Қазақстан Республикасы бойынша еңбекті қорғау мен еңбектік құқықтық қатынастар
КІРІСПЕ
1 КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУҒА БАЙЛАНЫСТЫ АЗАМАТТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
1.1 Еңбекті қорғау адамға және азаматқа тән құқықтардың бірі ретінде
1.2 Қазақстан Республикасындағы еңбекті қорғауға байланысты еңбектік құқықтық қатынастардың реттелуі: нормативтік құқықтық базасының жай.күйі
1.3 Еңбекті қорғаудың түсінігі: теориялық мәселелері, жалпы сипаттамасы
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЕҢБЕК ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасындағы еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы негізгі қағидалары
2.2 Қазақстан Республикасының еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау туралы заңнамасын сақтау жөніндегі тексерулер, олардың түрлері мен нысандары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ
1 КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУҒА БАЙЛАНЫСТЫ АЗАМАТТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
1.1 Еңбекті қорғау адамға және азаматқа тән құқықтардың бірі ретінде
1.2 Қазақстан Республикасындағы еңбекті қорғауға байланысты еңбектік құқықтық қатынастардың реттелуі: нормативтік құқықтық базасының жай.күйі
1.3 Еңбекті қорғаудың түсінігі: теориялық мәселелері, жалпы сипаттамасы
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЕҢБЕК ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасындағы еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы негізгі қағидалары
2.2 Қазақстан Республикасының еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау туралы заңнамасын сақтау жөніндегі тексерулер, олардың түрлері мен нысандары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігінің жалпы сипаттамасы. Диплом жұмысында Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасымен және өзге де нормативтік құқықтық актілермен қамтылған еңбектік құқықтық қатынастар барысында тындайын еңбекті қорғау мәселесі ауқымындағы, сондай-ақ жұмыспен қамту аясындағы еңбекті қорғаудың теориялық мәселелері, ерекшеліктері, түрлері, оның ішінде олардың құқықтық аспектісі еңбектік кұқыктық қатынастармен байланыстырылып, мемлекеттің маңызды іс-шарасы ретінде айқындалып қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының еңбекті қорғаудың тұрақты әрі міндетті субъектілері, әрине мемлекет болып отыр, бұл өз кезегінде Қазақстан экономикасының жоғарғы деңгейіне көтерілуіне және еңбекті қорғаудың ынтымақтасуына септігін тигізеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы ақпан айындағы Қазақстан халқына «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты халыққа жолдауында «еліміздің әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарынан нық орын алу мен 30 корпоративтік көшбасшыларын қалыптастыру негізінде елді индустрияландыру міндеттері белгіленген болатын. Қазақстан 2008 жылды жаңа экономикалық жетістіктерімен, жаңарған саяси құрылымымен қарсы алды. Ел Конституциясына енгізілген өзгерістер Парламент пен саяси партиялардың, азаматтық қоғам институттарының рөлін арттыра түсті. Тәуелсіз Қазақстанның тарихында тұңғыш рет теңдестірілген негізде Парламент сайлауы өткізілді. Сайлауда "Нұр Отан" партиясы айқын басымдықпен жеңіске жетіп, алғаш рет Үкімет жасақтады. Әкімшілік реформа жалғасын тауып, оның аясында мемлекеттік органдар аппараттарының тұрақтылығын нығайтатын жауапты хатшылар институты құрылды. Өткен жылғы экономикамыздың өсу қарқыны 8,5 пайызды құрады. Бұл өте үлкен де жедел өсу болып саналады. Бүгінгі күнге дейін еліміздің айтарлықтай резерві қалыптастырылып, Ұлттық қор қаражатын қоса есептегенде ол шамамен 40 млрд. АҚШ долларына жетті. Осындай елеулі жинақтаулардың болуы еліміздің қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуде өзекті рөл атқарды. Еліміздегі әлеуметтік ахуал да тұрақты қалпында 2000 жылдан бастап, мемлекеттік бюджеттің білім беруге, денсаулық сақтауға және әлеуметтік қамсыздандыруға арналған шығындары 5 еседен астам ұлғайды. Біздің 5 миллионнан астам азаматтарымыз мемлекеттік әлеуметтік қорғаумен қамтылып отыр. Бұл көрсеткіш осыдан бес жыл бұрынғыға қарағанда екі есеге артық» деп айтылған [1, 2б.].
Осыған орай, Қазақстан Республикасы еңбек құқығының нормативтік - құқықтық базасын құрайтын еңбекті қорғау мәселелері, еңбектік құқықтық реттеу тәсілдері, елдегі еңбекті қорғау саясатының мән-жайлары, еңбектік құқықтық қатынас субъектілерінің экономикалық-қаржылық мүдделері, Қазақстан Республикасындағы еңбекті қорғауды нарықты дамыту ісіне қосатын үлестері, еңбектік құқықтық қатынастардың экономикалық және заңнамалық негіздерін олардың қатысушыларының құқықтары мен заңды мүдделерін есепке ала отырып жетілдіру жолдары бүгінде Қазақстан Республикасының еңбек құқығының маңызды және тиімді ұйымдастыру және оның құқықтық негіздерін өркениетті капитализм стандарттарына сай дамыту тұрғысынан аса өзекті көрініс тауып отыр деп санаймыз.
Жұмыстың өзектілігінің жалпы сипаттамасы. Диплом жұмысында Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасымен және өзге де нормативтік құқықтық актілермен қамтылған еңбектік құқықтық қатынастар барысында тындайын еңбекті қорғау мәселесі ауқымындағы, сондай-ақ жұмыспен қамту аясындағы еңбекті қорғаудың теориялық мәселелері, ерекшеліктері, түрлері, оның ішінде олардың құқықтық аспектісі еңбектік кұқыктық қатынастармен байланыстырылып, мемлекеттің маңызды іс-шарасы ретінде айқындалып қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының еңбекті қорғаудың тұрақты әрі міндетті субъектілері, әрине мемлекет болып отыр, бұл өз кезегінде Қазақстан экономикасының жоғарғы деңгейіне көтерілуіне және еңбекті қорғаудың ынтымақтасуына септігін тигізеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы ақпан айындағы Қазақстан халқына «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты халыққа жолдауында «еліміздің әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарынан нық орын алу мен 30 корпоративтік көшбасшыларын қалыптастыру негізінде елді индустрияландыру міндеттері белгіленген болатын. Қазақстан 2008 жылды жаңа экономикалық жетістіктерімен, жаңарған саяси құрылымымен қарсы алды. Ел Конституциясына енгізілген өзгерістер Парламент пен саяси партиялардың, азаматтық қоғам институттарының рөлін арттыра түсті. Тәуелсіз Қазақстанның тарихында тұңғыш рет теңдестірілген негізде Парламент сайлауы өткізілді. Сайлауда "Нұр Отан" партиясы айқын басымдықпен жеңіске жетіп, алғаш рет Үкімет жасақтады. Әкімшілік реформа жалғасын тауып, оның аясында мемлекеттік органдар аппараттарының тұрақтылығын нығайтатын жауапты хатшылар институты құрылды. Өткен жылғы экономикамыздың өсу қарқыны 8,5 пайызды құрады. Бұл өте үлкен де жедел өсу болып саналады. Бүгінгі күнге дейін еліміздің айтарлықтай резерві қалыптастырылып, Ұлттық қор қаражатын қоса есептегенде ол шамамен 40 млрд. АҚШ долларына жетті. Осындай елеулі жинақтаулардың болуы еліміздің қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуде өзекті рөл атқарды. Еліміздегі әлеуметтік ахуал да тұрақты қалпында 2000 жылдан бастап, мемлекеттік бюджеттің білім беруге, денсаулық сақтауға және әлеуметтік қамсыздандыруға арналған шығындары 5 еседен астам ұлғайды. Біздің 5 миллионнан астам азаматтарымыз мемлекеттік әлеуметтік қорғаумен қамтылып отыр. Бұл көрсеткіш осыдан бес жыл бұрынғыға қарағанда екі есеге артық» деп айтылған [1, 2б.].
Осыған орай, Қазақстан Республикасы еңбек құқығының нормативтік - құқықтық базасын құрайтын еңбекті қорғау мәселелері, еңбектік құқықтық реттеу тәсілдері, елдегі еңбекті қорғау саясатының мән-жайлары, еңбектік құқықтық қатынас субъектілерінің экономикалық-қаржылық мүдделері, Қазақстан Республикасындағы еңбекті қорғауды нарықты дамыту ісіне қосатын үлестері, еңбектік құқықтық қатынастардың экономикалық және заңнамалық негіздерін олардың қатысушыларының құқықтары мен заңды мүдделерін есепке ала отырып жетілдіру жолдары бүгінде Қазақстан Республикасының еңбек құқығының маңызды және тиімді ұйымдастыру және оның құқықтық негіздерін өркениетті капитализм стандарттарына сай дамыту тұрғысынан аса өзекті көрініс тауып отыр деп санаймыз.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы ақпан айындағы Қазақстан халқына «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты халыққа Жолдауы. - Алматы: Білім, 1997.-70 б.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жылғы. 21 мамыр 2007 жылғы № 254-ІІІ берілген өзгерістер мен толықтыруларды ескергенде. - Алматы: Юрист, 2007. - 44 б.
3. Тәуелсіздігіміздің он жылы: бейбітшілік прогресс және қоғамдық келісім//Егемен Қазақстан, 2001. - №7. - 7-8 б.
4. Смирнов О.В. Природа и сущность права на труд в СССР. - М., 1964. -С.8
5. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Түсініктеме. ред.басқарған Ғ.Сапарғалиев //Ауд.С.Бақтыгерейұлы. - Алматы: Жеті жарғы, 1999. - 424 б.
7. Гусов К.Н., Толкунова В.Н. Трудовое право России:Учебник. 2-ое изд., доп., испр.- М.: Юрист, 1997. - 480 с.
8. Уваров В.Н. Трудовое право Республики Казахстан: Учебник. - Алматы: КазГЮА, 2000.- 230 с.
9. Неновский Н.Б. Права человека в истории человечества и в современном мире. -М., 1989. - 140 с.
10. Международная Организация Труда. Конвенции и Рекомендации, принятые Международной Конференцией Труда, 1967. Женева, 1983.- 449 с.
11. И.Я. Киселев. Зарубежное трудовое право. Учебник для вузов. - М.: Дело, 1998.-370 с.
12. Еңбекті қорғау ережелерінің сақталуы. // Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің берген сұхбаты. - «Егемен Қазақстан». - 2003 жылғы 27 наурыз. - № 47. - 15 б.
13. Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру. // Еңбек Министрлігінің бюллетені. - 2006. - № 10. - 37 б.
14. Тиісті уәкілетті органдардың еңбек кауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы нормативтік құқықтық актілерді қабылдау ережесін бекіту туралы. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 21 тамыздағы № 721 қаулысы. - 10 б.
15. Нормативтік құқықтық актілер туралы. 1998 жылғы 24 наурыздағы Қазақстан Республикасы Заңы. // РГП «Республиканский центр правовой информации» МЮ РК: База данных «Закон», 2008 ж. - 27 б.
16. Ащеулов А.Т., Караев А.А. Конституционное право Республики Казахстан. -Алматы: Издательский дом КазГЮУ, 2004. - 254 с.
17. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі (Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 22 желтоқсандағы № 601-II; // РГП «Республиканский центр правовой информации» МЮ РК: База данных «Закон», 2008 ж.
18. 2008 жылғы 10 желтоқсандағы № 99-IV Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Заңы (Салық кодексі) // «Егемен Қазақстан» 13 желтоқсан 2008 жыл. № 275-277 (25722- 25724). - 20 б.
19. Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Қазақстан Республикасының 1997 ж. 20 маусымдағы № 136-1 Заңы (2007.22.05. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) - 11 б.
20. Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау туралы. Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 28 ақпандағы № 528 Заңы. Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2004 ж., № 3-4, 17-құжат; «Егемен Қазақстан» 2004 жылғы 12 наурыз. № 57-58. - 15 б.
21. Жұмысшыларды жеке және ұжымдық қорғану құралдарымен, санитарлы- тұрмыстық құралдармен, емдеу-профилактикалық құралдармен қамтамасыз ету туралы ереже. Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің № 22-п бұйрығымен 2005 жылғы 27 қаңтардағы бекітілген. «Егемен Қазақстан» 2005 жыл 1 ақпан. № 157-58. - 5 б.
22. Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 15 мамырдағы №251 Кодексі. Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2007 ж., №9, 65-құжат; «Егемен Қазақстан» 2007 жылғы 22 мамыр №132-135 (24710) - 75 б.
23. Еңбекті қорғау және өндіріс мәдениеті. Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің берген сұхбаты. - «Егемен Қазақстан» 2005 жылғы 28 сәуір. № 87. - 12 б.
24. Акопова М. Современный трудовой договор. Ростав/Д: «Март», 1998. -352с.
25. Нурбаев Д.А. Трудовое право Республики Казахстан: Учебное пособие. - Алматы: «Бастау», 2004. - 169 с.
26. Трудовые отношения в Республике Казахстан. / Под ред. В.И. Скала. - Алматы: Лем, 2001. - 376 с.
27. Охрана труда в Республике Казахстан: Национальный обзор Министерства труда и социальной защиты населения Республики Казахстан. - Астана. - 2008. - 128 с.
28. Айымханова Н. Қазақстан Республикасының еңбек құқығы: Оқу құралы. - Алматы: Жеті Жарғы, 2002. - 240 с.
29. Кисилев И.Я. Сравнительное и международное трудовое право. Учебник для вузов. - М.: Дело, 1999. - 728 с.
30. Л.А. Сыроватская. Трудовое право. Учебник для вузов. - М.: Бек, 1997. - 187 с.
31. Ахметов А., Ахметова Г. Еңбек құқығы. Оқулық. - Алматы: Нур-пресс, 2005. - 405 б.
32. Шайбеков К.А. Трудовое право Республики Казахстан. - Алматы: Прим, 1996.- 170 с.
33. Общая теория права и государства / Под ред. В.В. Лазарева. - М.: Юрист, 1994.-360 с.
34. Марченко М.Н. Теория государства и права. - М.: Юрид. лит., 1996. - 432 с.
35. Мемлекет және кұқық негіздері / Құраст. Е. Баянов. - Алматы: Жеті жарғы, 2001.-624 б.
36. Сутягин А.В., Ершов В.А., Толмачев И.А. Справочник практикующего юриста по трудовому праву. - М.: Бек, 2008. - 304 с.
37. Трудовое право России: Учебник. Под ред. Куренного А.М. - М.: Бек, 2004. - 496 с.
38. Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрлігі туралы ереже. Қазақстан Республикасының Үкіметінің 29 қазан 2004 жылғы № 1132 қаулысымен бекітілген. - 15 б.
39. Российское трудовое право. Учебник. Под ред. А.Д. Зайкина. М.: Нирс, 2000. - 190 с.
40. «Қызметкерлерді еңбек кауіпсіздігі және еңбекті қорғау мәселелері бойынша оқытуды жүргізу, нүсқау беру және олардың білімін тексеру туралы ережесі». Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2007 жылғы 23 тамыздағы № 205-о бұйрығымен бекітілген. - «Егемен Қазақстан» 2007 жылғы 28 тамыз. № 90. - 12 б.
41. Еңбекті қорғау жөніндегі республикалық ғылыми-зерттеу институты туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 13 тамыздағы № 854 қаулысы. // РГП «Республиканский центр правовой информации» МЮ РК: База данных «Закон», 2009 ж. - 15 б.
42. Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру туралы. // Еңбек Министрлігінің бюллетені. - 2009. - №10.-45 б.
43. Рочко А.В. Коллективно-договорная практика во Франции в 90-х годах. // Труд зарубежом. 1994. № 2. - 67 с.
44. Қазақстан Республикасының 2001 жылдың қаңтар-маусымындағы әлеуметтік-экономикалық дамуының қысқаша қорытындыларына шолу. // Қазақстан Республикасының Статистика Агенттігінің мәліметтері. 2001. № 5.- 25 б.
45. Өнеркәсіптік кәсіпорындарындағы еңбекті қорғау және техника қауіпсіздігі туралы мәліметтер. // Бас Прокуратураның 2008 жыл мауысым айындагы баспасөз парақшасы. // \ү\у\у.ргосшш.к2. - 15 б.
46. Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру туралы. // Еңбек Министрлігінің бюллетені. - 2007. - №3. - 67 б.
47. Еңбек кауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру туралы. // Еңбек Министрлігінің бюллетені. - 2005. - №8. - 45 б.
48. Сартаев С.С., Нұрпейсов Д. Тәуелсіз, егеменді Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы, 2004.-576б.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы ақпан айындағы Қазақстан халқына «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты халыққа Жолдауы. - Алматы: Білім, 1997.-70 б.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жылғы. 21 мамыр 2007 жылғы № 254-ІІІ берілген өзгерістер мен толықтыруларды ескергенде. - Алматы: Юрист, 2007. - 44 б.
3. Тәуелсіздігіміздің он жылы: бейбітшілік прогресс және қоғамдық келісім//Егемен Қазақстан, 2001. - №7. - 7-8 б.
4. Смирнов О.В. Природа и сущность права на труд в СССР. - М., 1964. -С.8
5. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Түсініктеме. ред.басқарған Ғ.Сапарғалиев //Ауд.С.Бақтыгерейұлы. - Алматы: Жеті жарғы, 1999. - 424 б.
7. Гусов К.Н., Толкунова В.Н. Трудовое право России:Учебник. 2-ое изд., доп., испр.- М.: Юрист, 1997. - 480 с.
8. Уваров В.Н. Трудовое право Республики Казахстан: Учебник. - Алматы: КазГЮА, 2000.- 230 с.
9. Неновский Н.Б. Права человека в истории человечества и в современном мире. -М., 1989. - 140 с.
10. Международная Организация Труда. Конвенции и Рекомендации, принятые Международной Конференцией Труда, 1967. Женева, 1983.- 449 с.
11. И.Я. Киселев. Зарубежное трудовое право. Учебник для вузов. - М.: Дело, 1998.-370 с.
12. Еңбекті қорғау ережелерінің сақталуы. // Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің берген сұхбаты. - «Егемен Қазақстан». - 2003 жылғы 27 наурыз. - № 47. - 15 б.
13. Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру. // Еңбек Министрлігінің бюллетені. - 2006. - № 10. - 37 б.
14. Тиісті уәкілетті органдардың еңбек кауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы нормативтік құқықтық актілерді қабылдау ережесін бекіту туралы. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 21 тамыздағы № 721 қаулысы. - 10 б.
15. Нормативтік құқықтық актілер туралы. 1998 жылғы 24 наурыздағы Қазақстан Республикасы Заңы. // РГП «Республиканский центр правовой информации» МЮ РК: База данных «Закон», 2008 ж. - 27 б.
16. Ащеулов А.Т., Караев А.А. Конституционное право Республики Казахстан. -Алматы: Издательский дом КазГЮУ, 2004. - 254 с.
17. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі (Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 22 желтоқсандағы № 601-II; // РГП «Республиканский центр правовой информации» МЮ РК: База данных «Закон», 2008 ж.
18. 2008 жылғы 10 желтоқсандағы № 99-IV Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Заңы (Салық кодексі) // «Егемен Қазақстан» 13 желтоқсан 2008 жыл. № 275-277 (25722- 25724). - 20 б.
19. Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Қазақстан Республикасының 1997 ж. 20 маусымдағы № 136-1 Заңы (2007.22.05. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) - 11 б.
20. Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау туралы. Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 28 ақпандағы № 528 Заңы. Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2004 ж., № 3-4, 17-құжат; «Егемен Қазақстан» 2004 жылғы 12 наурыз. № 57-58. - 15 б.
21. Жұмысшыларды жеке және ұжымдық қорғану құралдарымен, санитарлы- тұрмыстық құралдармен, емдеу-профилактикалық құралдармен қамтамасыз ету туралы ереже. Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің № 22-п бұйрығымен 2005 жылғы 27 қаңтардағы бекітілген. «Егемен Қазақстан» 2005 жыл 1 ақпан. № 157-58. - 5 б.
22. Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 15 мамырдағы №251 Кодексі. Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2007 ж., №9, 65-құжат; «Егемен Қазақстан» 2007 жылғы 22 мамыр №132-135 (24710) - 75 б.
23. Еңбекті қорғау және өндіріс мәдениеті. Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің берген сұхбаты. - «Егемен Қазақстан» 2005 жылғы 28 сәуір. № 87. - 12 б.
24. Акопова М. Современный трудовой договор. Ростав/Д: «Март», 1998. -352с.
25. Нурбаев Д.А. Трудовое право Республики Казахстан: Учебное пособие. - Алматы: «Бастау», 2004. - 169 с.
26. Трудовые отношения в Республике Казахстан. / Под ред. В.И. Скала. - Алматы: Лем, 2001. - 376 с.
27. Охрана труда в Республике Казахстан: Национальный обзор Министерства труда и социальной защиты населения Республики Казахстан. - Астана. - 2008. - 128 с.
28. Айымханова Н. Қазақстан Республикасының еңбек құқығы: Оқу құралы. - Алматы: Жеті Жарғы, 2002. - 240 с.
29. Кисилев И.Я. Сравнительное и международное трудовое право. Учебник для вузов. - М.: Дело, 1999. - 728 с.
30. Л.А. Сыроватская. Трудовое право. Учебник для вузов. - М.: Бек, 1997. - 187 с.
31. Ахметов А., Ахметова Г. Еңбек құқығы. Оқулық. - Алматы: Нур-пресс, 2005. - 405 б.
32. Шайбеков К.А. Трудовое право Республики Казахстан. - Алматы: Прим, 1996.- 170 с.
33. Общая теория права и государства / Под ред. В.В. Лазарева. - М.: Юрист, 1994.-360 с.
34. Марченко М.Н. Теория государства и права. - М.: Юрид. лит., 1996. - 432 с.
35. Мемлекет және кұқық негіздері / Құраст. Е. Баянов. - Алматы: Жеті жарғы, 2001.-624 б.
36. Сутягин А.В., Ершов В.А., Толмачев И.А. Справочник практикующего юриста по трудовому праву. - М.: Бек, 2008. - 304 с.
37. Трудовое право России: Учебник. Под ред. Куренного А.М. - М.: Бек, 2004. - 496 с.
38. Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрлігі туралы ереже. Қазақстан Республикасының Үкіметінің 29 қазан 2004 жылғы № 1132 қаулысымен бекітілген. - 15 б.
39. Российское трудовое право. Учебник. Под ред. А.Д. Зайкина. М.: Нирс, 2000. - 190 с.
40. «Қызметкерлерді еңбек кауіпсіздігі және еңбекті қорғау мәселелері бойынша оқытуды жүргізу, нүсқау беру және олардың білімін тексеру туралы ережесі». Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2007 жылғы 23 тамыздағы № 205-о бұйрығымен бекітілген. - «Егемен Қазақстан» 2007 жылғы 28 тамыз. № 90. - 12 б.
41. Еңбекті қорғау жөніндегі республикалық ғылыми-зерттеу институты туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 13 тамыздағы № 854 қаулысы. // РГП «Республиканский центр правовой информации» МЮ РК: База данных «Закон», 2009 ж. - 15 б.
42. Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру туралы. // Еңбек Министрлігінің бюллетені. - 2009. - №10.-45 б.
43. Рочко А.В. Коллективно-договорная практика во Франции в 90-х годах. // Труд зарубежом. 1994. № 2. - 67 с.
44. Қазақстан Республикасының 2001 жылдың қаңтар-маусымындағы әлеуметтік-экономикалық дамуының қысқаша қорытындыларына шолу. // Қазақстан Республикасының Статистика Агенттігінің мәліметтері. 2001. № 5.- 25 б.
45. Өнеркәсіптік кәсіпорындарындағы еңбекті қорғау және техника қауіпсіздігі туралы мәліметтер. // Бас Прокуратураның 2008 жыл мауысым айындагы баспасөз парақшасы. // \ү\у\у.ргосшш.к2. - 15 б.
46. Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру туралы. // Еңбек Министрлігінің бюллетені. - 2007. - №3. - 67 б.
47. Еңбек кауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру туралы. // Еңбек Министрлігінің бюллетені. - 2005. - №8. - 45 б.
48. Сартаев С.С., Нұрпейсов Д. Тәуелсіз, егеменді Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы, 2004.-576б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 89 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 89 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігінің жалпы сипаттамасы. Диплом жұмысында Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасымен және өзге де нормативтік құқықтық актілермен қамтылған еңбектік құқықтық қатынастар барысында тындайын еңбекті қорғау мәселесі ауқымындағы, сондай-ақ жұмыспен қамту аясындағы еңбекті қорғаудың теориялық мәселелері, ерекшеліктері, түрлері, оның ішінде олардың құқықтық аспектісі еңбектік кұқыктық қатынастармен байланыстырылып, мемлекеттің маңызды іс-шарасы ретінде айқындалып қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының еңбекті қорғаудың тұрақты әрі міндетті субъектілері, әрине мемлекет болып отыр, бұл өз кезегінде Қазақстан экономикасының жоғарғы деңгейіне көтерілуіне және еңбекті қорғаудың ынтымақтасуына септігін тигізеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы ақпан айындағы Қазақстан халқына Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты халыққа жолдауында еліміздің әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарынан нық орын алу мен 30 корпоративтік көшбасшыларын қалыптастыру негізінде елді индустрияландыру міндеттері белгіленген болатын. Қазақстан 2008 жылды жаңа экономикалық жетістіктерімен, жаңарған саяси құрылымымен қарсы алды. Ел Конституциясына енгізілген өзгерістер Парламент пен саяси партиялардың, азаматтық қоғам институттарының рөлін арттыра түсті. Тәуелсіз Қазақстанның тарихында тұңғыш рет теңдестірілген негізде Парламент сайлауы өткізілді. Сайлауда "Нұр Отан" партиясы айқын басымдықпен жеңіске жетіп, алғаш рет Үкімет жасақтады. Әкімшілік реформа жалғасын тауып, оның аясында мемлекеттік органдар аппараттарының тұрақтылығын нығайтатын жауапты хатшылар институты құрылды. Өткен жылғы экономикамыздың өсу қарқыны 8,5 пайызды құрады. Бұл өте үлкен де жедел өсу болып саналады. Бүгінгі күнге дейін еліміздің айтарлықтай резерві қалыптастырылып, Ұлттық қор қаражатын қоса есептегенде ол шамамен 40 млрд. АҚШ долларына жетті. Осындай елеулі жинақтаулардың болуы еліміздің қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуде өзекті рөл атқарды. Еліміздегі әлеуметтік ахуал да тұрақты қалпында 2000 жылдан бастап, мемлекеттік бюджеттің білім беруге, денсаулық сақтауға және әлеуметтік қамсыздандыруға арналған шығындары 5 еседен астам ұлғайды. Біздің 5 миллионнан астам азаматтарымыз мемлекеттік әлеуметтік қорғаумен қамтылып отыр. Бұл көрсеткіш осыдан бес жыл бұрынғыға қарағанда екі есеге артық деп айтылған [1, 2б.].
Осыған орай, Қазақстан Республикасы еңбек құқығының нормативтік - құқықтық базасын құрайтын еңбекті қорғау мәселелері, еңбектік құқықтық реттеу тәсілдері, елдегі еңбекті қорғау саясатының мән-жайлары, еңбектік құқықтық қатынас субъектілерінің экономикалық-қаржылық мүдделері, Қазақстан Республикасындағы еңбекті қорғауды нарықты дамыту ісіне қосатын үлестері, еңбектік құқықтық қатынастардың экономикалық және заңнамалық негіздерін олардың қатысушыларының құқықтары мен заңды мүдделерін есепке ала отырып жетілдіру жолдары бүгінде Қазақстан Республикасының еңбек құқығының маңызды және тиімді ұйымдастыру және оның құқықтық негіздерін өркениетті капитализм стандарттарына сай дамыту тұрғысынан аса өзекті көрініс тауып отыр деп санаймыз.
Бүгінгі нарықтық қатынастарға негізделген құқықтық жүйедегі Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы еңбектік құқықтық қатынастары ел экономикасының маңызды секторы ретінде дамуда. Осы еңбекті қорғау мәселесі - Қазақстан Республикасының еңбек құқығының көкейкесті мәселелердің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының ұйымдарындағы еңбекті қорғаудың жай-күйі Үкіметтің және уәкілетті мемлекеттік органдардың тұрақты қадағалау нысаны болып табылады.
Еліміздің кәсіпорындарында еңбекті қорғау жұмыстары заңдық және өзге де нормативтік - құқықтық актілер негізінде әзірленген еңбек жағдайларын жақсарту жөніндегі кешенді жоспарлар мен санитарлық-сауықтыру іс- шараларына сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік құқықық актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады [2 б.].
Осыған орай, бүгінде өндірістік жарақаттану деңгейі төмендеп келеді деп аитсақ-та болады. Мәселен, Қазақстан Республикасында еңбекті қорғау мәселесі арнайы нормативтік құқықтық актімен реттеледі.
Осы заңға сәйкес еңбек қауіпсіздігі дегеніміз - еңбек қызметі барысында жұмысшы әрекетіне келетін зиян және қауіптерді шектей отырып, жұмысшының қорғалу жағдайы болып табылады.
Жұмыстың мақсаты және міндеті. Дипломдық зерттеудің негізгі мақсатына Қазақстан экономикасының еңбектік құқықтық секторындағы еңбек қызмет ауқымында туындайтын еңбекті қорғаудың теориялық мәселелерін жан-жақты саралап, қарастыру, ғылыми сипаттамасын беру, еңбектік құқықтық қатынастардың құқықтық аспектісін, оның ерекшеліктерін нақтылы айқындау, Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрлігінің және жұмыс беруші ретінде көрініс табатын ұйымдар мен жұмысшылардың еңбектік қызметі (олардың қатысуымен) барысында туындайтын еңбектік құқықтық қатынастардың теориялық және тәжірибелік мән-жайларын тұжырымдап, түйіндеу әрі қазіргі заманғы даму тенденциялары мен ағымдағы жағдайларын ашып көрсету жатады.
Осындай мақсаттарға орай диплом жұмысының мынадай өзара байланысқан міндеттері қойылады:
еңбекті қорғаудың түсінігін, белгілерін, оның маңыздылығын және еңбектік құқықтық жүйеде алатын орнын анықтау;
Қазақстан Республикасында еңбектік құқықтық қатынастарды реттейтін еңбектік заңнама ұғымын айқындау және еңбектік заңнаманы жетілдіру жөніндегі нақтылы ұсыныстар жасау;
еңбекті қорғаудың қағидаларын және ел экономикасының еңбектік секторының орнын және мазмұнын ашып көрсету болып табылады.
Зерттеу объектісі: Қазақстан Республикасының Конституциясы, еңбектік заңнама және өзге де заңнамалық актілер, оның ішінде еңбекті қорғауға бағытталған заңнама негізінде жұмыс істейтін еңбектік қорғау жүйесінің, жалпы теориялық-тәжірибелік мәселелері мен нақтылы мемлекеттік құқықтық аспектісі.
Зерттеу пәні: еңбектік құқықтық қатынастар және нақтылы еңбекті қорғауға бағыталған іс-шаралар, сондай-ақ өзге де нормативтік құқықтық актілердің нормативтік-мәнділік және құрылымдық-функңионалдық мән- жайларын, еңбекті қорғаудың ғылыми негіздемелерін қалыптастыру және құқықтық жүйесіндегі мемлекеттік құқықтық іс-шаралардың экономикалық-заңды табиғатын ашып көрсету.
Зерттеудің әдістемелік негізін қоғамдық, әлеуметтік-экономикалық, еңбектік және еңбекті қорғауға және зерттеуге орай қолданылатын жалпы және арнаулы ғылыми таным тәсілдері мен әдістерінің жиынтығы (диалектикалық, салыстырмалы-құқықтық, талдау, қыйсындылық-заңды, құрылымдық- функционалдық, нақтылы-социологиялық, жүйелік әдістер), т.б. диалектикалық танымның іргелі ережелері құрайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Диплом жұмысы Қазақстан Республикасы бойынша еңбекті қорғау мен еңбектік құқықтық қатынастар мен олардың теориялық және құқықтық мәселелеріне байланысты жүргізілген ғылыми ізденіс нәтижесінде мемлекеттік тілде жазылған еңбектердің бірі болып табылатындықтан өзіне тән жаңалығымен, жұмыста жасалған тұжырым- қорытындылары мен қалыптастырылған ұғым, түсініктемелердің және алынған дәйекті ережелердің теориялық әрі тәжірибелік қажеттілігімен ерекшеленеді.
Диплом жұмысының көлемі және құрылымы. Диплом жұмысы құрылымы зерттеу жүргізудің сипатына, зерттеу мәселелері мен қисындылығына және деңгейіне байланысты кіріспеден, төрт бөлімшеден тұратын екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУҒА БАЙЛАНЫСТЫ АЗАМАТТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
Еңбекті қорғау адамға және азаматқа тән құқықтардың бірі ретінде
Еңбек – адамның өз қажеттерін қанағаттандыру үшін табиғат заттарының түрін өзгертуге және оны өз керегіне бейімдеуге бағытталған мақсатқа сай істелетін қызметі; қоғамның өмір сүруінің негізгі, адамзат тіршілігінің мәңгілік, табиғи шарты. Еңбек – адамдардың өмірі үшін материалдық, рухани және басқа да құныдылықтар жасауға бағытталған адам қызметі.
Құқықтың әрбір саласы қоғамдық қатынастардың, өзінің мазмұны мен ерекшеліктерімен басқалардан өзгеше болып келетін белгілі тобын реттейді. Еңбек құқығының пәнін ашу үшін ең алдымен құқықтың осы саласының нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар шеңберін анықтау қажет.
Қазақстан Республикасында қалыптасып келе жатқан еңбекті ұйымдастырудың нарықтық нысандарының дамуы мемлекет меншігінде болған кәсіпорын, мекеме, ұйымдарды жекешелендіруді, жеке меншіктітің дамуына әкеледі. Мұның бәрі еңбек қатынастарын реттеуде жаңаша көзқарасты талап етеді. Соныдқтан, еңбек құқығы еңбек ету процессінің технологиясын реттемейді, еңбекті ұйымдастыру мен қолдану жөніндегі әлеуметтік байланыстарды реттейді, яғни еңбек құқығының пәні еңбек емес, еңбектің әлеуметтік құрылымы, немесе адамдардың еңбек ету барысндағы қатынастары болып табылады.
Ал жалпылама алғанда еңбек құқығы дегеніміздің өзі – меншігі мен шаруашылық түріне байланыссыз жұмысшылардың барлық категориясының жалдамалы еңбекке байланысты қоғамдық еңбек қатынастарын реттейтін құқықтың жеке саласы.
Еңбек қатынастары – тараптардың әдетте жеке еңбек және ұжымдық шарттар негізінде белгілі бір еңбек қызметін жүзеге асыруы жөнінде туындайтын жұмыс беруші мен қызметкер арасындағы қатынастар.
Еңбек қатынастары саласындағы құзыретті органдардың барлық жағдайларда қолдануға есептелген нормативтік нұсқаулардан тұратын құқықтық актілер еңбек құқығының көздері болып табылады. Әдебиетте бұл көздер еңбек туралы нормативтік актілері, еңбек туралы заң актілер, еңбек құқығының нормативтік актілер және т.б. деп аталады.
Еңбек туралы нормативтік-құқықтық актілер Қазақстан Республикасының Еңбек туралы Заңына сәйкес болуы қажет. Олар мыналардан тұрады:
Заңдар және Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлықтарынан;
Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтарынан және Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулыларынан;
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларынан;
Министрліктер мен ведомстволпрдың нормативтік құқықтық актілерінен тұрады.
Жұмыс берушілер мен қызметкерлердің еңбек қатынастарын реттейтін негізгі заңға 1999 жылғы 10 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасындағы Еңбек туралы Заң жатады, осы заң қабылданғаннан кейін мынадай заңдар өз күшін сақтаған:
1992 жылы 4 шілде қабылданған Ұжымдық шарт туралы
1993 жылы 22 қаңтарда қабылданған Кәсіптік одақтар туралы
1993 жылы 9 сәуірде қабылданған Кәсіптік одақтар туралы
1996 жылы 8 шілде қабылданған Ұжымдық еңбек даулар мен ереуілдер туралы
2001 жылы 23 қаңтарда қабылданған Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы заңдар.
Қазақстан Республикасы 1990 жылы 25 қазанда Қазақ ССР-ның мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияны қабылдап, 1991 жылы 16 желтоқсанда тәуелсіздігін жариялаған күннен бастап егеменді мемлекет ретінде өз халқының мүддесі үшін экономикалық және әлеуметтік саясатын өз бетінше анықтауда және жүргізуде. Бүгінгі таңда елімізде қоғамдық өмірдің барлық салаларын, соның ішінде заң саласын реформалау жалғасуда, кең көлемді әлеуметтік, саяси және экономикалық реформалар жүзеге асырылуда.
Конституциямен өзін құқықтық, әлеуметтік мемлекет деп жариялаған Қазақстан Республикасы тұлғаның еркін дамуы үшін, оның өмір сүру деңгейінің жоғарлауы үшін жағдайларды қамтамасыз етуден белгілі бір міндеттерді мойнына алып, өзінің әлемдік кұндылықтардың жолын ұстайтынын растады. Құқықтық және әлеуметтік мемлекет теориясы жеке еркіндік пен теңдіктің, тұлғалардың еркіндігін қамтамасыз етуге мемлекеттің қатысуының үйлесімділігін білдіреді. Құқықтық және әлеуметтік мемлекеттік қорғалмаған адамдарды қолдау, қорғау, қамқорлыққа алу, қоғамның гуманизациялану идеясын қабылдайды.
Адамды адам еткен - еңбек демекші, адамзат тіршілігінің барысында еңбек оның тіршілігінің негізгі нысаны және дамуының басты механизмі болған және болуда. Адам өзінің саналы ғұмырын рухани және материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін еңбектенумен өткізеді. Қазіргі кезде еңбекке және оның негізгі элементі қызметкерге деген көзқарастың өзі мүлде өзгеруде. Еңбек пен денсаулық бір - бірімен тығыз байланысты, өйткені еңбектің негізгі мақсаты адамға игілікті жағдайлар жасау болып табылады.
Республикада тұратын халықтың көпшілігі үшін жалақы кірістің негізгі бөлігі болып табылады. Сондықтан оны көтеру адамдардың қалыпты тұрмыс деңгейін қамтамасыз ету үшін аса манызды. Нарықтық экономикаға бағдарландырылған жалақыны мемлекеттік нормалаудың жаңа жүйесі еңбек ресурстарын тиімді пайдалану максатында және қызметкерлердін енбек белсенділігін арттыру мен материалдық ынталандырудың механизмін әзірлеудің бастапқы базасы болып табылады.
Нарықтық қатынастар жағдайында енбекке ақы төлеуде республика азаматтарын әлеуметтік қорғаудын құқтық негіздері ағымдағы зандармен нақты айқындалған. Мемлекет тарапынан көзделген ең негізгі кепілдік - ол қызметкерлердін заңдарда белгіленген ең төменгі жалақы мөлшерінен кем емес енбегіне ақы алу құқығы. Бұл кепілдік ұйымдық-құқықтық, меншік нысанына және ведомстіволық бағыныштылығына қарамастан барлық кәсіпорындар мен ұйымдарда жұмыс істсйтін қызметкерлерге таратылады.
Жалақы дегеніміз — жеке енбек шартынын негізінде орындалған енбек үшін оның күрделілігіне, саны мен сапасына сәйкес жұмыс беруші төлеуге міндетті сыйақы (табыс).
Еңбекке ақы төлеуді құқықтық реттеу екі әдіспен: орталықтандырылған және жергілікті әдіспен жүзеге асырылады. Жалақыны реттеудің мемлекеттік орталықтандырылған әдісі қызметкерлер тобының біліктілігін жіктеудің разрядаралық тарифтік коэффиииенттерін, барлық кызметкерлердің енбегіне ақы төлеудің Бірыңғай тарифтік кестесін, жалакы тарифтерін енгізу арқылы жүргізіледі. Енбекке ақы төлеудін орталықтандырылған әдісі мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын ұйымдар мен кәсіпорындарда қолданылады.
Материалдық салада еңбек ететін адамдар мен бюджеттен қаржыландырылатын ұйымдарда жұмыс істейтін қызметкерлердің жалақысы деңгейлерін жақындастыру үшін жана бірынғай тарифтік кесте белгілеңді. Ол экономиканың барлық саласының қызметкерлерін қамтиды. Бұл орайда разрядтар аумағы бұрынғысынша қалды - бірінші разрядтан 21 разрядқа дейін, алайда тарифтік коэффициенттер айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Меселен, бұрын бірынғай тарифтік кестедегі бірінші разрядтың тарифтік коэффициенті - 2-ге, ал жиырма бірінші разряд- ІЗ,О8-ге тең болса, жана тарифтік кесте бойынша олар тиісінше - 1 және 4,24-ті құрайды.
Бірынғай тарифтік кестенің негізіне еңбекке ақы телеудін принципті жана жүйесі алынған.
Еңбек ақы төлеу жүйесінің негізі ретіңде 1 разряд ставкасы көрсеткішін, ал әлеуметтік төлемдер жүйесінің негізіне бюджетте бекітілетін айлық есептік керсеткішті қабылдау жолымен әлеуметтік төлемдер жүйесін және еңбекке ақы төлеу жүйесінің аражігін ажырату - кірістер саясатын реформалаудың басты қағидасы болып табылады. Ол бұрын заң жүзінде қалыптасқан ең аз жалақы ұғымындағы қайшылыктарды жойды.
Өндіріс саласындағы қызметкерлердің жалақысынын көзі салықты және басқа да төлемдерді бюджетке төлегеннен кейін қалған пайда, ал өндірістік емес кызметкерлердікі - әдетте, бюджеттік бөлінетін қаржы болып табылады.
Мемлекеттің еңбекке акы төлеуді қатаң реттеуден бұл саладағы кен құқықтарды кәсіпорындардың өзіне берілуге көшуі нарықтық қатынастарды дамытудын жағдайларындағы ерекшелік болып табылады.
Сонымен бірге енбекке ақы төлеу мелшері барлық жағдайларда Қазакстан Республикасында белгіленген ағымдағы жылдың мемлекеттік бюджеті туралы занмен белгіленетін минимумнан төмен болмауы керек.
Қызметкерлерге қойылатын біліктілік талаптары мен жұмыстардың белгілі бір түрлерінің күрделілгі жұмыстар мен жұмысшылар кәсіптерінің біліктілік анықтамалығы, қызметшілер лауазымдарының біліктілік анықтамалығы негізінде белгіленеді. Аталған анықтамалықтарды әзірлеу мен қолданудың тәртібін енбек жөңіндегі уәкілетті мемлекеттік орган белгілейді. Орындалған жұмыстарды белгілі бір күрделі жұмысқа жатқызуды және кызметкерлерге біліктілік разрядтарын беруді жұмыс беруші жұмыстар мен жұмысшылар кәсіптерінің біліктілік анықтамалығына және кызметшілер лауазымдарының анықтамалығына сәйкес дербес жүргізеді (Ет З-ның 70-бабының 5 тармағы).
Тарифтік манавдық анықтамалық - белгілі бір саладағы барлык кәсіптер мен мамандықтардың, жұмыстардың түрлері енген және оларға біліктілік сипаттамалары берілген тізбе.
Экономика саласында тарифтік-мамандық анықтамалықтың екі түрі: салалық және кірме мамандықтардың Бірыңғай тарифті — біліктілік анықтамалықтары қолданылады.
Салалық тарифтік-мамандық анықтамалығы белгілі бір өнеркәсіп саласының немесе өндірістін өзіндік жұмыстары мен мамамдықтарын анықтайды. Анықтамалықта мамандық атауы, тарифтік (біліктік) разряд, біліктілік разрядын тағайындау үшін талап етілетін біліктілік сипаттамасы көрсетіледі.
Кірме мамандықтардың Бірыңғай тарифтік-мамандық анықтамалығы экономиканың әр саласында кездесетін біртекті жұмыстар мен мамандықтар тізбесін құрайды.
Әр үш жыл сайын кәсіпорындарда (ұйымдарда) белгіленген мерзімдерде қызметкерлер қайта тарифтеуден етеді.
Бірынғай тарифтік кесте негізінде айлық тарифтік ставкалар есептелінеді.
Тарифтік кесте (сетка) тарифтік разрядтар мен тарифтік коэффиииенттерден тұрады. Тарифтік разряд қызметкердің атқаратын жұмысының күрделілігіне қарай мамандық дәрежесін көрсетелі. Демек, разряд жоғарылаған сайын төленетін жалақы да өсе түседі. Олай болса, жоғары разрядта көтеріңкі тарифтік коэффициент белгіленеді. Бірыңғай тарифтік кесте 21 тарифтік разрядтан тұрады және жұмыс істейтін барлық қызметкерлерге тарайды. Бірыңғай тарифтік кестенің алғашқы 8 разряды жұмысшыларға, ал 2 және 18 разрядтары - кызметшілерге арналған.
Тарифтік ақы (ставка). Белгілі бір саладағы немесе өндіріс орнындағы жұмыстын күрделілігінс қарай енбекке төленетін ақы мөлшерін көрсетеді.
Бұл бір сағатқа, біртәулікке немесе бір айға сәйкестендіріліп белгіленеді. Тарифтік ақы разрядқа қарай анықталады. Көптеген салаларда жалақы жүйелері ескеріле отырып, әрбір разрядка екі түрлі тарифтік ақы қойылады: бірі — мерзімдік жалақы үшін, екіншісі кесімді жалақы үшін.
Ақы мөлшері, жоғарыда айтылғандай, атқарылатын жұмыстың киындығына қарай өсіп отырады. Мысалы, жер астында, ыстық цехтарда немесе енбек жағдайы денсаулыққа зияңды жұмыс орындарында істейтін еңбеккерлердің ставкалары көтеріңкі болады.
Қазіргі кезде тарифтік кестелер (бюджеттік саладан басқа) мен ставкаларды ұйымдар өздерінің ұжымдық шарттары мен келісімдерінде немесе басқа да жергілікті нормативтік актілерінде белгілейді.
Тарифтік жүйенің элементтеріне үстемелер мен қосымшалар кіреді. Олар орталықтан, яғни заңдарда белгіленген және жергілікті — ұжымдық шарттармен, келісімдерімен немесе жеке енбск шарттарында көзделген үстемелер мен қосымшалар болып екіге бөлінеді. Үстемелер белгілі бір аудандарда, мамандыктарда істейтін енбеккерлерді материалдық ынталандыру мақсатын көздесе, қосымшалар еңбектің жоғары үдемелігі, қолайсыз жағдайдағы жұмыс, кезекті ауысым әдісімен орындалатын, дала жағдайындағы жұмыстар т.б. үшін берілуі мүмкін.
Қызметкерлерге жалақы төлеу, егер жеке енбек, ұжымдык шарттарда, жұмыс берушінің актілерінде өзгеше көзделмесе, олардың жұмыс орындайтын жерінде жүргізіледі. Жұмыс істеп жүрген жерінен тыс жерде (іссапарда, басқа ұйымдарда, тапсырыс шынын ұйымында) жұмыс берушінің тапсырмасын орындаушы қызметкердің жалақысын жеткізуді жұмыс беруші өз есебінен қамтамасыз етеді.
Жалақы бір айда кем дегенде бір рет төленеді. Ұйымдарда жалақыны төлеу күндері жеке енбек, ұжымдык шарттарда белгіленеді. Жалақы төлейтін күн демалыс немесе мереке күндеріне тура келсе, оны төлеу олардың қарсанында жүргізіледі. Жұмыс берушінің кінәсінен жалақы, ал қызметкермен жеке енбек шарты бұзылған кезде — оған тиесілі басқа да төлемдер белгіленген мерзімдермен салыстырғанда кешіктірілген жағдайда жұмыс беруші қызметкерге берешек пен өсімақы төлейді. Өсімақының мөлшері жалақы төлеу жөніндегі міндеттемелерді орындау күніне Казакстан Республикасы ¥лттык банкінің қайта қкаржыландыру ставкасы бойынша белгіленуі және төлем жүргізілуге тиіс болған күннен кейінгі күннен бастап әрбір кешіктірілген күнтізбелік күн үшін есептеліп төленген күнмен аяқталады (ЕтЗ-ның 76-бабы).
Жеке еңбек шарты бұзылған жағдайда қызметкерге тиесілі барлық сомаларды төлеу сонғы жұмыс күнінен кешіктірілмей жүргізіледі.
Зейнетакы төлемдерін, еңбекке уақытша жарамсыздық, жүктілік пен босану жөніндегі жәрдемақыларды және басқа да төлемдерді есептеу үшін ұйымдар қызметкерлерінің орташа жалақысын есептеу тәртібін Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 29 желтоксандағы № 1942 қаулысымен бекітілген Қызметкерлердің орташа жалақысын есептеу тәртібі жөніндегі нұсқаулық белгілейді.
Орташа жалақыны есептеу үшін заңнамаға сәйкес төлеуі тиіс ақымен (төлеммен) байланысты оқиғаның алдындағы күнтізбелік 12 ай (1-нен 1-не дейінгі күндер) есепті кезең болып табылады. Есепті кезең деп ұзактығы күнтізбелік он екі ай ксзек (жыл) не кызметкер жұмыс берушіде күнтізбелік он екі айдан (жылдан) кем істеген болса, нақты жұмыс істеген кезең түсініледі. Оқиға деп кызметкердің демалысқа шығуы, жеке енбек шартын тоқтатуы немесе бұзуы, енбекке уақытша жарамсыздығы, жүктілігі мсн босануы және орташа жалақының Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес енбекке уақытша жарамсыздығына, жүктілігі мен босануы бойынша әлеуметтік жәрдемақысының, бала асырап алған әйелдерге (еркектерге) берілетін әлеуметтік жәрдемақыиың сақталуымен немесе төленуімен байланысты басқа да жағдайлар түсініледі. Есепті кезеңнен республикада белгіленген мейрам күндері алынып тасталады.
Қызметкердің орташа жалақысын анықтау үшін орташа күндік табыс не орташа сағаттық табыс пайдаланылады. Бес күндік те, алты күндік те жұмыс аптасы кезінде орташа жалақыны есептеу тиісті есепті кезең үшін еңбекке ақы төлеу жүйесінде көзделген қосымшалар мен үстемақылар, сыйлықтар және тұрақты сипаттағы басқа да ынталандыру төлемдері ескеріледі. Бұл төлемдер нақты алған уакыты бойынша емес, есептелген уақыты бойынша қосылады: еңбекке ақы төлеу мен сыйлық беру жүйесінде, сондай-ақ материалдық көтермелеудің басқа да нысандарында көзделген тоқсандық, жарты жылдық, жылдық сыйлыктар және (немесе) енбек сіңірген жылдары үшін, жыл қорытындысы бойынша сыйақылар тиісінше есеп айырысу кезеңінің әрбір айына 13, 16, 112 мөлшерінде есептеледі; айлық сыйлықтар есепті кезеңнің әрбір айы үшін біреуден аспауға тиіс. Есеп айырысу кезеңіне сай келетін уақыт жұмыспен толық өтелмеген жағдайларда, сыйлықтар мен ынталандыру сипатындағы басқа да төлемдер орташа жалақыны есептеген кезде есеп айырысу кезеніндегі жұмыс істеген уақытына тепе-тен ескеріледі.
Орташа күндік табыс демалысқа ақы төлеуден және пайдаланылмаған демалысқа өтемақы төлеуден басқа жағдайларда, есепті кезенде есептелген жалақы сомасын заңнама белгілеген күнтізбе бойынша бес күндік немесе алты күндік жұмыс аптасының тиісінше жұмыс күндері санына бөлу жолымен анықталады.
Жұмыс уақытын жиынтық есептеу кезінде қызметкердің орташа жалақысын есептеу үшін орташа сағаттық табыс қолданылалы. Орташа сағаттық табыс есеп айырысу кезенінде есептелген орташа жалақының сомасын заннама белгілеген күнтізбе бойынша тиісінше бес күндік немесе алты күндік жұмыс аптасы жұмыс уақытының теңгеріміне орай осы кезеңдегі жұмыс сағаттарының санына бөлу жолымен анықталады.
Егер есеп айырысу кезеңі жұмыспен толық өтелмесе, орташа күндік (сағаттық) табыс есеп айырысу кезеңінде есептелген жалақынын сомасын жұмыс істеген уақытқа сай келетін күнтізбе бойынша бес күндік немесе алты күндік жұмыс аптасының нақты жұмыс күндері (сағаттары) санынан бөлу арқылы анықталады. Егер есеп айырысу кезенінде қызметкер табыс таппаған болса, онда орташа жалақы сол жұмыс берушіде жұмыс істеген он екі айы не нақты жұмыс істеген уақыты үшін жалақысына орай есептеледі.
Қызметкердің нақты орташа жалақысы орташа күндік (сағаттық) табысты төленуге жататын жұмыс күндеріне (сағаттарына) көбейту жолымен анықталады.
Жыл сайынғы еңбек демалысына (негізгі және (немесе) қосымша) ақы төлеу немесе пайлаланылмаған енбек демалысына өтемақы төлеу үшін орташа күндік табысты анықтау. Жыл сайынғы енбек демалысына ақы төлеу немесе пайдаланылмаған еңбек демалысына өтемақы төлеу үшін орташа күндік табыс, есеп айырысу кезеңіне есептелген жалақы сомасына қарай анықталады. Жеке еңбек шартын бұзған кезде, қызметкер жұмыс беруші де бір жылдан кем жұмыс істеген жағдайларда пайдаланылмаған жыл сайынғы еңбек демалысы үшін өтемақы, қызметкер жұмыстан шығу алдындағы айда (1-інен 1-не дейінгі күндері) жұмыс істеген уақыты үшін есептелген жалақының сомасына орай анықталады. Демалысқа ақы төлеуге немесе пайдаланылмаған демалысқа өтемақы төлеуге арналған орташа күндік табыс:
- егер барлык есеп айырысу кезеңі жұмыспен толық өтелсе, онда есеп айырысу кезеңіндегі жалақының есептелген сомасын 12-ге және жыл ішіндегі күнтізбелік күндердің орташа санына бөлу жолымен;
- егер есеп айырысу кезеңі жұмыспен толық өтелмесе, онда
есеп айырысу кезеңінде жұмыс істеген уақыт үшін есептелген
жалақының сомасын, сол жұмыс істеген уақытқа сай келетін
күнтізбелік күндер санына бөлу жолымен;
- егер қызметкер есеп айырысу кезеңінде табыс таппаған
болса, онда жұмыс істеген он екі ай ішінде не осы жұмыс берушіде нақты жұмыс істеген уақыты үшін есептелген жалақысының сомасын, осы жұмыс уақытына сай келетін күнтізбелік күндер санына бөлу жолымен есептеледі.
- орташа жалақының есептеу кезінде мына төлемдер есепке алынбайды:
- пайдаланылмаған жыл сайыңғы еңбек демалысы үшін
өтемакы;
- енбекке уақытша жарамсыздығы, жүктілігі мен босануы
бойынша әлеуметтік жәрдемақылар;
- жыл сайынғы енбек демалысын беру кезінде қызметкерлерге төленетін сауықтыру жәрдемакысы;
- тұрақты жұмысы жол үстінде немесе жүріп-тұру сипатында не қызмет керсететін учаскелер шегінде қызметтік сапарлармен байланысты болған жағдайларда тәулікакылар орнына белгіленетін қосымшалар мен үстемақылар;
- дала жұмыстарымен айналысатын қызметкерлерге
берілетін далалық жабдықталым;
- қызметкерді ұйыммен бірге басқа жерге ауыстырған кезде берілетін өтемақы;
- кызметкердің жеке мүлкін, тараптардын келісім негізінде,
өндіріс мақсатында пайдалану кезіндегі шығындарға өтемакы;
- заңнамаға сәйкес берілген арнаулы киімнің, арнаулы
аяқкиімнің, басқа да жеке қорғаныс және алғашқы дәрігерлік
көмек құралдарының, сабынның заласыздандыру құралдарының, емдеу-сауықтыру тағамы үшін берілетін сүттің немесе
басқа да құнлылығы тең азық-түліктер құны;
- қызметкер еңбек міндеттерін атқару кезінде оның өмірі
мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеу жөніңдегі төлемдер;
- қызметкерлерге жұмыс беруші көрсететін материалдық
(ақшалай жәрдемақы), (бала туған кезде, дәрігерлік қызметтің
ақысын төлеу үшін, жерлеуге және басқа жағдайларда) төлемдер;
- қолданыстағы заңнамамен белгіленген мерекелік күндерге, мерейтой күндеріне байланысты, қызмет міндеттерін үлгілі атқарғаны үшін, мінсіз еңбек қызметі үшін, зейнетке шығуына орай жұмыс беруші енбекке ақы төлеу қоры есебінен беретін біржолғы көтермелеу төлемдері;
- жұмыс берушінің кінәсінен жалақы төлемдері кешіктірілген кезде және міндетті зейнетақы жарналарын уақытылы аудармағаны үшін жұмыс беруші заңнамаға сәйкес қызметкерге төлейтін өсімакылар;
- қызметкерлерді оқытумен және біліктілігін арттырумен
байланысты шығындар;
- ұжымдық келісімде және (немесс) жұмыс берушінің
кесімінде жұмыс беруші қаржысы есебінен қосымша көзделген өтемақылар мен әлеуметтік кепілдіктер төлемдері;
- спорттық байқауларда, конкурстар мен жарыстарда
жүлделі орындар үшін берілетін ақшалай марапаттар;
Қызметкердің жалақысынан ұстап қалу сот шешімі бойынша, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген жағдайларда жүргізіледі.
Біздің пікіріміз бойынша еңбек ету бостандығын қорғау дегеніміз - тұлғаның үйлесімді жұмыс таңдауын, жұмыс жасауын қамтамасыз ету үшін, оның еңбек қабілеттілігін арттыруға, денсаулығын өндірістік ортаның әсерін қорғауға бағытталған мемлекет, кәсіподақтар, мекемелер, кооператив және қоғамдық бірлестіктермен бірігіп жасалатын ұйымдастыру-экономикалық, психологиялық, эстетикалық, емдеу - профилактикалық, құқықтық және тағы басқа да шаралардың жүйесі болып табылады.
Қоғамымызда мемлекет тарапынан ерекше қорғау мен қолдауды қажет ететін жекелеген санаттағы қызметкерлер бар. Олар оздерінің ағзасының физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты өздерінің еңбек ету бостандығын және еңбек қызметін жалпы негіздерде атқара алмайды. Бұндай тұлғалардың еңбегін қорғауды қызметкерлердің бәріне бірдей қолданылатын жалпы нормалармен қатар, олардың ағзасының ерекшеліктерін ескеретін ерекше нормаларды белгілеу қажет.
Кең мағынасында алғанда адам бостандығы дегеніміз индивидтің (жеке адамның) қоғам мүшесі ретіндегі құқығы, дара тұлғаның құқығы. Қоғам дамуы адам бостандығы проблемасына тек ұлттық сипат қана емес, сонымен бірге интернационалдық та сипат беретін объективтік негіз болады. 1948 жылғы Адам және азамат құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы халықаралық қауымдастықтың негізгі, жалпы адамзаттық игіліктерді мойындағанын білдіреді, ал бұларды мойындау және оларға кепілдік беру - дүниенің тыныштығы мен қауіпсіздігінің басты шарты .
Әр елде, әрбір мемлекетте адам бостандығына деген теориялық және идеялық көзқарастардың бір-бірінен өзгешелігі бар, ал бұл экономикалық дамудың әралуандығына, қоғамда белгілі бір философияның белең алуына байланысты. Адам бостандығы туралы әрқилы теориялар бар екені шындық. Ал бірақ, шынтуайтына келгенде, қоғамның қандай қағидаларға негізделгеніне, онда қандай әлеуметтік діни наным-сенімдер үстем болғанына қарамастан адам бостандығына деген бір көзқарас, ортақ тұжырымдама болуы тиіс. Жалпы құқық теориясына сәйкес құқықтың әрбір саласы басқа құқық салаларынан өзі реттейтін қоғамдық қатынас түрі, реттеу әдістері және кұқықтық реттеу қағидалары арқылы ерекшеленеді. Сондықтан әрбір кұқық саласын, соның ішінде еңбек құқығын меңгеру оның құқықтық санаттарын игеруден басталады [3,8б.]. Адам бостандығына деген ортақ көзқарастың объективтік негізін құқықтардың өзіндегі жалпылық, негізгі құқықтардың жалпы адамзаттық сипаты құрайды. Осы жалпылама әртүрлі тараптан (философиялық, діни, этикалық, таптық және т.б.) келетіні рас, әйтсе де барлық көзқарастар соған келіп тіреледі, сонда ұштасып, тоқайласады, осы мәнінде оны барша жұрт мойындайды, бұл олардың ортақ элементіне айналады.
Жалпы қағидалар құқық жұйесі мен қоғамдық қатынастардың дамуының мәнін білдіреді. Міне, сол себепті де еңбек құқығының жаңадан пайда болған қағидаларын еңбек құқығының мәнді санаты ретінде қазіргі экономикалық және құқықтық реформаларға сәйкестіре зерттеу қажет. Әртүрлі әлеуметтік-экономикалық жүйелерде құқықтың мазмұны бірдей емес, бірақ бұл жүйелердің ұлттық сипаты құқық атаулының жалпы адамзаттық мәнін неғұрлым терең мағыналы жалпы адамзаттық - әлеуметтік мүдделер мен игіліктерді бүркемелеп, мансұқтамауы және әсіресе, аяқ асты етпеуі тиіс. Жалпы адамзаттықтың басымдығын мойындау адам құқықтарының ортақ тұжырымдамасын бастау алатын тұс осы [3,47б.]. Күні кешеге дейін адам құқығы мен бостандығы тар өрісті нормативтік мәнге ие болып келгеніндігі бұл ұғымның өзі теориялық тұрғыдан қатаң нормалар жиынтығы ретінде танылғанын, мемлекет адамның туа бітті құқықтары болатынын қаперіне де алмағанын әлі ұмыта қойған жоқпыз. Ал мұның қандай сорақылықтарға апарып соқтырғанын Қазақстан халықтары Ассамблеясының 2001 ж. қазанда өткен 8 сессиясында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев жан түршігерлік фактілермен бұлтартпастай етіп дәлелдеп берді [3,27б.]. Онда, басқа да көптеген деректермен қатар, ОГПУ-дің 1923 ж. ақпанда шыққан, Ленин қол қойған құпия пәрмені туралы айтылады. Бұл пәрменде ешқандай тергеусіз, сотсыз көздері құртылуға тиісті адамдардың тізімі беріліпті, олар:
революцияға дейінгі саяси партиялардың барлық бұрынғы мүшелері;
монархиялық одақтар мен ұйымдардың барлық бұрынғы мүшелері;
тәуелсіз егіншілік одақтарының барлық бұрынғы мүшелері;
ежелгі аристократия мен дворяндардың барлық өкілдері;
жастар ұйымдарының барлық бұрынғы мүшелері және т.б. [4,7б.].
Адамның туа біткен құқықтарының бірі және бірегейі - өмір сүру құқығы болса, дүниені дүр сілкіндіріп келген Кеңес өкіметі өзінің алғашқы жылдарынан-ақ соны аяққа басып келгенін, шынында, осы бір фактіден-ақ көруге болады. Бірақ бұл біреу ғана болса ғой, В.И. Ленин сол 1923 жылғы 19 наурызда (әлгіден бір ай өтпей жатып) Саяси бюроға мынадай хат жолдапты: Әсіресе ең бай деген мінажатханалардан, отрияттар мен шіркеулерден бағалы заттарды тартып алу аяусыз әрі ештеңеге қарайламайтын, сөзге келмес батылдықпен және де қысқа мерзімнің ішінде жүргізілуге тиіс. Реакцияшыл діндарлар өкілдерін неғұрлым көбірек атсақ, солғұрлым жақсы болмақ.
Жалпы құқық салаларының, соның ішінде еңбек құқығының негізгі қағидалары басшы идеялар, негізгі ережелер ретінде ең әуелі елдің Ата заңынан бастау алады. Мәселен, біздің жағдайымызда бұл идеялар Қазақстан Республикасы Конституциясының Адам және азамат атты 2 бөлімінде азаматтардың құқықтары түрінде көрінеді [5,3 б.].
Адам құқығының жалпыға ортақ, абсолюттік сипатын мансұқтап, оған таптық тұрғыдан қараудың өкініші бітпес ащы сабақтары осындай. Сондықтан болашақта қоғамымыз қандай жолмен дамыса да, сол жолда қандай қиын-қыстауларға тап келсе де демократияны тұқыртып, адам құқықтарын шектеуге, азаматтардың ажырағысыз және бөлінгісіз құқықтарын, бостандықтары мен қадыр-қасиетін қамтамасыз етуден ауытқуға еш жол беруге болмайды. Адам құқығының сөзсіз, мызғымас түрдегі сақталуы иә бар, иә жоқ - мұның аралық сипаты, колгірлік реңктері болуы мүмкін емес. Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның және азаматтардың мынадай негізгі әлеуметтік - экономикалық құқықтарын бекітеді: әркімнің еңбек ету бостандығы, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауы; қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайы; еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алу; жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалу; ереуіл жасау құқығын қоса алғанда, заңмен белгіленген тәсілдерді қолдана отырып, жеке және ұжымдық еңбек дауларын шешу құқығы; демалу құқығы және т.б., құқықтар. Конституция құқық пен бостандықты қоғамдық өмірдің барлық саласында жан-жақты реттеудің негізі болып табылады.
Бірақ конституциялық құқық адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруға байланысты қатынастарды толық реттемейді, сондықтан олардың мазмұнын заңдардан, соның ішінде - еңбек заңдарынан іздестіру керек [7,74 б.].
Адамның негізгі бостандықтары, оларды мемлекеттің мойындау-мойындамауына қарамастан, қоғамдық дамудың нәтижесі ретінде, адамның әралуан материалдық және мәдени игіліктерге не болуының әлеуметтік мүмкіндігі сипатында өмір сүреді. Адамның бостандығы дегеніміз оның қоғаммен қарым-қатынасының алуан айшығын бейнелейтін жалпы адамзаттық санат. Адам бостандығы санатының заңдық сипаты адам - қоғам байланысының азамат - мемлекет байланысына ұласуы түрінде көрінеді. Адам құқықтары тікелей әлеуметтік құбылыс ретінде көрінеді, оны шындықтың өзінен туатын нақты құқықтар немесе табиғи құқықтар десе де болады. Адамдар осы мағынада қабылдап, игерген тікелей әлеуметтік құқықтар әлеуметтік талап-тілектерден көрініс табады да құқықтық сана талаптары түрінде салт-дәстүр, ізгілік - имандылық нысанын киеді, заңдық құбылыс ретіндегі құқықтық әлеуметтік негізіне айналады. Адам бостандықтары кұқықтық сана тетігі арқылы қоғамдық қатынастарды заңдық реттеуге, құқықтық шығармашылыққа және құқық қолданушылыққа тікелей ықпал етеді, сөйтіп, олардың табиғатына сай келетін қажетті идеологиялық нысанды талап ете отырып, оны тек ізгілік-имандылық, салт-дәстүр түрінде ғана емес, заңдық нормалар түрінде де, тиісті құқықтарды, бостандықтарды, міндеттерді заң жүзінде бекіту, оларды іске асыруды экономикалық кепілдіктермен тиянақтау түрінде де қамтамасыз етеді.
Заңда, құқық нормаларында айтылған және бекітілген жеке адам құқықтары құқық теориясында субьективтік құқықтар деп аталады. Адам бостандықтары азаматтардың іс жүзіндегі құқықтары болуы үшін, яғни мемлекет ішіндегі құқықтық нақтылыққа айналуы үшін ол ішкі оң (позитивтік) құқықпен бекітілуі тиіс.
Сондықтан мемлекеттік ішкі құқық тұрғысынан алғанда адам бостандықтары дегеніміз халықаралық құқықта заң нысанында бейнеленген және жекелеген мемлекеттердің мойындауына байланысты, енді басқа деңгейдегі құқыққа айналған қоғамдық талаптардың дәл өзі. Өмір сүру, еңбек ету, бостандыққа, меншікке ие болу сияқты қарапайым адам құқықтары мемлекеттің мойындауына және заң жүзінде бекітілуіне қарамастан өмір сүреді, бірақ мойындалмаған және кепілдендірілмеген күйінде олар жүзеге аспай, тек игі тілек, жақсы ниет болып қала береді.
Еліміздің егемендік алып, тәуелсіз даму жолына түсуіне байланысты бізде де еңбек ету бостандығына қол жетіп, оның дамуына қажетті әлеуметтік - экономикалық және құқықтық жағдайлар жасалды. Соның арқасында 1993 жылғы Конституңияның өзінде-ақ азаматтардың еңбек ету кұқығы заңдастырылып, ол әрбір адамның дербес өндіруші ретінде немесе еңбек шарты бойынша өз қалауына, қабілетіне және арнайы даярлығына сәйкес еркін еңбек ету мүмкіндігі ретінде бекітілді. Осыған орай мемлекеттік меншік пен жеке меншік түрлеріне жол ашылды, олар заң мен сот алдында тең деп танылды.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституциясында бірталай еңбек құқықтары адам құқықтарының санатына жатқызылған. Әңгіме еңбек бостандығы және еңбекке мәжбүрлеуге тыйым салу, ешқандай кемсітусіз және ең төменгі мөлшерден кем болмайтындай етіп еңбекке ақы төлеу құқығы, еңбекті қорғау мен жұмыссыздықтан қорғау құқығы, жеке дара және ұжымдық еңбек дауларына деген құқық, соның ішінде ереуілге шығу құқығы, демалу кұқығы, сондай-ақ жұмыскерлердің өз мүдделерін қорғау үшін кәсіптік одақтар құру кұқығы туралы болып отыр.
Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтары халықаралық және ұлттық құқық жүйелерінде, Адам және азамат құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясында, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық шартта, экономикалық және мәдени құқықтар туралы халықаралық шартта бекітілген.
Халықаралық актілердің тікелей күші олардың құқықтық табиғатына байланысты, өйткені оларда адамның тікелей табиғи құқықтары тоғысқан.
Халықаралық құқықтық актілерде негізінен еңбек ету құқығы туралы сөз болады да еңбек ету бостандығы тікелей бекітілмейді. Дегенмен бұл актілердің негізгі мақсаты адамдардың еңбек ету бостандығына деген құқығын қамтамасыз етуден туындайды. Өйткені, еңбек ету бостандығы болмайынша, еңбек ету құқығы туралы сөз айтудың өзі мүмкін емес. Сондықтан да Қазақстан Республикасы Конституциясы 24 бабының 1-тармағында халықаралық актілер бойынша еңбек ету құқығының мазмұнына жатқызылатын құрам толығымен сақталған деп айтуға болады.
Демек еңбек ету бостандығы өзінің қағидасы, мақсаты мен мазмұны бойынша халықаралық құқыққа қайшы емес, қайта содан туындайды.
Осы ретте Қазақстан Республикасында қазіргі қолданыстағы Еңбек Кодексі қабылданғанға дейін Қазақстан Республикасының Еңбек туралы заңы еңбектік құқықтық қатынастарды реттеугендігін атап өтсек болады. Аталған заңда азаматтардың Қазақстан Республикасындағы еңбек бостандығына Конституцияның құқығын іске асыру процесінде туындайтын еңбек қатынастарын реттейді деп атап көрсетілген, атап өтсек, Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексінің кіріспе бөлімінде. Демек, Конституцияның 24 бабының 1-тармағында айтылатын әркімнің еңбек ету бостандығын жүзеге асыруды реттеу Еңбек туралы Заңға жүктеледі. Бұл Заң жеке тұлғаның конституциялық еңбек ету бостандығы құқығын жүзеге асырудың құқықтық тетігін бекіткен. Демек, адам құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруды құқықтық реттеу еңбек заңдарының міндеті болып табылады. Оның мәнісі олардың құқықтық табиғатын анықтау арқылы адамдардың соны тиісті дәрежеде пайдалануын, сондай-ақ оны жүзеге асыру мен қорғауды қамтамасыз ету жүйесін, бұған қоса осы құқықтарды жүзеге асыруға байланысты туындайтын қатынастарды реттейтін еңбек заңдары мен оның нормаларын жетілдіру жолдарын іздестіру болып табылады [8,12 б.].
Жалпы құқықтық мәртебенің құрамдас бөлігі болып табылатын әрі табиғи құқықтан туындайтын адамның еңбек мәртебесі халықаралық әмбебап актілерде бекітілген, еңбекпен реттеудің негізгі сипаттарымен белгіленген және ол еңбек жөніндегі арнаулы құқықтық актілерде неғұрлым егжей-тегжейлі баяндалған. Адамның халықаралық еңбек мәртебесі халықаралық кеңестерде және конференцияларда қабылданған құжаттарда ашып көрсетіледі.
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі халықаралық шартта лайықты ақысы бар жұмыс түрін таңдау құқығы (6 бап), әркімнің әділетті және қолайлы еңбек жағдайларына деген құқығы (7 бап), өзінің экономикалық және әлеуметтік мүдделерін қорғау құқығы (8 бап) бекітілген және соған орай мемлекет өзіне белгілі бір міндеттемелер алады да толық жұмыстылық саясатын қамтамасыз етеді. Көп елдерде, соның ішінде біздің елімізде де, бұл проблема лайықты шешімін тапқан жоқ әрі, оның үстіне, азаматтардың әлеуметтік және еңбек құқықтарын халықаралық деңгейде жүзеге асырудың тетіктері жасалған жоқ.
Адам құқықтарының партиясында: адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясының 7, 20, 21, 25, 26, 29 баптарында адамның еңбек құқықтары мен бостандықтары бекітіп берілгеніне қарамастан бізде әлі күнге дейін адамның өз елінде мемлекеттік қызметке тепе-тең араласу, адамның өзінің және отбасы мүшелерінің лайықты өмір сүруін қамтамасыз ететіндей қанағатты ақы алу құқығы іске аспай келеді. Бұл жайлар Қазақстан Республикасындағы еңбек қызметінің негізгі қағидалары ретінде еңбек заңнамасында бекітілуі тиіс.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясында тұжырымдалған міндеттерді орындауға барлық халықтар мен мемлекеттер ынталы болулары керек. Құқықтар мен бостандықтарды құрметтеуге ықпалдасу, оларды ұлттық және халықаралық прогресшіл шаралар арқылы қамтамасыз ету мемлекеттердің өз азаматтары алдындағы абзал міндеті ретінде аталады [9,2 б.].
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық шарттың 2 бабында мемлекеттің өз аумағы шегіндегі және өз үкіміндегі барлық адамдарды құрметтеу және олардың Шартта көзделген, соның ішінде 8, 21, 22, 25 баптарда айтылған әлеуметтік, еңбек құқықтарын қамтамасыз ету міндеті атап көрсетілген [9,4 б.].
Халықаралық конференңиялардың қорытынды құжаттарының көбінде өзге адамдардың құқықтары мен бостандықтарын лайықты түрде мойындау мен құрметтеуді қамтамасыз ету, демократиялық қоғамдағы моральдың, қоғамдық тәртіптің, жалпыға ортақ береке-бірліктің әділетті талаптарын қанағаттандыру мақсатымен адам құқығына қойылатын шектеулердің егжей-тегжейлі тізбесі келтіріледі. Бұл норманың маңыздылығы оның әрбір егемен мемлекетте конституциялық түрде бекітілуінен де көрінеді.
Қоғамның әр мүшесінің конституциялық еңбек ету бостандығына құқығы адамның әлеуметтік-экономикалық саладағы құқықтары мен бостандықтарының арасындағы ең бастысы, негізгісі болып табылады.
Демек, ол - еңбек құқығы мен еңбек заңдарының өзекті мұраты, басты ережесі. Осыдан келіп, еңбек ету бостандығы еңбекке байланысты қатынастарды құқықтық реттеуде басшылыққа алынатын негізгі қағида дейтін тұжырым туады.
Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҮ) құқықтық актілері адамның халықаралық еңбек мәртебесінің негізін құрайды. Жүйелік тұрғыдан келгенде ХЕҮ Конвенциялары мен Кепілдемелерін құқықтық реттеудің мән-мағынасына қарай белуге болады.
Халықаралық еңбек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың өзектілігінің жалпы сипаттамасы. Диплом жұмысында Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасымен және өзге де нормативтік құқықтық актілермен қамтылған еңбектік құқықтық қатынастар барысында тындайын еңбекті қорғау мәселесі ауқымындағы, сондай-ақ жұмыспен қамту аясындағы еңбекті қорғаудың теориялық мәселелері, ерекшеліктері, түрлері, оның ішінде олардың құқықтық аспектісі еңбектік кұқыктық қатынастармен байланыстырылып, мемлекеттің маңызды іс-шарасы ретінде айқындалып қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының еңбекті қорғаудың тұрақты әрі міндетті субъектілері, әрине мемлекет болып отыр, бұл өз кезегінде Қазақстан экономикасының жоғарғы деңгейіне көтерілуіне және еңбекті қорғаудың ынтымақтасуына септігін тигізеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы ақпан айындағы Қазақстан халқына Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты халыққа жолдауында еліміздің әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарынан нық орын алу мен 30 корпоративтік көшбасшыларын қалыптастыру негізінде елді индустрияландыру міндеттері белгіленген болатын. Қазақстан 2008 жылды жаңа экономикалық жетістіктерімен, жаңарған саяси құрылымымен қарсы алды. Ел Конституциясына енгізілген өзгерістер Парламент пен саяси партиялардың, азаматтық қоғам институттарының рөлін арттыра түсті. Тәуелсіз Қазақстанның тарихында тұңғыш рет теңдестірілген негізде Парламент сайлауы өткізілді. Сайлауда "Нұр Отан" партиясы айқын басымдықпен жеңіске жетіп, алғаш рет Үкімет жасақтады. Әкімшілік реформа жалғасын тауып, оның аясында мемлекеттік органдар аппараттарының тұрақтылығын нығайтатын жауапты хатшылар институты құрылды. Өткен жылғы экономикамыздың өсу қарқыны 8,5 пайызды құрады. Бұл өте үлкен де жедел өсу болып саналады. Бүгінгі күнге дейін еліміздің айтарлықтай резерві қалыптастырылып, Ұлттық қор қаражатын қоса есептегенде ол шамамен 40 млрд. АҚШ долларына жетті. Осындай елеулі жинақтаулардың болуы еліміздің қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуде өзекті рөл атқарды. Еліміздегі әлеуметтік ахуал да тұрақты қалпында 2000 жылдан бастап, мемлекеттік бюджеттің білім беруге, денсаулық сақтауға және әлеуметтік қамсыздандыруға арналған шығындары 5 еседен астам ұлғайды. Біздің 5 миллионнан астам азаматтарымыз мемлекеттік әлеуметтік қорғаумен қамтылып отыр. Бұл көрсеткіш осыдан бес жыл бұрынғыға қарағанда екі есеге артық деп айтылған [1, 2б.].
Осыған орай, Қазақстан Республикасы еңбек құқығының нормативтік - құқықтық базасын құрайтын еңбекті қорғау мәселелері, еңбектік құқықтық реттеу тәсілдері, елдегі еңбекті қорғау саясатының мән-жайлары, еңбектік құқықтық қатынас субъектілерінің экономикалық-қаржылық мүдделері, Қазақстан Республикасындағы еңбекті қорғауды нарықты дамыту ісіне қосатын үлестері, еңбектік құқықтық қатынастардың экономикалық және заңнамалық негіздерін олардың қатысушыларының құқықтары мен заңды мүдделерін есепке ала отырып жетілдіру жолдары бүгінде Қазақстан Республикасының еңбек құқығының маңызды және тиімді ұйымдастыру және оның құқықтық негіздерін өркениетті капитализм стандарттарына сай дамыту тұрғысынан аса өзекті көрініс тауып отыр деп санаймыз.
Бүгінгі нарықтық қатынастарға негізделген құқықтық жүйедегі Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы еңбектік құқықтық қатынастары ел экономикасының маңызды секторы ретінде дамуда. Осы еңбекті қорғау мәселесі - Қазақстан Республикасының еңбек құқығының көкейкесті мәселелердің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының ұйымдарындағы еңбекті қорғаудың жай-күйі Үкіметтің және уәкілетті мемлекеттік органдардың тұрақты қадағалау нысаны болып табылады.
Еліміздің кәсіпорындарында еңбекті қорғау жұмыстары заңдық және өзге де нормативтік - құқықтық актілер негізінде әзірленген еңбек жағдайларын жақсарту жөніндегі кешенді жоспарлар мен санитарлық-сауықтыру іс- шараларына сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік құқықық актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады [2 б.].
Осыған орай, бүгінде өндірістік жарақаттану деңгейі төмендеп келеді деп аитсақ-та болады. Мәселен, Қазақстан Республикасында еңбекті қорғау мәселесі арнайы нормативтік құқықтық актімен реттеледі.
Осы заңға сәйкес еңбек қауіпсіздігі дегеніміз - еңбек қызметі барысында жұмысшы әрекетіне келетін зиян және қауіптерді шектей отырып, жұмысшының қорғалу жағдайы болып табылады.
Жұмыстың мақсаты және міндеті. Дипломдық зерттеудің негізгі мақсатына Қазақстан экономикасының еңбектік құқықтық секторындағы еңбек қызмет ауқымында туындайтын еңбекті қорғаудың теориялық мәселелерін жан-жақты саралап, қарастыру, ғылыми сипаттамасын беру, еңбектік құқықтық қатынастардың құқықтық аспектісін, оның ерекшеліктерін нақтылы айқындау, Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрлігінің және жұмыс беруші ретінде көрініс табатын ұйымдар мен жұмысшылардың еңбектік қызметі (олардың қатысуымен) барысында туындайтын еңбектік құқықтық қатынастардың теориялық және тәжірибелік мән-жайларын тұжырымдап, түйіндеу әрі қазіргі заманғы даму тенденциялары мен ағымдағы жағдайларын ашып көрсету жатады.
Осындай мақсаттарға орай диплом жұмысының мынадай өзара байланысқан міндеттері қойылады:
еңбекті қорғаудың түсінігін, белгілерін, оның маңыздылығын және еңбектік құқықтық жүйеде алатын орнын анықтау;
Қазақстан Республикасында еңбектік құқықтық қатынастарды реттейтін еңбектік заңнама ұғымын айқындау және еңбектік заңнаманы жетілдіру жөніндегі нақтылы ұсыныстар жасау;
еңбекті қорғаудың қағидаларын және ел экономикасының еңбектік секторының орнын және мазмұнын ашып көрсету болып табылады.
Зерттеу объектісі: Қазақстан Республикасының Конституциясы, еңбектік заңнама және өзге де заңнамалық актілер, оның ішінде еңбекті қорғауға бағытталған заңнама негізінде жұмыс істейтін еңбектік қорғау жүйесінің, жалпы теориялық-тәжірибелік мәселелері мен нақтылы мемлекеттік құқықтық аспектісі.
Зерттеу пәні: еңбектік құқықтық қатынастар және нақтылы еңбекті қорғауға бағыталған іс-шаралар, сондай-ақ өзге де нормативтік құқықтық актілердің нормативтік-мәнділік және құрылымдық-функңионалдық мән- жайларын, еңбекті қорғаудың ғылыми негіздемелерін қалыптастыру және құқықтық жүйесіндегі мемлекеттік құқықтық іс-шаралардың экономикалық-заңды табиғатын ашып көрсету.
Зерттеудің әдістемелік негізін қоғамдық, әлеуметтік-экономикалық, еңбектік және еңбекті қорғауға және зерттеуге орай қолданылатын жалпы және арнаулы ғылыми таным тәсілдері мен әдістерінің жиынтығы (диалектикалық, салыстырмалы-құқықтық, талдау, қыйсындылық-заңды, құрылымдық- функционалдық, нақтылы-социологиялық, жүйелік әдістер), т.б. диалектикалық танымның іргелі ережелері құрайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Диплом жұмысы Қазақстан Республикасы бойынша еңбекті қорғау мен еңбектік құқықтық қатынастар мен олардың теориялық және құқықтық мәселелеріне байланысты жүргізілген ғылыми ізденіс нәтижесінде мемлекеттік тілде жазылған еңбектердің бірі болып табылатындықтан өзіне тән жаңалығымен, жұмыста жасалған тұжырым- қорытындылары мен қалыптастырылған ұғым, түсініктемелердің және алынған дәйекті ережелердің теориялық әрі тәжірибелік қажеттілігімен ерекшеленеді.
Диплом жұмысының көлемі және құрылымы. Диплом жұмысы құрылымы зерттеу жүргізудің сипатына, зерттеу мәселелері мен қисындылығына және деңгейіне байланысты кіріспеден, төрт бөлімшеден тұратын екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУҒА БАЙЛАНЫСТЫ АЗАМАТТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
Еңбекті қорғау адамға және азаматқа тән құқықтардың бірі ретінде
Еңбек – адамның өз қажеттерін қанағаттандыру үшін табиғат заттарының түрін өзгертуге және оны өз керегіне бейімдеуге бағытталған мақсатқа сай істелетін қызметі; қоғамның өмір сүруінің негізгі, адамзат тіршілігінің мәңгілік, табиғи шарты. Еңбек – адамдардың өмірі үшін материалдық, рухани және басқа да құныдылықтар жасауға бағытталған адам қызметі.
Құқықтың әрбір саласы қоғамдық қатынастардың, өзінің мазмұны мен ерекшеліктерімен басқалардан өзгеше болып келетін белгілі тобын реттейді. Еңбек құқығының пәнін ашу үшін ең алдымен құқықтың осы саласының нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар шеңберін анықтау қажет.
Қазақстан Республикасында қалыптасып келе жатқан еңбекті ұйымдастырудың нарықтық нысандарының дамуы мемлекет меншігінде болған кәсіпорын, мекеме, ұйымдарды жекешелендіруді, жеке меншіктітің дамуына әкеледі. Мұның бәрі еңбек қатынастарын реттеуде жаңаша көзқарасты талап етеді. Соныдқтан, еңбек құқығы еңбек ету процессінің технологиясын реттемейді, еңбекті ұйымдастыру мен қолдану жөніндегі әлеуметтік байланыстарды реттейді, яғни еңбек құқығының пәні еңбек емес, еңбектің әлеуметтік құрылымы, немесе адамдардың еңбек ету барысндағы қатынастары болып табылады.
Ал жалпылама алғанда еңбек құқығы дегеніміздің өзі – меншігі мен шаруашылық түріне байланыссыз жұмысшылардың барлық категориясының жалдамалы еңбекке байланысты қоғамдық еңбек қатынастарын реттейтін құқықтың жеке саласы.
Еңбек қатынастары – тараптардың әдетте жеке еңбек және ұжымдық шарттар негізінде белгілі бір еңбек қызметін жүзеге асыруы жөнінде туындайтын жұмыс беруші мен қызметкер арасындағы қатынастар.
Еңбек қатынастары саласындағы құзыретті органдардың барлық жағдайларда қолдануға есептелген нормативтік нұсқаулардан тұратын құқықтық актілер еңбек құқығының көздері болып табылады. Әдебиетте бұл көздер еңбек туралы нормативтік актілері, еңбек туралы заң актілер, еңбек құқығының нормативтік актілер және т.б. деп аталады.
Еңбек туралы нормативтік-құқықтық актілер Қазақстан Республикасының Еңбек туралы Заңына сәйкес болуы қажет. Олар мыналардан тұрады:
Заңдар және Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлықтарынан;
Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтарынан және Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулыларынан;
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларынан;
Министрліктер мен ведомстволпрдың нормативтік құқықтық актілерінен тұрады.
Жұмыс берушілер мен қызметкерлердің еңбек қатынастарын реттейтін негізгі заңға 1999 жылғы 10 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасындағы Еңбек туралы Заң жатады, осы заң қабылданғаннан кейін мынадай заңдар өз күшін сақтаған:
1992 жылы 4 шілде қабылданған Ұжымдық шарт туралы
1993 жылы 22 қаңтарда қабылданған Кәсіптік одақтар туралы
1993 жылы 9 сәуірде қабылданған Кәсіптік одақтар туралы
1996 жылы 8 шілде қабылданған Ұжымдық еңбек даулар мен ереуілдер туралы
2001 жылы 23 қаңтарда қабылданған Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы заңдар.
Қазақстан Республикасы 1990 жылы 25 қазанда Қазақ ССР-ның мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияны қабылдап, 1991 жылы 16 желтоқсанда тәуелсіздігін жариялаған күннен бастап егеменді мемлекет ретінде өз халқының мүддесі үшін экономикалық және әлеуметтік саясатын өз бетінше анықтауда және жүргізуде. Бүгінгі таңда елімізде қоғамдық өмірдің барлық салаларын, соның ішінде заң саласын реформалау жалғасуда, кең көлемді әлеуметтік, саяси және экономикалық реформалар жүзеге асырылуда.
Конституциямен өзін құқықтық, әлеуметтік мемлекет деп жариялаған Қазақстан Республикасы тұлғаның еркін дамуы үшін, оның өмір сүру деңгейінің жоғарлауы үшін жағдайларды қамтамасыз етуден белгілі бір міндеттерді мойнына алып, өзінің әлемдік кұндылықтардың жолын ұстайтынын растады. Құқықтық және әлеуметтік мемлекет теориясы жеке еркіндік пен теңдіктің, тұлғалардың еркіндігін қамтамасыз етуге мемлекеттің қатысуының үйлесімділігін білдіреді. Құқықтық және әлеуметтік мемлекеттік қорғалмаған адамдарды қолдау, қорғау, қамқорлыққа алу, қоғамның гуманизациялану идеясын қабылдайды.
Адамды адам еткен - еңбек демекші, адамзат тіршілігінің барысында еңбек оның тіршілігінің негізгі нысаны және дамуының басты механизмі болған және болуда. Адам өзінің саналы ғұмырын рухани және материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін еңбектенумен өткізеді. Қазіргі кезде еңбекке және оның негізгі элементі қызметкерге деген көзқарастың өзі мүлде өзгеруде. Еңбек пен денсаулық бір - бірімен тығыз байланысты, өйткені еңбектің негізгі мақсаты адамға игілікті жағдайлар жасау болып табылады.
Республикада тұратын халықтың көпшілігі үшін жалақы кірістің негізгі бөлігі болып табылады. Сондықтан оны көтеру адамдардың қалыпты тұрмыс деңгейін қамтамасыз ету үшін аса манызды. Нарықтық экономикаға бағдарландырылған жалақыны мемлекеттік нормалаудың жаңа жүйесі еңбек ресурстарын тиімді пайдалану максатында және қызметкерлердін енбек белсенділігін арттыру мен материалдық ынталандырудың механизмін әзірлеудің бастапқы базасы болып табылады.
Нарықтық қатынастар жағдайында енбекке ақы төлеуде республика азаматтарын әлеуметтік қорғаудын құқтық негіздері ағымдағы зандармен нақты айқындалған. Мемлекет тарапынан көзделген ең негізгі кепілдік - ол қызметкерлердін заңдарда белгіленген ең төменгі жалақы мөлшерінен кем емес енбегіне ақы алу құқығы. Бұл кепілдік ұйымдық-құқықтық, меншік нысанына және ведомстіволық бағыныштылығына қарамастан барлық кәсіпорындар мен ұйымдарда жұмыс істсйтін қызметкерлерге таратылады.
Жалақы дегеніміз — жеке енбек шартынын негізінде орындалған енбек үшін оның күрделілігіне, саны мен сапасына сәйкес жұмыс беруші төлеуге міндетті сыйақы (табыс).
Еңбекке ақы төлеуді құқықтық реттеу екі әдіспен: орталықтандырылған және жергілікті әдіспен жүзеге асырылады. Жалақыны реттеудің мемлекеттік орталықтандырылған әдісі қызметкерлер тобының біліктілігін жіктеудің разрядаралық тарифтік коэффиииенттерін, барлық кызметкерлердің енбегіне ақы төлеудің Бірыңғай тарифтік кестесін, жалакы тарифтерін енгізу арқылы жүргізіледі. Енбекке ақы төлеудін орталықтандырылған әдісі мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын ұйымдар мен кәсіпорындарда қолданылады.
Материалдық салада еңбек ететін адамдар мен бюджеттен қаржыландырылатын ұйымдарда жұмыс істейтін қызметкерлердің жалақысы деңгейлерін жақындастыру үшін жана бірынғай тарифтік кесте белгілеңді. Ол экономиканың барлық саласының қызметкерлерін қамтиды. Бұл орайда разрядтар аумағы бұрынғысынша қалды - бірінші разрядтан 21 разрядқа дейін, алайда тарифтік коэффициенттер айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Меселен, бұрын бірынғай тарифтік кестедегі бірінші разрядтың тарифтік коэффициенті - 2-ге, ал жиырма бірінші разряд- ІЗ,О8-ге тең болса, жана тарифтік кесте бойынша олар тиісінше - 1 және 4,24-ті құрайды.
Бірынғай тарифтік кестенің негізіне еңбекке ақы телеудін принципті жана жүйесі алынған.
Еңбек ақы төлеу жүйесінің негізі ретіңде 1 разряд ставкасы көрсеткішін, ал әлеуметтік төлемдер жүйесінің негізіне бюджетте бекітілетін айлық есептік керсеткішті қабылдау жолымен әлеуметтік төлемдер жүйесін және еңбекке ақы төлеу жүйесінің аражігін ажырату - кірістер саясатын реформалаудың басты қағидасы болып табылады. Ол бұрын заң жүзінде қалыптасқан ең аз жалақы ұғымындағы қайшылыктарды жойды.
Өндіріс саласындағы қызметкерлердің жалақысынын көзі салықты және басқа да төлемдерді бюджетке төлегеннен кейін қалған пайда, ал өндірістік емес кызметкерлердікі - әдетте, бюджеттік бөлінетін қаржы болып табылады.
Мемлекеттің еңбекке акы төлеуді қатаң реттеуден бұл саладағы кен құқықтарды кәсіпорындардың өзіне берілуге көшуі нарықтық қатынастарды дамытудын жағдайларындағы ерекшелік болып табылады.
Сонымен бірге енбекке ақы төлеу мелшері барлық жағдайларда Қазакстан Республикасында белгіленген ағымдағы жылдың мемлекеттік бюджеті туралы занмен белгіленетін минимумнан төмен болмауы керек.
Қызметкерлерге қойылатын біліктілік талаптары мен жұмыстардың белгілі бір түрлерінің күрделілгі жұмыстар мен жұмысшылар кәсіптерінің біліктілік анықтамалығы, қызметшілер лауазымдарының біліктілік анықтамалығы негізінде белгіленеді. Аталған анықтамалықтарды әзірлеу мен қолданудың тәртібін енбек жөңіндегі уәкілетті мемлекеттік орган белгілейді. Орындалған жұмыстарды белгілі бір күрделі жұмысқа жатқызуды және кызметкерлерге біліктілік разрядтарын беруді жұмыс беруші жұмыстар мен жұмысшылар кәсіптерінің біліктілік анықтамалығына және кызметшілер лауазымдарының анықтамалығына сәйкес дербес жүргізеді (Ет З-ның 70-бабының 5 тармағы).
Тарифтік манавдық анықтамалық - белгілі бір саладағы барлык кәсіптер мен мамандықтардың, жұмыстардың түрлері енген және оларға біліктілік сипаттамалары берілген тізбе.
Экономика саласында тарифтік-мамандық анықтамалықтың екі түрі: салалық және кірме мамандықтардың Бірыңғай тарифті — біліктілік анықтамалықтары қолданылады.
Салалық тарифтік-мамандық анықтамалығы белгілі бір өнеркәсіп саласының немесе өндірістін өзіндік жұмыстары мен мамамдықтарын анықтайды. Анықтамалықта мамандық атауы, тарифтік (біліктік) разряд, біліктілік разрядын тағайындау үшін талап етілетін біліктілік сипаттамасы көрсетіледі.
Кірме мамандықтардың Бірыңғай тарифтік-мамандық анықтамалығы экономиканың әр саласында кездесетін біртекті жұмыстар мен мамандықтар тізбесін құрайды.
Әр үш жыл сайын кәсіпорындарда (ұйымдарда) белгіленген мерзімдерде қызметкерлер қайта тарифтеуден етеді.
Бірынғай тарифтік кесте негізінде айлық тарифтік ставкалар есептелінеді.
Тарифтік кесте (сетка) тарифтік разрядтар мен тарифтік коэффиииенттерден тұрады. Тарифтік разряд қызметкердің атқаратын жұмысының күрделілігіне қарай мамандық дәрежесін көрсетелі. Демек, разряд жоғарылаған сайын төленетін жалақы да өсе түседі. Олай болса, жоғары разрядта көтеріңкі тарифтік коэффициент белгіленеді. Бірыңғай тарифтік кесте 21 тарифтік разрядтан тұрады және жұмыс істейтін барлық қызметкерлерге тарайды. Бірыңғай тарифтік кестенің алғашқы 8 разряды жұмысшыларға, ал 2 және 18 разрядтары - кызметшілерге арналған.
Тарифтік ақы (ставка). Белгілі бір саладағы немесе өндіріс орнындағы жұмыстын күрделілігінс қарай енбекке төленетін ақы мөлшерін көрсетеді.
Бұл бір сағатқа, біртәулікке немесе бір айға сәйкестендіріліп белгіленеді. Тарифтік ақы разрядқа қарай анықталады. Көптеген салаларда жалақы жүйелері ескеріле отырып, әрбір разрядка екі түрлі тарифтік ақы қойылады: бірі — мерзімдік жалақы үшін, екіншісі кесімді жалақы үшін.
Ақы мөлшері, жоғарыда айтылғандай, атқарылатын жұмыстың киындығына қарай өсіп отырады. Мысалы, жер астында, ыстық цехтарда немесе енбек жағдайы денсаулыққа зияңды жұмыс орындарында істейтін еңбеккерлердің ставкалары көтеріңкі болады.
Қазіргі кезде тарифтік кестелер (бюджеттік саладан басқа) мен ставкаларды ұйымдар өздерінің ұжымдық шарттары мен келісімдерінде немесе басқа да жергілікті нормативтік актілерінде белгілейді.
Тарифтік жүйенің элементтеріне үстемелер мен қосымшалар кіреді. Олар орталықтан, яғни заңдарда белгіленген және жергілікті — ұжымдық шарттармен, келісімдерімен немесе жеке енбск шарттарында көзделген үстемелер мен қосымшалар болып екіге бөлінеді. Үстемелер белгілі бір аудандарда, мамандыктарда істейтін енбеккерлерді материалдық ынталандыру мақсатын көздесе, қосымшалар еңбектің жоғары үдемелігі, қолайсыз жағдайдағы жұмыс, кезекті ауысым әдісімен орындалатын, дала жағдайындағы жұмыстар т.б. үшін берілуі мүмкін.
Қызметкерлерге жалақы төлеу, егер жеке енбек, ұжымдык шарттарда, жұмыс берушінің актілерінде өзгеше көзделмесе, олардың жұмыс орындайтын жерінде жүргізіледі. Жұмыс істеп жүрген жерінен тыс жерде (іссапарда, басқа ұйымдарда, тапсырыс шынын ұйымында) жұмыс берушінің тапсырмасын орындаушы қызметкердің жалақысын жеткізуді жұмыс беруші өз есебінен қамтамасыз етеді.
Жалақы бір айда кем дегенде бір рет төленеді. Ұйымдарда жалақыны төлеу күндері жеке енбек, ұжымдык шарттарда белгіленеді. Жалақы төлейтін күн демалыс немесе мереке күндеріне тура келсе, оны төлеу олардың қарсанында жүргізіледі. Жұмыс берушінің кінәсінен жалақы, ал қызметкермен жеке енбек шарты бұзылған кезде — оған тиесілі басқа да төлемдер белгіленген мерзімдермен салыстырғанда кешіктірілген жағдайда жұмыс беруші қызметкерге берешек пен өсімақы төлейді. Өсімақының мөлшері жалақы төлеу жөніндегі міндеттемелерді орындау күніне Казакстан Республикасы ¥лттык банкінің қайта қкаржыландыру ставкасы бойынша белгіленуі және төлем жүргізілуге тиіс болған күннен кейінгі күннен бастап әрбір кешіктірілген күнтізбелік күн үшін есептеліп төленген күнмен аяқталады (ЕтЗ-ның 76-бабы).
Жеке еңбек шарты бұзылған жағдайда қызметкерге тиесілі барлық сомаларды төлеу сонғы жұмыс күнінен кешіктірілмей жүргізіледі.
Зейнетакы төлемдерін, еңбекке уақытша жарамсыздық, жүктілік пен босану жөніндегі жәрдемақыларды және басқа да төлемдерді есептеу үшін ұйымдар қызметкерлерінің орташа жалақысын есептеу тәртібін Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 29 желтоксандағы № 1942 қаулысымен бекітілген Қызметкерлердің орташа жалақысын есептеу тәртібі жөніндегі нұсқаулық белгілейді.
Орташа жалақыны есептеу үшін заңнамаға сәйкес төлеуі тиіс ақымен (төлеммен) байланысты оқиғаның алдындағы күнтізбелік 12 ай (1-нен 1-не дейінгі күндер) есепті кезең болып табылады. Есепті кезең деп ұзактығы күнтізбелік он екі ай ксзек (жыл) не кызметкер жұмыс берушіде күнтізбелік он екі айдан (жылдан) кем істеген болса, нақты жұмыс істеген кезең түсініледі. Оқиға деп кызметкердің демалысқа шығуы, жеке енбек шартын тоқтатуы немесе бұзуы, енбекке уақытша жарамсыздығы, жүктілігі мсн босануы және орташа жалақының Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес енбекке уақытша жарамсыздығына, жүктілігі мен босануы бойынша әлеуметтік жәрдемақысының, бала асырап алған әйелдерге (еркектерге) берілетін әлеуметтік жәрдемақыиың сақталуымен немесе төленуімен байланысты басқа да жағдайлар түсініледі. Есепті кезеңнен республикада белгіленген мейрам күндері алынып тасталады.
Қызметкердің орташа жалақысын анықтау үшін орташа күндік табыс не орташа сағаттық табыс пайдаланылады. Бес күндік те, алты күндік те жұмыс аптасы кезінде орташа жалақыны есептеу тиісті есепті кезең үшін еңбекке ақы төлеу жүйесінде көзделген қосымшалар мен үстемақылар, сыйлықтар және тұрақты сипаттағы басқа да ынталандыру төлемдері ескеріледі. Бұл төлемдер нақты алған уакыты бойынша емес, есептелген уақыты бойынша қосылады: еңбекке ақы төлеу мен сыйлық беру жүйесінде, сондай-ақ материалдық көтермелеудің басқа да нысандарында көзделген тоқсандық, жарты жылдық, жылдық сыйлыктар және (немесе) енбек сіңірген жылдары үшін, жыл қорытындысы бойынша сыйақылар тиісінше есеп айырысу кезеңінің әрбір айына 13, 16, 112 мөлшерінде есептеледі; айлық сыйлықтар есепті кезеңнің әрбір айы үшін біреуден аспауға тиіс. Есеп айырысу кезеңіне сай келетін уақыт жұмыспен толық өтелмеген жағдайларда, сыйлықтар мен ынталандыру сипатындағы басқа да төлемдер орташа жалақыны есептеген кезде есеп айырысу кезеніндегі жұмыс істеген уақытына тепе-тен ескеріледі.
Орташа күндік табыс демалысқа ақы төлеуден және пайдаланылмаған демалысқа өтемақы төлеуден басқа жағдайларда, есепті кезенде есептелген жалақы сомасын заңнама белгілеген күнтізбе бойынша бес күндік немесе алты күндік жұмыс аптасының тиісінше жұмыс күндері санына бөлу жолымен анықталады.
Жұмыс уақытын жиынтық есептеу кезінде қызметкердің орташа жалақысын есептеу үшін орташа сағаттық табыс қолданылалы. Орташа сағаттық табыс есеп айырысу кезенінде есептелген орташа жалақының сомасын заннама белгілеген күнтізбе бойынша тиісінше бес күндік немесе алты күндік жұмыс аптасы жұмыс уақытының теңгеріміне орай осы кезеңдегі жұмыс сағаттарының санына бөлу жолымен анықталады.
Егер есеп айырысу кезеңі жұмыспен толық өтелмесе, орташа күндік (сағаттық) табыс есеп айырысу кезеңінде есептелген жалақынын сомасын жұмыс істеген уақытқа сай келетін күнтізбе бойынша бес күндік немесе алты күндік жұмыс аптасының нақты жұмыс күндері (сағаттары) санынан бөлу арқылы анықталады. Егер есеп айырысу кезенінде қызметкер табыс таппаған болса, онда орташа жалақы сол жұмыс берушіде жұмыс істеген он екі айы не нақты жұмыс істеген уақыты үшін жалақысына орай есептеледі.
Қызметкердің нақты орташа жалақысы орташа күндік (сағаттық) табысты төленуге жататын жұмыс күндеріне (сағаттарына) көбейту жолымен анықталады.
Жыл сайынғы еңбек демалысына (негізгі және (немесе) қосымша) ақы төлеу немесе пайлаланылмаған енбек демалысына өтемақы төлеу үшін орташа күндік табысты анықтау. Жыл сайынғы енбек демалысына ақы төлеу немесе пайдаланылмаған еңбек демалысына өтемақы төлеу үшін орташа күндік табыс, есеп айырысу кезеңіне есептелген жалақы сомасына қарай анықталады. Жеке еңбек шартын бұзған кезде, қызметкер жұмыс беруші де бір жылдан кем жұмыс істеген жағдайларда пайдаланылмаған жыл сайынғы еңбек демалысы үшін өтемақы, қызметкер жұмыстан шығу алдындағы айда (1-інен 1-не дейінгі күндері) жұмыс істеген уақыты үшін есептелген жалақының сомасына орай анықталады. Демалысқа ақы төлеуге немесе пайдаланылмаған демалысқа өтемақы төлеуге арналған орташа күндік табыс:
- егер барлык есеп айырысу кезеңі жұмыспен толық өтелсе, онда есеп айырысу кезеңіндегі жалақының есептелген сомасын 12-ге және жыл ішіндегі күнтізбелік күндердің орташа санына бөлу жолымен;
- егер есеп айырысу кезеңі жұмыспен толық өтелмесе, онда
есеп айырысу кезеңінде жұмыс істеген уақыт үшін есептелген
жалақының сомасын, сол жұмыс істеген уақытқа сай келетін
күнтізбелік күндер санына бөлу жолымен;
- егер қызметкер есеп айырысу кезеңінде табыс таппаған
болса, онда жұмыс істеген он екі ай ішінде не осы жұмыс берушіде нақты жұмыс істеген уақыты үшін есептелген жалақысының сомасын, осы жұмыс уақытына сай келетін күнтізбелік күндер санына бөлу жолымен есептеледі.
- орташа жалақының есептеу кезінде мына төлемдер есепке алынбайды:
- пайдаланылмаған жыл сайыңғы еңбек демалысы үшін
өтемакы;
- енбекке уақытша жарамсыздығы, жүктілігі мен босануы
бойынша әлеуметтік жәрдемақылар;
- жыл сайынғы енбек демалысын беру кезінде қызметкерлерге төленетін сауықтыру жәрдемакысы;
- тұрақты жұмысы жол үстінде немесе жүріп-тұру сипатында не қызмет керсететін учаскелер шегінде қызметтік сапарлармен байланысты болған жағдайларда тәулікакылар орнына белгіленетін қосымшалар мен үстемақылар;
- дала жұмыстарымен айналысатын қызметкерлерге
берілетін далалық жабдықталым;
- қызметкерді ұйыммен бірге басқа жерге ауыстырған кезде берілетін өтемақы;
- кызметкердің жеке мүлкін, тараптардын келісім негізінде,
өндіріс мақсатында пайдалану кезіндегі шығындарға өтемакы;
- заңнамаға сәйкес берілген арнаулы киімнің, арнаулы
аяқкиімнің, басқа да жеке қорғаныс және алғашқы дәрігерлік
көмек құралдарының, сабынның заласыздандыру құралдарының, емдеу-сауықтыру тағамы үшін берілетін сүттің немесе
басқа да құнлылығы тең азық-түліктер құны;
- қызметкер еңбек міндеттерін атқару кезінде оның өмірі
мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеу жөніңдегі төлемдер;
- қызметкерлерге жұмыс беруші көрсететін материалдық
(ақшалай жәрдемақы), (бала туған кезде, дәрігерлік қызметтің
ақысын төлеу үшін, жерлеуге және басқа жағдайларда) төлемдер;
- қолданыстағы заңнамамен белгіленген мерекелік күндерге, мерейтой күндеріне байланысты, қызмет міндеттерін үлгілі атқарғаны үшін, мінсіз еңбек қызметі үшін, зейнетке шығуына орай жұмыс беруші енбекке ақы төлеу қоры есебінен беретін біржолғы көтермелеу төлемдері;
- жұмыс берушінің кінәсінен жалақы төлемдері кешіктірілген кезде және міндетті зейнетақы жарналарын уақытылы аудармағаны үшін жұмыс беруші заңнамаға сәйкес қызметкерге төлейтін өсімакылар;
- қызметкерлерді оқытумен және біліктілігін арттырумен
байланысты шығындар;
- ұжымдық келісімде және (немесс) жұмыс берушінің
кесімінде жұмыс беруші қаржысы есебінен қосымша көзделген өтемақылар мен әлеуметтік кепілдіктер төлемдері;
- спорттық байқауларда, конкурстар мен жарыстарда
жүлделі орындар үшін берілетін ақшалай марапаттар;
Қызметкердің жалақысынан ұстап қалу сот шешімі бойынша, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген жағдайларда жүргізіледі.
Біздің пікіріміз бойынша еңбек ету бостандығын қорғау дегеніміз - тұлғаның үйлесімді жұмыс таңдауын, жұмыс жасауын қамтамасыз ету үшін, оның еңбек қабілеттілігін арттыруға, денсаулығын өндірістік ортаның әсерін қорғауға бағытталған мемлекет, кәсіподақтар, мекемелер, кооператив және қоғамдық бірлестіктермен бірігіп жасалатын ұйымдастыру-экономикалық, психологиялық, эстетикалық, емдеу - профилактикалық, құқықтық және тағы басқа да шаралардың жүйесі болып табылады.
Қоғамымызда мемлекет тарапынан ерекше қорғау мен қолдауды қажет ететін жекелеген санаттағы қызметкерлер бар. Олар оздерінің ағзасының физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты өздерінің еңбек ету бостандығын және еңбек қызметін жалпы негіздерде атқара алмайды. Бұндай тұлғалардың еңбегін қорғауды қызметкерлердің бәріне бірдей қолданылатын жалпы нормалармен қатар, олардың ағзасының ерекшеліктерін ескеретін ерекше нормаларды белгілеу қажет.
Кең мағынасында алғанда адам бостандығы дегеніміз индивидтің (жеке адамның) қоғам мүшесі ретіндегі құқығы, дара тұлғаның құқығы. Қоғам дамуы адам бостандығы проблемасына тек ұлттық сипат қана емес, сонымен бірге интернационалдық та сипат беретін объективтік негіз болады. 1948 жылғы Адам және азамат құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы халықаралық қауымдастықтың негізгі, жалпы адамзаттық игіліктерді мойындағанын білдіреді, ал бұларды мойындау және оларға кепілдік беру - дүниенің тыныштығы мен қауіпсіздігінің басты шарты .
Әр елде, әрбір мемлекетте адам бостандығына деген теориялық және идеялық көзқарастардың бір-бірінен өзгешелігі бар, ал бұл экономикалық дамудың әралуандығына, қоғамда белгілі бір философияның белең алуына байланысты. Адам бостандығы туралы әрқилы теориялар бар екені шындық. Ал бірақ, шынтуайтына келгенде, қоғамның қандай қағидаларға негізделгеніне, онда қандай әлеуметтік діни наным-сенімдер үстем болғанына қарамастан адам бостандығына деген бір көзқарас, ортақ тұжырымдама болуы тиіс. Жалпы құқық теориясына сәйкес құқықтың әрбір саласы басқа құқық салаларынан өзі реттейтін қоғамдық қатынас түрі, реттеу әдістері және кұқықтық реттеу қағидалары арқылы ерекшеленеді. Сондықтан әрбір кұқық саласын, соның ішінде еңбек құқығын меңгеру оның құқықтық санаттарын игеруден басталады [3,8б.]. Адам бостандығына деген ортақ көзқарастың объективтік негізін құқықтардың өзіндегі жалпылық, негізгі құқықтардың жалпы адамзаттық сипаты құрайды. Осы жалпылама әртүрлі тараптан (философиялық, діни, этикалық, таптық және т.б.) келетіні рас, әйтсе де барлық көзқарастар соған келіп тіреледі, сонда ұштасып, тоқайласады, осы мәнінде оны барша жұрт мойындайды, бұл олардың ортақ элементіне айналады.
Жалпы қағидалар құқық жұйесі мен қоғамдық қатынастардың дамуының мәнін білдіреді. Міне, сол себепті де еңбек құқығының жаңадан пайда болған қағидаларын еңбек құқығының мәнді санаты ретінде қазіргі экономикалық және құқықтық реформаларға сәйкестіре зерттеу қажет. Әртүрлі әлеуметтік-экономикалық жүйелерде құқықтың мазмұны бірдей емес, бірақ бұл жүйелердің ұлттық сипаты құқық атаулының жалпы адамзаттық мәнін неғұрлым терең мағыналы жалпы адамзаттық - әлеуметтік мүдделер мен игіліктерді бүркемелеп, мансұқтамауы және әсіресе, аяқ асты етпеуі тиіс. Жалпы адамзаттықтың басымдығын мойындау адам құқықтарының ортақ тұжырымдамасын бастау алатын тұс осы [3,47б.]. Күні кешеге дейін адам құқығы мен бостандығы тар өрісті нормативтік мәнге ие болып келгеніндігі бұл ұғымның өзі теориялық тұрғыдан қатаң нормалар жиынтығы ретінде танылғанын, мемлекет адамның туа бітті құқықтары болатынын қаперіне де алмағанын әлі ұмыта қойған жоқпыз. Ал мұның қандай сорақылықтарға апарып соқтырғанын Қазақстан халықтары Ассамблеясының 2001 ж. қазанда өткен 8 сессиясында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев жан түршігерлік фактілермен бұлтартпастай етіп дәлелдеп берді [3,27б.]. Онда, басқа да көптеген деректермен қатар, ОГПУ-дің 1923 ж. ақпанда шыққан, Ленин қол қойған құпия пәрмені туралы айтылады. Бұл пәрменде ешқандай тергеусіз, сотсыз көздері құртылуға тиісті адамдардың тізімі беріліпті, олар:
революцияға дейінгі саяси партиялардың барлық бұрынғы мүшелері;
монархиялық одақтар мен ұйымдардың барлық бұрынғы мүшелері;
тәуелсіз егіншілік одақтарының барлық бұрынғы мүшелері;
ежелгі аристократия мен дворяндардың барлық өкілдері;
жастар ұйымдарының барлық бұрынғы мүшелері және т.б. [4,7б.].
Адамның туа біткен құқықтарының бірі және бірегейі - өмір сүру құқығы болса, дүниені дүр сілкіндіріп келген Кеңес өкіметі өзінің алғашқы жылдарынан-ақ соны аяққа басып келгенін, шынында, осы бір фактіден-ақ көруге болады. Бірақ бұл біреу ғана болса ғой, В.И. Ленин сол 1923 жылғы 19 наурызда (әлгіден бір ай өтпей жатып) Саяси бюроға мынадай хат жолдапты: Әсіресе ең бай деген мінажатханалардан, отрияттар мен шіркеулерден бағалы заттарды тартып алу аяусыз әрі ештеңеге қарайламайтын, сөзге келмес батылдықпен және де қысқа мерзімнің ішінде жүргізілуге тиіс. Реакцияшыл діндарлар өкілдерін неғұрлым көбірек атсақ, солғұрлым жақсы болмақ.
Жалпы құқық салаларының, соның ішінде еңбек құқығының негізгі қағидалары басшы идеялар, негізгі ережелер ретінде ең әуелі елдің Ата заңынан бастау алады. Мәселен, біздің жағдайымызда бұл идеялар Қазақстан Республикасы Конституциясының Адам және азамат атты 2 бөлімінде азаматтардың құқықтары түрінде көрінеді [5,3 б.].
Адам құқығының жалпыға ортақ, абсолюттік сипатын мансұқтап, оған таптық тұрғыдан қараудың өкініші бітпес ащы сабақтары осындай. Сондықтан болашақта қоғамымыз қандай жолмен дамыса да, сол жолда қандай қиын-қыстауларға тап келсе де демократияны тұқыртып, адам құқықтарын шектеуге, азаматтардың ажырағысыз және бөлінгісіз құқықтарын, бостандықтары мен қадыр-қасиетін қамтамасыз етуден ауытқуға еш жол беруге болмайды. Адам құқығының сөзсіз, мызғымас түрдегі сақталуы иә бар, иә жоқ - мұның аралық сипаты, колгірлік реңктері болуы мүмкін емес. Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның және азаматтардың мынадай негізгі әлеуметтік - экономикалық құқықтарын бекітеді: әркімнің еңбек ету бостандығы, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауы; қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайы; еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алу; жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалу; ереуіл жасау құқығын қоса алғанда, заңмен белгіленген тәсілдерді қолдана отырып, жеке және ұжымдық еңбек дауларын шешу құқығы; демалу құқығы және т.б., құқықтар. Конституция құқық пен бостандықты қоғамдық өмірдің барлық саласында жан-жақты реттеудің негізі болып табылады.
Бірақ конституциялық құқық адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруға байланысты қатынастарды толық реттемейді, сондықтан олардың мазмұнын заңдардан, соның ішінде - еңбек заңдарынан іздестіру керек [7,74 б.].
Адамның негізгі бостандықтары, оларды мемлекеттің мойындау-мойындамауына қарамастан, қоғамдық дамудың нәтижесі ретінде, адамның әралуан материалдық және мәдени игіліктерге не болуының әлеуметтік мүмкіндігі сипатында өмір сүреді. Адамның бостандығы дегеніміз оның қоғаммен қарым-қатынасының алуан айшығын бейнелейтін жалпы адамзаттық санат. Адам бостандығы санатының заңдық сипаты адам - қоғам байланысының азамат - мемлекет байланысына ұласуы түрінде көрінеді. Адам құқықтары тікелей әлеуметтік құбылыс ретінде көрінеді, оны шындықтың өзінен туатын нақты құқықтар немесе табиғи құқықтар десе де болады. Адамдар осы мағынада қабылдап, игерген тікелей әлеуметтік құқықтар әлеуметтік талап-тілектерден көрініс табады да құқықтық сана талаптары түрінде салт-дәстүр, ізгілік - имандылық нысанын киеді, заңдық құбылыс ретіндегі құқықтық әлеуметтік негізіне айналады. Адам бостандықтары кұқықтық сана тетігі арқылы қоғамдық қатынастарды заңдық реттеуге, құқықтық шығармашылыққа және құқық қолданушылыққа тікелей ықпал етеді, сөйтіп, олардың табиғатына сай келетін қажетті идеологиялық нысанды талап ете отырып, оны тек ізгілік-имандылық, салт-дәстүр түрінде ғана емес, заңдық нормалар түрінде де, тиісті құқықтарды, бостандықтарды, міндеттерді заң жүзінде бекіту, оларды іске асыруды экономикалық кепілдіктермен тиянақтау түрінде де қамтамасыз етеді.
Заңда, құқық нормаларында айтылған және бекітілген жеке адам құқықтары құқық теориясында субьективтік құқықтар деп аталады. Адам бостандықтары азаматтардың іс жүзіндегі құқықтары болуы үшін, яғни мемлекет ішіндегі құқықтық нақтылыққа айналуы үшін ол ішкі оң (позитивтік) құқықпен бекітілуі тиіс.
Сондықтан мемлекеттік ішкі құқық тұрғысынан алғанда адам бостандықтары дегеніміз халықаралық құқықта заң нысанында бейнеленген және жекелеген мемлекеттердің мойындауына байланысты, енді басқа деңгейдегі құқыққа айналған қоғамдық талаптардың дәл өзі. Өмір сүру, еңбек ету, бостандыққа, меншікке ие болу сияқты қарапайым адам құқықтары мемлекеттің мойындауына және заң жүзінде бекітілуіне қарамастан өмір сүреді, бірақ мойындалмаған және кепілдендірілмеген күйінде олар жүзеге аспай, тек игі тілек, жақсы ниет болып қала береді.
Еліміздің егемендік алып, тәуелсіз даму жолына түсуіне байланысты бізде де еңбек ету бостандығына қол жетіп, оның дамуына қажетті әлеуметтік - экономикалық және құқықтық жағдайлар жасалды. Соның арқасында 1993 жылғы Конституңияның өзінде-ақ азаматтардың еңбек ету кұқығы заңдастырылып, ол әрбір адамның дербес өндіруші ретінде немесе еңбек шарты бойынша өз қалауына, қабілетіне және арнайы даярлығына сәйкес еркін еңбек ету мүмкіндігі ретінде бекітілді. Осыған орай мемлекеттік меншік пен жеке меншік түрлеріне жол ашылды, олар заң мен сот алдында тең деп танылды.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституциясында бірталай еңбек құқықтары адам құқықтарының санатына жатқызылған. Әңгіме еңбек бостандығы және еңбекке мәжбүрлеуге тыйым салу, ешқандай кемсітусіз және ең төменгі мөлшерден кем болмайтындай етіп еңбекке ақы төлеу құқығы, еңбекті қорғау мен жұмыссыздықтан қорғау құқығы, жеке дара және ұжымдық еңбек дауларына деген құқық, соның ішінде ереуілге шығу құқығы, демалу кұқығы, сондай-ақ жұмыскерлердің өз мүдделерін қорғау үшін кәсіптік одақтар құру кұқығы туралы болып отыр.
Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтары халықаралық және ұлттық құқық жүйелерінде, Адам және азамат құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясында, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық шартта, экономикалық және мәдени құқықтар туралы халықаралық шартта бекітілген.
Халықаралық актілердің тікелей күші олардың құқықтық табиғатына байланысты, өйткені оларда адамның тікелей табиғи құқықтары тоғысқан.
Халықаралық құқықтық актілерде негізінен еңбек ету құқығы туралы сөз болады да еңбек ету бостандығы тікелей бекітілмейді. Дегенмен бұл актілердің негізгі мақсаты адамдардың еңбек ету бостандығына деген құқығын қамтамасыз етуден туындайды. Өйткені, еңбек ету бостандығы болмайынша, еңбек ету құқығы туралы сөз айтудың өзі мүмкін емес. Сондықтан да Қазақстан Республикасы Конституциясы 24 бабының 1-тармағында халықаралық актілер бойынша еңбек ету құқығының мазмұнына жатқызылатын құрам толығымен сақталған деп айтуға болады.
Демек еңбек ету бостандығы өзінің қағидасы, мақсаты мен мазмұны бойынша халықаралық құқыққа қайшы емес, қайта содан туындайды.
Осы ретте Қазақстан Республикасында қазіргі қолданыстағы Еңбек Кодексі қабылданғанға дейін Қазақстан Республикасының Еңбек туралы заңы еңбектік құқықтық қатынастарды реттеугендігін атап өтсек болады. Аталған заңда азаматтардың Қазақстан Республикасындағы еңбек бостандығына Конституцияның құқығын іске асыру процесінде туындайтын еңбек қатынастарын реттейді деп атап көрсетілген, атап өтсек, Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексінің кіріспе бөлімінде. Демек, Конституцияның 24 бабының 1-тармағында айтылатын әркімнің еңбек ету бостандығын жүзеге асыруды реттеу Еңбек туралы Заңға жүктеледі. Бұл Заң жеке тұлғаның конституциялық еңбек ету бостандығы құқығын жүзеге асырудың құқықтық тетігін бекіткен. Демек, адам құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруды құқықтық реттеу еңбек заңдарының міндеті болып табылады. Оның мәнісі олардың құқықтық табиғатын анықтау арқылы адамдардың соны тиісті дәрежеде пайдалануын, сондай-ақ оны жүзеге асыру мен қорғауды қамтамасыз ету жүйесін, бұған қоса осы құқықтарды жүзеге асыруға байланысты туындайтын қатынастарды реттейтін еңбек заңдары мен оның нормаларын жетілдіру жолдарын іздестіру болып табылады [8,12 б.].
Жалпы құқықтық мәртебенің құрамдас бөлігі болып табылатын әрі табиғи құқықтан туындайтын адамның еңбек мәртебесі халықаралық әмбебап актілерде бекітілген, еңбекпен реттеудің негізгі сипаттарымен белгіленген және ол еңбек жөніндегі арнаулы құқықтық актілерде неғұрлым егжей-тегжейлі баяндалған. Адамның халықаралық еңбек мәртебесі халықаралық кеңестерде және конференцияларда қабылданған құжаттарда ашып көрсетіледі.
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі халықаралық шартта лайықты ақысы бар жұмыс түрін таңдау құқығы (6 бап), әркімнің әділетті және қолайлы еңбек жағдайларына деген құқығы (7 бап), өзінің экономикалық және әлеуметтік мүдделерін қорғау құқығы (8 бап) бекітілген және соған орай мемлекет өзіне белгілі бір міндеттемелер алады да толық жұмыстылық саясатын қамтамасыз етеді. Көп елдерде, соның ішінде біздің елімізде де, бұл проблема лайықты шешімін тапқан жоқ әрі, оның үстіне, азаматтардың әлеуметтік және еңбек құқықтарын халықаралық деңгейде жүзеге асырудың тетіктері жасалған жоқ.
Адам құқықтарының партиясында: адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясының 7, 20, 21, 25, 26, 29 баптарында адамның еңбек құқықтары мен бостандықтары бекітіп берілгеніне қарамастан бізде әлі күнге дейін адамның өз елінде мемлекеттік қызметке тепе-тең араласу, адамның өзінің және отбасы мүшелерінің лайықты өмір сүруін қамтамасыз ететіндей қанағатты ақы алу құқығы іске аспай келеді. Бұл жайлар Қазақстан Республикасындағы еңбек қызметінің негізгі қағидалары ретінде еңбек заңнамасында бекітілуі тиіс.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясында тұжырымдалған міндеттерді орындауға барлық халықтар мен мемлекеттер ынталы болулары керек. Құқықтар мен бостандықтарды құрметтеуге ықпалдасу, оларды ұлттық және халықаралық прогресшіл шаралар арқылы қамтамасыз ету мемлекеттердің өз азаматтары алдындағы абзал міндеті ретінде аталады [9,2 б.].
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық шарттың 2 бабында мемлекеттің өз аумағы шегіндегі және өз үкіміндегі барлық адамдарды құрметтеу және олардың Шартта көзделген, соның ішінде 8, 21, 22, 25 баптарда айтылған әлеуметтік, еңбек құқықтарын қамтамасыз ету міндеті атап көрсетілген [9,4 б.].
Халықаралық конференңиялардың қорытынды құжаттарының көбінде өзге адамдардың құқықтары мен бостандықтарын лайықты түрде мойындау мен құрметтеуді қамтамасыз ету, демократиялық қоғамдағы моральдың, қоғамдық тәртіптің, жалпыға ортақ береке-бірліктің әділетті талаптарын қанағаттандыру мақсатымен адам құқығына қойылатын шектеулердің егжей-тегжейлі тізбесі келтіріледі. Бұл норманың маңыздылығы оның әрбір егемен мемлекетте конституциялық түрде бекітілуінен де көрінеді.
Қоғамның әр мүшесінің конституциялық еңбек ету бостандығына құқығы адамның әлеуметтік-экономикалық саладағы құқықтары мен бостандықтарының арасындағы ең бастысы, негізгісі болып табылады.
Демек, ол - еңбек құқығы мен еңбек заңдарының өзекті мұраты, басты ережесі. Осыдан келіп, еңбек ету бостандығы еңбекке байланысты қатынастарды құқықтық реттеуде басшылыққа алынатын негізгі қағида дейтін тұжырым туады.
Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҮ) құқықтық актілері адамның халықаралық еңбек мәртебесінің негізін құрайды. Жүйелік тұрғыдан келгенде ХЕҮ Конвенциялары мен Кепілдемелерін құқықтық реттеудің мән-мағынасына қарай белуге болады.
Халықаралық еңбек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz