Жер асты сулары және планета туралы жалпы түсінік

I.Кіріспе.
II.Неізгі бөлім.
1.Жер асты сулары.
2.Көлдер,Өзендер туралы түсінік.
III.Қорытынды.

I.Кіріспе.
II.Негізгі бөлім.
1.Планета туралы жалпы түсінік.
2.Жер планетасы.
III.Қорытынды.

Жер асты сулары деп жер қыртысында кезігетін арлық физикалық күйдегі суларды айтамыз (қатты мүз), бу (газ) және сұйықтық). Қоректену көздері белілі болған жағдайда жер қыртысындағы су көздері. Егінен алқаптың геологиялық құрылысымен (тау жыныстарының литологиялық құрамы) анықталады. Жер қыртысында су өткізетін және су өткізбейтін қабаттарың кезектесіп келіп отыруы әдетте, су өткізбейтін қабаттың үстіне орналасқан су өткізетін топырақ қабатарын- бос сұйық сулардың жиналуына жағдай жасайды.
Жер қыртысындағы барлық қуыстары су тольщ налатын топырақ-жер қабатын сулы қабат, ал оны астына орналасқан су өткізбейтін қабатын —сутірегі деп атайды.
Егер сулы қабатты бұрғылау жолымен немесе құдық қазу арқылы ашқанда, ондағы судың деңгейі өзгерісіз қалса, онда жер асты суларын тегеурінсіз, ал деңгейді жер асты суларының деңгейі дейді.
Жер қыртысындағы асты-үстін бірдей,су өткізбейтіц қабат алып жатқан сулы кабатты ашқанда, скважинадағы судың деңгейі үстіңгі су өткізбейтін кабаттан биік орнығуы мүмкін. Бұл жағдайда сулы қабаттағы сулар гидростатикалық тегеуріннің әсерінде болады, ал сулы кабат тегеурінді сулы қабат деп аталады.
Орналасу сипатына, режиміне, қалыптасу жағдайына, қозғалуына және жер усті суларымен өзара байланысының сипатына қарай жер асты сулары тегеурінді және тегеурінсіз деп бөлінеді.
Тегеурінсіз жер асты суларына топырақ, топырақ-жер және жер қыртысындағы сулар жатады.
Топырақ суларының өзінен төмен орналаскан жер қыртысындағы сулармен гидравликалық байланысы болмайды.
Топырақ-жер сулары деп су өткізбейтін қабаты жер қыртысында орналасқан, ал деңгейі тұрақты немесе тұ рақсыз түрде топырақ қабатында болатын жер аста суларын айтамыз.
Жер қыртысындағы суларға барлық тайыз орналаскан тегеурінсіз жер асты сулары немесе жергілікті (локальды) тегеурінді жерасты сулары жатады. Олар жергілікті гидрографиялық желіні қоректендіріп отырады.
Жер бетіне жақын орналасқан сулар өзендердін жазғы және қысқы су тартылған кездегі негізгі коректену көзі болып табылады. Олар ауыл шаруашылығыя сумен қамтамасыз ету барысында және жерді құрғату мен суғару ушін маңызы бар. Батпактар мен батнакты жерлерді құрғату кезінде жер асты суларының денгейін төмендету негізгі міндеті болса, ал суландыру барысында жер асты суларының деңгейінің көтерілуінің әсерінен топырақ қабатының түздану процесімен және батпак-тараумен күресу басты міндетке айналады. Бұл үшін суғару жүйелерінде арнайы жұмыстары жүргізіледі.

1.Достайұлы.Ж. Жалпы гидрология-А.1999.
2.Омаров. Т. Қазақстан көлдері.-А.1998.
3 Астрономия.Оқылық.-А.1998.
4.Табиғат және география,2002,N4.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе.

Жер асты сулары деп жер қыртысында кезігетін арлық физикалық күйдегі
суларды айтамыз (қатты мүз), бу (газ) және сұйықтық). Қоректену көздері
белілі болған жағдайда жер қыртысындағы су көздері. Егінен алқаптың
геологиялық құрылысымен (тау жыныстарының литологиялық құрамы) анықталады.
Жер қыртысында су өткізетін және су өткізбейтін қабаттарың кезектесіп келіп
отыруы әдетте, су өткізбейтін қабаттың үстіне орналасқан су өткізетін
топырақ қабатарын- бос сұйық сулардың жиналуына жағдай жасайды.
Жер қыртысындағы барлық қуыстары су тольщ налатын топырақ-жер
қабатын сулы қабат, ал оны астына орналасқан су өткізбейтін қабатын
—сутірегі деп атайды.
Егер сулы қабатты бұрғылау жолымен немесе құдық қазу арқылы ашқанда,
ондағы судың деңгейі өзгерісіз қалса, онда жер асты суларын тегеурінсіз, ал
деңгейді жер асты суларының деңгейі дейді.
Жер қыртысындағы асты-үстін бірдей,су өткізбейтіц қабат алып жатқан
сулы кабатты ашқанда, скважинадағы судың деңгейі үстіңгі су өткізбейтін
кабаттан биік орнығуы мүмкін. Бұл жағдайда сулы қабаттағы сулар
гидростатикалық тегеуріннің әсерінде болады, ал сулы кабат тегеурінді сулы
қабат деп аталады.
Орналасу сипатына, режиміне, қалыптасу жағдайына, қозғалуына және
жер усті суларымен өзара байланысының сипатына қарай жер асты сулары
тегеурінді және тегеурінсіз деп бөлінеді.
Тегеурінсіз жер асты суларына топырақ, топырақ-жер және жер
қыртысындағы сулар жатады.
Топырақ суларының өзінен төмен орналаскан жер қыртысындағы сулармен
гидравликалық байланысы болмайды.
Топырақ-жер сулары деп су өткізбейтін қабаты жер қыртысында
орналасқан, ал деңгейі тұрақты немесе тұ рақсыз түрде топырақ қабатында
болатын жер аста суларын айтамыз.
Жер қыртысындағы суларға барлық тайыз орналаскан тегеурінсіз жер
асты сулары немесе жергілікті (локальды) тегеурінді жерасты сулары жатады.
Олар жергілікті гидрографиялық желіні қоректендіріп отырады.
Жер бетіне жақын орналасқан сулар өзендердін жазғы және қысқы су
тартылған кездегі негізгі коректену көзі болып табылады. Олар ауыл
шаруашылығыя сумен қамтамасыз ету барысында және жерді құрғату мен суғару
ушін маңызы бар. Батпактар мен батнакты жерлерді құрғату кезінде жер асты
суларының денгейін төмендету негізгі міндеті болса, ал суландыру барысында
жер асты суларының деңгейінің көтерілуінің әсерінен топырақ қабатының
түздану процесімен және батпак-тараумен күресу басты міндетке айналады. Бұл
үшін суғару жүйелерінде арнайы жұмыстары жүргізіледі.
Тегеурінді жер асты сулары шөгінді тау жыныстарына сыбайлас артезан
су көздері және тау жыныстары яғни қуыстарын толтыратын тамырлы деп екіге
бөді.Артезиан суларын скважиналармен ашқан кезде жер суларының деңғейі
тегеуіріннің күшімен қоректену орналасқан аймақтың деңгейімен теңесіп
орнығады. Егер скважина қоректену аймағының деңгейінен төмен орналасқан
аңғардың табанынан салынған болса, онда бұл скважинадан су шапшыма (фонтан)
түрінде атқылайды. Мұндай скважиналарды шапшыма ал суларын — өзақпа деп
атайды.
Температурасы әдеттегі табиғи сулардың температурасынан жоғары
суларды термальды сулар деп аталады.

Кішігірім және орташа қалаларды, ауылдық жердегі елді мекендерді
шаруашылық ауызсумен қамтамасыз ету айтарлықтай мөлшерде тұщы жер асты су
қорларының есебінен жүргізіледі. Ал, аса ірі қалалар (халқының.саны I млн-
нан асқан) негізінен жер үсті суларымен қамтамасыз етіледі.
ТМД елдерінде негізгі су көзі болып жер асты табылатын айтарлықтай
ірі аудандардың саны едәуір (Өзбекстанның, Орталық Қазақстанның шөл және
шөлейт аудандары).
Термальды жер асты сулары халық шаруашылығында негізінен парниктерді
жылумен қамтамасыз ету үшін, ғимараттарды жылыту және бальнеологиялық
максатар үшін пайдаланылады.
Жоғары температуралы (6О...1ОО°С) және қайнаған ( 100оС) жер асты
сулары электр энергиясын шығаруға қолданылады. Камчаткада, КСРО-да бірінші
рет Паужет тәжірибе-өнеркәсіптік геотермальды электр станциясы пайдалануға
берілді.

Көл деп жер бетіндегі суға толған, теңізбен тікелей байланысы жоқ,
су алмасуы шабан болатын қазаншуңқырлар мен ойыстарды айтады. Бұл
анықтамаға сүйенсек, Каспий, Арал теңіздері секілді ірі су көздері де,
сонымен бірге көктемгі қар суына толған сәлпәл ойыстарды да көлдер қатарына
жатқызуға болады. Жасанды турде жасалған келді беген (су қоймасы) деп
атайды. Шағын бөгендерді және су өсімдіктері өсіп кеткен, саяз табиғи
көлдерді тоғандар, әуіттер деп атайды.
Көлдердің. пайда болуы қазан шуңқырға келіп құйылған судың мөлшері
(жер үсті және жер асты жолымен) одан шығатын су шығынынан (сіңу және
булану) көп болған жағдайда жүзеге асады.
Көл қазаншұңқырларының қалыптасу сипатына карай бөгелген немесе
тоғандалған, қазаншуңқырлы жән аралас сипатты көлдер болып бөлінеді Көлдер
өзен аңғарларын тау көшкіндері, сырғамалары, мұздыктар, шөгінділер
басып калған жағдайда пайда болады. Мысалы, Памирдегі Ескендір-көл мен
Сарез көлдері, Кавказдағы Рица көлі. Бұл көлер өзен аңғарларының сұлбасын
толық қайталаумен сипатталады. Бұл топқа табиғи бөгелген көлдерден езге
жасанды көлдер — Рыбинск, Цимлян, Бұқтырма бөгенрі жатады.
Казаншуңқырлы көлдердің пайда болуының себепірі кеп. Бұл топқа
мореналық тектоникалық, вулкандык, дефляциялық немесе эолдық және карстық
көлер жатады. Мореналық (мұздық) көлдер мұздықтардың эрозиялық жұмысының
әсерінен, әсіресе төрттік дәуірде, пайда болған. Мұздықтардың шегінісі
(еруі) кезінде көп мөлшерде тау жыныстарын (саз балшық, алта тас, құм
және қойтастар) тасымалдаған және морена түрінде шөгінділер қалдырып
отырған. Моренадық көлдер мұздық шөгінділердің біркелкі болмауы себепті
пайда болған ойыстарда қалыптасқан. Олар әр түрлі сүлбада кездеседі
(дөнгелек, созылыңқы, сопақ .6.). Қазан-шұңқырлы көлдер әсіресе ежелгі
мұздық ,әуір дамыған жерлерде көп тараған (Карел, Кола үбегі).
Тектоникалық көлдер жер қыртысының опырынды ойыстарында зілзала
және басқа да тектоникалық құылыстар кезінде пайда болады. Әдетте, бұл
көлдер терең, созылыңқы және ауданы үлкен болып келеді. Бұл топқа Каспий,
Арал, Ладога, Онега, Байкал, Ыстықкөл, Сесан, Виктория, Танганика, Эри,
Онтарио, Мичиган кәне тағы басқа да көлдер жатады.
Вулкандық көлдер өшкен вулкандардың өнешіне (кратер) су толуы
арқылы қалыптасқан, сондықтан да сұлбасы дөңгелек, воронка тәрізді болып
келеді. Камчатка, Курил аралдарында және Армян тауларында кездеседі.
Дефляциялық (золдық) көлдер жер қыртысының ұсақ бөлшектерін желмен
суырып әкетуінен пайда болғ:ан қазаншұңқырларда, ойыстарда қалыптасады.
Әдете, олар көлемі кішігірім, саяз болып келіп, Арал-Каспий үстіртіндегі
бархандар мен құм төбелерінің арасында кездеседі.
Карстық көлдер әк тас тау жыныстары таралған аумақтарда қалыптасады,
себебі әк тастар суда тез ериді.Бұл келдердің қазаншұңқырлары кішігірім,
сұлбасы , кейде терең болып келеді. Көптеген карстық көлдер Солтүстік
Даугава алабында, Еділ-Онега су а рығында, Нижний Новгород аймағында,
Марий, Башқұрт республикаларында территорияларында кездесе Мәңгі тоң
таралған аудандарда термокарстық кө дер кездеседі. Олар мәңгі тоң қабатының
немесе к, мілген мұздың еруінен пайда болған шұңқыр, ойыстард қалыптасады.
Мұндай көлдер Якут-Саха елінде көп
Аралас текті көлдер жер бетінде көптеген факторлардың әсерінен пайда
болып отырады. Мысалы, көптеген тектоникалық қазаншұңқырлар кезінде
мұздықтардың әсерінен айтарлықтай өзгеріске ұшыраған. Ладог: Онега және
Теле көлдерінің тегі аралас.
Табиғатта басқа да комбинациядағы қазаншұңқырлар қалыптастыруға
қатысқан процестер болуы мүм кін.
Жасанды түрде жасалған бөген немесе су қоймасының көлемі шағын
болған, жағдайда әуіт, тоған деп атай ды.Әдетте бөген өзен аңғарларымда
бөгеттердің көме гімен жасалынады. Бұлар арналық (өзен) су қоймала ры. Бұл
бөгендер созылыңқы, жіңішке сұлбалы болып келеді. Олардың ұзындығы — еніне
қарағанда әлдеқайдг үлкен.
Сонымен бірге, көл тәріздес бөген өзен ағындысыі реттеуші су
қоймасының жүйесіне табиғи көлдерді бөгет салу жолымен қосқан жағдайда
пайда болады. Оған Бұқтырма бөгені мысал бола алады.
Бөгендер үшін деңгейлік режйм шұғыл құбылмалылығымен сипатталады
(ірі бөгендерде жылына 5...6 м). , Бұл құбылмалылық судың кірісі мен
бөгендегі суды шығындау ара қатынасымен айқындалады.
Су қоймаларын салудың барысында халық шаруашылық объектілерінің
(ауыл шаруашылық елді мекендер, жолдар т. б.) су астында қалу қаупі
айтарлықтай.
Ең жоғары деңгейге дейін суға толған көл казаншұңқырының бір бөлігін
көлдің табаны немесе көл табақшасы деп атайды. Көл табанында жағалау және
тереңдік бәліктері ерекшеленеді. Жағалау аймағында негізінен су
толқындарының әсерінен тау жыныстарының бұзылу процесі журсе, ал терең
аймақта бұл шикізатының шегу процесі жүреді.
Жағалау аймағы үш зонадан тұрады: жаға, және жағалық қайраң.
Жаға — көлді қоршай орналасқан, әр түрлі кұламалығымен сипатталатын
беткей түріндегі құрлықтын бөлігі. Жағаның етегі толқын әрекетінің жоғарыда
орналасқан; біртіндеп бұзылуының арқасында жаға кұрлыққа қарай шегінуге
мәжбүр болады. Жаға жарбақпен бітеді, яғни беткейлердің қоршаған ортамен
бөліп тұратын сызықпен аяқталады.
Жағалау — толқындар әрекетінің зонасы. Бұл зонаның тек күшті толқын
кезінде ғана жағаға жететін бөлігін құрғақ жағалау дейміз. Су деңгейінің
көтерілуіне сәкес әлсін-әлсін су астында қалып отыратын бөлігін басатын, ал
түрақты су астында болатын бөлігін істы жағалауы деп атайды. Жағалық
қайран — су асты террасасы түрінде болады.Ол көлге қарай құлама беткей
болып келеді. Қайраң түпкілікті тау жыныстарын жуып-шаю (абразия)
нәтижесінде де, немесе толқындар әкелген бос, борпылдақ тау жыныстарының
шөгуі нәтижесінде (жинақталу) пайда болады.
Жағалау мен жағалық қайраңды қосып жағаға жаақын белдем немесе
литораль деп атайды.
Көлдің терең бөлігін профундаль дейді, ол көл табаның ең терең,
толқын әсері жетпейтін бөлегінде орналасқан. Литораль мен профундаль
арасында өтпелі аймақты сублитораль деп атайды.
Көл қазаншұңқырының бөліктерінің арасын бөлетін шекара әр кез айқын
бола бермейді. Көлде өтіп жатқан имкялық, биологиялық процестер, толқындар,
өзендер келетін қатты ағынды келдің табанының бедерін, қа-аншұңқырдың
беткейлерін және сонымен бірге оның пландағы көрінісін біртіндеп езгертіп
жібереді.
Яғни, уақыт өткен сайын кел қазаншұңқырының алашқы бедері
тегістеледі, көл саязданады, ал одан кейін сімдік басып өледі.
Геологиялық тұрғыдан алып қаағанда барлық көлдер уақытша ғұмыр кешеді, олар
)те ме, кеш пе құриды.
Көлдердің дамуы келесі кезеңдерден тұрады: 1) жастық кезеңі —
қазаншұңқырдың алғашқы бедері өзгерісіз сақталады;
2) есею кезеңі — көлдің айналасында жағалық қайдан пайда болады,ал
езен-құйғандарында (саға) атыаулар қалыптасады, бірақ қазаншұңқырдың
табаныңың кейбір кедір-бұдырлықтары сақталады, су өсімдіктері

Өзен деп едәуір мөлшерде айқын қалыптасқан тұрақғы арнасы бар,
өзінің су жинау алабына түсетін атмосфералық жауын-шашындармен әрі жер асты
суларымен қоректенетін ағын суды атаймыз.
Өзен арнасы әдетте, тұрақты ағын су, ал кейбір құрғақшылық
аудандарда уақытша тартылып қалуы мүмкін климаты қатаң, суық аудандарда
қатып қалады. Ағып өтетін жердің бедеріне байланысты өзендер мындай
түрлерге белінеді: 1) жазық жер өзендері — биіктігі 300—500 метрлік
ойпаттар мен жазықтарда ағады-2) тау өзендері — бедері 300—500 м-ден биік
тау жоталары мен қыраттарды басып өтеді.
Климаттық жағдайы мен су жинайтын алабының мөлшеріне байланысты,
өзендер тұрақты немесе уақытша етуі мүмкін. Аумақтағы тұрақты өзендер мен
аумағына ағын сулар, көлдер және батпақтар жүйесі осы аумақтың
гидрографиялық желісін құрайды. Гидрографияық (өзен) желісінің құрылымын
мынадай буындар бөлуге болады.
Қолат —гидрографиялық желінің ең жоғары буыны. Беткейлері шымдақ әрі
көлбеу жатқан, табаны тегіс ен еңістеу жердің ойдымы.
2. Өзек- колаттан өзінің казған орының тереңдігі, беткей-биіктігі
және құламасымен ерекшеленеді.
3. Құраңғар — гидрографиялық желінің беткейлерінің
асимметриялылығымен және ирек арналы уақытша ағын сумен сипатталатын аңғар
алды буыны.
4. Аңғар — тұрақты өзен ағындысы басталатың гидрографиялық желінің
соңғы буыны.
Гидрографиялық желінін, негізгі элементтерінің (мөлшері, қазу
тереңдігі, беткейінің құламалығы) қалыптасу процесі ұзақ уақыттар бойы
істеліп келсе, ал осы буын табанында әрі беткейлерінде қазіргі уақыт
эрозиясы жер бетін жыру, опыру, жарлауыттар қазу арқылы бұл жұмыс жалғаса
беруде.
Басқа ағын сулар (жылғалар, бұлақтар, өзендер келіп құятын, әрі
өзі көлге немеее теңізге құятын өзен негізгі (басты) өзен дейміз, ал оған
құятын өзендерді оның салалары деп атайды. Басты өзенге тікелей келіп
құятын өзенді бірінші дәрежелі сала, оның саласын-екінші дәрежелі және т.
б. деп атайды. Салалардағы былайша жоғарыдан төмен сұрыптау нобайы, яғни
белгілеу дәрежесі басты өзеннің бастауьшан оның сағасыь қарай кішірейте
жүргізілуі гидрографиялық сипаттамз лар жасауда кеңінен қолданылады. Бұл
нобайдың елеулі кемістігі — ірі өзендер мен жылғалардың бір қатар қойылу
мүмкіндіктерінде болып табылады.Американдық гидролог Хортон салаларды
белгілеудің өзгеше жоғарылау (төменнен жоғары) нобайын. Мөлшері
шамалас екі өзеннің қайсысы бас.өзен, қайсысы оның саласы екенін анықтау
үшін олардың суының көлемі, ұзындығы, су алабының аудандары және даму
тарихи қарастырылуы тиіс. Басты өзен саласы туралы тарихи қалыптасқан
түсініктің шындыққа қайшы келуі өмірде жиі кезедеседі. Мысалы, Енесайдың
саласы болып есептелетін Ангара өзенінің суы Енесайға қарағанда 2,5 есе
көп; суы жөнінде Еділ өзенін Кама өзенінің оң саласы деп есептеу дұрыс
болған болар еді, сонымен бірге Кама өзені Еділден (қосылған жерге дейін
есептегенде) 194 км-ге ұзынырақ.Өзен желілерін (көрінісі) сүлбесіне қарай
'бірнеше түрге бөлуге болады: а) ортаға ұмтылушы — негізгі өзеннің салалары
радиус бойынша орталыққа бағытталған;б) ағаш бұтақтарына ұқсас — өзен
желісінің сүлбег ағаш бұтақтарын еске түсіреді; қауырсын көріністі
-қауырсынның құрылымына ұқсайды. Өзен желілерінің бұдан өзге сүлбелері де
кездеседі. Кез келген өзеннің басталатын жері, яғни бастауы болады. Өзеннің
бастауы жер астынан қайнап шығатын бұлақ, батпақ, көл, мұзарт немесе екі
салаңың косылатын орны болуы мүмкін.Көлден басталатын өзендердің
басталуының айқы көрінісі бар. Бұған Байкал көлінен бастау алатын Анга ра
өзені немесе Ладогадан басталатын Нева өзені мысал бола алады.Жазық
аудандарда өзендер әдетте батпақтардан бастау алады. Оған Пин батпақтарынан
ағып шығатын Днепр мен Висла өзендерінің салалары жатады. Екі өзеннің
косылу жағдайында бастау болып үлкен өзен, ал екі өзеннің ұзындығы тең
болса, онда бастау бетінде сол жақ саласы кабылдануға тиіс. Әдетте ірі
өзендерді жоғары, орта және төменгі ағыс үлескілеріне бөледі. Бұл бөлу ағын
судың молдығына, жердің орографиялық жағдайына, ағыс жылдамдығына, көліктік-
шаруашылық пайдаланылуына және басқа да сипаттарына қатысты
жүргізіледі.Өзендердің жоғарғы ағысы ағынның үлкен еңістігі мен және
жылдамдығымен, тайыздығымен, айтарлықтайг жуып-шаю және тасымалдау
әрекетімен сипатталады.
Өзендердің орта ағысында олардың арнасы ұлғайып, ені кеңейеді, үлкен
салаларының есебінен суы молаяды, еңістігі мен ағыс жылдамдығы кемиді,
сонымен бірге жуып-шаю әрекеті нашарлайды.
Ал, төменгі ағыста өзеннің жуып-шаю әрекеті нашарлап, еңістігі
кемиді, арнасы кеңейеді. Еңістігінің кемуіне байланыйы темендегі ағыста
жуып-шаю шикізатыны шөгіндегі түсуі күшейеді, осылардың бәрі өзен арнасы
ның кең атырауға бөлінуіне әкеп ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.