Қазақстан Республикасының акционерлік қоғамдары
Кіріспе
1 Акционерлік қоғамдардың түсінігі мен ерекшеліктер
1.1 Акционерлік қоғамның түсінігі
1.2 Акционерлік қоғамдар институтының қалыптасуының тарихи аспектілері
2 Акционерлік қоғамдарды басқаруды құқықтық реттеу
2.1 Акционерлік қоғам органдарының құқықтық мәртебесі
2.2 Қоғамның жоғарғы органы ретінде акционерлердің жалпы жиналысының құзыреті
2.3 Қоғамның директорлар кеңесінің құқықтық жағдайы
2.4 Акционерлік қоғамда атқарушы органның орны
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1 Акционерлік қоғамдардың түсінігі мен ерекшеліктер
1.1 Акционерлік қоғамның түсінігі
1.2 Акционерлік қоғамдар институтының қалыптасуының тарихи аспектілері
2 Акционерлік қоғамдарды басқаруды құқықтық реттеу
2.1 Акционерлік қоғам органдарының құқықтық мәртебесі
2.2 Қоғамның жоғарғы органы ретінде акционерлердің жалпы жиналысының құзыреті
2.3 Қоғамның директорлар кеңесінің құқықтық жағдайы
2.4 Акционерлік қоғамда атқарушы органның орны
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Кіріспе
Экономикалық даму инвестицияларды талап етеді. Осындай инвестицияларды тартудың бір жолы ол акционерлік қоғамдар болып табылады. Қазақстанның экономикалық дамуы қалпына келген кезде кәсіпкерлік қызметті заң жағынан жетілдіру қажет болды. ХХ ғасырдың 90-жылдарда сол салаға қатысты бірнеше құқықтық актілер қабылданғанына қарамастан құнды қағаздар және акционерлік құқық саласында қабылданған құықтық актілердің көп олқылықтары болды.
Қазіргі уақытта акцонерлік қоғамдарға қатысты мәселелер өзекті болып отыр деп айтуға болады. Себебі біздің қоғамда заңды тұлғалардың жартысы дерлік құрылу тәртібіне қарай акцинерлік қоғамдар болып келеді. Бұлардың жартысы мемлекеттің тапсырмасымен, көбінде еншілес ұйымдар ретінде құрылған. Мысалы, бірнеше дербес структураны біріктіретін холдингтер. Ал кейбір акционерлік қоғамдар бірнеше жеке тұлғалардың дербес капиталдарының жиынтығынан құралады. Көп Акционерлік қоғамдардың құрылтайшылырының бірі болып шетелдік элементтер табылады. Мысалы, шетелдік корпорациялар, компаниялар, фирмалар, банктер, фондтар.
Құрылу формасына қарай акционерлік қоғам ретінде құрылған мекемелелрдің, кәсіпорындардың тағы бір тиімді жерлерінің бірі ол бір компанияны құру үшін бірнеше бір-бірінен тәуелсіз тұлғаларды қатыстыру мүмкіндігі, оның ішінде мүмкіндігіне қарай кәсіпкерлік қызметпен айналыса алмайтын жеке тұлғаларды қатыстыру. Акционерлік қоғам түріндегі құрылған заңды тұлғалардың қатысушыларның әлеуметік және жеке мүдделерін сақтай отырып қоғамның мүмкіншіліктері мен қаражаттарын тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.
Экономикалық даму инвестицияларды талап етеді. Осындай инвестицияларды тартудың бір жолы ол акционерлік қоғамдар болып табылады. Қазақстанның экономикалық дамуы қалпына келген кезде кәсіпкерлік қызметті заң жағынан жетілдіру қажет болды. ХХ ғасырдың 90-жылдарда сол салаға қатысты бірнеше құқықтық актілер қабылданғанына қарамастан құнды қағаздар және акционерлік құқық саласында қабылданған құықтық актілердің көп олқылықтары болды.
Қазіргі уақытта акцонерлік қоғамдарға қатысты мәселелер өзекті болып отыр деп айтуға болады. Себебі біздің қоғамда заңды тұлғалардың жартысы дерлік құрылу тәртібіне қарай акцинерлік қоғамдар болып келеді. Бұлардың жартысы мемлекеттің тапсырмасымен, көбінде еншілес ұйымдар ретінде құрылған. Мысалы, бірнеше дербес структураны біріктіретін холдингтер. Ал кейбір акционерлік қоғамдар бірнеше жеке тұлғалардың дербес капиталдарының жиынтығынан құралады. Көп Акционерлік қоғамдардың құрылтайшылырының бірі болып шетелдік элементтер табылады. Мысалы, шетелдік корпорациялар, компаниялар, фирмалар, банктер, фондтар.
Құрылу формасына қарай акционерлік қоғам ретінде құрылған мекемелелрдің, кәсіпорындардың тағы бір тиімді жерлерінің бірі ол бір компанияны құру үшін бірнеше бір-бірінен тәуелсіз тұлғаларды қатыстыру мүмкіндігі, оның ішінде мүмкіндігіне қарай кәсіпкерлік қызметпен айналыса алмайтын жеке тұлғаларды қатыстыру. Акционерлік қоғам түріндегі құрылған заңды тұлғалардың қатысушыларның әлеуметік және жеке мүдделерін сақтай отырып қоғамның мүмкіншіліктері мен қаражаттарын тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. ҚР «Акционерлік қоғамдар туралы» 2003 жыл 13 мамыр № 415 Заңы
2. ҚР Азаматтық Кодекс 1994 жыл 27 желтоқсан №269- ХІІ
3. «Гражданский кодекс РК» (общая часть) Коментарий. Книга 1 под редакцией М. К. Сулейменова, Ю.Г. Басина, Алматы, Жеті Жарғы 1998 год
4. ҚР «Бағалы қағаздар рыноғы туралы» 2003 жылғы 2 шілдедегі № 461-ІІ Заңы
5. Заң журналы 1998 жыл № 11, 27 бет
6. «Предпринемательство в РК» сборник нормативных актов, Алматы, Юрист 2000 год
7. Ғ. Төлеуғлиев «ҚР Азаматтық құқықғы» 1-том Алматы, Жеті Жарғы 2001 жыл 91 бет
8. Крапивин О.М., Власов В.И. Коментарии к закону «об АО» М., 1998 год 9. Суворов Н.С. Об юридических лицах по римскому праву. -М.:“Статут”, 2000.С.205.
10. Функ Я.И., Михальченко В.А., Хвалей В.В. Акционерное общество: история и теория.-Минск: “Амалфея”, 1999. С.242.
11. Суворов Н.С. Жоғарыдағы еңбегі. С.206.
12. Тарасов И.Т. Учение об акционерных обществах. -М.:“Статут”, 2000. С.83.
13. Суворов Н.С.Жоғарыдағы еңбегі. С.198.
14. Грешников И.П. -Ч.1: Юридическое лицо в праве и законодательстве.-А.: Издательство “LEM”, 2001.С.11.
15. Петровичева Ю.В. Правовое положение компании по английскому праву. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. -М., 2001. с.9.
16. Кулагин М.И. Государственно-монополистический капитализм и юридическое лицо. Избранные труды.-М.:“Статут”, 1997. с.48,49
17. Долинская В.В. Акционерное право: Учебник / Отв. Ред А.Ю. Кабалкин. –М.: Юрид. Лит., 1997.
18. Мукашева К.В. Юридические лица / В кн. Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения. Т.1. –А.: “Әділет Пресс”, 1996.
19. Гражданское право. Учебник для вузов. Часть первая / Под общей ред. Т.И. Илларионовой, Б.М. Гонгало, В.А. Плетнева. – М.: Издательская группа “НОРМА-ИНФРА-М”, 1998.
20. Сыроедова О.Н. Акционерное право США и России. –М.: “СПРАК”, 1996.
21. Кашанина Т.В. Корпоративное право. –М.: “НОРМА-ИНФРА М”, 1999.
22. Долинская В.В. Жоғарыдағы еңбегі.
23. Шакиров Ф.К. Актуальные проблемы защиты прав акционеров по законодательству Республики Казахстан. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. –А., 2001. С.36
24. Макаров Д.А. Управление акционерными обществами. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. –М., 2002. С.58
25. Могилевский С.Д. Органы управления хозяйственными обществами. –М.: “Дело”, 2001. С.21
26. Львов Ю.А., Русинов В.М., Саулин А.Д., Страхова О.А. Управление акционерным обществом в России. –М.: ОАО “Типография “НОВОСТИ”, 2000. С.321
27. «Все об АО» Справочник. Под общей ред. В.В. Карпова, Экономика и финансы М., 1996г
28. Тарасов И.Т. «Учение об акционерных компаниях» М., 2000 год с. 120
29. «Sky Lınk» компаниясының Жарғысы, 2006 жыл 12 қараша № 159
30. Плахин А.А., «Управление в акционерном обществе Российское законодательство и зарубежная практика». Законодательство - 1997. - №3.
Пайдаланылған сайттар:
1. www. Google. Kz
2. www.google.ru
3. www. @Maıl.ru
4. www. E.gov. kz
5. www. Akorda.rz
1. ҚР «Акционерлік қоғамдар туралы» 2003 жыл 13 мамыр № 415 Заңы
2. ҚР Азаматтық Кодекс 1994 жыл 27 желтоқсан №269- ХІІ
3. «Гражданский кодекс РК» (общая часть) Коментарий. Книга 1 под редакцией М. К. Сулейменова, Ю.Г. Басина, Алматы, Жеті Жарғы 1998 год
4. ҚР «Бағалы қағаздар рыноғы туралы» 2003 жылғы 2 шілдедегі № 461-ІІ Заңы
5. Заң журналы 1998 жыл № 11, 27 бет
6. «Предпринемательство в РК» сборник нормативных актов, Алматы, Юрист 2000 год
7. Ғ. Төлеуғлиев «ҚР Азаматтық құқықғы» 1-том Алматы, Жеті Жарғы 2001 жыл 91 бет
8. Крапивин О.М., Власов В.И. Коментарии к закону «об АО» М., 1998 год 9. Суворов Н.С. Об юридических лицах по римскому праву. -М.:“Статут”, 2000.С.205.
10. Функ Я.И., Михальченко В.А., Хвалей В.В. Акционерное общество: история и теория.-Минск: “Амалфея”, 1999. С.242.
11. Суворов Н.С. Жоғарыдағы еңбегі. С.206.
12. Тарасов И.Т. Учение об акционерных обществах. -М.:“Статут”, 2000. С.83.
13. Суворов Н.С.Жоғарыдағы еңбегі. С.198.
14. Грешников И.П. -Ч.1: Юридическое лицо в праве и законодательстве.-А.: Издательство “LEM”, 2001.С.11.
15. Петровичева Ю.В. Правовое положение компании по английскому праву. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. -М., 2001. с.9.
16. Кулагин М.И. Государственно-монополистический капитализм и юридическое лицо. Избранные труды.-М.:“Статут”, 1997. с.48,49
17. Долинская В.В. Акционерное право: Учебник / Отв. Ред А.Ю. Кабалкин. –М.: Юрид. Лит., 1997.
18. Мукашева К.В. Юридические лица / В кн. Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения. Т.1. –А.: “Әділет Пресс”, 1996.
19. Гражданское право. Учебник для вузов. Часть первая / Под общей ред. Т.И. Илларионовой, Б.М. Гонгало, В.А. Плетнева. – М.: Издательская группа “НОРМА-ИНФРА-М”, 1998.
20. Сыроедова О.Н. Акционерное право США и России. –М.: “СПРАК”, 1996.
21. Кашанина Т.В. Корпоративное право. –М.: “НОРМА-ИНФРА М”, 1999.
22. Долинская В.В. Жоғарыдағы еңбегі.
23. Шакиров Ф.К. Актуальные проблемы защиты прав акционеров по законодательству Республики Казахстан. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. –А., 2001. С.36
24. Макаров Д.А. Управление акционерными обществами. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. –М., 2002. С.58
25. Могилевский С.Д. Органы управления хозяйственными обществами. –М.: “Дело”, 2001. С.21
26. Львов Ю.А., Русинов В.М., Саулин А.Д., Страхова О.А. Управление акционерным обществом в России. –М.: ОАО “Типография “НОВОСТИ”, 2000. С.321
27. «Все об АО» Справочник. Под общей ред. В.В. Карпова, Экономика и финансы М., 1996г
28. Тарасов И.Т. «Учение об акционерных компаниях» М., 2000 год с. 120
29. «Sky Lınk» компаниясының Жарғысы, 2006 жыл 12 қараша № 159
30. Плахин А.А., «Управление в акционерном обществе Российское законодательство и зарубежная практика». Законодательство - 1997. - №3.
Пайдаланылған сайттар:
1. www. Google. Kz
2. www.google.ru
3. www. @Maıl.ru
4. www. E.gov. kz
5. www. Akorda.rz
Кіріспе
Экономикалық даму инвестицияларды талап етеді. Осындай
инвестицияларды тартудың бір жолы ол акционерлік қоғамдар болып табылады.
Қазақстанның экономикалық дамуы қалпына келген кезде кәсіпкерлік қызметті
заң жағынан жетілдіру қажет болды. ХХ ғасырдың 90-жылдарда сол салаға
қатысты бірнеше құқықтық актілер қабылданғанына қарамастан құнды қағаздар
және акционерлік құқық саласында қабылданған құықтық актілердің көп
олқылықтары болды.
Қазіргі уақытта акцонерлік қоғамдарға қатысты мәселелер өзекті болып
отыр деп айтуға болады. Себебі біздің қоғамда заңды тұлғалардың жартысы
дерлік құрылу тәртібіне қарай акцинерлік қоғамдар болып келеді. Бұлардың
жартысы мемлекеттің тапсырмасымен, көбінде еншілес ұйымдар ретінде
құрылған. Мысалы, бірнеше дербес структураны біріктіретін холдингтер. Ал
кейбір акционерлік қоғамдар бірнеше жеке тұлғалардың дербес капиталдарының
жиынтығынан құралады. Көп Акционерлік қоғамдардың құрылтайшылырының бірі
болып шетелдік элементтер табылады. Мысалы, шетелдік корпорациялар,
компаниялар, фирмалар, банктер, фондтар.
Құрылу формасына қарай акционерлік қоғам ретінде құрылған
мекемелелрдің, кәсіпорындардың тағы бір тиімді жерлерінің бірі ол бір
компанияны құру үшін бірнеше бір-бірінен тәуелсіз тұлғаларды қатыстыру
мүмкіндігі, оның ішінде мүмкіндігіне қарай кәсіпкерлік қызметпен айналыса
алмайтын жеке тұлғаларды қатыстыру. Акционерлік қоғам түріндегі құрылған
заңды тұлғалардың қатысушыларның әлеуметік және жеке мүдделерін сақтай
отырып қоғамның мүмкіншіліктері мен қаражаттарын тиімді пайдалануға
мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта акционерлік қоғамдар түрінде мекемелер, кәсіпорындар
құру ең тиімді, әрі мекемелерді құрудың негізгі түрі болып табылады.
Жеке меншіктің басқа түрлеріне қарағанда акционерлік қоғамның мынандай
ерекшеліктері бар:
1. Қоғам жарғылық капиталды толықтыру және қызмет ету аясын үлкейту
үшін акционерлердің жеке капиталдарын тартуға, бұл капитал қоғам толығымен
таратылған жағдайды ескермесек қайтарылуға жатпайды.
2.Қоғамның жалпы басқарылуы нақты бір басқару формасынан бөлектелген,
яғни бұл лайықты бір басқарушыны немесе директорды жалдауға немесе
тағайындауға мүмкіндік береді, бұндай шара қолдану акционерлердің бақарушы
персоналды таңдау жұмысына мұқияттылықпен қарауға мәжбүр етеді, себебі егер
акционерлік қоғам білікті маман басқара алмау салдарынан банкроттыққа
ұшыраса акционерлер бұл үшін өз мүліктерімен жауап береді.
3. Қоғамның ұжымы сол акционерлік қоғамның толық құқықты акционері
(акциялар сатып алу нәтижесінде) боуға мүмкіндік алады.
4. Акционерлер құрамына өз карсылас компанияларын тартуға мүмкіндігі
бар, бұл қоғамның одан әрі жақсы жұмыс істеуіне септігін тигізеді. Мұнымен
қоса қоғам басқа қоғамдардың құнды қағаздарын сатып алуға мүмкіндіктері
бар.
Мемлекеттік және муниципалды кәсіпорындарды жекешелендіру, жаңадан
құрылған, әртүрлі кәсіпкерлік салаларда жаңадан құрылып жатқан
кәсіпорындардың динамикалқ өсуі және де акционерлік қоғамдардың мемлекет
эконмикасына үлкен ықпал етуін ескере отырып олардың дамуының негізгі
тенденцияларын мұқият зертеуді талап етеді.
Қазіргі таңда біздің жекешелендірілген заңды тұлғалардың көбісі дерлік
құрылу түріне қарай акционерлік қоғамдар десем қателеспеймін.
Осы кезде ҚР азаматтарының барлығы дерлік ерікті немесе еріксіз түрде
акционерлік қоғамдармен әр түрлі қарым қатынастарға түсіп отыр. Мысалы,
қазір жұмыс істеп жатқан кәсіпорындардың көбісі дерлік құрылымы жағынан
акционерлік болып келеді. Біз ақша сақтайтын банктердің көбісі құрылымы
жағынан акционерлік болып келеді, біз өзіміз де акционер болып келеміз. Бұл
себептен акционерлік қоғамдардың құқықтық негізін, акционерлік қоғамдарды
құқықтық реттелуін түсінбейінше өзіміз құрған кәсіпорындарды жақсы басқара
алмаймыз. Осы себептен мен бұл тақырыпты зерттеуді таңдадым.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты - Қазақстан Республикасының
акционерлік қоғамдардың заңды тұлғалардың арасындағы ерекшеліктері,
қоғамды басқаруды құқықтық реттеу тәртіптерін анықтап және олардың
органдарының арасындағы байланыстарын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың міндеттеріне мыналар жатады:
1.Қазіргі кездегі акционерлік қоғамдардың мәні мен ерекшеліктерін
анықтау.
2. Қазақстан Республикасында акционерлік қоғамның азаматтық
құқықтық қатынастағы орнын сипаттау.
3. Акционерлік қоғамдардың басқару органдарының ерекшеліктерін
сипаттау.
4. Акционерлік қоғамдарды басқару органдарының құқықтық реттелуін
зерттеу.
5. Қоғамның органдарының құқықтық мәртебесінің ерекшеліктерін
анықтау.
Диплодық жұмыста зерттеліп жатқан объектілер болып акционерлік
қоғамның органдары және олардың қоғамды басқарудағы орындары, олардың
құқықтары және міндеттері болып табылады.
Бұл дипломдық жұмыстың методологиялық және теориялық негізі
авторлардың акционерлік қоғамдар туралы ғылыми еңбектері, Қазақстан
Республикасының азаматтық құқық қатынастарындағы қоғамдарды реттейтін
нормативтік актілері мәліметтері болып табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер және қосымша ретінде тіркелген мәліметтер негізінен тұрады.
1 Акционерлік қоғамдардың түсінігі мен ерекшеліктер
1.1 Акционерлік қоғамның түсінігі
Қазақстан Республикасында акционерлік қоғамға жалпы түсінік ҚР
Азаматтық кодекстін 85 баптың 1- тармағында және ҚР Акционерлік қоғамдар
туралы заңның 3 бабының 1- тармағында түсінік берілген.
Өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатымен акциялар
шығаратын заңды тұлға акционерлік қоғам деп танылады (№1 сұлба) және де ол:
1.Қоғамның өз акционерлерінің мүлкінен оқшауланған мүлкі болады және
олардың міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
2. Қоғам өз міндеттемелері бойынша өз мүлкі шегінде жауап береді.
3. Қоғамның акционері оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және
Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда,
өзіне тиесілі акциялардың құны шегінде қоғам қызметіне байланысты
залалдарға тәуекел етеді.
4. Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда
акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында коммерциялық емес ұйымдар
құрылуы мүмкін.
5. Қоғам (акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған
коммерциялық емес ұйымнан басқасы) облигациялар және бағалы қағаздардың
өзге де түрлерін шығаруға құқылы.
6. Қазақстан Республикасының заң актілерінде қызметтің жекелеген
түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар үшін акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық
нысаны міндетті болып белгіленуі мүмкін.
7. Қоғамның фирмалық атауы болады, онда "акционерлік қоғам" ұйымдық-
құқықтық нысанын көрсету және оның атауы қамтылуға тиіс. Қоғамның атынан
кейін "АЌ" аббревиатурасын пайдалана отырып, қоғамның атауын қысқартуға жол
берілед [1].
Акционерлiк қоғамның құқықтық ережелерi, акционерлердiң құқықтары мен
мiндеттерi Азаматтық Кодекске, заң құжаттарына сәйкес белгiленедi.
Мемлекеттiк кәсiпорындарды жекешелендiру жолымен құрылған немесе
акцияларының бақылау пакеті мемлекетке тиесілі акционерлік қоғамдардың
құқықтық жағдайының ерекшелiктерi Қазаңстан Республикасының заң актілерімен
айқындалады [2].
Акционерлік қоғамның басқа заңды тұлғалардан басты айырмашылығы, ол
қатысушылардың қоғам мүлкіне деген құқықтырын акциялар арқылы куәләндіру
болып табылады. Бұл қоғам шығарған акциялар құны бірдей номиналды ақша
соммасымен сатылуы тиіс. Акция ұстаушылар – акционерлер – қоғамның
міндеттемелері бойынша жауап бермейді, олар тек өзіне тиесілі акциялар
құны шегінде қоғам қызметіне байланысты залалдарға тәуекел етеді. АК – тің
138 бабының 1 және 2 тармақтарына сәйкес: Акция - акционерлiк қоғам
шығаратын және акционерлiк қоғамды басқаруға қатысуға, ол бойынша дивиденд
және акционерлiк қоғам таратылған жағдайда оның мүлкiнiң бiр бөлiгiн алуға
құқықтарды, сондай-ақ Қазаңстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген
өзге де құқықтарды куәландыратын бағалы қағаз танылады. Акциялар тек атаулы
эмиссиялық бағалы қағаздар ретiнде шығарылады.
Акционерлік қоғам (бұдан былай – АҚ) заңда қойылған талаптар мен
тәртіпке сәйкес артықшылықты акциялар шығаруға құқығы бар. Акционерлер бұл
акциялар бойынша қоғамның шаруашылық қызметіне қарамастан дивиденттер
(дивиденд - акционердің өзіне тиесілі акциялар бойынша акционерлік қоғам
төлейтін кірісі) алуға; басқа жәй акцияларға қарағанда артықшылықтыры бар,
яғни қоғам жойылған кезде оның қалған мүлкіне құқық береді және де басқа
заңда көзелген артықшылықтар көзделеді. Қоғамның жарғысында өзгеше
көзделмесе, артықшылықтық акциялар оның ұстаушысына акциоенрлік қоғамның
басқаруына қатысуға құқық бермейді [3].
Қоғамның акционерлерге дивиденттер төлеуі оның міндеттемесі емес құқы
болып табылады. Заңда жеке капиталы теріс мөлшер көрсететін болса, немесе
АҚ төлем қабылетсіздігіне немесе жағдайының жоқтығы белгілеріне жауап
беретін болса, қоғамның қарапайым және артықшылық берілген акциялар бойынша
дивиденттер төлеуге тиым салынады.
Осыған қарамастан көптеген кәсіпорындарда өндірісті дамыту және
бизнесті кеңейту үрдісі байқалуда, сондықтанда акционерлер мен менджменттер
табыстарының барлығын немесе бір бөлігін дамытуға жұмсауға шешім қабылдап,
дивиденттерден бас тартуда. Таза пайданы бөлу тәртібін бекіту, қарапайым
акциялар бойынша дивиденттер төлеу немесе қарапайым және артықшылық
берілген акциялар бойынша дивиденттерді төлемеу туралы шешімдер жалпы
жиналыста қабылданады. Акциялар бойынша дивиденттер ақшамен, ал қарапайым
акцияларға АҚ бағалы қағаздармен төленеді, егер бұл шешім жалпы жиналыста
қоғамның дауыс беретін көпшілік акциялары бойыша қабылданған және
акционерлердің жазбаша келісімі бар болса.
Дивиденттерді алуға құқығы бар акционерлердің тізімі дивиденттерді
төлей бастаған күні жасалуы тиіс. Артықшылық берілген акциялардың иелері АҚ
жарғысы бойынша алдын ала белгіленген кепілдендірілген мөлшерде алға
басымды құқықтары бар, бірақ басқаруға қатысу құқықтары жоқ, бірақ өз
акциялары бойынша толық төленбеген болса белгілеген мерзім ішінде алуға
құқығы бар. Акционерлер есептелген бірақ алмаған дивиденттерін АҚ
берешектері жинақталған мерзімге қарамастан талап етулеріне құқығы бар.
Дивиденттерді белгілеген мерзімде төлемеген жағдайда акционерге негізгі
сома және ҚР ҰБ қаржылық міндеттемелері немесе оның тиісті бөлігі
орындалаын күнге ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесінен шыға отырып,
өсімпұл төленеді.
Акцияда келесі мәліметтер болуы керек: АҚ – ның фирмалық атауы және
орналасқан мекені; құнды қағаздың атауы – акция, оның сандық нөмірі,
шығарылған күні, акция түрі( жәй немесе артықшылықты), оның номиналды құны,
ұстаушының аты (атаулы акциялар үшін); акция шығару күніне қарай АҚ – ның
жарғылық капиталының көлемі және шығарылған акциялардың мөлшері;
дивиденттер төлеу мерзімі; төрағаның және бас бухгалтердін қолы тұруы
керек. Құнды қағаздар туралы заңнамалар егер бұл заңдарда өзгеше көзделмесе
АҚ – ға тек атаулы акцияларды шығаруға құқық береді. Атаулы акциялар қағаз
түрінде шығарылмау мүмкін, яғни жеке бір құжат ретінде. Оның орнына АҚ –
ның жоғарғы билеуші органның шешімі бойынша атаулы акцияда көрсетілген
құқықтарды акцияны материалдық түрде шығармай – ақ эмитенттің құжаттарында
тіркеуге немесе электронды есептеуіш құрылғылардың көмегімен электронды
реестірде тіркеуге болады. Осылайша акционер өз құқытарын жүзеге асыру
және құқықтарын басқаға беру құнды қағаздар көмегімен емес, қоғамға қатысты
құықтарын қоғам реестірінде тіркелген жазба арқылы жүзеге асырылады.
Осындай объектілерге қатысты заттық құықтар емес міндеттемелік құқықтар
туындайды. Атап өту жөн акциялардың мұндай тіркеу тәртібі тек атаулы
акцияларға қатысты. Акционерлердің талабымен олардың құқықтары құнды қағаз
сертификатымен расталуы мүмкін [4].
Қоғамның өз акционерлерінің мүлкінен оқшауланған мүлкі болады. Басқа
шаруашылық серіктестерге қарағанда қатысушылар АҚ – нан шыққан кезде
акциялар құнының шегінде қоғамнан мүлікті бөліп алып кете алмайды.
Қатысушылар акцияларды сату жолымен ғана қоғамнан кете алады.
АҚ міндеттемелірі үшін тек өзіне тиесілі мүлкі шегінде жауап бере
алады. Қоғам өз қатысушыларының міндеттемелері үшін жауап бермейді.
Акционерлердің кредиторлары басқа шаруашылық серіктестіктердегідей акционер
– борышқордың акциялар құнына тең мүлікті қарызы ретінде қоғамнан беруді
талап ете алмайды [5].
Бастапқыда қоғамның қалыптасуына көмек беретін қайнар көз болып,
акционерлердің сатып алған акциялар құнына тең төлеген ақша соммалары болып
табылады. Акцияларды уақтылы төлемеу қоғамнаң шаруашылық қызметін күрт
төмендетеді, яғни жарғыда көзделген қаржымен қамтамасыз етілмеу.
Акционерлер ақшаны уақтылы төлеу үшін қатаң тәртіп орнатылған, яғни егер
қатысушы ақшаны уақталы төлемейтін болса қоғамға келтірілген шығынның өз
акциялары шегінде жартысын төлеуге міндеттеледі [6].
АҚ заңды тұлғаның құқық қабілеттілігін басқа заңды тұлғалар сияқты
мемлекеттік тіркеуден өтке соң алады. АҚ заңды тұлғалардың басқа да
талаптарына сәкес келеді, яғни меншiк, шаруашылық жүргiзу немесе жедел
басқару құқықындағы оқшау мүлкінің болуы және сол мүлiкпен өз
мiндеттемелерi бойынша жауап беретiн, өз атынан мүлiктiк және мүлiктiк емес
жеке құқықтар мен мiндеттерге ие болатын, оларды жүзеге асыра алатын, сотта
талапкер және жауапкер болу құқығы, дербес балансы немесе сметасының
болуы, қоғамның өз атауы жазылған мөрi болады, жарғыда көзделген тәртіпте
банкте банктік шот ашу құқығы, фирмалық атауының болуы [7].
Бірқатар себептерге байланысты кәсіпкерлік қызметте ақшаны акцияларға
салған тиімді болып табылады:
Біріншіден – АҚ – ның акционері болса дивиденттер бойынша төленетін
төлемдерді алады.
Екіншіден – кәсіпкерлік қызмет үнемі қауіппен байланысты болады,
қоғамда бар барлық мүлікті немесе оның жартысын жоғалту қаупі болады.
Жоғарыда айтылып кеткенімдей акционерлер акцияларды сатып алуға жұмсаған
қаражатты жоғалтуға қауіптенеді.
Үшіншіден – акционерлер қоғамды бақаруға қатысуға құқықлы, оның ішінде
жалпы жиналысқа қатысу, басқарушы органдарға сайлану. Әр акционердің ықпалы
оған тиесілі акциалар мөлшерімен анықталады.
Төртіншіден – акцияларды сатып алу – сату жолымен оңай пайдалану,
мұнымен қоса акцияларды сатып алу – сату қаражаттың қосымша көзі болуы
мүмкін [8]. Осының барлығы акционерлік қоғамдар түріндегі құрылған заңды
тұлғалардың тиімділігін көрсетеді.
1.2 Акционерлік қоғамдар институтының қалыптасуының тарихи аспектілері
Акционерлік қоғамдар қазіргі таңда шаруашылық қызметті
жүргізудің тиімді ұйымдық-құқықтық нысандарының бірі. Акционерлік қоғамдар
туралы шетелдік заңнаманың даму тенденциясын бақылай отырып, отандық
акционерлік заңнаманы жетілдіруде бірыңғайландыру жөніндегі пікірлер
айтылуда. Еуропалық тәжірибе акционерлік қоғамдар туралы шетелдік
заңнаманың даму дәрежесі, қазақстандық акционерлік қоғамдардың
тәжірибелік қызметінде ескерілуі , кез келген акционерлік қоғам өзінің
бағалы қағаздарын халықаралық қаржы рынокторында айналыста болғандықтан
қалайтындығымен түсіндіріледі. Ғылымда акционерлік қоғамдардың алғашқы
үлгілері туралы біркелкі пікірлер жоқ. Бір ғалымдардың көзқарастары бойынша
акционерлік қоғамдар Ежелгі Римдегі серіктестіктерден, келесілер қазіргі
кезеңгі акционерлердің мәртебесіне ұқсас несие берушілердің мәртебелері бар
мемлекеттік займның ортағасырлық жүйесінен туындаған деген ой білдіреді.
Тарихи талдау акционерлік саланың қалыптасуына келесі кезеңдердің
ықпал еткендігін білдіреді:
1) акционерлік компаниялардың Ежелгі Рим уақытындағы алғышарты;
2) капиталистік кезең;
3) социалистік кезең.
Жалпы заңды тұлғаның шығу тегін, дамуын рим құқығынан аламыз. Сол
тұрғыда корпоративтік құқықтық қатынастың дамуының негізгі тарихи
кезеңдерін Ежелгі Рим тарихымен ұштастыра отырып қысқаша қарастырып өтейік.
Акционерлік компанияларға ауысудың ежелгі нысаны ретінде Ежелгі
Римдегі мемлекеттік табыстарды жалға беру мақсатында және 3, 5 не 100 жылға
бір немесе бірнеше тұлғалар арасында жасалатын locationes немесе
venditiones деп аталатын шарт негізіндегі societates vectigalium
publicorum. ды айтуға болады. Societates vectigalium publicorum тұлғалары
мемлекет алдында шектелмеген мүліктік жауапкершілікте болып, алдын ала
кепіл енгізуге міндетті болды. Мемлекетпен осындай шартқа отырушы тұлға не
тұлғалар қызметтерін жүргізу үшін қажетті қаражаттарды қалыптастыру
түріндегі серіктестікті құрып, публикандар болып аталды. Серіктестіктің
құрамына толық жауапкершілікті артатын толық серіктестер (socii, socii
argentarii) және салым шеңберінде жауапты болатын салымшылар (affines)
кірді. Серіктестіктің басында бағынушы лауазымды тұлғалары және
провинцияларында вице-директорлары (promagistri) бар директор (magister)
тұрды.
Әйгілі орыс цивилисті Н. С. Суворов: "Рим әкімшілігі көтермелі
операцияларды өздері жүзеге асырып, өзге мәмілелерді жеке кәсіпкерлерге
берумен ерекшеленетін" дейді [9]. Кейбір зерттеушілердің ой-пікірінше,
публикандар серіктестігінің сипатты белгісі болып, азаматтық айналымға өз
мүлігінің меншік иесі ретінде қатысуы болды [10]. Н.С. Суворов ежелгі
римдік публикандар қызметі туралы келесі пікір білдіреді: "Әсіресе Рим
мемлекетінің аумағы кеңейгеннен соң, ұлғайған провинциялардың операциялары
үшін үлкен капиталдар қажет болды" [11]. Осы реттерде публикандарға аса
жоғары талап қойыла бастады. Бірқатар қайнар көздерде публикандардың римдік
серіктестігінде қатысу үлесі дербес сатылуға, айырбасталуға, сыйға
тартылуға және мұраға қалдыруға жатты, яғни құқықтың дербес объектісі
ретінде қарастырылғандығы айтылады. Сонымен қоса, сол уақыттарда
серіктестік үлестерін сату жүргізілетін. Яки, қазіргі заманғы биржалық
операцияларына тектес қатынастар сол заманда да орын алып, бұл қатынастың
туындауы серіктестіктерді акционерлік қоғамдардың алғашқы үлгісі ретінде
қарастыруына мүмкіндік береді. Бірақ, И.Т.Тарасов societates vectigalium
publicorum қазіргі уақыттағы коммандиттік серіктестікке ұқсас және
акционерлік қоғамға ешбір тақау еместігі жөнінде сөз етеді. Себебі, АҚ-
лардың өзге ұйымдардан айырмашылығы ретінде акцияны шығару танылады,
әлбетте, сол уақыттарда акцияның болмағандығы туралы білеміз [12].
Осы жерде И.Т.Тарасовтың ежелгі римдік societates vectigalium
publicorum'ды қазіргі таңдағы сенім серіктестіктестігінің негізі ретінде
қарастыруға болатындығы туралы ой-пікіріне қосылуға болады. Серіктестік
қызметіне толық серіктестердің міндетті қатысу қағидасын, бұл ұйымның толық
серіктестер мен салымшылардан қалыптасатындығын ескере отырып, публикандар
серіктестігін тарихтағы алғашқы акционерлік компаниялар деп мүлдем айта
алмаймыз.
Ежелгі Римде корпоративтік қатынастың туындауына, қалыптасуына өзге де
заңды тұлғалар әсер етті. Мәселен, Н.С.Суворов collegia қатарына
публикандар серіктестігімен қоса, діни алқаларды, жерлеу, кәсіпшілер
алқаларын және бағынушы қызметкерлер алқаларын жатқызады [13].
И.П.Грешников болса, collegia- ны тек пірлер алқасымен шектейді [14].
Жоғарыда аталған заңды тұлғалар тек жеке құқықтық сипатқа ие болды,
сондықтан оларды қазіргі заманғы акционерлік компанияларға тән ету үшін,
тек бір маңызды элемент жетіспеді. Ол акция. Акция арқылы жеке мүдде
жалпыға айналушы еді. 1407 жылы бірінші акционерлік компания Генуэздік банк
(banka di San Giordio) дүниеге келеді. Генуэздік банк алғашқыда 1345-ші
жылықұрылды делінсе, өзге қайнар көздер бойынша 1371 жылы құрылды.
Банк алдындағы қатысушының міндеті үлесті төлеумен анықталды. Банкте
табыстарына байланысты қатысушыларға проценттер төленді. Ұйымның қызметінің
басында оны басқару келесідей жүзеге асырылды. Генуэздік мемлекеттің
шенеунігі - прокуратордың лауазымы, банк несие берушілер бірлестігінің
сайлаулы өкілі - протектордың лауазымымен ұштасады. Нәтижесінде сәйкесінше
үлестерге ие сегіз прокуратор-протекторлардан сайланатын орган құрылды.
Басқару органы ретінде, сондай-ақ, прокуратор мен протекторлармен
тағайындалатын, аса көп үлес санына ие қатысушылар санынан 52 адамнан
құрылатын кеңес танылды.
1569 жылғы жарғыға сәйкес қатысушылардың құқықтары кеңейеді. Басты
басқару органы ретінде қатысушылар жиналысы танылып, кейін Генуэздік
банктің үлгісі бойынша 1694 жылы Патерсонның Ағылшындық банкісі және
Францияда Лауевтік банк құрылды. Жиналыс кворумы - 300 адам (1633 жылы жаңа
кворум - 250 адам белгіленді), шешім 13 дауыспен қабылданатын болды .
Атқарушылық қызметті бір жылға сайланатын протекторлар кеңесі жүзеге
асырады. Протекторларды әрқайсысы кем дегенде 25 үлеске ие 32 қатысушыдан
қалыптасатын ерекше алқа сайлауға құқылы болды. Генуэздік банктің мысалында
басқарудың үш буынды жүйесі пайда бола бастады: қатысушылар жиналысы,
ерекше алқа, протекторлар кеңесі. Басқарудың осындай құрылымы тарихта
алғашқы рет туындайды. Аса үлкен функциялар қатысушылар жиналысының қолында
болып, ол банк қызметінің маңызды мәселелері бойынша шешімдер қабылдады.
Ерекше алқаның құзыретіне протекторлар кеңесі мүшелерін сайлау мәселесі
жатса, протекторлар кеңесі күнделікті қызметті басқаруды жүзеге асыратын
алқалы атқарушы орган болды. Осындай нысанда банк ХVIII ғасырдың соңына
дейін әрекет етіп, үлестері құндылығын жоғалтқаннан кейін өз қызметін
тоқтатты.
ХVI ғасыр еуропалық мемлекеттер экономикасы үшін жаңа кезең. Бұл
әлемдік сауда аумағының кеңейтілуімен және еуропалық капиталдың
қолданысымен байланысты болды. Еуропаның экономикалық мүдделерін жүзеге
асыру үшін жаңа ұйымдық нысан, капиталистік элементін қолдануға
негізделген кәсіпкерлік бірлестіктің жаңа түрі қажет болды. Бұл нысан
тарихи тұрғыдан отаршыл компаниялар болды, кейін жетілдіре келе, ХІХ
ғасырда заң шығарушы мен жаңа құқықтық конструкция "акционерлік қоғам"
қалыптасты.
Англия, Голландия және басқа да елдер ХVI- ХVII ғасырларда сауда
жүргізу және отарларды игеруге өз мемлекеттерінен айрықша құқықтарға ие ірі
отаршылды компанияларды құру жолымен жүрді. Ғасыр шеңберінде 60 тектес
бірлестіктер құрылып, оның әйгілілері голландтық, ағылшындық және
Француздық Ост-Индтік компаниялар болды.
ХVI ғасырдың соңы Голландияда өнеркәсіптің, сауда-саттықтың
дамуымен, әсіресе жаңа су жолдары мен жаңа елдердің ашылғандығынан су
айналым саласының қарқынды дамуымен сипатталады. Голландияға Бразилия,
Үндістан, Африка мемлекеттерімен сауда қатынастарын құруға үміттенуші,
кәсіпкерлікпен айналысуға ұмтылушы адамдар жинала бастайды.
Голландтық Ост-Индтік компания 1594 жылы құрылады. 1622 жылдан бастап
компанияны басқаруда директорлар орталықты органының ролі артты. Жыл сайын
есеп жүргізетін және өткізілген тексеріс бойынша өз қорытындыларын
ұсынатын, құрамында екі қатысушысы бар ревизиялық орган құрылды. Компанияны
басқарудың құрылымы екібуынды болды: қатысушылардың жалпы жиналысы,
компания директоры. Өзге ұйымдармен салыстырғанда компанияның деңгейін
көтеретін және голландтық саудагерлер үшін қызығушылық тудыратын фактор
болып компания міндеттемелері бойынша қатысушылар жауапкершілігінің
шектеулілігі танылды.
ХVІІ ғасырдың 30 жылдары Голландияда сансыз банкроттықтардың
нәтижесінде көрініс тапқан акционерлік алыпсатарлық уақытша тоқтатылып,
ХVІІІ ғасырдың басында қайта жаңғырды.
Англияда акционерлік компаниялар ХVІ ғасырдың соңында және ХVІІ
ғасырдың басында пайда болып, алғашқыларының бірі болып сауда жүргізу
мақсатында құрылған Ағылшындық Ост-Индтік компаниясы саналады. Ағылшындық
Ост-Индтік компанияның құрылуына Англо-Гамбургтік сауда компаниясының
құрылуы әсер етті.
Ю.В.Петровичева өзінің ғылыми еңбегінде Біріккен Корольдікте
(Англияда) компанияларды құру және даму тарихи үш кезеңде өтті дейді,
олар:
1. корпорациялардың корольдік грамотамен құрылу кезеңі;
2. парламент статутының құрылу кезеңі;
3. нормативтік тәртіппен жауапкершілікті шектеулі компанияларды
инкорпорациялау кезеңі [15].
Ағылшындық Ост-Индтік компанияның басты басқару органы қатысушылардың
жалпы жиналысы болды. Жалпы жиналыс жылдық, сондай-ақ кезектен тыс
жиналыстың өткізілуі де қарастырылып, ол комитетпен қатар, Төрағады
сайлайды. Комитет мүшелері және Төраға бір жылға сайланады.
Англияда Ост-Индтік компаниямен қатар, Оңтүстік қоғам, Оңтүстік-
Американдық компаниялар әрекет етті. Бұл ұйымдардың Ост-Индтік компаниядан
өзгешіліктері болмағанымен, олар корпоративтік қызметтің қалыптасуына әсер
етті. Тарихқа назар аударсақ, корпорациялар мен биржалық алыпсатарлықтың
сол уақыттарда бірге жүретіндігін байқаймыз. Англиядағы өнеркәсіптік
өндірістің дақпырты әр алуан жобаларды қаржыландыру үшін ақшалай қаражатты
тарту мақсатында тұлғалардың кең шеңберіне акцияларын сататын
компаниялардың пайда болуына әкелді. ХVІІІ ғасырда Англияда көптеген
акционерлік компанияларды құру кезінде бағалы қағаздармен байланысты
алыпсатарлық операциялар сансыз қулықтармен ұштасып, нәтижесінде күдікті
жобаларға ақшалай қаражаттарын енгізген қатысушылардың арқасында тек
компанияны құрушылар ғана табыстарға жетті. Сол тәріздес компаниялардың
акцияларының құны бір сәтте жүз процентке көтерілетін және түсетін.
Тұлғаларды әрқилы күдікті істерге тарту арқылы, акциямен алыпсатарлықты
жүргізу кейін акционерлік компанияларға сенімсіздікті туғызды.
11 маусым 1720 жылы парламентпен "сабынды көпіріктер туралы" әйгілі
Babble-Act заңы қабылданады. Бұл заңда мемлекеттің рұқсатынсыз
корпоративтік құқықтарға иеленетін кәсіпорындарды жарамсыз ететін,
жауапкершілігі шектеулі компанияны құруға тыйым салатын нормалар көрініс
тапты. Әлбетте, бұл нормаларды бұзушылар саны көбейген соң, Оңтүстік мұхит
компанияларының ұсынысы бойынша Babble-Act'тың маңыздылығын жоғарылататын
scire facias деген атауымен бұйрық шығарылады. Бұйрық акционерлер,
алыпсатарлар және құрылтайшылар арасында үрей тудырды. 1734 жылы акция және
өзге бағалы қағаздармен алыпсатарлықты өткізуге тыйым салушы заң
қабылданды. Babble-Act 1824 жылы күшін жоғалтып, ал бұл құрылтайшылықтың
аса жайы-луына әкеліп, тек бір жылдың ішінде 101 690 000 фунт стерлинг
соммасына акционерлік компаниялардың құрылуына ықпал етті.
Babble-Act'тан кейінгі кезеңде Англияда акционерлік қоғамдардың заңи
негізі болмай, сол уақыт аралықтарында жеке компаниялар тек парламент не
коронаның рұқсатымен құрылуға құқылы болды. 1856-1867 жылдары "Компаниялар
туралы" заң, 1862 жылы Англиядағы акционерлік компаниялардың қызметін
реттеуші арнаулы заң қабылданады. Бұл заңның жарық көруі Францияға да
ықпалын тигізді. Себебі, дәл сол жылы Франция мен Англия арасында
халықаралық шарт жасалып, оған сәйкес ағылшындық қоғамдар өз қызметтерін
Францияда жүзеге асыруға мүмкіндік алды.
Голландияда корпорациялардың дамуы жоғары деңгейге жеткенде, Францияда
енді ғана корпоративтік қызмет қолға алынды. Корпоративтік құрылым
Францияда мемлекеттің қолында болып, оның үстемдік етуі, үнемі
компанияларды қадағалауда ұстауы кәсіпкерліктің басқа мемлекеттерге
қарағанда өзгеше дамуына әкелді.
Француздық компаниялар арнаулы үкіметтік актімен құрылып, мемлекеттің
бастапқы кезеңнен қадағалауы компанияларға пәрменді саяси, қаржылық күш
берді. Кейбір зерттеушілер компания қызметін заңи реттеу үкімет тарапынан
тікелей қадағалау мен қамқоршылыққа айналды деп есептейді. Мәселен, әрбір
компанияда мемлекеттік агенттің болуы, артықшылықты компания жалпы
жиналысына тіптен корольдің қатысуы тәріздес жағдайлардың болуы кездесетін.
Франциядағы банктік акционерлік компаниялардың бірі Лауевтік банк 23
мамыр 1716 жылы Генуэздік банктің үлгісімен "Лау және К" фирмасы атауымен
құрылды. Алғашқыда коммандиттік сипатқа ие болып, 4 желтоқсан 1718 жылы
акционерлік компанияға айналды.
Акционерлік заңшығарушылықта аса ірі құбылыс ретінде 1807 жылы
Францияның Сауда кодексін қабылдауы танылады. Кодекс жасырын (акционерлік)
қоғамның және акциядағы коммандиттік серіктестіктің түсінігін енгізеді.
Code de Commerce акционерлік қоғамдарды заңдастырады. Онда акционерлік
қоғамдар үшін құрылудың рұқсат етуші тәртібі қарастырылады. Кодекс қоғам
атауы қатысушылар есімдерінен өзгешеленуін, оның қызмет ету пәні
көрсетілуін анықтады. Сондай-ақ, Сауда кодексінде қатысушылардың шектеулі
жауапкершілігі, жарғылық қорды қалыптастырушы акциялардың екі түрге (атаулы
және ұсынбалы) бөлінетіндігі туралы ережелер көрініс табады. Бұл құжаттың
басты өзгешелігі, ол акционерлік қоғамды алғашқы рет жария құқық емес, жеке
құқықтың институты екендігін мойындайтындығында.
Наполеон уақытында 1852 жылы жылжымалы несиелендіруді жүзеге асырушы
ағайынды Перейерлардың әйгілі акционерлік банкісі ашылады.
Зерттеушілер "компаниялар пайда болған және белсенді қызмет етіп
жатқан кездерде, ешкім оларды ерекше ұйымдық-құқықтық нысан ретінде
қарастырмады" деп пайымдайды. ХVІ ғасыр соңымен ХVІІ ғасыр басындағы бірде-
бір әйгілі ғалымдар акционерлік қоғам тәріздес ерекше құқықтық конструкция
туралы сөз қозғамайды. Сондықтан да, отаршылды компанияларды бастапқыда
толық және сенім серіктестігінің, сондай-ақ өзге бірлестіктер нысандарының
сипатына ие "квази-акционерлік қоғамдар" ретінде қарастыруға болады.
Әлбетте, тек отаршылды компанияларға тән белгілер де оларды ерекше ұйымдық
нысан ретінде қарастыруға мүмкін етпеді .
Дегенмен, кейін отаршылды компаниялар акционерлік қоғамдар болып
танылғанымен, ХVІІІ ғасырға дейін оларда үлеске бөлінген тұрақты жарғылық
қор болған емес. Шектеулі жауапкершілік болса, бұл белгі алғашқы рет
Францияның отаршылды компанияларында пайда болды. Голландтық Ост-Индтік
компания қатысушылардың шектеулі жауапкершілік қағидасы жөнінде бейхабар
болды, бірақ ол іс жүзінде сақталатын. Англияда шектеулі жауапкершілік тек
ХІХ ғасырда пайда болды. Отаршылды компанияларды басқару тәртібі, үнемі
қазіргі заман акционерлік құқық қағидаларына сәйкес болмағандығын айтып
кеткен жөн. Басты қатысушылар компанияны басқаруға қатысып, өзгелер тек
соңғы есеппен танысуға құқылы болды. Ал барлығы болса, басқа мемлекеттен
алып келген тауар түрінде толық не ішінара дивиденд алып тұрды. Алайда
отаршылды компаниялар кейінірек акционерлік қоғамдардың ерекшелеуші
белгісі болатын сипаттарға ие болды. Олардың ішінде - қатысушылардың
анағұрлым саны болу мүмкіндігі, мүліктің акционерлерден оқшаулануы, және т.
б. белгілер кездеседі. Сондықтан, серіктестіктердің өзге түрлерімен
салыстырғанда отаршылды компаниялар таза капиталистік ұйымдық нысан.
Англия, Франция, Голландияда кәсіпкерлік қызмет қарқынды дамып,
отаршылық жүйе дамығанда, Германия, Дания, Норвегияда енді ғана
корпорациялар туындай бастайды. Олар корпоративтік саланың дамуына ешбір
үлестерін қоспаса да, олардың атқарған қызметтері кейін басқа мемлекеттер
үшін үлгі болады. Акционерлік қоғамдардың әрі қарай дамуы тарихтағы
капиталистік кезеңнің басталуынан кейін мүмкін болды. Өндіруші күштердің
өсуі, өнеркәсіптік төңкеріс және Еуропадағы буржуазия-лық саяси төңкерістер
"толыққанды" акционерлік компаниялардың туындауына әкелді. Тауар өндіру,
сақтандыру, несиелендіру саласындағы ірі мәселелерді шешу қажеттілігі
акционерлік нысанды сол қызметтерді жүзеге асырудағы ең ыңғайлы ұйымдық
нысан ретінде танытты. Көптеген авторлар акционерлік қоғамның туындауына
әсер еткен бірден-бір фактор - өндірістің капиталистік әдісі деп мәлімдеді.
Капиталистік экономикалық қатынастың туындауы-на ықпал етуші экономикалық
табиғат акционерлік қоғам тәріздес ұйымдық-құқықтық нысанның пайда болуы
мен дамуына әсер етті. Әйгілі орыс цивилисті М.И. Кулагин: "Еуропада ХІХ
ғасырға дейін акционерлік қоғамдар әдеттегі тәртіп емес, ерекшелік болды.
Әдеттегі емес капиталды концентрациялауды талап еткен тек өнеркәсіптік
төңкеріс қана акционерлік қоғамдардың тез арада таратылуының әлді
тездеткіші болды". Сол сәтте капиталдың екі түрі пайда болады: өнеркәсіптік
(қызмет етуші) және ақшалай (қаржылы) капитал. М.И. Кулагин: "Капиталистік
өндірісті жүзеге асыру үшін қызмет етуші капиталист натуралды нысандағы
өндіріс құралына, меншік құқығына ие болуы керек" екендігін көрсетеді .
Әлемнің алдыңғы қатарлы мемлекеттеріндегі акционерлік қоғамдар туралы
заңнаманың әрі қарай дамуы ХХ ғасырмен байланысты. Негізгі еуропалық
мемлекеттер акционерлік қоғам қызметін жан-жақты реттейтін арнайы заңдарды
даярлау жолымен жүрді. Мәселен, осындай заң Германияда 1937 жылы
қабылданып, нацистік елде қабылданған заң Демократиялық Германияда 1965
жылға дейін әрекет етіп келді. Англияда арнайы заң 1948 жылы қабылданып,
1985 жылға дейін ағылшындық акционерлік қоғамдардың қызметін реттеді [16].
Акционерлік қатынастың туындауына біз тарихи экскурс жасау барысында,
олардың өршуі не айналымнан күрт жоқ болып кету жағдайларымен кездестік.
Әрине, бұған мемлекеттің экономикалық хал-ахуалы, мемлекеттік билік
басында отырушылардың жеке бір көз-қарастары, жалпы пайда табу мақсатын
көздеуші жеке тұлғалардың іс-қимылдары, биржалық алыпсатарлық және т.б.
факторлар әсер етті.
Акционерлік қоғамдар қазіргі таңда шаруашылық қызметті жүргізудің
тиімді ұйымдық-құқықтық нысандарының бірі. Акционерлік қоғамдар туралы
шетелдік заңнаманың даму тенденциясын бақылай отырып, Еуропалық
экономикалық қауымдастық аясында акционерлік заңнаманың жақындасу,
бірыңғайландыру жөніндегі мәселелерді ойластыру жөн. Еуропалық тәжірибе,
акционерлік қоғамдар туралы шетелдік заңнаманың даму дәрежесі қазақстандық
акционерлік қоғамдардың тәжірибелік қызметінде ескерілуі жөн, себебі кез
келген акционерлік қоғам өзінің бағалы қағаздарын халықаралық қаржы
рынокторында айналыста болғандығын қалайды.
2 Акционерлік қоғамдарды басқаруды құқықтық реттеу
2.1 Акционерлік қоғам органдарының құқықтық мәртебесі
Акционерлік қоғамдардың спецификасы оның әдеттегі шарттық
қатынастарында байқалмайды, ол ұйым меншіктенушілерінің субъектік құрамының
өзгеруінде, сондай-ақ, қоғам мүлігін пайдалану тәртібін анықтау және
мүлікті пайдалану қызметінде, акционерлік қоғам меншіктенушілерінің
арасындағы қатынастарда, соңғылар мен кәсіпкерлік субъектісі және меншік
құқық субъектісі ретіндегі қоғам арасындағы қатынастарда байқалады. Сонымен
қатар, кез келген заңды тұлға жалпы ереже бойынша өзінің органдары арқылы
азаматтық құқықтарға ие болып, азаматтық міндеттерді жүктейді. ҚР АК-нің 37
бабы 1-тармағы органдардың заңды тұлға ретінде әрекет қабілеттілігін
жүзеге асыруындағы ролін белгілейді.
Заңды тұлға органы түсінігі бойынша оқу және ғылыми әдебиеттерде әр
алуан көзқарастар бар болғанымен, заңнамада көрініс табатын нәтижеге әлі де
жеткен жоқпыз. Мысалы, В.В. Долинскаяның пiкiрiнше, заңды тұлға органы
өзіне тиесілі құзыретіне сәйкес заңды тұлға ерігін қалыптастырып,
білдіретін және ұйым қызметін басқаратын заңды тұлғаның құрамдық бөлігі
[17].
К.В. Мұқашева болса, заңды тұлға органдарын – заң актілерімен немесе
құрылтай құжаттарымен көрсетілген заңды тұлғаның құрылымдық бөліктері деп
анықтайды [18].
И.В. Матанцев заңды тұлға органы деп оның ерігін даярлайтын,
қалыптастыратын және білдіретін тұлғаны (тұлғалар тобын) айту қажет деп
мәлімдейді [19].
Осы тұрғыда лауазымды тұлғалар заңды тұлға органын қалыптастыратындығы
жайлы бiрер сөз. Қазақстандық акционерлік заңнамаға сәйкес лауазымды
тұлғалар болып акционерлік қоғамның директорлар кеңесінің, оның атқарушы
органының мүшесі немесе акционерлік қоғамның атқарушы органының
функцияларын жеке-дара жүзеге асыратын тұлға танылады. Әлбетте,
акционерлердің жалпы жиналысы акционерлік қоғамның жоғарғы органы бола
тұра, ол лауазымды тұлғалардан емес, акционерлерден қалыптастырылады.
Келесі бір жәйт, заңды тұлға органдарының басқарушылық қызметті жүзеге
асыратындығында болып тұр. Долинская В.В. Ресейлік заңның акционерлік қоғам
басқару органдарын акционерлердің жалпы жиналысы, директорлар кеңесі
(байқаушы кеңес), атқарушы орган (жеке-дара – директор, Төраға, басқарушы;
алқалы – басқарма, дирекция, басқарушы ұйым) қалыптастырады дей тұра, құқық
теориясында орган түсінігіне жататын, бірақ басқару органы болып
танылмайтын ревизиялық алқа тәріздес орган жөнінде сөз қозғайды. Осыдан
заңды тұлға органының тек басқарушылық қызметті жүзеге асырмайтындығын
байқаймыз.
Заңды тұлға түсінігін зерттеуші цивилистердің ой-пікірлерінен “Заңды
тұлға органдары – бұл азаматтық айналымда заңмен белгіленген әрекеттерді
жасауда заңды тұлға мүддесін білдіретін, толық көлемде заңды тұлға құқық
және әрекет қабілеттілігін жүзеге асыруға құқылы құрылымдық бөліктер” деп
анықтайтын Л.Ф. Милькованың көзқарасын ұтымды деп айтуға болады.
Акционерлік қоғамның зор мүмкіндіктерге ие ірі және күрделі жүйе
екенін, оның қатысушылары көпсанды және мүдделерінің әр- қилылығын
ескерсек, акционерлік қоғам басқаруының ұйымдастырушылық құрылымын
қалыптастыруда қиын және келіспеушіліктерді туғызатын мәселелер туындайды.
Құрылым деп жүйенің инвариантын және өзара байланысты қалыптастырушыға
бөлу әдістерін айтамыз. Осы тұрғыда айта кететін бір жәйт,
қалыптастырушыларға бөлудің қанша критерийі (әдістері) әрекет етсе, жүйеде
сонша құрылымдар болады. Мәселен, ірі ұйымдарда: капитал құрылымы, басқарма
құрылымы, өндірістік құрылым және т.б. түрлері бар. Осы ретте акционерлік
қоғам басқаруының құрылымына аса назар аударған жөн, себебі, ол заңды
тұлғаның жалпылама басқаруын сипаттайды және қоғам қызметінің қалыптасып
өркендеуі осы құрылыммен байланысты.
Әлемдік тәжірибеге сәйкес акционерлік қоғам органдары екі және үш
буынды құрылымды болуы мүмкін. Екі буынды құрылым әдетте акционерлердің
жалпы жиналысы және басқарманы, ал үш буындыда оларға байқаушы кеңес
қосылады. Нақ осы үшін роман-германдық және англо-саксондық құқықтық
жүйедегі акционерлік қоғам органдарының құру жүйесіндегі айырмашылықтарды
айта кеткен жөн. Финляндия, Франция, Швеция заңнамасы акционерлік қоғам
органдарын құрудың екі негізгі тәртібін қарастырады. Бірінші тәртіп бойынша
орган құрамына жоғары (акционерлердің жалпы жиналысы) және атқарушы орган
(басқарма, әкімшіліктік кеңес) жатады. Органдарды қалыптастырудың екінші
схемасы жоғары органнан, атқарушы (алқалы не жеке-дара) және бақылаушы
органнан құрылады.
Біздің мемлекетіміздің заңы акционерлік қоғамдар органдарының үш
буынды құрылымын анықтайды: акционерлердің жалпы жиналысы, директорлар
кеңесі, атқарушы орган.
Акционерлік қоғам қызметінің жоғары дәрежеде жүзеге асуы оның
менеджментімен тығыз байланысты. Басқарушылардың (менеджмент) теориясы шет
мемлекеттердің әлеуметтік ғылымында XIX ғасырдың соңы – XX ғасырдың
басында даярланып, толығырақ нұсқауы Колумбиялық университеттің
профессорлары заңгер А. Берли және экономист Г. Минзомның арқасында
жарық көреді. Акционерлік қоғамдарда басқарудың жоғары органы болып
акционерлердің жалпы еріктерін білдіретін, бір мақсатқа жетуде тұлғалар
бірлестігінің, қосылуының өкілі ретінде әрекет ететін жалпы жиналыс
(Generalversammlung, assemblл genлrale, general meeting, congresso
generale) танылады.
Шет мемлекеттер заңнамасында акционерлер жалпы жиналысының құзыретінің
төмендеуі байқалып келе жатыр. О.Н. Сыроедова “американдық заңгерлердің
акционерлердің жалпы жиналысын “басқару органы” ретінде қарастырмайтындығы
жөнінде” сөз қозғайды [20]. Т.В. Кашанина болса, “акционерлердің жалпы
жиналысы корпорацияны жедел басқару мәселелері бойынша емес,өзге шешеді”
деп есептейді [21]. 1985 жылғы “Компаниялар туралы” Заңға сай Англияда
акционерлердің жалпы жиналысы компанияны басқаруда жоғарғы орган ретінде
қарастырылмайды.
Кейбір мемлекеттерде жалпы жиналыстың құзыреті заңнамалық тәртіппен
шектелген. Мәселен, Германияда акционерлік қоғамның жалпы жиналысы тек
тікелей заңмен көрсетілген мәселелер бойынша шешім қабылдайды. Жалпы
жиналыстың құзыретінен тыс мәселелер бойынша қабылданған шешім жарамсыз деп
танылуы мүмкін [22].
2001 жылы Акционерлік қоғамдар туралы Федеративтік заңға енгізілген
өзгерістерге дейін заң Ресейде акционерлер жалпы жиналысының жалпы және
айрықша құзыретін белгілейтін. Жалпы ереже бойынша акционерлер жалпы
жиналысының құзыретіне берілген мәселелер акционерлік қоғамның өзге басқару
органдарының, әсіресе директорлар кеңесінің талқылауына берілуі мүмкін
болатын. Осыған орай зерттеушілер жалпы жиналыс құзыретін жалпы және
айрықшаға бөліп қарастырды. 2001 жылы енгізілген өзгерістерден кейін заң
шығарушы жалпы жиналыс құзыретін жалпы және айрықшаға бөлуден бас тартты.
Біздің мемлекетіміздің жаңа акционерлік заңың 36 бапты
Акционерлердің жалпы жиналысының құзыреті деп атай отырып, акционерлік
қоғам жоғары органының айрықша құзыретіне 17 мәселені жатқызды. Жалпы
жиналыстың айрықша құзыретіне жатқызылатын 17 мәселемен қатар,
Акционерлік қоғам туралы Заңда және қоғам жарғысында акционерлердің жалпы
жиналысының айрықша құзыретіне жатқызылған өзге де мәселелер тізімі бар.
Яғни, Акционерлік қоғам туралы Заңның 36 бабы акционерлердің жалпы
жиналысының айырықша құзыретіне жатқызылатын толық мәселелерді қамтымай,
айырықша құзырет шеңберін кеңейту мүмкіндігін береді.
Әлбетте, тәжірибе жүзінде кейбір акционерлер мен акционерлік қоғам
басшылары жалпы жиналыс қоғамның жоғары органы болғандықтан, қоғам
қызметіне қатысты кез келген мәселені шешеді деген ойда. Жалпы жиналыс
құзыреті заңмен, ұйым жарғысымен нақты шектелгендіктен, тәжірибеде
туындайтын осы тәріздес жағдайлар қателік болып танылады.
Кворумды қамтамасыз ете тұра, акционерлердің жалпы жиналысының
құзыретіне қатысты мәселелерді шешу үшін акционерлер жалпы жиналысын шақыру
мен өткізу өзекті мәселелердің бірі болса, Акционерлік қоғамдар туралы
жаңа Заңның 36 бабының 1-тармағының 1, 3 – тармақшаларында аталған
мәселелер бойынша шешім қоғамның дауыс беретін акцияларының жалпы санының
кемінде төрттен үш бөлігі мөлшеріндегі көпшілік дауыспен қабылданады. 1998
жылғы Заңға назар аударсақ, қоғам жарғысына өзгерістер мен толықтыруларды
енгізу мәселесі бойынша шешім қоғамның дауыс беретін акцияларының жалпы
санының үштен екі мөлшеріндегі көпшілікпен, ал қоғамның жарияланған
жарғылық капитал мөлшерін өзгерту бойынша туындайтын мәселе дауыс беруге
қатысатын қоғамның дауыс беретін акцияларының жалпы санының жай көпшілік
дауысымен қабылданатын. Әрине, білікті көпшілік планкасын көтеру
акционерлердің өздерінің міндеттеріне жауапты қарауына әкелгенімен, осы
мәселелер бойынша жалпы жиналысқа кворумның жиналуы бірден-бір мәселе болып
қала береді.
Директорлар кеңесі акционерлік қоғамды басқару жүйесінде негізгі бір
орган болып танылады. Акционерлік қоғамда басқару органын директорлар
кеңесі деп атау нақты осы органның жүзеге асыратын бақылау қызметінің
мәнін ашпайды деген оймен, Ф.К. Шакиров директорлар кеңесі атауын,
байқаушы кеңес (наблюдательный совет) деп өзгертуді жөн деп есептейді
Ресейлік заңнамада директорлар кеңесі және байқаушы кеңес
түсініктерінің екеуінің де қолданылатындығы, сондай-ақ, екі түсініктің
бірдей екендігі белгіленгенімен, Д.А. Макаров екі түсініктің арасындағы
айырмашылықты анықтай отырып, қоғамның басқару құрылымында аталған органның
алатын орнына байланысты заң шығарушы екі атаудан қолайлысын таңдауға
мүмкіндік беретінін атап көрсетеді [23].
Заң директорлар кеңесінің айырықша қарауына жатқызылатын мәселелерді
анықтай отырып, оларды шешуді атқарушы органның құзыретіне жатқызбайды.
С.Д.Могилевский (байқаушы кеңес) директорлар кеңесінің айырықша құзыретін
абсолютті, қатыстылықты және қосымша түрлерде көрінуі мүмкін деп
есептейді. В.В. Залесский кеңес құзыретін екіге бөледі: айырықша құзыретіне
жататын мәселелер және айырықша құзыретке шартты түрде жататын мәселелер.
Д.А. Макаров (байқаушы кеңес) директорлар кеңесінің құзыретін
зерттей, оларды үш негізгі бағытқа бөлу мүмкіндігін қарастырады:
Бірінші бағыт: акционерлердің жалпы жиналысының күн тәртібін даярлау
және бекітумен байланысты мәселелер.
Кеңес қызметінің екінші бағыты – бұл қоғамның бағалы қағаздарының
айналымымен байланысты, оның қорларын пайдалану мен ірі және мүдделі
мәмілелерге бақылауды жүзеге асырумен байланысты мәселелер кешені.
Үшінші бағыт – ұйымдастырушылық мәселелерді шешу. Сонымен қатар,
Д.А. Макаров осыған атқарушы органды, филиал мен өкілдіктерді құру және
ішкі құжаттарды бекіту мәселелерін жатқызуға болады деген ой-пікірде.
Директорлар кеңесінің құрамы тек жеке тұлғалардан қалыптастырылып және
оның құрамында кем дегенде 3 адам (халықтық АҚ-да 5) болуға тиіс. Мәселен,
Германиядағы ірі компанияларда 20 адамнан көбірек қалыптастырылатын
директорлар кеңесі қызмет етеді. Англияда жария компанияларда директорлар
саны кем дегенде 2 адам болуға тиіс, ал жеке компанияларда 1 тұлға болуы
мүмкін.
1985 жылғы ағылшын заңына сай компанияны басқаруда басты орган болып
директорлар танылады. Заң, меморандум, ішкі регламент, жалпы жиналыста
әдетте резолюция ретінде қабылданатын директива ережелерінің талаптарына
сәйкес компания қызметін басқаруда компанияға қатысты өкілеттіліктерді
атқаруды директорлар жүзеге асырады. Жалпы ереже бойынша директорлар төраға
бастамасымен қалыптастырылатын директорлар кеңесін құрады.
АҚШ пен Германияда директорлар кеңесі құрылымдық ұқсас емес.
Германияда директорлар кеңесі екі палаталы болып келсе, АҚШ-та
акционерлік қоғамды басқару жүйесінде бірпалаталы немесе халықаралық
тәжірибеде біртұтас деп аталатын директорлар кеңесі құрылады. Ол тәуелсіз
не сыртқы (“аутсайдерлерден”) және атқарушы немесе ішкі (инсайдерлерден)
директорлардан қалыптастырылады. АҚШ корпорацияларында әдетте директорлар
кеңесінің барлық саны – 12; тәуелсіз директорлар саны — 9; атқарушы
директорлар саны – 3.
АҚШ-та бұндай бөліну беріде ғана қалыптастырылды. Осыдан 50-60 жылдар
бұрын директорлар кеңесіндегі көпшілікті атқарушы директорлар құрайтын.
Заңмен атқарушы және тәуелсіз директорларының қызметтерінің бөлінуі
белгіленбеген. Бас басқарушы (атқарушы дирекцияны басқаратын тұлға) әдетте
директорлар кеңесінің төрағасы болып танылады. Директорлар кеңесінің
мүшелері акционерлердің сенімді тұлғалары ретінде әрекет етіп, директорлар
ұйымның және акционерлердің мүдделері үшін жұмыс істеу қажет [24].
Акционерлік заңнама акционерлік қоғамның ағымдағы қызметіне басшылықты
жүзеге асырудың екі нұсқасын белгілейді:
1) қоғамның жеке-дара атқарушы органы арқылы (директор, Төраға,
президент);
2) қоғамның алқалы атқарушы органы арқылы (Direktorium, Vorstand)
жүргізу.
Атқарушы органның құзыретіне акционерлердің жалпы жиналысы немесе
директорлар кеңесінің құзыретіне жатпайтын қоғамның ағымдағы қызметіне
басқаруда туындайтын мәселелер жатады. Қоғамның атқарушы органының басты
мақсаты — акционерлердің жалпы жиналысы мен директорлар кеңесінің шешімін
орындауды ұйымдастыру. Атқарушы орган қоғам мүддесіне сай әрекет етуге,
өз міндеттерін адал атқаруға және құқықтарын толық көлемде жүзеге
асыруға тиіс.
Акционерлік қоғамдар – қазақстандық қаржы нарығының қайнар көзі бола
тұра, аумақаралық және халықаралық кәсіпкерліктің дамуына ықпал ете отырып,
жаңа жұмыс орындарымен қамтамасыз ететін, экономиканың нығаюына үлес
қосатын ұйымдар. Акционерлік қоғамдар тұтынушылар нарығын басқаруда кең
мүмкіндіктерге ие, өздерінің іскерлік беделін, фирмалық атауларын пайдалану
арқылы, сұраныстың туындауы мен қалыптасуына ықпал ететін азаматтық
айналымның ірі субъектілерінің бірі. Қоғамның өз акционерлеріне қатысты
жүргізетін кең көлемді шаралары акционерлердің өз міндеттерін орындауына,
жалпы жиналысқа белсенді қатысу арқылы алдымен қоғамға тиімді шешімдерді
қабылдауына негізделуі тиіс. Акционерлердің қоғам қызметі мәселелерін
шешуде пассивтілігі, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруда біліктіліктерінің
төмен болулары, сондай-ақ қабылдаған шешімдері үшін жауаптылыққа тартудың
көзделмеуі менеджменттің дұрыс жүргізілмеуіне әкеледі [25].
Акционерлік қоғамды басқару деген түсінікке қатысушылар арасындағы
құқықтық қатынастарды реттеу механизімін айтуға болады.
Акционерлік қатынастардың субъектілеріне мыналарыды жатқызуға болады:
- Біртұтас компания ретінде қоғамның өзін жатқызуға болады;
- Қоғамды басқарушы органдар;
- Акционерлерді, оның ішінде құрылтайшыларды;
- Қоғамның еңбек ұжымын;
- Үшінші тұлғалар, мысалы несие берушілер;
- Мемлекет, оның терреториялық субъектілері, жергілікті өзін – өз
бақарушы органдар;
- Қоғамның қызметіне ісер ететін басқа да кәсіпкерлік құрылымдар
(банктер, тауар жеткізушілер, тұтынушылар, қарсыластары және т.б.) [26].
Жоғарыда көрсетілген субъектілердің ішінде қоғамды басқаруда шешуші
рөлді акционерлер, директорлар кеңесі және атқарушы орган атқарады.
Қоғамның жоғарғы органы болып Акционерлердің жалпы жиналысы
табылады. Ол акционерлердің мүдделерін білдіретін.
Қоғамның басқарушы органы болып директорлар кеңесі табылады. Ол
қоғамның қызметіне жалпы басшылықты жүзеге асырады.
Атқарушы органы болып алқалы орган немесе атауы қоғамның жарғысында
белгіленетін атқарушы орган қызметін жеке-дара жүзеге асыратын тұлға
табылады. Ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономикалық даму инвестицияларды талап етеді. Осындай
инвестицияларды тартудың бір жолы ол акционерлік қоғамдар болып табылады.
Қазақстанның экономикалық дамуы қалпына келген кезде кәсіпкерлік қызметті
заң жағынан жетілдіру қажет болды. ХХ ғасырдың 90-жылдарда сол салаға
қатысты бірнеше құқықтық актілер қабылданғанына қарамастан құнды қағаздар
және акционерлік құқық саласында қабылданған құықтық актілердің көп
олқылықтары болды.
Қазіргі уақытта акцонерлік қоғамдарға қатысты мәселелер өзекті болып
отыр деп айтуға болады. Себебі біздің қоғамда заңды тұлғалардың жартысы
дерлік құрылу тәртібіне қарай акцинерлік қоғамдар болып келеді. Бұлардың
жартысы мемлекеттің тапсырмасымен, көбінде еншілес ұйымдар ретінде
құрылған. Мысалы, бірнеше дербес структураны біріктіретін холдингтер. Ал
кейбір акционерлік қоғамдар бірнеше жеке тұлғалардың дербес капиталдарының
жиынтығынан құралады. Көп Акционерлік қоғамдардың құрылтайшылырының бірі
болып шетелдік элементтер табылады. Мысалы, шетелдік корпорациялар,
компаниялар, фирмалар, банктер, фондтар.
Құрылу формасына қарай акционерлік қоғам ретінде құрылған
мекемелелрдің, кәсіпорындардың тағы бір тиімді жерлерінің бірі ол бір
компанияны құру үшін бірнеше бір-бірінен тәуелсіз тұлғаларды қатыстыру
мүмкіндігі, оның ішінде мүмкіндігіне қарай кәсіпкерлік қызметпен айналыса
алмайтын жеке тұлғаларды қатыстыру. Акционерлік қоғам түріндегі құрылған
заңды тұлғалардың қатысушыларның әлеуметік және жеке мүдделерін сақтай
отырып қоғамның мүмкіншіліктері мен қаражаттарын тиімді пайдалануға
мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта акционерлік қоғамдар түрінде мекемелер, кәсіпорындар
құру ең тиімді, әрі мекемелерді құрудың негізгі түрі болып табылады.
Жеке меншіктің басқа түрлеріне қарағанда акционерлік қоғамның мынандай
ерекшеліктері бар:
1. Қоғам жарғылық капиталды толықтыру және қызмет ету аясын үлкейту
үшін акционерлердің жеке капиталдарын тартуға, бұл капитал қоғам толығымен
таратылған жағдайды ескермесек қайтарылуға жатпайды.
2.Қоғамның жалпы басқарылуы нақты бір басқару формасынан бөлектелген,
яғни бұл лайықты бір басқарушыны немесе директорды жалдауға немесе
тағайындауға мүмкіндік береді, бұндай шара қолдану акционерлердің бақарушы
персоналды таңдау жұмысына мұқияттылықпен қарауға мәжбүр етеді, себебі егер
акционерлік қоғам білікті маман басқара алмау салдарынан банкроттыққа
ұшыраса акционерлер бұл үшін өз мүліктерімен жауап береді.
3. Қоғамның ұжымы сол акционерлік қоғамның толық құқықты акционері
(акциялар сатып алу нәтижесінде) боуға мүмкіндік алады.
4. Акционерлер құрамына өз карсылас компанияларын тартуға мүмкіндігі
бар, бұл қоғамның одан әрі жақсы жұмыс істеуіне септігін тигізеді. Мұнымен
қоса қоғам басқа қоғамдардың құнды қағаздарын сатып алуға мүмкіндіктері
бар.
Мемлекеттік және муниципалды кәсіпорындарды жекешелендіру, жаңадан
құрылған, әртүрлі кәсіпкерлік салаларда жаңадан құрылып жатқан
кәсіпорындардың динамикалқ өсуі және де акционерлік қоғамдардың мемлекет
эконмикасына үлкен ықпал етуін ескере отырып олардың дамуының негізгі
тенденцияларын мұқият зертеуді талап етеді.
Қазіргі таңда біздің жекешелендірілген заңды тұлғалардың көбісі дерлік
құрылу түріне қарай акционерлік қоғамдар десем қателеспеймін.
Осы кезде ҚР азаматтарының барлығы дерлік ерікті немесе еріксіз түрде
акционерлік қоғамдармен әр түрлі қарым қатынастарға түсіп отыр. Мысалы,
қазір жұмыс істеп жатқан кәсіпорындардың көбісі дерлік құрылымы жағынан
акционерлік болып келеді. Біз ақша сақтайтын банктердің көбісі құрылымы
жағынан акционерлік болып келеді, біз өзіміз де акционер болып келеміз. Бұл
себептен акционерлік қоғамдардың құқықтық негізін, акционерлік қоғамдарды
құқықтық реттелуін түсінбейінше өзіміз құрған кәсіпорындарды жақсы басқара
алмаймыз. Осы себептен мен бұл тақырыпты зерттеуді таңдадым.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты - Қазақстан Республикасының
акционерлік қоғамдардың заңды тұлғалардың арасындағы ерекшеліктері,
қоғамды басқаруды құқықтық реттеу тәртіптерін анықтап және олардың
органдарының арасындағы байланыстарын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың міндеттеріне мыналар жатады:
1.Қазіргі кездегі акционерлік қоғамдардың мәні мен ерекшеліктерін
анықтау.
2. Қазақстан Республикасында акционерлік қоғамның азаматтық
құқықтық қатынастағы орнын сипаттау.
3. Акционерлік қоғамдардың басқару органдарының ерекшеліктерін
сипаттау.
4. Акционерлік қоғамдарды басқару органдарының құқықтық реттелуін
зерттеу.
5. Қоғамның органдарының құқықтық мәртебесінің ерекшеліктерін
анықтау.
Диплодық жұмыста зерттеліп жатқан объектілер болып акционерлік
қоғамның органдары және олардың қоғамды басқарудағы орындары, олардың
құқықтары және міндеттері болып табылады.
Бұл дипломдық жұмыстың методологиялық және теориялық негізі
авторлардың акционерлік қоғамдар туралы ғылыми еңбектері, Қазақстан
Республикасының азаматтық құқық қатынастарындағы қоғамдарды реттейтін
нормативтік актілері мәліметтері болып табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер және қосымша ретінде тіркелген мәліметтер негізінен тұрады.
1 Акционерлік қоғамдардың түсінігі мен ерекшеліктер
1.1 Акционерлік қоғамның түсінігі
Қазақстан Республикасында акционерлік қоғамға жалпы түсінік ҚР
Азаматтық кодекстін 85 баптың 1- тармағында және ҚР Акционерлік қоғамдар
туралы заңның 3 бабының 1- тармағында түсінік берілген.
Өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатымен акциялар
шығаратын заңды тұлға акционерлік қоғам деп танылады (№1 сұлба) және де ол:
1.Қоғамның өз акционерлерінің мүлкінен оқшауланған мүлкі болады және
олардың міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
2. Қоғам өз міндеттемелері бойынша өз мүлкі шегінде жауап береді.
3. Қоғамның акционері оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және
Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда,
өзіне тиесілі акциялардың құны шегінде қоғам қызметіне байланысты
залалдарға тәуекел етеді.
4. Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда
акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында коммерциялық емес ұйымдар
құрылуы мүмкін.
5. Қоғам (акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған
коммерциялық емес ұйымнан басқасы) облигациялар және бағалы қағаздардың
өзге де түрлерін шығаруға құқылы.
6. Қазақстан Республикасының заң актілерінде қызметтің жекелеген
түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар үшін акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық
нысаны міндетті болып белгіленуі мүмкін.
7. Қоғамның фирмалық атауы болады, онда "акционерлік қоғам" ұйымдық-
құқықтық нысанын көрсету және оның атауы қамтылуға тиіс. Қоғамның атынан
кейін "АЌ" аббревиатурасын пайдалана отырып, қоғамның атауын қысқартуға жол
берілед [1].
Акционерлiк қоғамның құқықтық ережелерi, акционерлердiң құқықтары мен
мiндеттерi Азаматтық Кодекске, заң құжаттарына сәйкес белгiленедi.
Мемлекеттiк кәсiпорындарды жекешелендiру жолымен құрылған немесе
акцияларының бақылау пакеті мемлекетке тиесілі акционерлік қоғамдардың
құқықтық жағдайының ерекшелiктерi Қазаңстан Республикасының заң актілерімен
айқындалады [2].
Акционерлік қоғамның басқа заңды тұлғалардан басты айырмашылығы, ол
қатысушылардың қоғам мүлкіне деген құқықтырын акциялар арқылы куәләндіру
болып табылады. Бұл қоғам шығарған акциялар құны бірдей номиналды ақша
соммасымен сатылуы тиіс. Акция ұстаушылар – акционерлер – қоғамның
міндеттемелері бойынша жауап бермейді, олар тек өзіне тиесілі акциялар
құны шегінде қоғам қызметіне байланысты залалдарға тәуекел етеді. АК – тің
138 бабының 1 және 2 тармақтарына сәйкес: Акция - акционерлiк қоғам
шығаратын және акционерлiк қоғамды басқаруға қатысуға, ол бойынша дивиденд
және акционерлiк қоғам таратылған жағдайда оның мүлкiнiң бiр бөлiгiн алуға
құқықтарды, сондай-ақ Қазаңстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген
өзге де құқықтарды куәландыратын бағалы қағаз танылады. Акциялар тек атаулы
эмиссиялық бағалы қағаздар ретiнде шығарылады.
Акционерлік қоғам (бұдан былай – АҚ) заңда қойылған талаптар мен
тәртіпке сәйкес артықшылықты акциялар шығаруға құқығы бар. Акционерлер бұл
акциялар бойынша қоғамның шаруашылық қызметіне қарамастан дивиденттер
(дивиденд - акционердің өзіне тиесілі акциялар бойынша акционерлік қоғам
төлейтін кірісі) алуға; басқа жәй акцияларға қарағанда артықшылықтыры бар,
яғни қоғам жойылған кезде оның қалған мүлкіне құқық береді және де басқа
заңда көзелген артықшылықтар көзделеді. Қоғамның жарғысында өзгеше
көзделмесе, артықшылықтық акциялар оның ұстаушысына акциоенрлік қоғамның
басқаруына қатысуға құқық бермейді [3].
Қоғамның акционерлерге дивиденттер төлеуі оның міндеттемесі емес құқы
болып табылады. Заңда жеке капиталы теріс мөлшер көрсететін болса, немесе
АҚ төлем қабылетсіздігіне немесе жағдайының жоқтығы белгілеріне жауап
беретін болса, қоғамның қарапайым және артықшылық берілген акциялар бойынша
дивиденттер төлеуге тиым салынады.
Осыған қарамастан көптеген кәсіпорындарда өндірісті дамыту және
бизнесті кеңейту үрдісі байқалуда, сондықтанда акционерлер мен менджменттер
табыстарының барлығын немесе бір бөлігін дамытуға жұмсауға шешім қабылдап,
дивиденттерден бас тартуда. Таза пайданы бөлу тәртібін бекіту, қарапайым
акциялар бойынша дивиденттер төлеу немесе қарапайым және артықшылық
берілген акциялар бойынша дивиденттерді төлемеу туралы шешімдер жалпы
жиналыста қабылданады. Акциялар бойынша дивиденттер ақшамен, ал қарапайым
акцияларға АҚ бағалы қағаздармен төленеді, егер бұл шешім жалпы жиналыста
қоғамның дауыс беретін көпшілік акциялары бойыша қабылданған және
акционерлердің жазбаша келісімі бар болса.
Дивиденттерді алуға құқығы бар акционерлердің тізімі дивиденттерді
төлей бастаған күні жасалуы тиіс. Артықшылық берілген акциялардың иелері АҚ
жарғысы бойынша алдын ала белгіленген кепілдендірілген мөлшерде алға
басымды құқықтары бар, бірақ басқаруға қатысу құқықтары жоқ, бірақ өз
акциялары бойынша толық төленбеген болса белгілеген мерзім ішінде алуға
құқығы бар. Акционерлер есептелген бірақ алмаған дивиденттерін АҚ
берешектері жинақталған мерзімге қарамастан талап етулеріне құқығы бар.
Дивиденттерді белгілеген мерзімде төлемеген жағдайда акционерге негізгі
сома және ҚР ҰБ қаржылық міндеттемелері немесе оның тиісті бөлігі
орындалаын күнге ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесінен шыға отырып,
өсімпұл төленеді.
Акцияда келесі мәліметтер болуы керек: АҚ – ның фирмалық атауы және
орналасқан мекені; құнды қағаздың атауы – акция, оның сандық нөмірі,
шығарылған күні, акция түрі( жәй немесе артықшылықты), оның номиналды құны,
ұстаушының аты (атаулы акциялар үшін); акция шығару күніне қарай АҚ – ның
жарғылық капиталының көлемі және шығарылған акциялардың мөлшері;
дивиденттер төлеу мерзімі; төрағаның және бас бухгалтердін қолы тұруы
керек. Құнды қағаздар туралы заңнамалар егер бұл заңдарда өзгеше көзделмесе
АҚ – ға тек атаулы акцияларды шығаруға құқық береді. Атаулы акциялар қағаз
түрінде шығарылмау мүмкін, яғни жеке бір құжат ретінде. Оның орнына АҚ –
ның жоғарғы билеуші органның шешімі бойынша атаулы акцияда көрсетілген
құқықтарды акцияны материалдық түрде шығармай – ақ эмитенттің құжаттарында
тіркеуге немесе электронды есептеуіш құрылғылардың көмегімен электронды
реестірде тіркеуге болады. Осылайша акционер өз құқытарын жүзеге асыру
және құқықтарын басқаға беру құнды қағаздар көмегімен емес, қоғамға қатысты
құықтарын қоғам реестірінде тіркелген жазба арқылы жүзеге асырылады.
Осындай объектілерге қатысты заттық құықтар емес міндеттемелік құқықтар
туындайды. Атап өту жөн акциялардың мұндай тіркеу тәртібі тек атаулы
акцияларға қатысты. Акционерлердің талабымен олардың құқықтары құнды қағаз
сертификатымен расталуы мүмкін [4].
Қоғамның өз акционерлерінің мүлкінен оқшауланған мүлкі болады. Басқа
шаруашылық серіктестерге қарағанда қатысушылар АҚ – нан шыққан кезде
акциялар құнының шегінде қоғамнан мүлікті бөліп алып кете алмайды.
Қатысушылар акцияларды сату жолымен ғана қоғамнан кете алады.
АҚ міндеттемелірі үшін тек өзіне тиесілі мүлкі шегінде жауап бере
алады. Қоғам өз қатысушыларының міндеттемелері үшін жауап бермейді.
Акционерлердің кредиторлары басқа шаруашылық серіктестіктердегідей акционер
– борышқордың акциялар құнына тең мүлікті қарызы ретінде қоғамнан беруді
талап ете алмайды [5].
Бастапқыда қоғамның қалыптасуына көмек беретін қайнар көз болып,
акционерлердің сатып алған акциялар құнына тең төлеген ақша соммалары болып
табылады. Акцияларды уақтылы төлемеу қоғамнаң шаруашылық қызметін күрт
төмендетеді, яғни жарғыда көзделген қаржымен қамтамасыз етілмеу.
Акционерлер ақшаны уақтылы төлеу үшін қатаң тәртіп орнатылған, яғни егер
қатысушы ақшаны уақталы төлемейтін болса қоғамға келтірілген шығынның өз
акциялары шегінде жартысын төлеуге міндеттеледі [6].
АҚ заңды тұлғаның құқық қабілеттілігін басқа заңды тұлғалар сияқты
мемлекеттік тіркеуден өтке соң алады. АҚ заңды тұлғалардың басқа да
талаптарына сәкес келеді, яғни меншiк, шаруашылық жүргiзу немесе жедел
басқару құқықындағы оқшау мүлкінің болуы және сол мүлiкпен өз
мiндеттемелерi бойынша жауап беретiн, өз атынан мүлiктiк және мүлiктiк емес
жеке құқықтар мен мiндеттерге ие болатын, оларды жүзеге асыра алатын, сотта
талапкер және жауапкер болу құқығы, дербес балансы немесе сметасының
болуы, қоғамның өз атауы жазылған мөрi болады, жарғыда көзделген тәртіпте
банкте банктік шот ашу құқығы, фирмалық атауының болуы [7].
Бірқатар себептерге байланысты кәсіпкерлік қызметте ақшаны акцияларға
салған тиімді болып табылады:
Біріншіден – АҚ – ның акционері болса дивиденттер бойынша төленетін
төлемдерді алады.
Екіншіден – кәсіпкерлік қызмет үнемі қауіппен байланысты болады,
қоғамда бар барлық мүлікті немесе оның жартысын жоғалту қаупі болады.
Жоғарыда айтылып кеткенімдей акционерлер акцияларды сатып алуға жұмсаған
қаражатты жоғалтуға қауіптенеді.
Үшіншіден – акционерлер қоғамды бақаруға қатысуға құқықлы, оның ішінде
жалпы жиналысқа қатысу, басқарушы органдарға сайлану. Әр акционердің ықпалы
оған тиесілі акциалар мөлшерімен анықталады.
Төртіншіден – акцияларды сатып алу – сату жолымен оңай пайдалану,
мұнымен қоса акцияларды сатып алу – сату қаражаттың қосымша көзі болуы
мүмкін [8]. Осының барлығы акционерлік қоғамдар түріндегі құрылған заңды
тұлғалардың тиімділігін көрсетеді.
1.2 Акционерлік қоғамдар институтының қалыптасуының тарихи аспектілері
Акционерлік қоғамдар қазіргі таңда шаруашылық қызметті
жүргізудің тиімді ұйымдық-құқықтық нысандарының бірі. Акционерлік қоғамдар
туралы шетелдік заңнаманың даму тенденциясын бақылай отырып, отандық
акционерлік заңнаманы жетілдіруде бірыңғайландыру жөніндегі пікірлер
айтылуда. Еуропалық тәжірибе акционерлік қоғамдар туралы шетелдік
заңнаманың даму дәрежесі, қазақстандық акционерлік қоғамдардың
тәжірибелік қызметінде ескерілуі , кез келген акционерлік қоғам өзінің
бағалы қағаздарын халықаралық қаржы рынокторында айналыста болғандықтан
қалайтындығымен түсіндіріледі. Ғылымда акционерлік қоғамдардың алғашқы
үлгілері туралы біркелкі пікірлер жоқ. Бір ғалымдардың көзқарастары бойынша
акционерлік қоғамдар Ежелгі Римдегі серіктестіктерден, келесілер қазіргі
кезеңгі акционерлердің мәртебесіне ұқсас несие берушілердің мәртебелері бар
мемлекеттік займның ортағасырлық жүйесінен туындаған деген ой білдіреді.
Тарихи талдау акционерлік саланың қалыптасуына келесі кезеңдердің
ықпал еткендігін білдіреді:
1) акционерлік компаниялардың Ежелгі Рим уақытындағы алғышарты;
2) капиталистік кезең;
3) социалистік кезең.
Жалпы заңды тұлғаның шығу тегін, дамуын рим құқығынан аламыз. Сол
тұрғыда корпоративтік құқықтық қатынастың дамуының негізгі тарихи
кезеңдерін Ежелгі Рим тарихымен ұштастыра отырып қысқаша қарастырып өтейік.
Акционерлік компанияларға ауысудың ежелгі нысаны ретінде Ежелгі
Римдегі мемлекеттік табыстарды жалға беру мақсатында және 3, 5 не 100 жылға
бір немесе бірнеше тұлғалар арасында жасалатын locationes немесе
venditiones деп аталатын шарт негізіндегі societates vectigalium
publicorum. ды айтуға болады. Societates vectigalium publicorum тұлғалары
мемлекет алдында шектелмеген мүліктік жауапкершілікте болып, алдын ала
кепіл енгізуге міндетті болды. Мемлекетпен осындай шартқа отырушы тұлға не
тұлғалар қызметтерін жүргізу үшін қажетті қаражаттарды қалыптастыру
түріндегі серіктестікті құрып, публикандар болып аталды. Серіктестіктің
құрамына толық жауапкершілікті артатын толық серіктестер (socii, socii
argentarii) және салым шеңберінде жауапты болатын салымшылар (affines)
кірді. Серіктестіктің басында бағынушы лауазымды тұлғалары және
провинцияларында вице-директорлары (promagistri) бар директор (magister)
тұрды.
Әйгілі орыс цивилисті Н. С. Суворов: "Рим әкімшілігі көтермелі
операцияларды өздері жүзеге асырып, өзге мәмілелерді жеке кәсіпкерлерге
берумен ерекшеленетін" дейді [9]. Кейбір зерттеушілердің ой-пікірінше,
публикандар серіктестігінің сипатты белгісі болып, азаматтық айналымға өз
мүлігінің меншік иесі ретінде қатысуы болды [10]. Н.С. Суворов ежелгі
римдік публикандар қызметі туралы келесі пікір білдіреді: "Әсіресе Рим
мемлекетінің аумағы кеңейгеннен соң, ұлғайған провинциялардың операциялары
үшін үлкен капиталдар қажет болды" [11]. Осы реттерде публикандарға аса
жоғары талап қойыла бастады. Бірқатар қайнар көздерде публикандардың римдік
серіктестігінде қатысу үлесі дербес сатылуға, айырбасталуға, сыйға
тартылуға және мұраға қалдыруға жатты, яғни құқықтың дербес объектісі
ретінде қарастырылғандығы айтылады. Сонымен қоса, сол уақыттарда
серіктестік үлестерін сату жүргізілетін. Яки, қазіргі заманғы биржалық
операцияларына тектес қатынастар сол заманда да орын алып, бұл қатынастың
туындауы серіктестіктерді акционерлік қоғамдардың алғашқы үлгісі ретінде
қарастыруына мүмкіндік береді. Бірақ, И.Т.Тарасов societates vectigalium
publicorum қазіргі уақыттағы коммандиттік серіктестікке ұқсас және
акционерлік қоғамға ешбір тақау еместігі жөнінде сөз етеді. Себебі, АҚ-
лардың өзге ұйымдардан айырмашылығы ретінде акцияны шығару танылады,
әлбетте, сол уақыттарда акцияның болмағандығы туралы білеміз [12].
Осы жерде И.Т.Тарасовтың ежелгі римдік societates vectigalium
publicorum'ды қазіргі таңдағы сенім серіктестіктестігінің негізі ретінде
қарастыруға болатындығы туралы ой-пікіріне қосылуға болады. Серіктестік
қызметіне толық серіктестердің міндетті қатысу қағидасын, бұл ұйымның толық
серіктестер мен салымшылардан қалыптасатындығын ескере отырып, публикандар
серіктестігін тарихтағы алғашқы акционерлік компаниялар деп мүлдем айта
алмаймыз.
Ежелгі Римде корпоративтік қатынастың туындауына, қалыптасуына өзге де
заңды тұлғалар әсер етті. Мәселен, Н.С.Суворов collegia қатарына
публикандар серіктестігімен қоса, діни алқаларды, жерлеу, кәсіпшілер
алқаларын және бағынушы қызметкерлер алқаларын жатқызады [13].
И.П.Грешников болса, collegia- ны тек пірлер алқасымен шектейді [14].
Жоғарыда аталған заңды тұлғалар тек жеке құқықтық сипатқа ие болды,
сондықтан оларды қазіргі заманғы акционерлік компанияларға тән ету үшін,
тек бір маңызды элемент жетіспеді. Ол акция. Акция арқылы жеке мүдде
жалпыға айналушы еді. 1407 жылы бірінші акционерлік компания Генуэздік банк
(banka di San Giordio) дүниеге келеді. Генуэздік банк алғашқыда 1345-ші
жылықұрылды делінсе, өзге қайнар көздер бойынша 1371 жылы құрылды.
Банк алдындағы қатысушының міндеті үлесті төлеумен анықталды. Банкте
табыстарына байланысты қатысушыларға проценттер төленді. Ұйымның қызметінің
басында оны басқару келесідей жүзеге асырылды. Генуэздік мемлекеттің
шенеунігі - прокуратордың лауазымы, банк несие берушілер бірлестігінің
сайлаулы өкілі - протектордың лауазымымен ұштасады. Нәтижесінде сәйкесінше
үлестерге ие сегіз прокуратор-протекторлардан сайланатын орган құрылды.
Басқару органы ретінде, сондай-ақ, прокуратор мен протекторлармен
тағайындалатын, аса көп үлес санына ие қатысушылар санынан 52 адамнан
құрылатын кеңес танылды.
1569 жылғы жарғыға сәйкес қатысушылардың құқықтары кеңейеді. Басты
басқару органы ретінде қатысушылар жиналысы танылып, кейін Генуэздік
банктің үлгісі бойынша 1694 жылы Патерсонның Ағылшындық банкісі және
Францияда Лауевтік банк құрылды. Жиналыс кворумы - 300 адам (1633 жылы жаңа
кворум - 250 адам белгіленді), шешім 13 дауыспен қабылданатын болды .
Атқарушылық қызметті бір жылға сайланатын протекторлар кеңесі жүзеге
асырады. Протекторларды әрқайсысы кем дегенде 25 үлеске ие 32 қатысушыдан
қалыптасатын ерекше алқа сайлауға құқылы болды. Генуэздік банктің мысалында
басқарудың үш буынды жүйесі пайда бола бастады: қатысушылар жиналысы,
ерекше алқа, протекторлар кеңесі. Басқарудың осындай құрылымы тарихта
алғашқы рет туындайды. Аса үлкен функциялар қатысушылар жиналысының қолында
болып, ол банк қызметінің маңызды мәселелері бойынша шешімдер қабылдады.
Ерекше алқаның құзыретіне протекторлар кеңесі мүшелерін сайлау мәселесі
жатса, протекторлар кеңесі күнделікті қызметті басқаруды жүзеге асыратын
алқалы атқарушы орган болды. Осындай нысанда банк ХVIII ғасырдың соңына
дейін әрекет етіп, үлестері құндылығын жоғалтқаннан кейін өз қызметін
тоқтатты.
ХVI ғасыр еуропалық мемлекеттер экономикасы үшін жаңа кезең. Бұл
әлемдік сауда аумағының кеңейтілуімен және еуропалық капиталдың
қолданысымен байланысты болды. Еуропаның экономикалық мүдделерін жүзеге
асыру үшін жаңа ұйымдық нысан, капиталистік элементін қолдануға
негізделген кәсіпкерлік бірлестіктің жаңа түрі қажет болды. Бұл нысан
тарихи тұрғыдан отаршыл компаниялар болды, кейін жетілдіре келе, ХІХ
ғасырда заң шығарушы мен жаңа құқықтық конструкция "акционерлік қоғам"
қалыптасты.
Англия, Голландия және басқа да елдер ХVI- ХVII ғасырларда сауда
жүргізу және отарларды игеруге өз мемлекеттерінен айрықша құқықтарға ие ірі
отаршылды компанияларды құру жолымен жүрді. Ғасыр шеңберінде 60 тектес
бірлестіктер құрылып, оның әйгілілері голландтық, ағылшындық және
Француздық Ост-Индтік компаниялар болды.
ХVI ғасырдың соңы Голландияда өнеркәсіптің, сауда-саттықтың
дамуымен, әсіресе жаңа су жолдары мен жаңа елдердің ашылғандығынан су
айналым саласының қарқынды дамуымен сипатталады. Голландияға Бразилия,
Үндістан, Африка мемлекеттерімен сауда қатынастарын құруға үміттенуші,
кәсіпкерлікпен айналысуға ұмтылушы адамдар жинала бастайды.
Голландтық Ост-Индтік компания 1594 жылы құрылады. 1622 жылдан бастап
компанияны басқаруда директорлар орталықты органының ролі артты. Жыл сайын
есеп жүргізетін және өткізілген тексеріс бойынша өз қорытындыларын
ұсынатын, құрамында екі қатысушысы бар ревизиялық орган құрылды. Компанияны
басқарудың құрылымы екібуынды болды: қатысушылардың жалпы жиналысы,
компания директоры. Өзге ұйымдармен салыстырғанда компанияның деңгейін
көтеретін және голландтық саудагерлер үшін қызығушылық тудыратын фактор
болып компания міндеттемелері бойынша қатысушылар жауапкершілігінің
шектеулілігі танылды.
ХVІІ ғасырдың 30 жылдары Голландияда сансыз банкроттықтардың
нәтижесінде көрініс тапқан акционерлік алыпсатарлық уақытша тоқтатылып,
ХVІІІ ғасырдың басында қайта жаңғырды.
Англияда акционерлік компаниялар ХVІ ғасырдың соңында және ХVІІ
ғасырдың басында пайда болып, алғашқыларының бірі болып сауда жүргізу
мақсатында құрылған Ағылшындық Ост-Индтік компаниясы саналады. Ағылшындық
Ост-Индтік компанияның құрылуына Англо-Гамбургтік сауда компаниясының
құрылуы әсер етті.
Ю.В.Петровичева өзінің ғылыми еңбегінде Біріккен Корольдікте
(Англияда) компанияларды құру және даму тарихи үш кезеңде өтті дейді,
олар:
1. корпорациялардың корольдік грамотамен құрылу кезеңі;
2. парламент статутының құрылу кезеңі;
3. нормативтік тәртіппен жауапкершілікті шектеулі компанияларды
инкорпорациялау кезеңі [15].
Ағылшындық Ост-Индтік компанияның басты басқару органы қатысушылардың
жалпы жиналысы болды. Жалпы жиналыс жылдық, сондай-ақ кезектен тыс
жиналыстың өткізілуі де қарастырылып, ол комитетпен қатар, Төрағады
сайлайды. Комитет мүшелері және Төраға бір жылға сайланады.
Англияда Ост-Индтік компаниямен қатар, Оңтүстік қоғам, Оңтүстік-
Американдық компаниялар әрекет етті. Бұл ұйымдардың Ост-Индтік компаниядан
өзгешіліктері болмағанымен, олар корпоративтік қызметтің қалыптасуына әсер
етті. Тарихқа назар аударсақ, корпорациялар мен биржалық алыпсатарлықтың
сол уақыттарда бірге жүретіндігін байқаймыз. Англиядағы өнеркәсіптік
өндірістің дақпырты әр алуан жобаларды қаржыландыру үшін ақшалай қаражатты
тарту мақсатында тұлғалардың кең шеңберіне акцияларын сататын
компаниялардың пайда болуына әкелді. ХVІІІ ғасырда Англияда көптеген
акционерлік компанияларды құру кезінде бағалы қағаздармен байланысты
алыпсатарлық операциялар сансыз қулықтармен ұштасып, нәтижесінде күдікті
жобаларға ақшалай қаражаттарын енгізген қатысушылардың арқасында тек
компанияны құрушылар ғана табыстарға жетті. Сол тәріздес компаниялардың
акцияларының құны бір сәтте жүз процентке көтерілетін және түсетін.
Тұлғаларды әрқилы күдікті істерге тарту арқылы, акциямен алыпсатарлықты
жүргізу кейін акционерлік компанияларға сенімсіздікті туғызды.
11 маусым 1720 жылы парламентпен "сабынды көпіріктер туралы" әйгілі
Babble-Act заңы қабылданады. Бұл заңда мемлекеттің рұқсатынсыз
корпоративтік құқықтарға иеленетін кәсіпорындарды жарамсыз ететін,
жауапкершілігі шектеулі компанияны құруға тыйым салатын нормалар көрініс
тапты. Әлбетте, бұл нормаларды бұзушылар саны көбейген соң, Оңтүстік мұхит
компанияларының ұсынысы бойынша Babble-Act'тың маңыздылығын жоғарылататын
scire facias деген атауымен бұйрық шығарылады. Бұйрық акционерлер,
алыпсатарлар және құрылтайшылар арасында үрей тудырды. 1734 жылы акция және
өзге бағалы қағаздармен алыпсатарлықты өткізуге тыйым салушы заң
қабылданды. Babble-Act 1824 жылы күшін жоғалтып, ал бұл құрылтайшылықтың
аса жайы-луына әкеліп, тек бір жылдың ішінде 101 690 000 фунт стерлинг
соммасына акционерлік компаниялардың құрылуына ықпал етті.
Babble-Act'тан кейінгі кезеңде Англияда акционерлік қоғамдардың заңи
негізі болмай, сол уақыт аралықтарында жеке компаниялар тек парламент не
коронаның рұқсатымен құрылуға құқылы болды. 1856-1867 жылдары "Компаниялар
туралы" заң, 1862 жылы Англиядағы акционерлік компаниялардың қызметін
реттеуші арнаулы заң қабылданады. Бұл заңның жарық көруі Францияға да
ықпалын тигізді. Себебі, дәл сол жылы Франция мен Англия арасында
халықаралық шарт жасалып, оған сәйкес ағылшындық қоғамдар өз қызметтерін
Францияда жүзеге асыруға мүмкіндік алды.
Голландияда корпорациялардың дамуы жоғары деңгейге жеткенде, Францияда
енді ғана корпоративтік қызмет қолға алынды. Корпоративтік құрылым
Францияда мемлекеттің қолында болып, оның үстемдік етуі, үнемі
компанияларды қадағалауда ұстауы кәсіпкерліктің басқа мемлекеттерге
қарағанда өзгеше дамуына әкелді.
Француздық компаниялар арнаулы үкіметтік актімен құрылып, мемлекеттің
бастапқы кезеңнен қадағалауы компанияларға пәрменді саяси, қаржылық күш
берді. Кейбір зерттеушілер компания қызметін заңи реттеу үкімет тарапынан
тікелей қадағалау мен қамқоршылыққа айналды деп есептейді. Мәселен, әрбір
компанияда мемлекеттік агенттің болуы, артықшылықты компания жалпы
жиналысына тіптен корольдің қатысуы тәріздес жағдайлардың болуы кездесетін.
Франциядағы банктік акционерлік компаниялардың бірі Лауевтік банк 23
мамыр 1716 жылы Генуэздік банктің үлгісімен "Лау және К" фирмасы атауымен
құрылды. Алғашқыда коммандиттік сипатқа ие болып, 4 желтоқсан 1718 жылы
акционерлік компанияға айналды.
Акционерлік заңшығарушылықта аса ірі құбылыс ретінде 1807 жылы
Францияның Сауда кодексін қабылдауы танылады. Кодекс жасырын (акционерлік)
қоғамның және акциядағы коммандиттік серіктестіктің түсінігін енгізеді.
Code de Commerce акционерлік қоғамдарды заңдастырады. Онда акционерлік
қоғамдар үшін құрылудың рұқсат етуші тәртібі қарастырылады. Кодекс қоғам
атауы қатысушылар есімдерінен өзгешеленуін, оның қызмет ету пәні
көрсетілуін анықтады. Сондай-ақ, Сауда кодексінде қатысушылардың шектеулі
жауапкершілігі, жарғылық қорды қалыптастырушы акциялардың екі түрге (атаулы
және ұсынбалы) бөлінетіндігі туралы ережелер көрініс табады. Бұл құжаттың
басты өзгешелігі, ол акционерлік қоғамды алғашқы рет жария құқық емес, жеке
құқықтың институты екендігін мойындайтындығында.
Наполеон уақытында 1852 жылы жылжымалы несиелендіруді жүзеге асырушы
ағайынды Перейерлардың әйгілі акционерлік банкісі ашылады.
Зерттеушілер "компаниялар пайда болған және белсенді қызмет етіп
жатқан кездерде, ешкім оларды ерекше ұйымдық-құқықтық нысан ретінде
қарастырмады" деп пайымдайды. ХVІ ғасыр соңымен ХVІІ ғасыр басындағы бірде-
бір әйгілі ғалымдар акционерлік қоғам тәріздес ерекше құқықтық конструкция
туралы сөз қозғамайды. Сондықтан да, отаршылды компанияларды бастапқыда
толық және сенім серіктестігінің, сондай-ақ өзге бірлестіктер нысандарының
сипатына ие "квази-акционерлік қоғамдар" ретінде қарастыруға болады.
Әлбетте, тек отаршылды компанияларға тән белгілер де оларды ерекше ұйымдық
нысан ретінде қарастыруға мүмкін етпеді .
Дегенмен, кейін отаршылды компаниялар акционерлік қоғамдар болып
танылғанымен, ХVІІІ ғасырға дейін оларда үлеске бөлінген тұрақты жарғылық
қор болған емес. Шектеулі жауапкершілік болса, бұл белгі алғашқы рет
Францияның отаршылды компанияларында пайда болды. Голландтық Ост-Индтік
компания қатысушылардың шектеулі жауапкершілік қағидасы жөнінде бейхабар
болды, бірақ ол іс жүзінде сақталатын. Англияда шектеулі жауапкершілік тек
ХІХ ғасырда пайда болды. Отаршылды компанияларды басқару тәртібі, үнемі
қазіргі заман акционерлік құқық қағидаларына сәйкес болмағандығын айтып
кеткен жөн. Басты қатысушылар компанияны басқаруға қатысып, өзгелер тек
соңғы есеппен танысуға құқылы болды. Ал барлығы болса, басқа мемлекеттен
алып келген тауар түрінде толық не ішінара дивиденд алып тұрды. Алайда
отаршылды компаниялар кейінірек акционерлік қоғамдардың ерекшелеуші
белгісі болатын сипаттарға ие болды. Олардың ішінде - қатысушылардың
анағұрлым саны болу мүмкіндігі, мүліктің акционерлерден оқшаулануы, және т.
б. белгілер кездеседі. Сондықтан, серіктестіктердің өзге түрлерімен
салыстырғанда отаршылды компаниялар таза капиталистік ұйымдық нысан.
Англия, Франция, Голландияда кәсіпкерлік қызмет қарқынды дамып,
отаршылық жүйе дамығанда, Германия, Дания, Норвегияда енді ғана
корпорациялар туындай бастайды. Олар корпоративтік саланың дамуына ешбір
үлестерін қоспаса да, олардың атқарған қызметтері кейін басқа мемлекеттер
үшін үлгі болады. Акционерлік қоғамдардың әрі қарай дамуы тарихтағы
капиталистік кезеңнің басталуынан кейін мүмкін болды. Өндіруші күштердің
өсуі, өнеркәсіптік төңкеріс және Еуропадағы буржуазия-лық саяси төңкерістер
"толыққанды" акционерлік компаниялардың туындауына әкелді. Тауар өндіру,
сақтандыру, несиелендіру саласындағы ірі мәселелерді шешу қажеттілігі
акционерлік нысанды сол қызметтерді жүзеге асырудағы ең ыңғайлы ұйымдық
нысан ретінде танытты. Көптеген авторлар акционерлік қоғамның туындауына
әсер еткен бірден-бір фактор - өндірістің капиталистік әдісі деп мәлімдеді.
Капиталистік экономикалық қатынастың туындауы-на ықпал етуші экономикалық
табиғат акционерлік қоғам тәріздес ұйымдық-құқықтық нысанның пайда болуы
мен дамуына әсер етті. Әйгілі орыс цивилисті М.И. Кулагин: "Еуропада ХІХ
ғасырға дейін акционерлік қоғамдар әдеттегі тәртіп емес, ерекшелік болды.
Әдеттегі емес капиталды концентрациялауды талап еткен тек өнеркәсіптік
төңкеріс қана акционерлік қоғамдардың тез арада таратылуының әлді
тездеткіші болды". Сол сәтте капиталдың екі түрі пайда болады: өнеркәсіптік
(қызмет етуші) және ақшалай (қаржылы) капитал. М.И. Кулагин: "Капиталистік
өндірісті жүзеге асыру үшін қызмет етуші капиталист натуралды нысандағы
өндіріс құралына, меншік құқығына ие болуы керек" екендігін көрсетеді .
Әлемнің алдыңғы қатарлы мемлекеттеріндегі акционерлік қоғамдар туралы
заңнаманың әрі қарай дамуы ХХ ғасырмен байланысты. Негізгі еуропалық
мемлекеттер акционерлік қоғам қызметін жан-жақты реттейтін арнайы заңдарды
даярлау жолымен жүрді. Мәселен, осындай заң Германияда 1937 жылы
қабылданып, нацистік елде қабылданған заң Демократиялық Германияда 1965
жылға дейін әрекет етіп келді. Англияда арнайы заң 1948 жылы қабылданып,
1985 жылға дейін ағылшындық акционерлік қоғамдардың қызметін реттеді [16].
Акционерлік қатынастың туындауына біз тарихи экскурс жасау барысында,
олардың өршуі не айналымнан күрт жоқ болып кету жағдайларымен кездестік.
Әрине, бұған мемлекеттің экономикалық хал-ахуалы, мемлекеттік билік
басында отырушылардың жеке бір көз-қарастары, жалпы пайда табу мақсатын
көздеуші жеке тұлғалардың іс-қимылдары, биржалық алыпсатарлық және т.б.
факторлар әсер етті.
Акционерлік қоғамдар қазіргі таңда шаруашылық қызметті жүргізудің
тиімді ұйымдық-құқықтық нысандарының бірі. Акционерлік қоғамдар туралы
шетелдік заңнаманың даму тенденциясын бақылай отырып, Еуропалық
экономикалық қауымдастық аясында акционерлік заңнаманың жақындасу,
бірыңғайландыру жөніндегі мәселелерді ойластыру жөн. Еуропалық тәжірибе,
акционерлік қоғамдар туралы шетелдік заңнаманың даму дәрежесі қазақстандық
акционерлік қоғамдардың тәжірибелік қызметінде ескерілуі жөн, себебі кез
келген акционерлік қоғам өзінің бағалы қағаздарын халықаралық қаржы
рынокторында айналыста болғандығын қалайды.
2 Акционерлік қоғамдарды басқаруды құқықтық реттеу
2.1 Акционерлік қоғам органдарының құқықтық мәртебесі
Акционерлік қоғамдардың спецификасы оның әдеттегі шарттық
қатынастарында байқалмайды, ол ұйым меншіктенушілерінің субъектік құрамының
өзгеруінде, сондай-ақ, қоғам мүлігін пайдалану тәртібін анықтау және
мүлікті пайдалану қызметінде, акционерлік қоғам меншіктенушілерінің
арасындағы қатынастарда, соңғылар мен кәсіпкерлік субъектісі және меншік
құқық субъектісі ретіндегі қоғам арасындағы қатынастарда байқалады. Сонымен
қатар, кез келген заңды тұлға жалпы ереже бойынша өзінің органдары арқылы
азаматтық құқықтарға ие болып, азаматтық міндеттерді жүктейді. ҚР АК-нің 37
бабы 1-тармағы органдардың заңды тұлға ретінде әрекет қабілеттілігін
жүзеге асыруындағы ролін белгілейді.
Заңды тұлға органы түсінігі бойынша оқу және ғылыми әдебиеттерде әр
алуан көзқарастар бар болғанымен, заңнамада көрініс табатын нәтижеге әлі де
жеткен жоқпыз. Мысалы, В.В. Долинскаяның пiкiрiнше, заңды тұлға органы
өзіне тиесілі құзыретіне сәйкес заңды тұлға ерігін қалыптастырып,
білдіретін және ұйым қызметін басқаратын заңды тұлғаның құрамдық бөлігі
[17].
К.В. Мұқашева болса, заңды тұлға органдарын – заң актілерімен немесе
құрылтай құжаттарымен көрсетілген заңды тұлғаның құрылымдық бөліктері деп
анықтайды [18].
И.В. Матанцев заңды тұлға органы деп оның ерігін даярлайтын,
қалыптастыратын және білдіретін тұлғаны (тұлғалар тобын) айту қажет деп
мәлімдейді [19].
Осы тұрғыда лауазымды тұлғалар заңды тұлға органын қалыптастыратындығы
жайлы бiрер сөз. Қазақстандық акционерлік заңнамаға сәйкес лауазымды
тұлғалар болып акционерлік қоғамның директорлар кеңесінің, оның атқарушы
органының мүшесі немесе акционерлік қоғамның атқарушы органының
функцияларын жеке-дара жүзеге асыратын тұлға танылады. Әлбетте,
акционерлердің жалпы жиналысы акционерлік қоғамның жоғарғы органы бола
тұра, ол лауазымды тұлғалардан емес, акционерлерден қалыптастырылады.
Келесі бір жәйт, заңды тұлға органдарының басқарушылық қызметті жүзеге
асыратындығында болып тұр. Долинская В.В. Ресейлік заңның акционерлік қоғам
басқару органдарын акционерлердің жалпы жиналысы, директорлар кеңесі
(байқаушы кеңес), атқарушы орган (жеке-дара – директор, Төраға, басқарушы;
алқалы – басқарма, дирекция, басқарушы ұйым) қалыптастырады дей тұра, құқық
теориясында орган түсінігіне жататын, бірақ басқару органы болып
танылмайтын ревизиялық алқа тәріздес орган жөнінде сөз қозғайды. Осыдан
заңды тұлға органының тек басқарушылық қызметті жүзеге асырмайтындығын
байқаймыз.
Заңды тұлға түсінігін зерттеуші цивилистердің ой-пікірлерінен “Заңды
тұлға органдары – бұл азаматтық айналымда заңмен белгіленген әрекеттерді
жасауда заңды тұлға мүддесін білдіретін, толық көлемде заңды тұлға құқық
және әрекет қабілеттілігін жүзеге асыруға құқылы құрылымдық бөліктер” деп
анықтайтын Л.Ф. Милькованың көзқарасын ұтымды деп айтуға болады.
Акционерлік қоғамның зор мүмкіндіктерге ие ірі және күрделі жүйе
екенін, оның қатысушылары көпсанды және мүдделерінің әр- қилылығын
ескерсек, акционерлік қоғам басқаруының ұйымдастырушылық құрылымын
қалыптастыруда қиын және келіспеушіліктерді туғызатын мәселелер туындайды.
Құрылым деп жүйенің инвариантын және өзара байланысты қалыптастырушыға
бөлу әдістерін айтамыз. Осы тұрғыда айта кететін бір жәйт,
қалыптастырушыларға бөлудің қанша критерийі (әдістері) әрекет етсе, жүйеде
сонша құрылымдар болады. Мәселен, ірі ұйымдарда: капитал құрылымы, басқарма
құрылымы, өндірістік құрылым және т.б. түрлері бар. Осы ретте акционерлік
қоғам басқаруының құрылымына аса назар аударған жөн, себебі, ол заңды
тұлғаның жалпылама басқаруын сипаттайды және қоғам қызметінің қалыптасып
өркендеуі осы құрылыммен байланысты.
Әлемдік тәжірибеге сәйкес акционерлік қоғам органдары екі және үш
буынды құрылымды болуы мүмкін. Екі буынды құрылым әдетте акционерлердің
жалпы жиналысы және басқарманы, ал үш буындыда оларға байқаушы кеңес
қосылады. Нақ осы үшін роман-германдық және англо-саксондық құқықтық
жүйедегі акционерлік қоғам органдарының құру жүйесіндегі айырмашылықтарды
айта кеткен жөн. Финляндия, Франция, Швеция заңнамасы акционерлік қоғам
органдарын құрудың екі негізгі тәртібін қарастырады. Бірінші тәртіп бойынша
орган құрамына жоғары (акционерлердің жалпы жиналысы) және атқарушы орган
(басқарма, әкімшіліктік кеңес) жатады. Органдарды қалыптастырудың екінші
схемасы жоғары органнан, атқарушы (алқалы не жеке-дара) және бақылаушы
органнан құрылады.
Біздің мемлекетіміздің заңы акционерлік қоғамдар органдарының үш
буынды құрылымын анықтайды: акционерлердің жалпы жиналысы, директорлар
кеңесі, атқарушы орган.
Акционерлік қоғам қызметінің жоғары дәрежеде жүзеге асуы оның
менеджментімен тығыз байланысты. Басқарушылардың (менеджмент) теориясы шет
мемлекеттердің әлеуметтік ғылымында XIX ғасырдың соңы – XX ғасырдың
басында даярланып, толығырақ нұсқауы Колумбиялық университеттің
профессорлары заңгер А. Берли және экономист Г. Минзомның арқасында
жарық көреді. Акционерлік қоғамдарда басқарудың жоғары органы болып
акционерлердің жалпы еріктерін білдіретін, бір мақсатқа жетуде тұлғалар
бірлестігінің, қосылуының өкілі ретінде әрекет ететін жалпы жиналыс
(Generalversammlung, assemblл genлrale, general meeting, congresso
generale) танылады.
Шет мемлекеттер заңнамасында акционерлер жалпы жиналысының құзыретінің
төмендеуі байқалып келе жатыр. О.Н. Сыроедова “американдық заңгерлердің
акционерлердің жалпы жиналысын “басқару органы” ретінде қарастырмайтындығы
жөнінде” сөз қозғайды [20]. Т.В. Кашанина болса, “акционерлердің жалпы
жиналысы корпорацияны жедел басқару мәселелері бойынша емес,өзге шешеді”
деп есептейді [21]. 1985 жылғы “Компаниялар туралы” Заңға сай Англияда
акционерлердің жалпы жиналысы компанияны басқаруда жоғарғы орган ретінде
қарастырылмайды.
Кейбір мемлекеттерде жалпы жиналыстың құзыреті заңнамалық тәртіппен
шектелген. Мәселен, Германияда акционерлік қоғамның жалпы жиналысы тек
тікелей заңмен көрсетілген мәселелер бойынша шешім қабылдайды. Жалпы
жиналыстың құзыретінен тыс мәселелер бойынша қабылданған шешім жарамсыз деп
танылуы мүмкін [22].
2001 жылы Акционерлік қоғамдар туралы Федеративтік заңға енгізілген
өзгерістерге дейін заң Ресейде акционерлер жалпы жиналысының жалпы және
айрықша құзыретін белгілейтін. Жалпы ереже бойынша акционерлер жалпы
жиналысының құзыретіне берілген мәселелер акционерлік қоғамның өзге басқару
органдарының, әсіресе директорлар кеңесінің талқылауына берілуі мүмкін
болатын. Осыған орай зерттеушілер жалпы жиналыс құзыретін жалпы және
айрықшаға бөліп қарастырды. 2001 жылы енгізілген өзгерістерден кейін заң
шығарушы жалпы жиналыс құзыретін жалпы және айрықшаға бөлуден бас тартты.
Біздің мемлекетіміздің жаңа акционерлік заңың 36 бапты
Акционерлердің жалпы жиналысының құзыреті деп атай отырып, акционерлік
қоғам жоғары органының айрықша құзыретіне 17 мәселені жатқызды. Жалпы
жиналыстың айрықша құзыретіне жатқызылатын 17 мәселемен қатар,
Акционерлік қоғам туралы Заңда және қоғам жарғысында акционерлердің жалпы
жиналысының айрықша құзыретіне жатқызылған өзге де мәселелер тізімі бар.
Яғни, Акционерлік қоғам туралы Заңның 36 бабы акционерлердің жалпы
жиналысының айырықша құзыретіне жатқызылатын толық мәселелерді қамтымай,
айырықша құзырет шеңберін кеңейту мүмкіндігін береді.
Әлбетте, тәжірибе жүзінде кейбір акционерлер мен акционерлік қоғам
басшылары жалпы жиналыс қоғамның жоғары органы болғандықтан, қоғам
қызметіне қатысты кез келген мәселені шешеді деген ойда. Жалпы жиналыс
құзыреті заңмен, ұйым жарғысымен нақты шектелгендіктен, тәжірибеде
туындайтын осы тәріздес жағдайлар қателік болып танылады.
Кворумды қамтамасыз ете тұра, акционерлердің жалпы жиналысының
құзыретіне қатысты мәселелерді шешу үшін акционерлер жалпы жиналысын шақыру
мен өткізу өзекті мәселелердің бірі болса, Акционерлік қоғамдар туралы
жаңа Заңның 36 бабының 1-тармағының 1, 3 – тармақшаларында аталған
мәселелер бойынша шешім қоғамның дауыс беретін акцияларының жалпы санының
кемінде төрттен үш бөлігі мөлшеріндегі көпшілік дауыспен қабылданады. 1998
жылғы Заңға назар аударсақ, қоғам жарғысына өзгерістер мен толықтыруларды
енгізу мәселесі бойынша шешім қоғамның дауыс беретін акцияларының жалпы
санының үштен екі мөлшеріндегі көпшілікпен, ал қоғамның жарияланған
жарғылық капитал мөлшерін өзгерту бойынша туындайтын мәселе дауыс беруге
қатысатын қоғамның дауыс беретін акцияларының жалпы санының жай көпшілік
дауысымен қабылданатын. Әрине, білікті көпшілік планкасын көтеру
акционерлердің өздерінің міндеттеріне жауапты қарауына әкелгенімен, осы
мәселелер бойынша жалпы жиналысқа кворумның жиналуы бірден-бір мәселе болып
қала береді.
Директорлар кеңесі акционерлік қоғамды басқару жүйесінде негізгі бір
орган болып танылады. Акционерлік қоғамда басқару органын директорлар
кеңесі деп атау нақты осы органның жүзеге асыратын бақылау қызметінің
мәнін ашпайды деген оймен, Ф.К. Шакиров директорлар кеңесі атауын,
байқаушы кеңес (наблюдательный совет) деп өзгертуді жөн деп есептейді
Ресейлік заңнамада директорлар кеңесі және байқаушы кеңес
түсініктерінің екеуінің де қолданылатындығы, сондай-ақ, екі түсініктің
бірдей екендігі белгіленгенімен, Д.А. Макаров екі түсініктің арасындағы
айырмашылықты анықтай отырып, қоғамның басқару құрылымында аталған органның
алатын орнына байланысты заң шығарушы екі атаудан қолайлысын таңдауға
мүмкіндік беретінін атап көрсетеді [23].
Заң директорлар кеңесінің айырықша қарауына жатқызылатын мәселелерді
анықтай отырып, оларды шешуді атқарушы органның құзыретіне жатқызбайды.
С.Д.Могилевский (байқаушы кеңес) директорлар кеңесінің айырықша құзыретін
абсолютті, қатыстылықты және қосымша түрлерде көрінуі мүмкін деп
есептейді. В.В. Залесский кеңес құзыретін екіге бөледі: айырықша құзыретіне
жататын мәселелер және айырықша құзыретке шартты түрде жататын мәселелер.
Д.А. Макаров (байқаушы кеңес) директорлар кеңесінің құзыретін
зерттей, оларды үш негізгі бағытқа бөлу мүмкіндігін қарастырады:
Бірінші бағыт: акционерлердің жалпы жиналысының күн тәртібін даярлау
және бекітумен байланысты мәселелер.
Кеңес қызметінің екінші бағыты – бұл қоғамның бағалы қағаздарының
айналымымен байланысты, оның қорларын пайдалану мен ірі және мүдделі
мәмілелерге бақылауды жүзеге асырумен байланысты мәселелер кешені.
Үшінші бағыт – ұйымдастырушылық мәселелерді шешу. Сонымен қатар,
Д.А. Макаров осыған атқарушы органды, филиал мен өкілдіктерді құру және
ішкі құжаттарды бекіту мәселелерін жатқызуға болады деген ой-пікірде.
Директорлар кеңесінің құрамы тек жеке тұлғалардан қалыптастырылып және
оның құрамында кем дегенде 3 адам (халықтық АҚ-да 5) болуға тиіс. Мәселен,
Германиядағы ірі компанияларда 20 адамнан көбірек қалыптастырылатын
директорлар кеңесі қызмет етеді. Англияда жария компанияларда директорлар
саны кем дегенде 2 адам болуға тиіс, ал жеке компанияларда 1 тұлға болуы
мүмкін.
1985 жылғы ағылшын заңына сай компанияны басқаруда басты орган болып
директорлар танылады. Заң, меморандум, ішкі регламент, жалпы жиналыста
әдетте резолюция ретінде қабылданатын директива ережелерінің талаптарына
сәйкес компания қызметін басқаруда компанияға қатысты өкілеттіліктерді
атқаруды директорлар жүзеге асырады. Жалпы ереже бойынша директорлар төраға
бастамасымен қалыптастырылатын директорлар кеңесін құрады.
АҚШ пен Германияда директорлар кеңесі құрылымдық ұқсас емес.
Германияда директорлар кеңесі екі палаталы болып келсе, АҚШ-та
акционерлік қоғамды басқару жүйесінде бірпалаталы немесе халықаралық
тәжірибеде біртұтас деп аталатын директорлар кеңесі құрылады. Ол тәуелсіз
не сыртқы (“аутсайдерлерден”) және атқарушы немесе ішкі (инсайдерлерден)
директорлардан қалыптастырылады. АҚШ корпорацияларында әдетте директорлар
кеңесінің барлық саны – 12; тәуелсіз директорлар саны — 9; атқарушы
директорлар саны – 3.
АҚШ-та бұндай бөліну беріде ғана қалыптастырылды. Осыдан 50-60 жылдар
бұрын директорлар кеңесіндегі көпшілікті атқарушы директорлар құрайтын.
Заңмен атқарушы және тәуелсіз директорларының қызметтерінің бөлінуі
белгіленбеген. Бас басқарушы (атқарушы дирекцияны басқаратын тұлға) әдетте
директорлар кеңесінің төрағасы болып танылады. Директорлар кеңесінің
мүшелері акционерлердің сенімді тұлғалары ретінде әрекет етіп, директорлар
ұйымның және акционерлердің мүдделері үшін жұмыс істеу қажет [24].
Акционерлік заңнама акционерлік қоғамның ағымдағы қызметіне басшылықты
жүзеге асырудың екі нұсқасын белгілейді:
1) қоғамның жеке-дара атқарушы органы арқылы (директор, Төраға,
президент);
2) қоғамның алқалы атқарушы органы арқылы (Direktorium, Vorstand)
жүргізу.
Атқарушы органның құзыретіне акционерлердің жалпы жиналысы немесе
директорлар кеңесінің құзыретіне жатпайтын қоғамның ағымдағы қызметіне
басқаруда туындайтын мәселелер жатады. Қоғамның атқарушы органының басты
мақсаты — акционерлердің жалпы жиналысы мен директорлар кеңесінің шешімін
орындауды ұйымдастыру. Атқарушы орган қоғам мүддесіне сай әрекет етуге,
өз міндеттерін адал атқаруға және құқықтарын толық көлемде жүзеге
асыруға тиіс.
Акционерлік қоғамдар – қазақстандық қаржы нарығының қайнар көзі бола
тұра, аумақаралық және халықаралық кәсіпкерліктің дамуына ықпал ете отырып,
жаңа жұмыс орындарымен қамтамасыз ететін, экономиканың нығаюына үлес
қосатын ұйымдар. Акционерлік қоғамдар тұтынушылар нарығын басқаруда кең
мүмкіндіктерге ие, өздерінің іскерлік беделін, фирмалық атауларын пайдалану
арқылы, сұраныстың туындауы мен қалыптасуына ықпал ететін азаматтық
айналымның ірі субъектілерінің бірі. Қоғамның өз акционерлеріне қатысты
жүргізетін кең көлемді шаралары акционерлердің өз міндеттерін орындауына,
жалпы жиналысқа белсенді қатысу арқылы алдымен қоғамға тиімді шешімдерді
қабылдауына негізделуі тиіс. Акционерлердің қоғам қызметі мәселелерін
шешуде пассивтілігі, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруда біліктіліктерінің
төмен болулары, сондай-ақ қабылдаған шешімдері үшін жауаптылыққа тартудың
көзделмеуі менеджменттің дұрыс жүргізілмеуіне әкеледі [25].
Акционерлік қоғамды басқару деген түсінікке қатысушылар арасындағы
құқықтық қатынастарды реттеу механизімін айтуға болады.
Акционерлік қатынастардың субъектілеріне мыналарыды жатқызуға болады:
- Біртұтас компания ретінде қоғамның өзін жатқызуға болады;
- Қоғамды басқарушы органдар;
- Акционерлерді, оның ішінде құрылтайшыларды;
- Қоғамның еңбек ұжымын;
- Үшінші тұлғалар, мысалы несие берушілер;
- Мемлекет, оның терреториялық субъектілері, жергілікті өзін – өз
бақарушы органдар;
- Қоғамның қызметіне ісер ететін басқа да кәсіпкерлік құрылымдар
(банктер, тауар жеткізушілер, тұтынушылар, қарсыластары және т.б.) [26].
Жоғарыда көрсетілген субъектілердің ішінде қоғамды басқаруда шешуші
рөлді акционерлер, директорлар кеңесі және атқарушы орган атқарады.
Қоғамның жоғарғы органы болып Акционерлердің жалпы жиналысы
табылады. Ол акционерлердің мүдделерін білдіретін.
Қоғамның басқарушы органы болып директорлар кеңесі табылады. Ол
қоғамның қызметіне жалпы басшылықты жүзеге асырады.
Атқарушы органы болып алқалы орган немесе атауы қоғамның жарғысында
белгіленетін атқарушы орган қызметін жеке-дара жүзеге асыратын тұлға
табылады. Ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz