1.4)
Мұнда, бөлшектердің жалпы құны;
құрастыруға жұмсалатын шығындар коэффициенті 0,3-0,4 – ке тең.
Содан кейін қайтадан қалпына келтіру құнын анықтайды:
. (1.5)
Мысал 1.2. Ауыр жұмыс орындарында қолданылатын ауаны тазарту
жабдығының өзіндік құнын есептеу қажет. Жабдық арнайы тапсырыс бойынша
құрастырылған және де нарықта ұқсас аналогы жоқ.
Бағаланып жатқан жабдықтың негізгі өлшемдері:
1) Көлем өлшемі - ;
2) Жалпы салмағы - ;
3) Жұмыс істеу қуаты -
Жабдықтың құрамындағы негізгі үш бөлшекті қарастырамыз:
1) Ауаны тазартатын блок;
2) Металлды құрылым;
3) Жарық түсіруші құрал.
Автотрансформатор, реле тағы да басқа ұсақ бөлшектер есепте
ескерілмейді.
Әр бір негізгі бөлшек үшін біркелкі объектілерді таңдап аламыз.
Ауаны тазартатын блок сүзгіш жабдық ретінде жұмыс атқарады. Оның
жұмысын төрт ауаны тазартатын КН 204 маркалы жабдықтар атқара алады. Мұндай
төрт жабдықтың құны:
теңге.
Металлды құрылымның таза салмағы . металлдың бағасы 2000
теңге құрайды. Металлға жұмсалатын шығын:
теңге.
Жарық түсіруші құралға ұқсас аналог ретінде ЛПО 2 х 240 маркалы жарық
түсіруші құрал алынды. Оның бағасы 65 000 теңге құрайды.
Негізгі бөлшектердің жалпы құны:
теңге.
Құрастыруға жұмсалатын шығындарды ескере келе, жабдықтың өзіндік құнын
(1.4) – формуламен анықтаймыз:
теңге.
Пайдалылық көрсеткіші 3 % жабдықтың қайтадан қалпына келтіру құнын
(1.5) – формуламен анықтаймыз:
теңге.
Шығындарды талдау және индекстеу әдісі. Бағалау тәжірибесінде
жабдықтың ескі құнын немесе бағасын қазіргі уақыттағы құнға немесе бағаға
арнайы түзету индекстері арқылы келтіру тәсілі жиі қолданылады. Егер де
бағаланып жатқан жабдықтың қазіргі уақытқа дейінгі баға индекстері белгілі
болса, онда объектінің бағасын тікелей индекстейді. Бұл әдіс индекс
коэффициенттері арқылы негізгі қорларды қайтадан бағалаған кезде
қолданылады.
Жабдықты құрастыруға кететін шығын көрсеткішінің мәнін қазіргі уақытқа
келтіру үшін, сол көрсеткішті түзету индекстеріне көбейту қажет. Түзету
индексі – бұл бағалау мерзіміндегі баға индексінің бастапқы кезеңдегі баға
индексіне қатынасын айтады.
Жабдықтың өзіндік құнын формула бойынша анықтайды:
, (1.6)
Мұнда, объектінің бастапқы құны.
Өзіндік құнның құрылымы экономикалық элементтер арқылы, яғни
шығындалатын ресурстар арқылы анықталады. Тәжірибе мақсатында өзіндік құнға
жататын шығындарды төрт экономикалық элемент арқылы топтауға болады. Олар:
материалдар, қуат қорлары, еңбек ақы, амортизация. Өзіндік құнның құрамын
бағалаған кезде жыл сайынғы статистикалық берілгендер қолданыла алады.
Пайыз қатынасы арқылы құрамында көрсетілген төрт экономикалық элементтерді
есептейді.
Индекстелген шығындарды қосу арқылы объектінің өзіндік құнын
есептейміз. Кейін формула арқылы өзіндік құнды құнға айналдырамыз.
Мысал 1.3. Арнайы станоктың 1993 жылы наурыз айындағы баланстық құны
3 423 теңге құрайды. Бағалау мерзімі 1996 жылдың маусым айы. Станоктың
қайтадан қалпына келтіру құнын анықтау қажет.
Экономикалық элементтердің пайыз көрсеткіші бойынша өзіндік құндағы
құрылымы:
Материалдар (М) – 46 %;
Қуат қоры (Қ) – 12 %;
Еңбек ақы (Е) – 28 %;
Амортизация (А) – 14 %.
Бастапқы кездегі пайдалылық көрсеткіші 20 % станоктың өзіндік құнын
(1.6) – формуламен анықтаймыз:
теңге.
Есептің мәні кестеде 1.1 - кестеде көрсетілген:
Кесте 1.1
Көрсеткіштер Экономикалық элементтер
М Қ Е А
Экономикалық элементтер 1090 284 664 332
бойынша шығындар
Бастапқы кездегі баға 2,01 2,22 23,6 2,1
индексі
Қазіргі уақыттағы баға 130,57 161,39 837,2 121,43
индексі
Кесте 1.1 жалғасы
Түзетуші индекс 64,96 72,70 35,47 57,82
Бағалау күніндегі 70806,62 20646,2923555,1219197,50
экономикалық элементтер
бойынша шығындар
Бағалау күніндегі өзіндік 134206
құн
Бағалау күніндегі қайтадан 158607
қалпына келтіру құны
(пайдалылық көрсеткіші 10
%)
Өзіндік құнды үлкейтілген нормативтер арқылы есептеу әдісі. Егер де
жабдықтың құрылымдық құжаты бар болса, онда өзіндік құнды үлкейтілген
нормативтер бойынша есептеуге болады. Бағалаушы жаңа объектінің құнын
калькуляция арқылы есептей алмайды. Өйткені, өндіріс процессі жайлы үлкен
көлемдегі ақпарат қажет. Бірақ та, жаңа жабдықтардың өзіндік құнын
үлкейтілген нормативтер арқылы есептеуге болады. Ол үшін машиналар мен
жабдықтарды құрастырып шығаратын кәсіпорындардан ақпараттарды жинау және
талдау қажет.
Құрылысты жобалау және зерттеу ұйымдарында жаңа жабдық түрлерін
шығару үшін өзіндік құнды үлкейтілген нормативтер бойынша есептеу әдісі жиі
қолданылады. Нормативтік шығындарға бірлік факторға әсер ететін шығындарды
сипаттайтын көрсеткішті жатқызады. Үлкейтілген нормативке бірнеше
шығындардың қосындысын жатқызады.
Әр түрлі өндіріс саласынада өзіндік құнды үлкейтілген нломативтер
арқылы есептеу әдісі қолданылады.
Бір жабдықты құрастырып шығаруының өзіндік құны:
, (1.7)
Мұнда, негізгі материалдарға жұмсалатын шығын;
жинақтаушы өнімдерге жұмсалатын шығын;
жұмыскерлерге төленетін еңбек ақы;
өндірістегі жанама шығындар.
Материалдарға жұмсалатын шығынды формула бойынша есетеуге болады:
, (1.8)
Мұнда, 1 тонна өнімге жұмсалатын материалдық шығындар.
өнімнің массасы, тонна.
Материалды шығындар – бұл нормативті материалдық шығындар. Олардың
техникалық ұқсас жабдықтарды шығаруға кететін шығындарды талдау арқылы
есептейді.
Жинақтаушы өнімдерге жұмсалатын шығынды формула бойынша есетеуге
болады:
, (1.9)
Мұнда, жинақтаушы өнімдерге жұмсалатын шығын.
жинақатушы өнімнің саны.
1.6. Машиналар мен жабдықтарды бағалаудағы нарықтық амал
Нарықтық амал қайталама нарығы дамыған машиналар мен жабдықтар үшін
пайдаланылады. Бұл әдістің негізі, машиналар мен жабдықтардың қазіргі
жағдайындағы нарықтық құнын анықтау болып табылады. Негізгі қолданатын
қағидаты – салыстыру болып табылады. Ол үшін қайталама нарығындағы ұқсас
аналогтар таңдалып алынады. Салыстыру элементтеріне мыналар жатады:
1. Объектінің жұмыс істеу уақыты;
2. Техникалық жағдайы;
3. Орналасу жері;
4. Нарықтық жағдай;
5. Бағасы;
6. Сапасы;
7. Көлем өлшемдері;
8. Сатылу уақыты.
Нарықтық амал келесі кезеңдерден тұрады:
1. Жабдыққа сәйкес нарықты зерттеу және берілген нарықта таяуда ұқсас
аналогтың сатылуы туралы мәліметтерді жинау. Бағалаудың нақтылығы жиналған
мәліметтердің санына және сапасына байланысты.
2. Мәліметтерді тексеру. Ұқсас аналогтардың сатылу уақыты, физикалық
және басқа да сипаттамасы туралы мәліметтердің шынайылығын тексереді.
3. Бағаланып жатқан объектіні ұқсас аналогтармен салыстыру арқылы
айырмашылықтарды анықтайды;
4. Ұқсас аналогтардың бағаларын талдау арқылы және де түзетулерді
енгізу арқылы бағаланып жатқан объектінің құнын есептейді.
Нарықтық амалға негізделген бағалаудың нәтижесі таңдалып алынған
ұқсас аналогтарға байланысты. Ұқсас аналог ретінде жұмыс істеу атқарымы
бірдей объектілер таңдалып алынады. Екі салыстырылып жатқан объектілердің
сипаттамасы және жұмыс істеуі бір классификациялық түрге жату керек. Екі
салыстырылып жатқан объектілердің құрастырылуы бірдей болу керек.
Машиналар мен жабдықтарды нарықтық амалмен бағалағанда – тікелей
салыстыру және статистикалық модельдеу әдістері қолданылады.
Тікелей салыстыру әдісі бағаланып жатқан объектілерге жақын бірнеше
ұқсас аналогтар болған кезде пайдаланылады. Машиналар мен жабдықтардың
құнын төмендегі формула бойынша анықтайды:
, (1.10)
Мұнда, аналогтың бағасы;
аналогтың бағасын бағалау мерзіміне келтіру коэффициенті;
аналогтың физикалық тозу коэффициенті;
бағаланып жатқан объекті мен ұқсас аналогтың арасындағы
айырмашылықты ескеретін коэффициент;
қосымша құралдардың бағасы.
Түзету коэффициенттерін енгізу қанағаттанарлық нәтиже береді. Егер де,
бағаланып жатқан объект пен ұқсас объектінің техникалық параметрлерінде
20 % - ға дейін айырмашылық болса.
Түзетулерді енгізудің мақсаттары;
- техникалық салыстыруға енгізетін түзетулер;
- сатылу шарты бағаларының айырмашылығына енгізетін түзетулер.
Тәжірибеде бағаланып жатқан объектілерге таңдалып алынған
аналогтардың өнімділігіне, жұмыс істеу қуатына айырмашылықтары болады.
Түзетулерді формула бойынша көрсетуге болады:
, (1.11)
Мұнда, салыстырылып жатқан объектілердің бағасы;
өнімділігі, жұмыс істеу қуаты немесе басқа параметрі;
нақты бір техникалық жабдыққа тәуелді дәреже көрсеткіші немесе
бағаны тежейтін коэффициент.
Формулада көрсетілген дәреже көрсеткіші арнайы зерттеулер мен
тәжірибелерде анықталған. Мысалы, орташа қуатты тракторлар үшін – 0,72,
эксковаторлар үшін – 0,8 тағы да басқа. Ұқсас аналогтардың бағалары және
параметрлері белгілі болса, дәреже көрсеткішін формуламен
логарифмдеу арқылы анықтауға болады:
,
бұдан . (1.12)
Кем дегенде екі объектінің бағасы мен параметрлерін анықтағаннан
кейін, дәреже көрсеткішін анықтауға болады.
Бірнеше параметрлер болған жағдайда күрделі математикалық
тәуелділікті пайдалану қажет. Өйткені, сол параметрлер машиналар мен
жабдықтарды өндіріп шығару кезінде шығынға және де бағаға қатты әсер етеді.
Ол үшін баға үлгілерін пайдаланады. Олар объектінің параметрі мен бағаны
байланыстыратын математикалық мәнді көрсетеді. Параметрлік баға үлгілерін
құрастыру үшін корреляционды – регрессионды талдау әдісі пайдаланылады.
Ірі фирмаларда бұл әдіс қазіргі шығаратын өнімдерге қарағанда, параметрі
үлкен өнімдерді шығаруға кететін шығындарды анықтауға мүмкіндік береді.
Бағаның өз параметріне тәуелділігі:
, (1.13)
Мұнда, өнімнің бағасы;
параметрлер.
Сатылу шарты бағаларының айырмашылығына енгізетін түзетулерге:
саудаға, сату күніне, төлем талаптарына енгізілетін түзетулер жатады.
Саудаға түзету. Бұл бастапқы құннан болған шегерім. Шегерімнің мөлшері
көптеген факторларға байланысты анықталады. Бұл факторларға өндірістегі
шығындардың көлемі, коммерциялық және валюта тауекелділігін жою шамасы,
құрастырып шығарғанда болатын қатерліктер жатады.
Бағаның өсуі және шегерімдер субъективті сипаттамаға байланысты. Оның
барлығы объективті факторларды зерттеуді қажет етеді. Олардың маңыздысы:
- тауар нарығының конъюнктурасы;
- өндірістегі шығындардың калькуляциясында болатын қателіктердің
тәуекелділігі.
- жабдықты құрастырып шығырғандағы монополияның дәрежесі және
бәсекелестердің бағасы.
Бағаның өсуіне кәсіпорынның қаржылық жағдайы, дүниежүзілік нарықтағы
беделі, тұтынушыға қатынасы, мемлекеттегі экономикалық және ішкі саяси
жағдайы сияқты факторлар әсер етеді.
Саудадағы шегерімнің мөлшерін анықтау үшін бағаны құрайтын факторларды
талдау қажет.
Сату күніне түзету. Бұл түзетулерді енгізудің қажеттілігі нарықтағы
жағдайдың өзгеруіне байланысты. Сатылу күні бағалау күнінен неғұрлым алыс
болса, соғұрлым нарықтағы жағдай мен бағалар өзгереді. Сондықтан, сатылу
күнінен бастап бағаның серпінін талдау қажет. Түзетудің мөлшерін индекс
немесе тренд арқылы анықтайды және де оған инфляцияның деңгейін ескеру
қажет.
Индекс – бұл бағаның қозғалуындағы негізгі беталысты анықтауға
мүкіндік беретін маңызды көрсеткіш.
Әрбір уақытта сатылу күні бағалау күніне максималды жақын болуы
қажет.
Төлем талаптарына түзету. Төлем талаптары коммерциялық сатылу шартын
сипаттайды. Мысалы, нақты сатылу мен несие арқылы сатылуды салыстырсақ,
мынадай шарттарды ескреу қажет:
- нақты төлем шартымен сатып алынған объектінің бағасын көбейту;
- керісінше, несие шарты арқылы сатып алынған объектінің бағасын
төмендету.
Олай болса, салыстырылып жатқан сатылымдар немесе ұсыныстардың
коммерциялық шартын салыстыру арқылы олардың айырмашылықтары анықталады,
сәйкесінше түзетулер енгізіледі.
1.7. Машиналар мен жабдықтарды бағалаудағы табыс амалы
Табыс амалы ақша ағымын тікелей капитализациялау, ақша ағымын
дисконттау және тиімділігі бірдей аналог әдістерінен тұрады.
Табысты капитализациялау әдісі. Бизнесті бағалауда бұл әдіс кеңінен
қолданылады. Өйткені, ақша ағымын дисконттау әдісіне негізделген сенімді
болжамды құру қиындық туғызады. Ал ақша ағымын капитализациялау әдісі
бизнестің тұрақты дамуында қолданылады. Ақша ағымын тікелей
капитализациялау әдісінде ең бастысы таза табысты және капитализация
коэффициентін анықтау қажет. Таза табыс – бұл потенциалды жалпы табыстан
барлық шығындарды, тозу мен амортизация, пайыз және салық төлемдерін алып
тастағаннан кейінгі табыс болып есептеледі.
Потенциалды табысты бағалағанда, ең маңыздысы уақыт аралығын
таңдау
болып табылады. Көптеген кәсіпорындардың соңғы бес жылдағы қызмет нәтижесін
талдағанда, тұрақты тенденцияны анықтауға болады.
Таза табысты есептеген кезде, орташа арифметикалық, орташа өлшемді,
тікелей трендтік әдістері қолданылады.
Жоғарыда айтылған әдістерді мысал ретінде келтірейік.
Айталық, кәсіпорынның келесідей табыстары бар:
1-жыл – 50 000;
2-жыл – 56 000;
3-жыл – 63 000;
4-жыл – 69 000;
5-жыл – 76 000.
Орташа арифметикалық әдіс бойынша есептегенде:
доллар құрайды.
Орташа өлшемді әдіс бойынша есептегенде салмақ коэффициенттері
қолданылады (1.2 - кесте):
Кесте 1.2
Орташа өлшемді таза табысты есептеуге арналған берілгендер
Таза табыс, Салмақ Нәтижесі,
долл. коэффициенті доллар
50 000,00 1 50 000
56 000,00 2 112 000
63 000,00 3 189 000
69 000,00 4 276 000
76 000,00 5 380 000
Барлығы 15 1 007 000
Орташа өлшемді таза табыс мынаған тең:
доллар құрайды.
Тікелей трендтік әдіс бойынша есептеуге арналған байланыс:
, (1.14)
Мұнда, жылғы таза табыс;
жылғы салмақ;
және коэффициенттері төменде көрсетілген мәндер бойынша
анықталады:
; (1.15)
, (1.16)
Мұнда, байқау кезеңдерінің саны;
Сандық берілгендерді қойғанда мына мәнді аламыз (1.3 – кесте):
Кесте 1.3
X Y, доллар Х² XY, доллар
1 50 000,00 1 50 000
2 56 000,00 4 112 000
3 63 000,00 9 189 000
4 69 000,00 16 276 000
5 76 000,00 25 380 000
Барлығы 15 314 000,00 55 1 007 000
;
.
доллар.
Келтірілген мысалдарға талдау жүргізу арқылы бағалаушы әр бір
жағдайда неғұрлым қолайлы әдісті өзі анықтап алады.
Келесі кезең капитализация коэффициентін анықтап алу болып табылады.
Капитализация – бұл табыс ағымын капитализация коэффициентіне бөлгенде құн
көрсеткішіне айналуы. Капитализация коэффициенті кәсіпорынның табысының
тұрақтылығымен анықталады. Төмен капитализация коэффициенті тұрақты
табыстың өсуіне сәйкес болады. Ал керісінше, табыс тұрақты болмаған
жағдайда капитализация коэффициенті өседі.
Машиналар мен жабдықтарды капитализация әдісімен бағалағандағы
негізгі кезеңдері:
1. Өндіріс жүйесін, бағалауға қажет машиналар жиынтығын бөліп көрсету
қажет. Сол жүйені пайдаланғанда түсетін таза табысты анықтау.
2. Жерге қатысты таза табыс бөлігін анықтау қажет:
, (1.17)
Мұнда, жердің ағымдағы құны;
жердің капитализация коэффициенті.
3. Ғимараттар мен құрылмаларға қатысты таза табыс бөлігін анықтайды:
, (1.18)
Мұнда, ғимараттар мен құрылмалардың ағымдағы құны;
ғимараттар мен құрылмалардың капитализация коэффициенті.
Оны төмендегі мәні бойынша анықтауға болады:
, (1.19)
Мұнда, капиталды қайтару коэффициенті.
4. Қалдық әдісімен машина жиынтығына қатысты таза табыс бөлігін
анықтайды:
, (1.20)
Мұнда, 1 - кезеңде анықталған жүйенің таза табысы.
5. Тура капитализациялау әдісімен машиналар жиынтығының құнын
есептейді:
, (1.21)
Мұнда, дисконт мөлшерлемесі.
амортизация коэффициенті (капиталдың қайтарылуы).
Машиналар мен жабдықтардың амортизация коэффициенті өтем қоры
факторының үлгісі арқылы анықталады:
, (1.22)
Мұнда, машиналар мен жабдықтардың нормативті қызмет ету мерзімі.
6. Машина жиынтығының құрамынан жеке жабдықтың құнын анықтау үшін
үлес коэффициентін пайдаланады:
, (1.23)
Мұнда, машиналар мен жабдықтардың үлес коэффициенті. Машина
жиынтығындағы баланстық құнның үлесіне тең.
Мысал 1.4. Тікелей капитализациялау әдісімен нан пісіруші
жабдықтың құнын анықтау қажет. Егер де:
Жабдықты падаланудан түсетін жылдық таза табысы – 5000 доллар
құраса.
Жылдық дисконт мөлшерлемесі ;
Амортизация коэффициенті .
Жабдықтың құны мынаған тең:
доллар.
Ақша ағымын дисконттау әдісі. Бұл әдістің артықшылығы көп. Өйткені,
бұл әдісте кәсіпорынның болашақ табысы болжамдалады, яғни инвестордың
қызығушылығын туғызады. Болжамдалған табысты анықтағанда инвестордың
тәуекелділігі, инфляцияның қарқыны, нарық конъюнктурасының өзгеруі дисконт
мөлшерлемесі арқылы есептеледі.
Берілген әдіс кәсіпорынның нақты нарықтық құнын анықтауға мүмкіндік
беретіні жайлы шетел тәжірибесінде көрсетілген. Бірақ та, нақты болжам
жасау мәселесі тәжірибеде кеңінен пайдалануға қиындықтар тудырады.
Машиналар мен жабдықтарды дисконттау әдісімен бағалағанда төмендегі
шарттар атқарылады:
1. Жұмыс істеп жатқан өндіріс немесе коммерциялық жүйеден бағаланып
жатқан машина жиынтығын жеке бөлу арқылы таза табысты анықтау.
Таза табыс – бұл жалпы табыс пен өндірістік шығындар арасындағы
айырмашылықты айтады.
Бұл әдістің негізі ақша ағымын бес жылға болжамдау болып табылады. Ең
алдымен орташа өлшемді табыс есептеледі:
. (1.24)
Мұнда, кәсіпорынның нашар жағдайларда жұмыс істеу себебінен
болатын тиімсіз табысы;
мүмкін жағдайларда құрастырылған болжам;
кәсіпорынның тиімді табысы.
Содан кейін шығындарды болжамдайды. Негізгі капитал мен болжамдалған
капитал салымынан амортизациялық аударымдардың мөлшерін
есептейді. Содан кейін, әкімшілік шығыстары мен қызмет көрсету шығыстары
анықталады.
Дисконттау әдісін пайдаланғанда ең маңыздысы инвестициялық талдау
болып табылады. Мысалы, таза айналым капиталының артықшылығы кәсіпорынның
нарықтық құнын үлкейтеді, ал жетіспеушіліктердің орнын толтыру қажет.
Сондықтан, ол нарықтық құнды кемітеді.
Капиталды активтерді бағалағанда дисконт мөлшерлемесі формуламен
анықталады:
, (1.25)
Мұнда, дисконт мөлшерлемесі немесе инвестордың меншікті капитал
табысына мөлшерлеме;
табыстың тәуекелсіз мөлшерлемесі;
жүйелі тәуекелдің өлшемі.
орташа нарықтық табыс мөлшерлемесі;
тәуелді активке салым үшін нарықтық сыйлықақы.
Белгілі номиналды мөлшерлемені шынайы мөлшерлемеге аударғанда,
инфляцияны ескеру арқылы анықтайды:
, (1.26)
Мұнда, табыстың шынайы тәуекелсіз мөлшерлемесі;
табыстың номиналды тәуекелсіз мөлшерлемесі;
инфляция қарқыны.
Бизнесті бағалауда меншікті және қарызды капиталдан түсетін ақша
ағымын пайдаланғанда, төменгі формула бойынша анықталады:
, (1.27)
Мұнда, компания капиталындағы меншікті капиталдың үлесі;
қарыз капиталының үлесі;
және меншікті және қарыз капиталына табыс мөлшерлемесі.
Содан кейін, меншіктенушінің болжау кезеңінің соңында түскен табыс
мөлшері анықталады. Бұл мөлшер Гордон үлгісі арқылы анықталады:
, (1.28)
Мұнда, болжау кезеңінің соңындағы табыс мөлшері;
бірінші жылы түсетін ақша ағымы;
дисконт мөлшерлемесі;
ұзақ мерзімді ақша ағымының өсу қарқыны.
2. Өндіріс жүйесінің ағымдағы құнын анықтайды:
, (1.29)
Мұнда, барлық жүйенің жұмыс істеуінен түсетін таза табысы;
дисконт мөлшерлемесі;
машина жиынтығының соңғы - жылғы қалдық құны.
Келтірілген формуланы жеңілдету үшін Ақша бірлігінің алты функциясы
кестесін пайдаланады. Онда мына мән орындалады:
, (1.30)
Мұнда, аннуитеттің ағымдағы құны;
3. Жалпы жүйеден жердің, ғимараттар мен құрылмалардың құнын алу
арқылы машина жиынтығының құнын анықтайды:
, (1.31)
4. Үлестік коэффициент арқылы машина жиынтығынан жеке жабдықтың
құнын анықтауға болады:
, (1.32)
Мұнда, бағаланып жатқан машина немесе жабдықтың үлестік
коэффициенті.
Тиімділігі бірдей аналог әдісі. Бұл әдісте жұмыс істеу атқарымы
бірдей, бірақ техникалық сипаттамасы жағынан айырмашылығы бар атқарымы
ұқсас
аналог таңдалып алынады.
Тиімділігі бірдей аналог әдісінде объектінің әкелетін табысы
бағаланады.
Бірақ, толық көлемде емес, тек қана бағаланып жатқан объектінің табысы мен
атқарымы бірдей аналогтың табысы арасында болатын айырмашылық бөлігіне.
Объектінің құны төмендегі формула бойынша есептеледі:
, (1.33)
Мұнда, бағаланып жатқан объектінің құны;
базисті объектінің құны;
базисті объектінің жылдық шығыны;
бағаланып жатқан объектінің жылдық шығыны;
базисті объектінің амортизация коэффициенті;
бағаланып жатқан объектінің амортизация коэффициенті;
базисті объектінің өндіретін жылдық өнім көлемі;
бағаланып жатқан объектінің өндіретін жылдық өнім көлемі.
Мысал 1.5. Икемді өндіріс модулінің төмендегі берілгендері
бойынша құнын анықтау қажет:
1. Базисті модуль элементтерінің құны:
Металлкесуші станок – 75 000 доллар;
Робот – 25 000 доллар;
Жүктейтін жабдық – 12 000 доллар;
Бөлшектерді өндіретін жабдық – 8 000 доллар.
2. Базисті және бағаланып жатқан объектілердің өндіретін жылдық өнім
көлемі:
мың бөлшек және мың бөлшек.
3. . Базисті және бағаланып жатқан объектілердің жылдық шығыны:
мың доллар және мың доллар.
4. Дисконт мөлшерлемесі .
Модульдердің 7 жыл жұмыс істеу мерзіміндегі амортизация коэффициенті:
; .
Бағаланып жатқан объектінің құнын (1.33) – формуламен анықтаймыз::
мың доллар.
2-тарау. ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ МАШИНАЛАР МЕН ЖАБДЫҚТАРДЫҢ ТОЗУЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ АНЫҚТАУ
ӘДІСТЕРІ
2.1. Жалпы мәліметтер
Физикалық тозудың коэффициенттерін анықтаудың келесі әдіс
топтары бар:
- сарапшылық;
- экономико – статистикалық;
- тәжірибелі – аналитикалық талдау.
Сарапшылық топ әдістері сарапшылардың немесе бағалаушылардың
техникалық жабдық және машиналардың нақты техникалық жағдайы туралы
қорытындыға негізделген деректерден тұрады:
- сыртқы түрі;
- пайдалану режимі;
- сыртқы ортаның жағдайы;
- техникалық қызмет көрсету және жөндеу уақыттары.
Сарапшылық әдісті қолданғанда бағалап жатқан техникалық
жабдықтар мен машиналардың пайдалану сипаттамасы және құрылымы туралы
жоғары деңгейдегі білім қажет. Берілген әдістерге мыналар жатады:
- тиімді пайдалану уақытына байланысты әдіс;
- машина жағдайын сараптамалау әдісі.
Экономико – статистикалық әдіс жабдық туралы экономикалық
көрсеткіштер мен пайдалану сипаттамасы жайлы шынайы мәліметтердің бар
болған жағдайында қолданылады. Берілген топ әдістеріне мыналар жатады:
- табыстың кемуіне негізделген әдіс;
- жөндеу цикліне байланысты әдіс.
Тәжірибелі – аналитикалық талдау тобының әдістерін
пайдаланғанда
жабдықтарды дәлдікке, дұрыс қызмет атқаруына сынақ жүргізу қажет және
де нормативті – техникалық құжаттардың бар болуы қажет. Берілген топ
әдістеріне мыналар жатады:
- тұтыну қасиетінің төмендеуіне байланысты әдіс;
- машина құрылымын жекелей есептеу әдісі;
- тікелей анықтау әдісі.
Физикалық тозудың коэффициентін анықтайтын әдістерді пайдалану
бағалаудың мақсатына, бағалап жатқан жабдықтың құнына, бағалап жатқан
жабдық туралы мәліметтердің толық болуына тәуелді. Әрбір нақты жағдайда
бағалаушының өзі мына немесе басқа әдісті қолдану қажеттілігіне және
мүмкіндігіне қорытынды жасау керек.
2.2. Тиімді пайдалану уақытына байланысты әдіс
Тиімді пайдалану уақыты – бұл машиналар мен жабдықтардың техникалық
жағдайымен және пайдалылығымен анықталатын пайдалану уақыты.
Тиімді пайдалану уақытына байланысты әдіс техникалық диагностика
әдісі көмегімен жабдықтардың қалған жұмыс істеу мерзімін анықтау
мүмкіндігі ұйғарымына негізделген. Нормативті және қалдық жұмыс істеу
мерзімін біле тұра, жабдықтың тиімді пайдалану уақытын мына формула бойынша
есептеуге болады:
(2.1)
Мұнда, – жабдықтың тиімді пайдалану уақыты;
– жабдықтың нормативті жұмыс істеу мерзімі;
– жабдықтың қалдық жұмыс істеу мерзімі.
Қалдық жұмыс істеу мерзімі – бұл машиналар мен технологиялық
жабдықтардың өндіріп жатқан өнім құнына үлесін енгізуге қалған уақыт
аралығы.
Нормативті жұмыс істеу мерзімі – бұл машиналар мен технологиялық
жабдықтардың өндіріп жатқан өнім құнына үлесін енгізетін уақыт аралығы.
Нормативті жұмыс істеу мерзімі машиналар мен технологиялық
жабдықтардың құжаттарымен немесе амортизацияның есептелген шамасымен
анықталады, ал қалдық жұмыс істеу мерзімі – сарапшылық түрде арнайы
мамандардың қатысуымен анықталады. Қалдық жұмыс істеу мерзімі туралы
мәліметтер жоқ болса, машиналар мен техникалық жабдықтардың шынайы жұмыс
істеу уақытына тең, тиімді пайдалану уақытына байланысты мәні қабылданады
.
Шынайы жұмыс істеу уақыты – бұл жабдықты өндіріп шығару
кезінен бастап көрсететін уақыты. Егер де жабдықтың жүктемесі туралы
мәліметтер бар болса, онда тиімді пайдалану уақытын мына формула бойынша
анықтауға болады:
Мұнда, – жабдықтың тиімді пайдалану уақыты;
– жабдықтың шынайы жұмыс істеу уақыты;
– жабдықтың жүктеме коэффициенті.
Физикалық тозу коэффициенті мынаған тең:
(2.2)
Тиімді және шынайы жұмыс істеу уақытын байланыстыратын
келесі
түрлері бар:
1)
2)
3)
жағдайы келесі кездерде пайда болады:
1) Жабдықтың пайдалану қабілеті техникалық құжаттарда
қарастырылғаннан төмен болған жағдайда.
2) Кейбір уақыт аралығында жабдықты пайдалануды тоқтатқан жағ- дайда;
3) Жабдықтың дизайны қазіргі заманға сай;
4) Жабдық толық жөндетілген немесе жаңартылған;
5) Нарықта ұқсас жабдықтардың жетіспеуі.
жағдайы машиналар мен жабдықтардың пайдалануы шығарушы
зауыттың техникалық шарттарына тура сәйкес кезінде пайда болады және де
пайдалану уақытында берілген технология саласында еш бір жетілдіру болмаған
жағдайда, яғни функционалды тозу нөлге тең және жабдықтың құнын өзгертетін
сыртқы себептердің, яғни экономикалық тозудың жоқ болуы.
жағдайы келесі кездерде пайда болады:
1) жабдықты техникалық шарт ережелерінің бұзуымен пайдаланды.
2) техникалық жөндеу уақытымен орындалған жоқ.
3) берілген салада технология жетілдірілген.
4) берілген нарық сегментінде ұсыныс көбейген.
Тиімді пайдалану уақытын анықтаған кезде оны өзгертетін себептерді
нақты бөлу қажет, өйткені олар әр түрлі тозудың түрлерімен байланысты
(физикалық, функционалды немесе экономикалық).
Егер де жабдықты бағалаған кезде, кейбір уақытта бағалаушы
болған жағдайды қадағалайды. Онда бағалау жүргізгенде жабдықтың келесі
уақыттағы жағдайы сол немесе басқа нұсқаларға сәйкес келуі мүмкін. Екі
бағалаудың арасында жабдықты толық сапалы жөндеуден өткізу шынайы
пайдалану уақытын хронологиялық өсіргенде, тиімді пайдалану уақытын
төмендетуі мүмкін. Керісінше, техникалық қызмет көрсету және жөндеу
кешенін қадағаламау, уақытында толық жөндеуден өткізбеу, екі бағалау уақыты
арасында тиімді пайдалану уақыты шынайы пайдалану уақытынан тез өсе
бастайды.
Мысал 2.1. Жабдықтың нормативті жұмыс істеу мерзімі жыл.
Сараптама жүргізу нәтижесінде қалдық жұмыс істеу мерзімі жыл.
Физикалық тозу коэффициентін анықтау қажет.
Шешімі:
1. Тиімді пайдалану уақытын (2.1) формуласы бойынша
есептейміз:
2. Физикалық тозу коэффициентін (2.2) формуласы бойынша
есептейміз:
Мысал 2.2. Металл кесуші станоктың нормативті жұмыс істеу
мерзімі жыл. Станок 1996 жылдың желтоқсанында пайдалануға берілді.
Толық емес жүктеменің нәтижесінде станоктың тиімді пайдалану уақыты шынайы
пайдалану уақытынан 30 % төмен болып шықты. Бағалау күні – 2000 жылдың
маусымы. Станоктың физикалық тозу коэффициентін анықтау қажет.
Шешімі:
1. 1996 жылдың желтоқсанынан 2000 жылдың маусымына дейін 42 ай
өтті. Олай болса, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz