Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін, төлем қабілеттілігін және несие қайтару қабілеттілігін талдау
Нормативті сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
Қысқартулар мен белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
І. Кәсіпорынның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасы ретінде қаржылық жағдайын талдаудың теориялық негіздері.
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мақсаты мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
1.2 Қаржылық жағдайды талдаудың ақпараттық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.3 Кәсіпорынның төлем қабілеттілік және несие қабілеттілік көрсеткіштерінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
ІІ. «Түркістан мақта» ЖШС.нің төлем қабілеттілігін, несие қабілеттілігін және іскерлік белсенділігін талдау
2.1. «Түркістан мақта» ЖШС.нің мүліктік жағдайы мен төлем қабілеттілігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.2. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен несие қабілеттілігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.3. Кәсіпорынның табыстылығы мен іскерлік белсенділігін талдау ... ... ...58
ІІІ. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі, несие қабілеттілігі және іскерлік белсенділігін жетілдірудің негізгі бағыттары
3.1. Несиелік қабілетті бағалаудағы шетел тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
3.2. Кәсіпорынның активтерінің өтімділігі мен төлем қабілеттілігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 70
3.3 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын, іскерлік белсенділігін және табыстылығын арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 77
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 81
Қысқартулар мен белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
І. Кәсіпорынның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасы ретінде қаржылық жағдайын талдаудың теориялық негіздері.
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мақсаты мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
1.2 Қаржылық жағдайды талдаудың ақпараттық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.3 Кәсіпорынның төлем қабілеттілік және несие қабілеттілік көрсеткіштерінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
ІІ. «Түркістан мақта» ЖШС.нің төлем қабілеттілігін, несие қабілеттілігін және іскерлік белсенділігін талдау
2.1. «Түркістан мақта» ЖШС.нің мүліктік жағдайы мен төлем қабілеттілігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.2. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен несие қабілеттілігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.3. Кәсіпорынның табыстылығы мен іскерлік белсенділігін талдау ... ... ...58
ІІІ. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі, несие қабілеттілігі және іскерлік белсенділігін жетілдірудің негізгі бағыттары
3.1. Несиелік қабілетті бағалаудағы шетел тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
3.2. Кәсіпорынның активтерінің өтімділігі мен төлем қабілеттілігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 70
3.3 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын, іскерлік белсенділігін және табыстылығын арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 77
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 81
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы кәсіпорындарындағы бухгалтерлік есептің әдістемесі мен тәжірибесінде соңғы жылдары түбегейлі өзгерістер болды.
Бухгалтерлік есеп стандарттары мен субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметі шоттары жоспарының қолданысқа енгізілуі және қаржылық есеп беру нысандарының халықаралық стандарт талаптарына сәйкестендірілуі нарықтық экономика жағдайына сай қаржылық талдаудың жаңа әдістемесін жасауды қажет етті.
Есеп тіркемелерінде шаруашылық операцияларын жазып көрсетудің дәстүрлі бухгалтерлік қызметі, көптеген қаржылық ақпаратты пайдаланушылардың сұрақ-тілектеріне толығынан жауап бере алмайтындығын тәжірибе көрсетті. Іскерлік шешімдер қабылдау үшін бұл ақпарат белгілі түрде өзгертілуі және өңделуі қажет. Қазіргі жағдайда бухгалтер қаржылық нәтиже қалыптастырудың әр түрлі әдістерін білуді, кәсіпорында қабылданған қаржылық стратегияны іс жүзіне асыруды камтамасыз ететін есеп саясатын таңдап алып, соны басшылыққа ұсынуы керек, яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен қаржы жағдайын талдау ісі ажырамас бөлігі болып табылатын, қаржы менеджментіне дейін өсіп, айтарлықтай кеңейеді.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса қажеттілік салдарынан туыңдады: шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу мүмкін емес. Қай уақытта да болмасын бұл өте маңызды. Жалпы мемлекеттік меншік жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен жауапкершіліксіздікті іскерлік, басқарушылық, тәртіпті қатаң орындаушылық, ұқыптылық және үнемділікпен алмастыру - нарықтық экономиканың өзіне тән ерекшеліктері.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше іс әрекетті талап етеді. Ол кәсіпорын қоймалары мен ашық алаңдарда, материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына, яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере алмайды.
Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы қорларды қозғалысқа келтіреді.
Қазіргі уақытта кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашылған. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы нарықта білікті серікті таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғарғы жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, сатып алушы, мердігер, банк және т.б.) өз қалауы бойынша алады.
Бухгалтерлік есеп стандарттары мен субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметі шоттары жоспарының қолданысқа енгізілуі және қаржылық есеп беру нысандарының халықаралық стандарт талаптарына сәйкестендірілуі нарықтық экономика жағдайына сай қаржылық талдаудың жаңа әдістемесін жасауды қажет етті.
Есеп тіркемелерінде шаруашылық операцияларын жазып көрсетудің дәстүрлі бухгалтерлік қызметі, көптеген қаржылық ақпаратты пайдаланушылардың сұрақ-тілектеріне толығынан жауап бере алмайтындығын тәжірибе көрсетті. Іскерлік шешімдер қабылдау үшін бұл ақпарат белгілі түрде өзгертілуі және өңделуі қажет. Қазіргі жағдайда бухгалтер қаржылық нәтиже қалыптастырудың әр түрлі әдістерін білуді, кәсіпорында қабылданған қаржылық стратегияны іс жүзіне асыруды камтамасыз ететін есеп саясатын таңдап алып, соны басшылыққа ұсынуы керек, яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен қаржы жағдайын талдау ісі ажырамас бөлігі болып табылатын, қаржы менеджментіне дейін өсіп, айтарлықтай кеңейеді.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса қажеттілік салдарынан туыңдады: шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу мүмкін емес. Қай уақытта да болмасын бұл өте маңызды. Жалпы мемлекеттік меншік жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен жауапкершіліксіздікті іскерлік, басқарушылық, тәртіпті қатаң орындаушылық, ұқыптылық және үнемділікпен алмастыру - нарықтық экономиканың өзіне тән ерекшеліктері.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше іс әрекетті талап етеді. Ол кәсіпорын қоймалары мен ашық алаңдарда, материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына, яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере алмайды.
Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы қорларды қозғалысқа келтіреді.
Қазіргі уақытта кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашылған. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы нарықта білікті серікті таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғарғы жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, сатып алушы, мердігер, банк және т.б.) өз қалауы бойынша алады.
1. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001 ж.
2. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. - М.: ИНФРАМ, 1995.
3. Русак Н.А. Анализ финансового положения предприятия. В учебнике «Анализ хозяйственной деятельности в промышленности». Под общ. ред. В.И. Стражева - Минск: Высшая школа, 1995.
4. Радионова В.М., Федотова М.А. Финансовая устойчивость предприятия в условиях инфляции. — М.: Изд-во «Перспектива», 1995.
5. Крейнина М.Н. Анализ финансового состояния и инвестиционной привлекательности акционерных обществ в промышленности, строительстве и торговле. - М.: АО «ДИС», «МВ-Центр», 1994.
6. Ковалев А.И., Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия. - М.: Центр экономики и маркетинга, 1995.
7. Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебн. пособие. - М.: Финансы и статистика, 1994.
8. Бухгалтерско-аудиторский портфель. ( Книга предпринимателя. Книга бухгалтера. Книга аудитора ) / Отв.ред. Рубин Ю.Б., Солдаткин В.И. - М.: «ОМИНТЭК», 1994.
9. Артеменко В.Г., Беллендир М.В. Финансовый анализ: Учебное пособие. — Издательство «ДИС», НГАЭ и У, 1997.
10. Маркарьян Э.А., Герасименко Г.П. Финансовый анализ -М.: «ПРИОР», 1996.
11. Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» Заңы №234-ІІІ 28.02.2007 жыл.
12.Анализ хозяйственной деятельности в промышленности: Учебник ІИ.А. Богдановская, Г.Г. Виноградов, О.Ф. Моргун и др:. Под.общ. ред. В.И. Стражева. - Минск: Высшая школа, 1995.
13. Ефимова О.В. Как анализировать финансовое положение предприятия (практическое пособие). — «Бизнес-школа», Интел-Синтез, 1994.
14. Лоханина И.М., Золкина З.К. Основы анализа финансового состояния предприятия. Учебное пособие. - Ярославль, 1993.
15. Андреев В.А. Практический аудит. /Справочное пособие/.- М.: Экономика, 1994.
16. Ковалев В.В. Финансовый анализ: Управление капиталом. Выбор инвестиций. Анализ отчетности. — М.: Финансы и статистика, 1995.
17. ҚР Қаржы министрінің 2005 22 желтоқсандағы №427 "Қаржылық есептілік нысандарын бекіту туралы" бұйрығы
18. Тулешова г. К. Финансовый учет и отчетность в соответствии с международными стандартами. Часть 1-2.учебное пособие. Алматы, бизнес информация, 2005
19. Введение в бухгалтерское дело: пер. С англ: - К: Торгово-издательское бюро ВНҮ, 1994
20. Методические рекомендации по составлению финансовой отчетности. Утверждены директором Департамента методологии бухгалтерского учета и аудита. Министерства финансов Республики Казахстан 21.05.07 г., №7 /Бюллетень бухгалтера. 2007., №29.
21. Финансовый менеджмент: теория и практика: Учебник /под. ред. Е.С. Стояновой. — М.: изд-во «Перспектива», 2006.
22.Чечета А.П. Анализ финансового состояния предприятия. /Бухгалтерский учет. 1992 г., №5.
23. Ковалев В.В. «Практикум по анализу и финансовому менеджменту». -
Москва, Финансы и статистика, 2006.
24.Кубышкин И. «Использование финансового анализа для управления компанией».// Финансовый директор. - 2005. - №4.
25. Попова М. «Как вывести предприятие из финансового кризиса».// Финансовый директор.-2005. -№3.
26.Румянцева Е.Е «Новая экономическая энциклопедия».-Москва, Инфра-М, 2006.
27.Савицкая Г.В. «Анализ хозяйственной деятельности предприятия». - Москва, Инфра-М, 2006.
28.Трохина С.Д., Ильина В.А., Морозова Т.Ф. «Управление финансовым состоянием предприятия».//Финансовый менеджмент. - 2004. - №1.
29. Шеремет А.Д. «Теория экономического анализа». - Москва, Инфра-М, 2006.
30.Балабанов И.Т., «Основы финансового менеджмента», Москва – 1998
31.Жуйриков К.К., «Финансовые риски и как они влияют на прибыль», Банки Казахстана, 2002, №2
32.Ковалева А.М., «Финансы фирмы», Москва – 2002
33.Колчина Н.В., Поляк Г.Б., «Финансы предприятий», Москва – 2003
34.Мейірбеков А.Қ., «Кәсіпорын экономикасы», Алматы – 2003
35. Романовский М.В., Сабанти Б.М., «Финансы», Москва – 2002
36.Мырзалиев, Б.С. А. А Сәтмырзаев, Р.С. Әбдішүкіров. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі. оқу құралы - Алматы: Экономика, 2008.- 832б.
37. Тайғашынова, Қ. Т. Тереңдетілген басқарушылық есеп ( тауарлық - материалдық запастарды басқару). І Бөлім. оқу құралы. Алматы : Экономика, 2008.
38.Управление финансовой безопасностью предприятия. 2-е изд., стер ; Бланк И. А. ; 2009 ; SmartBook
2. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. - М.: ИНФРАМ, 1995.
3. Русак Н.А. Анализ финансового положения предприятия. В учебнике «Анализ хозяйственной деятельности в промышленности». Под общ. ред. В.И. Стражева - Минск: Высшая школа, 1995.
4. Радионова В.М., Федотова М.А. Финансовая устойчивость предприятия в условиях инфляции. — М.: Изд-во «Перспектива», 1995.
5. Крейнина М.Н. Анализ финансового состояния и инвестиционной привлекательности акционерных обществ в промышленности, строительстве и торговле. - М.: АО «ДИС», «МВ-Центр», 1994.
6. Ковалев А.И., Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия. - М.: Центр экономики и маркетинга, 1995.
7. Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебн. пособие. - М.: Финансы и статистика, 1994.
8. Бухгалтерско-аудиторский портфель. ( Книга предпринимателя. Книга бухгалтера. Книга аудитора ) / Отв.ред. Рубин Ю.Б., Солдаткин В.И. - М.: «ОМИНТЭК», 1994.
9. Артеменко В.Г., Беллендир М.В. Финансовый анализ: Учебное пособие. — Издательство «ДИС», НГАЭ и У, 1997.
10. Маркарьян Э.А., Герасименко Г.П. Финансовый анализ -М.: «ПРИОР», 1996.
11. Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» Заңы №234-ІІІ 28.02.2007 жыл.
12.Анализ хозяйственной деятельности в промышленности: Учебник ІИ.А. Богдановская, Г.Г. Виноградов, О.Ф. Моргун и др:. Под.общ. ред. В.И. Стражева. - Минск: Высшая школа, 1995.
13. Ефимова О.В. Как анализировать финансовое положение предприятия (практическое пособие). — «Бизнес-школа», Интел-Синтез, 1994.
14. Лоханина И.М., Золкина З.К. Основы анализа финансового состояния предприятия. Учебное пособие. - Ярославль, 1993.
15. Андреев В.А. Практический аудит. /Справочное пособие/.- М.: Экономика, 1994.
16. Ковалев В.В. Финансовый анализ: Управление капиталом. Выбор инвестиций. Анализ отчетности. — М.: Финансы и статистика, 1995.
17. ҚР Қаржы министрінің 2005 22 желтоқсандағы №427 "Қаржылық есептілік нысандарын бекіту туралы" бұйрығы
18. Тулешова г. К. Финансовый учет и отчетность в соответствии с международными стандартами. Часть 1-2.учебное пособие. Алматы, бизнес информация, 2005
19. Введение в бухгалтерское дело: пер. С англ: - К: Торгово-издательское бюро ВНҮ, 1994
20. Методические рекомендации по составлению финансовой отчетности. Утверждены директором Департамента методологии бухгалтерского учета и аудита. Министерства финансов Республики Казахстан 21.05.07 г., №7 /Бюллетень бухгалтера. 2007., №29.
21. Финансовый менеджмент: теория и практика: Учебник /под. ред. Е.С. Стояновой. — М.: изд-во «Перспектива», 2006.
22.Чечета А.П. Анализ финансового состояния предприятия. /Бухгалтерский учет. 1992 г., №5.
23. Ковалев В.В. «Практикум по анализу и финансовому менеджменту». -
Москва, Финансы и статистика, 2006.
24.Кубышкин И. «Использование финансового анализа для управления компанией».// Финансовый директор. - 2005. - №4.
25. Попова М. «Как вывести предприятие из финансового кризиса».// Финансовый директор.-2005. -№3.
26.Румянцева Е.Е «Новая экономическая энциклопедия».-Москва, Инфра-М, 2006.
27.Савицкая Г.В. «Анализ хозяйственной деятельности предприятия». - Москва, Инфра-М, 2006.
28.Трохина С.Д., Ильина В.А., Морозова Т.Ф. «Управление финансовым состоянием предприятия».//Финансовый менеджмент. - 2004. - №1.
29. Шеремет А.Д. «Теория экономического анализа». - Москва, Инфра-М, 2006.
30.Балабанов И.Т., «Основы финансового менеджмента», Москва – 1998
31.Жуйриков К.К., «Финансовые риски и как они влияют на прибыль», Банки Казахстана, 2002, №2
32.Ковалева А.М., «Финансы фирмы», Москва – 2002
33.Колчина Н.В., Поляк Г.Б., «Финансы предприятий», Москва – 2003
34.Мейірбеков А.Қ., «Кәсіпорын экономикасы», Алматы – 2003
35. Романовский М.В., Сабанти Б.М., «Финансы», Москва – 2002
36.Мырзалиев, Б.С. А. А Сәтмырзаев, Р.С. Әбдішүкіров. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі. оқу құралы - Алматы: Экономика, 2008.- 832б.
37. Тайғашынова, Қ. Т. Тереңдетілген басқарушылық есеп ( тауарлық - материалдық запастарды басқару). І Бөлім. оқу құралы. Алматы : Экономика, 2008.
38.Управление финансовой безопасностью предприятия. 2-е изд., стер ; Бланк И. А. ; 2009 ; SmartBook
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ - ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
МҰСАБЕКОВА АЙГҮЛ СЕРІКБАЙҚЫЗЫ
КӘСІПОРЫННЫҢ ІСКЕРЛІК БЕЛСЕНДІЛІГІН, ТӨЛЕМ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН ЖӘНЕ НЕСИЕ
ҚАЙТАРУ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН ТАЛДАУ
Мамандық – 6N0508 Есеп және аудит
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Ғылыми жетекшісі:
Экономика ғылымдарының
кандидаты Дюсембиев А.С
Қазақстан Республикасы
Түркістан 2011
МАЗМҰНЫ
Нормативті
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3
Қысқартулар мен
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 4
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
І. Кәсіпорынның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасы ретінде
қаржылық жағдайын талдаудың теориялық негіздері.
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мақсаты мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Қаржылық жағдайды талдаудың ақпараттық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ...20
1.3 Кәсіпорынның төлем қабілеттілік және несие қабілеттілік
көрсеткіштерінің сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ІІ. Түркістан мақта ЖШС-нің төлем қабілеттілігін, несие қабілеттілігін
және іскерлік белсенділігін талдау
2.1. Түркістан мақта ЖШС-нің мүліктік жағдайы мен төлем қабілеттілігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...38
2.2. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен несие қабілеттілігін
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.3. Кәсіпорынның табыстылығы мен іскерлік белсенділігін
талдау ... ... ...58
ІІІ. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі, несие қабілеттілігі және іскерлік
белсенділігін жетілдірудің негізгі бағыттары
3.1. Несиелік қабілетті бағалаудағы шетел
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
3.2. Кәсіпорынның активтерінің өтімділігі мен төлем қабілеттілігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 70
3.3 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын, іскерлік белсенділігін және
табыстылығын
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 73
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 77
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 81
Нормативті сілтемелер
Магистрлік диссертация жұмысында келесі нормативті құжаттар мен
стандарттарға сілтемелер жасалған:
1. Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік
туралы Заңы №234-ІІІ 28.02.2007 жыл.
2. Қазақстан Республикасының Аудиторлық қызмет туралы Заңы 20.11.1998
жыл. №139-ІІІ ҚРЗ 05.05.2006 жылғы өзгерістер мен толықтыруларды
ескере отырып
3. ҚР азаматтық кодексі. Алматы, юрист,2007ж-95 б
4. ҚР қылмыстық кодексі. Алматы, юрист,2007ж-105 б
5. ҚР қаржы министрінің Қаржылық есептіліктің №2 ұлттық стандартын
бекіту туралы бұйрығы. №217 21.06.2008ж.
Қысқартулар мен белгілер
ҚР Қазақстан Республикасы
ХҚЕС Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары
GAAP General Accepted Accountung Principles – АҚШ бухгалтерлік
есебінің жалпы қабылданған қағидалары
ХАС Халықаралық аудит стандарттары
ҚЕҰС Қаржылық есептіліктің ұлттық стандарттары
АЕК Айлық есептік көрсеткіш
ЖШС Жауапкершілігі шектеулі серіктестік
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы
кәсіпорындарындағы бухгалтерлік есептің әдістемесі мен тәжірибесінде соңғы
жылдары түбегейлі өзгерістер болды.
Бухгалтерлік есеп стандарттары мен субъектілердің қаржы-шаруашылық
қызметі шоттары жоспарының қолданысқа енгізілуі және қаржылық есеп беру
нысандарының халықаралық стандарт талаптарына сәйкестендірілуі нарықтық
экономика жағдайына сай қаржылық талдаудың жаңа әдістемесін жасауды қажет
етті.
Есеп тіркемелерінде шаруашылық операцияларын жазып көрсетудің дәстүрлі
бухгалтерлік қызметі, көптеген қаржылық ақпаратты пайдаланушылардың сұрақ-
тілектеріне толығынан жауап бере алмайтындығын тәжірибе көрсетті. Іскерлік
шешімдер қабылдау үшін бұл ақпарат белгілі түрде өзгертілуі және өңделуі
қажет. Қазіргі жағдайда бухгалтер қаржылық нәтиже қалыптастырудың әр түрлі
әдістерін білуді, кәсіпорында қабылданған қаржылық стратегияны іс жүзіне
асыруды камтамасыз ететін есеп саясатын таңдап алып, соны басшылыққа ұсынуы
керек, яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен қаржы жағдайын талдау ісі
ажырамас бөлігі болып табылатын, қаржы менеджментіне дейін өсіп,
айтарлықтай
кеңейеді.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса
қажеттілік салдарынан туыңдады: шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен
оған әсер ететін себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай,
біріншісінің екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай
жүргізу мүмкін емес. Қай уақытта да болмасын бұл өте маңызды. Жалпы
мемлекеттік меншік жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен
жауапкершіліксіздікті іскерлік, басқарушылық, тәртіпті қатаң орындаушылық,
ұқыптылық және үнемділікпен алмастыру - нарықтық экономиканың өзіне тән
ерекшеліктері.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше
іс әрекетті талап етеді. Ол кәсіпорын қоймалары мен ашық алаңдарда,
материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына,
яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере
алмайды.
Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы
қорларды қозғалысқа келтіреді.
Қазіргі уақытта кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде
құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және
қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашылған. Атап
айтқанда, ішкі және сыртқы нарықта білікті серікті таңдауға қол жетті,
өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған
байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғарғы жақтың жөн сілтеуімен
емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, сатып алушы, мердігер, банк және т.б.)
өз қалауы бойынша алады.
Олардың іскер серіктестерді қаншалықты дәл және қатесіз тандауымен
нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып,
оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады. Басқаша сөзбен
айтқанда, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметінің жетістіктері
басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі, нақтылығы,
шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдердің
қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып,
еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны
белгілі.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен
өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің
қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалауды объективті, ғылыми негіздеу
үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты талдау
негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік белсеңділігін
артыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін, басшылыққа нақты
ұсыныстар беруге болады.
Магистрлік жұмыстың бірінші бөлімі кәсіпорынның төлемқабілеттілігі,
несие қабілеттілігі және іскерлік белсенділігі көрсеткіштерімен
сипатталатын қаржылық жағдайды талдаудың түсінігін ашуға негізделген. Бұл
бөлім өзіне қаржылық жағдайды талдаудың мақсаттары, міндеттері және
қажеттілігі, қаржылық талдаудың ақпараттық негізі, әдістері мен тәсілдері
туралы ақпараттарды біріктіреді.
Жұмыстың екінші бөлімі Түркістан мақта ЖШС-нің қаржылық жағдайын,
оның ішінде нақты төлемқабілеттілік, несие қабілеттілік және іскерлік
белсенділік көрсеткіштерін талдауға және оның нәтижелері бойынша қорытынды
жасауға негізделген.
Жұмыстың үшінші бөлімі кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту бойынша
кәсіпорынның төлем қабілеттілігін, несие қабілеттілігін және іскерлік
белсенділігін жетілдіру бойынша іс-шаралар ұсынуға негізделген.
Ғылыми зерттелу дәрежесі. Жұмыстың теориялық базасы болып
К.Ш.Дүйсенбаевтің, М.С.Ержановтың, К.Т.Тайғашынованың, Б.А.Мархаеваның,
Б.С.Мырзалиевтің, Э.Т.Төлегеновтың, Ж.Г.Жұмағалиеваның, В.В.Ковалевтің,
А.Д. Шереметтің, Г.В.Савицкаяның еңбектері табылады.
Отандық талдау әдебиеттерінде қаржылық талдау мәселесі аз зерттелген,
сондықтан оның прогрессивті әдістері әзірше бізде ойдағыдай қолданыс таба
алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесі мен экономикалық
дамуына, ең ақырында еліміздің экономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бұл жұмыстың негізгі
мақсаты – кәсіпорынның қаржылық жағдайын, оның төлемқабілеттілігін, несие
қабілеттілігін және іскерлік белсенділігін талдау және оны жетілдіру
бойынша ұсыныстар әзірлеу, жетілдірудің негізгі бағыттары мен нақты
ұсыныстарын жасау және негіздеу.
Қойылған мақсаттарға сәйкес жұмыста келесідей міндеттер анықталған :
- кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау;
- кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін талдау;
- кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау
- қаржы менеджменті саласында алған білімімді қолдану;
-қарастырылып отырған мәселе бойынша статистикалық және заңнамалық
материалдарды жинақтау және өңдеу;
-жүргізілген талдау нәтижелері бойынша жетіспеушіліктерді анықтау және
оларды жою жолдарын ұсыну.
- кәсіпорын активтерінің өтімділігі мен төлем қабілеттілігін арттыру
жолдарын анықтау;
-кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын, іскерлік белсенділігін және
табыстылығын арттыру бойынша ұсыныстар жасау.
Зерттеудің пәні болып кәсіпорынның қаржылық жағдайының көрсеткіштері
ретінде төлемқабілеттілігін, несиеқабілеттілігін және іскерлік
белсенділігін талдау табылады.
Зерттеудің нысаны. Оңтүстік Қазақстан облысы Түркістан қаласында
орналасқан Түркістан мақта ЖШС.
Ғылыми зерттеудің теориялық - әдістемелік негіздері. Жалпы
зерттеудің теориялық - әдістемелік негізі ретінде отандық және шетелдік
ғалымдардың еңбектері, заңдылық актілер, Қазақстан Республикасы
Президентінің жарлықтары, Үкімет қаулылары, жалпы есепті ұйымдастыру
есебін реттейтін ҚР нормативтік және құқықтық актілері табылды.
Жұмыста зерттеудің келесідей жалпы ғылыми әдістері пайдаланылған :
аналитикалық, монографиялық, экономико-статистикалық, салыстырмалы талдау
әдісі және бухгалтерлік есеп әдістері.
Зерттеу жұмысының нормативтік-ақпараттық базасы. Зерттеу барысында
Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі агенттігі мен Оңтүстік
Қазақстан облысы Статистика жөніндегі басқармасының материалдары,
Түркістан мақта ЖШС-нің жылдық есептерінің мәліметтері, алғашқы есеп
құжаттары, синтетикалық және аналитикалық есеп регистрлері, бухгалтерлік
есептілік көрсеткіштері пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы келесіден тұрады :
- Кәсіпорынның қаржылық жағдайының көрсеткіштері ретінде төлем
қабілеттілік, несие қабілеттілік және іскерлік белсенділік мәселелеріне
және олардың теориялық концепцияларының дамуы мәселелеріне зерттеулер
жүргізілді;
- халықаралық стандарттар қағидаларын зерттеу негізінде, қазақстандық
есепті қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарымен үйлестіру
жағдайларымен кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауды жетілдіру жолдары
ұсынылған;
- кәсіпорынның қаржы-бәсекелестік қабілеттілігін талдаудың мақсаттарын
жалпы топтастыру мен талдаудың әдістері негізделген;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау бойынша оның қызметінің тиімділігін
сақтап тұру және кемшіліктерін жою бойынша іс- шаралар ұсынылды;
Қорғауға шығарылатын магистрлік диссертацияның ғылыми тұстары:
- кәсіпорын активтерінің өтімділігін арттыру бойынша ұсыныстар
- қаржылық тұрақтылықтың және іскерлік белсенділіктің көрсеткіштерін
ағымдағы деңгейде сақтау мәселесі
- кәсіпорын қызметінің рентабельділігін арттыру жолдары
Магистрлік диссертациялық жұмыстың зерттеу жоспарымен байланысы.
Магистрлік диссертация жұмысы Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университетінің ғылыми-зерттеу бағдарламаларына сәйкес Б-ҒТ-02-02-09
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есебін қаржылық есептің халықаралық
стандартына өтуді қамтамасыз ету бағытында орындалған.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеудің нәтижелерін жүзеге
асыру келесіге мүмкіндік береді :
- жедел басқару мен өндірістік қызметті ағымдағы жоспарлау мақсатында
кәсіпорында қаржылық талдаудың тиімді жүйесін құруға;
- кәсіпорынның өндірістік процесін басқару мақсаттарын шешуді қамтамасыз
ету мақсатында, өндірістік шығындарды дұрыс жасақтауға;
- қаржылық талдаудың тиімді жүйесін пайдаланудың негізінде нормативтік-
құқықтық ережелер мен ұйым ішіндегі ережелердің бұзылуын қысқартуға;
Магистрлік диссертация жұмысының нәтижелері жоғары оқу орындарының
ғылыми зерттеулері мен оқу процесінде Шаруашылық қызметін талдау,
Қаржылық есеп, Басқару есебі, Қаржылық талдау курстарын оқу барысында
пайдалана алады.
Жарияланған мақалалар. Диссертацияның негізгі материалдары жалпы
көлемі 0.62 баспа табақтан тұратын 2 ғылыми еңбектерде жарияланды. Оның
ішінде 1 мақала ҚР БҒМ бақылау комитетімен ұсынылған басылымдарда, 1 –
халықаралық конференция еңбектерінде.
Магистрлік диссертацияның көлемі мен құрылымы. Жұмыс компьютерлік
мәтіні 82 бетте баяндалды, кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қосымшалардан және 38 пайдаланылған әдебиеттен тұрады. Жұмыста 11 кесте
келтірілген.
1 Кәсіпорынның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасы ретінде
қаржылық жағдайын талдаудың теориялық негіздері.
1.1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мақсаты мен әдістері
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорыннын қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік
қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен
байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас
бұрын, "қаржылық жағдай" дегеніміз немесе "қаржылық жай-күй" дегеніміз не,
соны анықтап алған жөн. Соңғы жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл
ұғым әр түрлі түсіндіріледі. Профессор А.Д. Шеремет пен К.Ш.Дүйсенбаевтар
"Кәсіпорынның қаржы (активтер) жағдайы қаржыны тарату, пайдалану және оның
қалыптастыру көздерімен (меншіктік капитал және міндеттемелер, яғни
пассивтер) сипатталады" деп жазған[1,2].
Профессор Н.А Русак [3] бұл ұғымды былайша анықтайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен
сипатталады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстармен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады.
Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді.
В.М. Радионова мен М.А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы "қаржы
ресурстарының калаптасуымен, таратылуы және пайдалануымен көрсетіледі" деп
жазады [4].
М. Н. Крейнина [5], А.И. Ковалев және В.П. Привалов [6] қаржылық
жағдай ұғымын былайша түсіндіреді: ''Қаржылық жағдай - бұл қаржы
ресурстарының қолда барын, үлестіріліп таратылуы және пайдалануын
сипаттайтын көрсеткіштер жиынтығы".
Профессор И.Т. Балабанов "Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы,
бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни төлем
қабілеттілігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану, мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субъектілерінің
алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық
жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен
рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды
пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу" - деп жазады [7].
Кейбір ғалымдар осы ұғым бойынша өздерінің көзқарасын келесі сөздермен
баяндайды: "Кәсіпорынның қаржылық жағдайы - бұл бірқатар көрсеткіштермен
сипатталатын оның саулығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде
бағалау"[8].
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда (мысалы, еңбек
өнімділігі, қор қайтарымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік)
қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы
бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта
келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы
тиіс".
Біздің көзқарасымыз бойынша, сенімділік кәсіпорын жұмысының
үздіксіздігін және оның төлеу қабілеттілігін көрсетеді.
Осы берілген түсініктерге сүйене отырып, біз бұл ұғымды былай
анықтауды
ұсынамыз:
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі қар-
жылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі мен
өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін
көрсетеді.
Ал кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы нені білдіреді? Бұл сұрақ та ар-
найы оқулықтарда әр-түрлі түсіндіріледі. Бір авторлар қаржылық тұрақтылықты
"өз қаражаттарын шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс процесінде
үздіксіздігін қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы" деп түсіндіреді.
Қаржылық тұрақтылық - меншікті және қарыз қаражаттарының байланысы деп
жазады [9]. Енді біреулер "өз қаражаттары есебінен активтерге (негізгі
қорлар, материалдық емес активтер, айналым қаражаттары) жіберілген
қаражаттарды жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық
қарыздарға жол бермейтін және де өз міндеттемелерін уақтысында қайтаратын
шаруашылық субъектілері қаржылық тұрақты болып табылады" деп жазады [10].
Бұл ұғымды А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфуллин өте ықшам түрде анықтайды.
Олардың ойынша "Қаржылық тұрақтылық - бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар
жағдайы"[2.127б.].
В.М.Родионова мен М.А.Федотова бұл ұғымды келесідей түсіндіреді:
"Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән
айнасы - қаржылық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін
пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу үрдісінің
үздіксіздігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ қәсіпорынды кеңейтуге және
жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәсіпорынның қаржы ресурстық
жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының
негізгі бөлігі болып табылады". Осы еңбегінде бұл авторлар одан әрі мына
анықтаманы келтіреді.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы - бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын
деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай отырып,
табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы кәсіпорынның
дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы".
В.Г. Артеменко мен М.В. Беллендир бұл ұғымды былай түсіндіреді:
"Қаржылық тұрақтылық - бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол
ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай
жасайды[9].
Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс-шаруашылық қызметі
процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі
бөлігі болып табылады". Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең
алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының
қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді (жұмыс, қызмет)
өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері
мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы
басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар
кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін барлық есеп айырысулар мен барлық
міндеггемелерді орындағаннан кейін, осы кәсіпорында өндірісті дамытуға,
оның материалдық-техникалық базасын жаңартуға және де әлеу-меттік климатты
жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс алуы қажет.
Бірақ, біз олардын кейінгі шешімдерімен келісе алмаймыз. "Қаржылық
тұрақтылықтың мәні - қаржы ресурстарын тиімді қалыптастыру, тарату және
пайдаланумен анықталады" - деп жазады В.Т.Артеменко мен
М.В.Беллендир[9].
Біздің ойымызша бұл ұғымды А.Д.Шеремет мен В.С.Сайфуллин дәлірек және
анығырақ түсіндіреді. Олар қаржылық тұрақтылықтың мәні — бұл қорлар мен
шығындардың қалыптасу көздерінен қамтамасыз етілуі - деп
түсіндіреді.
Э.А.Маркарьян мен Г.П.Герасименко да дәл осындай көзқараста [10].
"Кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есептесу мүмкіндігі" немесе "Сауда,
несие және басқа да төлем сипатындағы операциялардың нәтижесінде пайда
болатын кәсіпорынның төлем міндеттемелерін уақтылы және толық орындау
мүмкіндігін көрсететін телем қабілеттілігі, қаржылық тұрақтылықтың сыртқы
көрінісі болып табылады". Кәсіпорынның жұмысы нарық жағдайына өтумен бірге
оның қаржылық жағдайы және оны сауықтыру жолдарын іздеу жөніндегі сұрақтар
да шиелінісе түсті.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді, оларды В.М. Радионова және М.А.Федотова келесідей түрлерге
жіктейді:
1)пайда болу орнына байланысты - ішкі және сыртқы;
2) нәтижесінің маңыздылығына байланысты - негізгі және негізгі емес;
3)құрылысы бойынша - қарапайым және күрделі;
4) әрекет ету уақыты бойынша - тұрақты және
уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты
емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең
бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ, тұрақты
және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі –
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару
өнері - кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын
қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі - бұл қаржы
ресурстарының құрамы (мен құрлымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып
табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар үлкен әсерін тигізеді.
Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса, оның
қаржылық мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге
қаржылық тәуекелділік те өседі - яғни кәсіпорын өз кредиторларымен
уақытында есептесе ала ма, жоқ па? - деген қауіп туады. Және де бұл жерде
кәсіпорынның төлеу қабілеттілігінің қаржылық кепілінің бір түрі ретінде
резервтерге үлкен рөл берілген.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге
болады:
- кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
- шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
- төленген жарғылық капиталдьщ мөлшері;
- шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
- қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы мүлік
пен қаржы ресурстарының жағдайы;
- кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және несие
саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы
экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және тағы басқалар) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер
етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу -
жақсы қаржылық жағдайдың бірден-бір шарты болып табылады. Әрине,
акционерлер өз жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді
ұқыпты төлейтін қаржылық тұрақты "кәсіпорындарға салады. Инвестициялық
тартымдылығы болуы үшін, тек бүгінгі күні ғана емес, болашақта да
кәсіпорынның қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс. Сондай-
ақ, бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір пайызбен алғысы
келетін, ал заем мерзімі біткен уақытта облигация құнын толық өтеуді
талап ететін облигация иелеріне де қатысты. Кез келген коммерциялық
кәсіпорын сияқты банктер де өз несиелерімен тәуекел ете отырып несие
алушының өз қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру
туралы шешім қабылдай отырып, кез келген банк өз клиентінің қаржылық
жағдайын және бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді. Басқаша айтқанда,
кәсіпорынның қаржылық жағдайы банктер осы кәсіпорынға несие беру орынды ма,
жоқ па, ал бұл сұрақты дұрыс шешкен жағдайда - қандай пайызбен және қанша
мерзімге деген сұрақтарды шешудегі негізгі белгі болып табылады.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғары
кәсіпорындармен келісім-шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы
органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғанын
қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уакытылы және толық төлей
алады.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің
және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экокомикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың ең
жақсы тәсілі, бұл-талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және
осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәспорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызмет
атқарады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарды деген сұраққа жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейінгі
уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарды. Қаржы ресурстары
жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де кәсіпорынның дамуына
байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады,
себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның төлеу қабілетінің
жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының болмауына, ал көп болуы
дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және резервтермен кәсіпорын
шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндеті) келесілер болып табылады:
- қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
- активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті
зерттеу; - айналым капиталының көлемін, оның өсуін
(кемуін) және ағымдағы міндеттемелермен арақатынасын
анықтау;
- қаржы есептік және несие ережесін сақтау;
- кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын
зерттеу;
- ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш
және қорлар
есебі;
- баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу
қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін
анықтау;
- кәсіпорын табыстылығын бағалау;
- кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп
шығару;
- кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімді
болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның, шаруашылық қызметін талдаудың
қор ытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды:
жабдықтау, өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік
және қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның
осы қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен
құрамына өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының
жүйелі түрде түсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібін
сақтауға, меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың
рационалдылығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында
қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің
қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе оның
өндірістік-сату көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын
төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына, алдын ала
қарасты-рылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге
сәй-кестігіне және оны бір қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты
болады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның қаржылық
ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Өндіріс процесінде өнім
сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша
қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның
төлеу қабілеті төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша қаражаттарының
болмауы материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс
процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін. Шығындар
көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады. Олардың
тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін сақтай
отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз
жұмсайды. Және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының
өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың
мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы
қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады. Еңбек және материалдық
ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнында, содан соң табыста
талдап қорытылады.
Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі кәсіпорының өзіндік қаражаттарының
көлемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық жағдайында елеулі көрініс
табады.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз
етеді.
Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан
бастаған жөн және оған мыналар жатады:
- кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;
- кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және құрылымдық
динамикасынталдау;
- кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
- баланс өтімділігін талдау;
- кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау.
Қаржылық жағдайды талдау әдістері. Нарықтық қатынастың қалыптасуы
шаруашылық қызметін біртұтас кешенді талдауды ішкі (басқару) және сыртқы
(қаржылық талдау) талдау деп бөлуді қажет етіп отыр. Талдаудың бұл
түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі ақпараттық көздері бар.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
Акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай-ақ сақтандыру ұйымдары
мен үкімет органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның қаржылық жағдайы
және есепті кезеңдегі шаруашылық кызметінің нәтижесімен таныстыру үшін
қаржылық газеттер мен бюллетендерде, арнайы анықтамаларда басылып шығатын
қаржылық есеп беру. Сонымен қатар көбіне, есепте субъектінің шаруашылық
қызметін динамикада бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның алдыңғы
кезеңдегі жағдайын болжауға мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың
мәліметтерін жариялайды. Есеп берудің екінші түрі - басқару талдауы, бұл
кәсіпорын шығаратын өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері
туралы, сондай-ақ сапасының төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс
шығарылып, өтпей қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң
құпияландырылған, басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады. Ішкі есеп
берудің ішіндегі жауапкершілік орталықтары мен пайда болу орындары бойынша
шығындар сияқты жеке бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін сипаттайтын маңызды
есеп түрлері болады. Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу
деңгейін анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс
істейтінін көруге мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір
иесіздікті жояды. Ішкі талдау басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық
есеп негізінде жүргізіледі. Бүгінгі таңдағы нарыққа өту кезеңінде
кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда жаңа амалдар
қажет.
Соңғы кездері мерзімді баспасөздерде, сондай-ақ жеке басылымдарда
қаржылық талдауды жүргізу бойынша бірқатар әдістемелік ұсыныстар жарық
көрді.
Бұл еңбектің авторлары кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оның
жекелей көрсеткіштерін талдаудың әр түрлі әдістемелерін ұсынып отыр. Бұл
әдістемелердің көпшілігінде олардың маңызды ерекшелігі болып табылатын,
кәсіпорынның қаржылық жағдайының біздің отандық тәжірибеде қолданылмаған
жаңа көрсеткіштерінің жүйесін толық талдауда.
Ондаған жылдар бойы барлық басқару деңгейлерінде және кәсіпорынның
өзінде пайдаланып келген қаржылық жағдайды талдаудың қалыптасқан әдісінің,
шаруашылық жүргізудің әкімшілік жүйесінің жұмыс істеу жағдайында және
негізінен орталықтандырылған көздерден қаржыландырылатын мемлекеттік меншік
үшін, сондай-ақ уақытша тартылған қаражаттарды (тұрақты пассивтер), айналым
қаражаттарын және басқаларды мөлшерлеу мақсатында қолданылғаны түсінікті.
Бұл жағдайлар шаруашылық жүргізудің тиімділігіне бағытталған басқарушылық
шешімдерді қабылдауда кәсіпорынның дербестігін тежеп отырады және нарықтық
қатынастар және кәсіпшілік қызметпен мүлдем үйлеспейді. Бұрынғы қолданылып
келген талдау әдістемесінде әр түрлі баптардың мәндерін, баланс бөлімі мен
топтарының жиындарын олардың мөлшерлік көлемдерімен салыстыру, мөлшерден
ауытқуын зерттеу, бұл ауытқулардың кәсіпорынның қаржылық жағдайының
тұрақтылығына қалай әсер етуін зерттеу шешуші рөл атқарды.
Жаңа қаржылық есептің маңызды ерекшеліктерінің бірі - онда жоспарлық
көрсеткіштер мен нормативтердің жоқтығы болып табылады[11].
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде
көптеген параметрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік
сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде сарқынды өзгеріп
отыратын нарықтық коньюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға
ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен
тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану
кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар,
коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған номативтерден ауытқуды талдау,
кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие
болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі
бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі
контра-генттерінің, меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген
кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау
әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау
мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы
пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшін де
қажет.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
1) көлденең талдау;
2) тікелей талдау;
3) трендтік талдау;
4) салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау;
6) қаржылық коэффициенттер
әдісі.
Көлденең (уақытша) талдау - есеп берудің әрбір позициясын өткен
кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік
есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға
мүмкіндік береді.
Тікелей (кұрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнын-дағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.
Тікелей және көлденең талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады.
Сондықтан да есептік бухгалтер үлгі құрылымы секілді оның жеке
көрсеткіштерінің динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі
жасайды.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бір қатар өткен кезендермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің көмегімен
болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, одан кейін
перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған
әдісі әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып
табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреу бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке қатынас
ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициентерді есептеу баланстың жеке
баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар
кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база
болып табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын
құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара
математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы
оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл – қатынастарды талдаудың ең
қиын аспектісі, себебі ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы
факторларын білуді талап етеді, мысалы, саладағы жалпы экономикалық
жағдайлар, кәсіпорын басшылығының саясаты және басқалар.
Қатынастарды үлкен байыптылықпен талдау қажет, өйткені тек бір ғана
фактор алымына да, бөліміне де әсер етуі мүмкін. Негізінен қатынас деңгейі
өткен кезеңдегі, теориялық дәлелденген салалық қатынаспен салыстырылады.
Қатынасты талдау болашаққа бейімделуі тиіс.
Қатынасты талдаудың ролін асыра бағалаудың да қажеті жоқ, себебі
олардың әмбебап мәні болмайды және диагностика үшін индикатор болып
табылмайды. Әлдеқайда тереңдетілген талдау, қатынас негізінде жасалған
шешімдерді әрқашан қолдай бермейді, себебі олардың деңгейіне келесілер әсер
етеді, жекелеген кәсіпорындардың ерекшіліктері орташа салалық мәліметер.
Сондай-ақ, өткен жылдардағы нақты қол жеткізілген деңгейдің қолайсыз
болуы немесе оның сол өткен жылдар жағдайы үшін қолайлы болып, бірақ
қазіргі және болашақтағы жағдайлар талаптарына сәйкес келмеуі әсер
етеді.
Қаржылық талдауды салыстырмалы көрсеткіштер негізінде жүргізудің
шетелдік тәжірибесін механикалық түрде көшіріп алу, көп жағдайда тиімсіз,
себебі бұл жағдайда біздің кәсіпорындардың өз ерекшеліктеріне назар
аударылмайды. Нәтижесінде бір көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы туралы
берілген кеңестер кейбір кезде расталмайды. Дегенмен, қаржылық жағдайды
талдау барысында салыстырмалы көрсеткіштерді зерттеу қажет болады, себебі
ол болып жатқан жағдайларды түсінуге және де оларды тек ағымдағы мезетте
ғана емес, сонымен қатар болашақта да дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.
Әлдеқайда кең таралған және зерттелген көрсеткіштерге мыналар жатады:
өтімділік, қаржылық тұрақтылық, табыстылық және іскерлік белсенділік.
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау - бұл фирмалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ
берілген фирманың керсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып
тыбалады.
Факторлық талдау - бұл жекелеген факторлардың (себептердің) қорытынды
көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе
реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау
қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде - тура, ал
оның жеке элементтерін жалпы қорытынды керсеткішке біріктіргенде ол - кері
(синтез) болуы мүмкін.
Жоғарыда керсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда
экономикалық (элиминирлеу, баланстық үйлесу және тағы басқа), сондай-ақ
экономикалық және математикалық статистиканың (топтау, орташа және
салыстырмалы шама, графиктік және иңдекстік әдістер, корреляция, регрессия
және тағы басқа) дәстүрлі тәсілдері қолданылады. Белгілі бір экономикалық
ғылым шегінде жасалған түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдалану
кәсіпорынның қаржылық жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық
субъектісінің қаржылық тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға
байланысты ұсыныстарды дайындауға мүмкіндік береді.
Айта кеткен жөн, кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізудің
дәйектілігі жөніндегі басылып шығарылған әдістемелік зерттеулердегі
авторлардың ұсыныстары оқырмандардың назарын
аударады.
Жалпы редакциясын В.И.Стражева басқарған, Беларусь Республикасының
Мемлекттік экономикалық университетінің авторлар ұжымы кәсіпорынның
қаржылық жағдайын талдауды алдымен оның активтері мен пассивтерін талдаудан
бастау ұсынылады, содан кейін кәсіпорынның төлеу қабілеті мен қаржылық
тұрақтылығын, сондай-ақ активтердің қайтарымдылығын талдауға және оның
қаржы жағдайын қысқа мерзімді болжауға кеңес беріледі [12].
О.В.Ефимов өзінің "Қаржылық жағдайды қалай талдау керек" деген
еңбегінде талдау әдістемесін, әрбір шаруашылық жүргізушінің маңызды
міндетінің бірі болып табылатын және де кәсіпорынның төлеу қабілеті мен
өтімділігіне қосымша баға беруге мүмкіндік беретін мүліктік массаның
кұрылымын бағалаудан бастайды[13].
И.М.Лоханина мен 3.К.Золкина алдымен есеп беруді құрастырудың сапасын
тексереді, содан кейін оны оқуды жүргізіп, соның негізінде кәсіпорынның
қаржы жағдайын бағалайды, одан кейін кәсіпорынның мүліктік жағдайына және
оның қалыптасу көздеріне, қаржылық дербестігіне және талдау қабілеттігіне
тереңдетілген талдау жасайды[14].
Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдаудың соңғы (ерекше) әдістемесін
А.Д.Шеремет пен Р.С.Сайфулин ұсынады. Ол талдаудың келесі бөліктерінен
қаржылық жағдайдың жалпы бағасы және есепті кезеңдегі оның өзгерісі;
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау; баланс өтімділігін талдау;
кәсіпорынның іскерлік белсенділігін және төлеу қабілетін талдау.
Қаржылық жағдайды және оның есепті кезеңде өзгерісін салыстырмалы
аналитикалық баланс-нетто бойынша бағалау, сондай-ақ қаржылық тұрақтылықты
абсолюттік көрсеткіштерін талдау, олардың ойынша кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдаудың басқа бөліктерін дамытуға тиісті оның негізгі бастапқы
пунктін құрайды. Баланс өтімділігін талдау, тұрақтылықты талдаудан туындап,
ағымдағы төлеу қабілеттілігін бағалап, болашақтағы төлем қабілеті мен
қаржылық тепе-теңдіктің сақталу мүмкіндігі туралы қорытынды жасауға тиіс.
В.А. Андреев [15] және В.В. Ковалев [16] кәсіпорынның қаржы жағдайын
бағалауға байланысты жұмысты екі модульді құрылым түрінде ұйымдастыруды
ұсынады: экспресс-талдау және тереңдетіп талдау. Экспресс-талдаудың негізгі
мақсаты - бұл шаруашылық субъектісінің даму динамикасын және қаржылық
жағдайын бағалау болып табылады. Оның шеңберінде қойылған мақсатқа көрнекті
және жай қол жеткізуге мүмкіндік беретін негізгі көрсеткіштердің аздаған
санының динамикасына есеп, бақылау және талдау жүргізіледі.
Тереңдетіліп нақтыланған талдау экспресс-талдаудың бөлек тәртібін
кеңейтеді, толықтырады және дәлелдейді. Оның мақсаты - шаруашылық
субъектісінің қаржылық жағдайы туралы, оның өткен есепті кезеңде қызметінің
нәтижесі, сондай-ақ кәсіпорының болашақтағы даму мүмкіндіктеріне соңғы
толық баға беру болып табылады. Осыған байланысты нақтылау дәрежесі
аудитордың өзінің ықыласына байланысты. Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы
жағдайын талдауда аудиторлық түрлі әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі
бар. Оларды ұтымды пайдаланып, осы талдауды жүргізудің дәйектілігіне
байланысты дұрыс әдісті таңдай отырып, аудитор қаржылық жағдайға терең, жан-
жақты әрі кешенді талдау жүргізе алады, сондай-ақ объективті және анық баға
береді, қаржылы-тұрақтылықтың нығаюы мен кәсіпорынның табыстылығының өсуі
жөнінде ұсыныстар дайындайды.
1.2. Қаржылық жағдайды талдаудың ақпараттық негізі.
Кәсіпорындардағы қаржы қызметінің ойдағыдай барысы алға қойған
мақсатқа, жоспарланған көрсеткіштерге қол жеткізуге қажетті жағдай жасайды,
кәсіпорынның өндірістік қызметінің үздіксіздігі қаржылық жағдай қалыпты
тұрақтылығын қамтамасыз етеді, ал бұлар кәсіпорынның төлем қабілетіне
кепілдік береді.
Алайда субъектілердің қаржылық есебін пайдаланушылар мүдделерінің
айырмашылықтарына қарамастан, субъектінің өмір сүруінің басты шарты – оның
қызметіне қажетті капиталдың жеткіліктілігі болып табылады. Сондықтан
капитал иелері мен басқа да инвесторлар есептен алатын ақпаратқа
қанағаттануға тиісті мұндай жағдай ақпарат падаланушыларға ортақ сипат. Осы
талапқа жауап беретін қаржылық есеп жалпы мақсаты есеп деп аталады, ал
барлық тұтынушыларға арналған, бұлар үшін қаржылық есеп шаруашылық
жүргізуші субъект туралы ақпаратты негізгі көзі қызметін атқарады. Алайда,
тұтас алғанда есеп беру тұғырнамасы сыртқы тұтынушылардың жалпы қажетіне
қатысты және ол бұрын өз капиталын субъектінің қарамағына бергендердің
мүдделерін қорғауға бағытталады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық
есеп беру болып
табылады.
ҚР Қаржы министрінің 2005 22 желтоқсандағы №427 "Қаржылық есептілік
нысандарын бекіту туралы" бұйрығына сәйкес қаржылық есеп беруге мыналар
жатады:
1)бухгалтерлік
баланс;
2) кірістер мен шығыстар туралы есеп беру;
3) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.
4)меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп.
Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық есеп
беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен
толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме
хатта, берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстап
отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да
ақпараттар жазылуы тиіс. Мысалы, оған: субъектіге әсер етуші тәуекел мен
белгісіздік туралы, қаржылық есепте жазылған міндеттемелер туралы
түсініктерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық сегменттер, сомалық
ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға өзгерісінің әсері
туралы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат ретінде
қарастырылады.
Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп стандартында
анықталған жеңілдетілген түрде толтырып, көрсетуге рұқсат етіледі. Бұл егер
де төмендегі көрсетілген 3 шарттың кез келген екеуі орындалғанда ғана
(соңғы 2 қаржылық жыл үшін) маңызға ие болады:
1) зейнетақыны, жәрдем ақша және басқа әлеуметтік төлемдерді есептеу,
сондай-ақ жылдық табыс ҚР заңымен көрсетілген 10000 есе есептік
көрсеткіштен аспайды;
2) қаржылық жыл бойы қызметкерлердің орташа саны 50-ден
аспайды;
3) активтердің жалпы құны 60000 еселік есептік көрсеткіштен аспайды.
Қазіргі кезде бізде қолданылып жүрген отандық қаржылық есеп негізі
халықаралық есеп стандартының талаптарына сай келеді, себебі ҚР-да соңғы
жылдары бухгалтерлік есепті халықаралық тәжірибеге бейімдей отырып
реформалау процесі белсенді жүргізілді, ол біріншіден, негізін құраушы
нарықтық қатынастар болып табылатын жаңа экономикалық жүйенің
қалыптасуымен, екіншіден, біздің еліміздің әлемдік экономикалық кеңістікке
кіруімен байланысты.
ҚР-да бухгалтерлік есепті реформалау процесі барысында есеп беруді
құру мақсаттарына жаңа көзқарастар пайда болды және оның бағыты өзгерді.
Қаржылық есептің мақсаты - бухгалтерлік есепті №1 Қаржылық есептілікті
ұсыну деген стандартында көрсетілгендей, бұл қолданушыны заңды тұлғаның
қаржылық жағдайы және оның қызметінің нәтижелері мен есепті кезеңдегі
қаржылық жағдайында болған өзгерістер туралы пайдалы, маңызды әрі дәл
ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады[18]. Қаржылық есеп негізінен
өтелген жағдайлардың қаржылық нәтижелерін және де кәсіпорын үшін
инвестициялық шешімдер мен несие беру бойынша шешімдерді шешу үшін, сондай-
ақ субъектінің болашақтағы ақша ағымдарын және осы субъектіге сеніп
тапсырылған ресурстар мен басқарушы органдардың жұмыстарымен байланысты
ресурстар мен міндеттемелерді бағалау үшін қажетті пайдалы ақпараттарды
сипаттайды. Алайда қаржылық есеп қолданушыларға экономикалық шешімдерді
қабылдау үшін қажетті барлық ақпараттарды қамтымайды. Қаржы есебін
пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық шешімдер субъектінің ақша
қаражаттарын айналдыру мүмкіндігін бағалауды, сондай-ақ оларды айналдыру
уақытын есептеу және нәтижеге сенімді болуын талап етеді. Бұл нәтижесінде,
субъектінің өз жұмысшыларына және жабдықтаушыларына ақы төлеу, пайызды
төлеу, несиені қайтару және табысты тарату қабілетін анықтайды. Егер де
қолданушылар тек қана субъектінің қаржылық жағдайын, қызметін және оның
өткен есепті мерзімдегі қаржылық есебінің өзгерісін сипаттайтын
ақпараттармен емес, сонымен қатар барлық қажетті ақпараттармен жабдықталған
болса, онда олар, яғни қолданушылар ақша қаражаттарының айналдыру
мүмкіндігін одан да жақсы бағалайды. Бірақ коммерциялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ - ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
МҰСАБЕКОВА АЙГҮЛ СЕРІКБАЙҚЫЗЫ
КӘСІПОРЫННЫҢ ІСКЕРЛІК БЕЛСЕНДІЛІГІН, ТӨЛЕМ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН ЖӘНЕ НЕСИЕ
ҚАЙТАРУ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН ТАЛДАУ
Мамандық – 6N0508 Есеп және аудит
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Ғылыми жетекшісі:
Экономика ғылымдарының
кандидаты Дюсембиев А.С
Қазақстан Республикасы
Түркістан 2011
МАЗМҰНЫ
Нормативті
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3
Қысқартулар мен
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 4
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
І. Кәсіпорынның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасы ретінде
қаржылық жағдайын талдаудың теориялық негіздері.
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мақсаты мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Қаржылық жағдайды талдаудың ақпараттық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ...20
1.3 Кәсіпорынның төлем қабілеттілік және несие қабілеттілік
көрсеткіштерінің сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ІІ. Түркістан мақта ЖШС-нің төлем қабілеттілігін, несие қабілеттілігін
және іскерлік белсенділігін талдау
2.1. Түркістан мақта ЖШС-нің мүліктік жағдайы мен төлем қабілеттілігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...38
2.2. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен несие қабілеттілігін
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.3. Кәсіпорынның табыстылығы мен іскерлік белсенділігін
талдау ... ... ...58
ІІІ. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі, несие қабілеттілігі және іскерлік
белсенділігін жетілдірудің негізгі бағыттары
3.1. Несиелік қабілетті бағалаудағы шетел
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
3.2. Кәсіпорынның активтерінің өтімділігі мен төлем қабілеттілігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 70
3.3 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын, іскерлік белсенділігін және
табыстылығын
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 73
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 77
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 81
Нормативті сілтемелер
Магистрлік диссертация жұмысында келесі нормативті құжаттар мен
стандарттарға сілтемелер жасалған:
1. Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік
туралы Заңы №234-ІІІ 28.02.2007 жыл.
2. Қазақстан Республикасының Аудиторлық қызмет туралы Заңы 20.11.1998
жыл. №139-ІІІ ҚРЗ 05.05.2006 жылғы өзгерістер мен толықтыруларды
ескере отырып
3. ҚР азаматтық кодексі. Алматы, юрист,2007ж-95 б
4. ҚР қылмыстық кодексі. Алматы, юрист,2007ж-105 б
5. ҚР қаржы министрінің Қаржылық есептіліктің №2 ұлттық стандартын
бекіту туралы бұйрығы. №217 21.06.2008ж.
Қысқартулар мен белгілер
ҚР Қазақстан Республикасы
ХҚЕС Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары
GAAP General Accepted Accountung Principles – АҚШ бухгалтерлік
есебінің жалпы қабылданған қағидалары
ХАС Халықаралық аудит стандарттары
ҚЕҰС Қаржылық есептіліктің ұлттық стандарттары
АЕК Айлық есептік көрсеткіш
ЖШС Жауапкершілігі шектеулі серіктестік
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы
кәсіпорындарындағы бухгалтерлік есептің әдістемесі мен тәжірибесінде соңғы
жылдары түбегейлі өзгерістер болды.
Бухгалтерлік есеп стандарттары мен субъектілердің қаржы-шаруашылық
қызметі шоттары жоспарының қолданысқа енгізілуі және қаржылық есеп беру
нысандарының халықаралық стандарт талаптарына сәйкестендірілуі нарықтық
экономика жағдайына сай қаржылық талдаудың жаңа әдістемесін жасауды қажет
етті.
Есеп тіркемелерінде шаруашылық операцияларын жазып көрсетудің дәстүрлі
бухгалтерлік қызметі, көптеген қаржылық ақпаратты пайдаланушылардың сұрақ-
тілектеріне толығынан жауап бере алмайтындығын тәжірибе көрсетті. Іскерлік
шешімдер қабылдау үшін бұл ақпарат белгілі түрде өзгертілуі және өңделуі
қажет. Қазіргі жағдайда бухгалтер қаржылық нәтиже қалыптастырудың әр түрлі
әдістерін білуді, кәсіпорында қабылданған қаржылық стратегияны іс жүзіне
асыруды камтамасыз ететін есеп саясатын таңдап алып, соны басшылыққа ұсынуы
керек, яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен қаржы жағдайын талдау ісі
ажырамас бөлігі болып табылатын, қаржы менеджментіне дейін өсіп,
айтарлықтай
кеңейеді.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса
қажеттілік салдарынан туыңдады: шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен
оған әсер ететін себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай,
біріншісінің екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай
жүргізу мүмкін емес. Қай уақытта да болмасын бұл өте маңызды. Жалпы
мемлекеттік меншік жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен
жауапкершіліксіздікті іскерлік, басқарушылық, тәртіпті қатаң орындаушылық,
ұқыптылық және үнемділікпен алмастыру - нарықтық экономиканың өзіне тән
ерекшеліктері.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше
іс әрекетті талап етеді. Ол кәсіпорын қоймалары мен ашық алаңдарда,
материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына,
яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере
алмайды.
Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы
қорларды қозғалысқа келтіреді.
Қазіргі уақытта кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде
құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және
қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашылған. Атап
айтқанда, ішкі және сыртқы нарықта білікті серікті таңдауға қол жетті,
өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған
байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғарғы жақтың жөн сілтеуімен
емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, сатып алушы, мердігер, банк және т.б.)
өз қалауы бойынша алады.
Олардың іскер серіктестерді қаншалықты дәл және қатесіз тандауымен
нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып,
оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады. Басқаша сөзбен
айтқанда, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметінің жетістіктері
басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі, нақтылығы,
шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдердің
қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып,
еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны
белгілі.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен
өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің
қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалауды объективті, ғылыми негіздеу
үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты талдау
негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік белсеңділігін
артыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін, басшылыққа нақты
ұсыныстар беруге болады.
Магистрлік жұмыстың бірінші бөлімі кәсіпорынның төлемқабілеттілігі,
несие қабілеттілігі және іскерлік белсенділігі көрсеткіштерімен
сипатталатын қаржылық жағдайды талдаудың түсінігін ашуға негізделген. Бұл
бөлім өзіне қаржылық жағдайды талдаудың мақсаттары, міндеттері және
қажеттілігі, қаржылық талдаудың ақпараттық негізі, әдістері мен тәсілдері
туралы ақпараттарды біріктіреді.
Жұмыстың екінші бөлімі Түркістан мақта ЖШС-нің қаржылық жағдайын,
оның ішінде нақты төлемқабілеттілік, несие қабілеттілік және іскерлік
белсенділік көрсеткіштерін талдауға және оның нәтижелері бойынша қорытынды
жасауға негізделген.
Жұмыстың үшінші бөлімі кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту бойынша
кәсіпорынның төлем қабілеттілігін, несие қабілеттілігін және іскерлік
белсенділігін жетілдіру бойынша іс-шаралар ұсынуға негізделген.
Ғылыми зерттелу дәрежесі. Жұмыстың теориялық базасы болып
К.Ш.Дүйсенбаевтің, М.С.Ержановтың, К.Т.Тайғашынованың, Б.А.Мархаеваның,
Б.С.Мырзалиевтің, Э.Т.Төлегеновтың, Ж.Г.Жұмағалиеваның, В.В.Ковалевтің,
А.Д. Шереметтің, Г.В.Савицкаяның еңбектері табылады.
Отандық талдау әдебиеттерінде қаржылық талдау мәселесі аз зерттелген,
сондықтан оның прогрессивті әдістері әзірше бізде ойдағыдай қолданыс таба
алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесі мен экономикалық
дамуына, ең ақырында еліміздің экономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бұл жұмыстың негізгі
мақсаты – кәсіпорынның қаржылық жағдайын, оның төлемқабілеттілігін, несие
қабілеттілігін және іскерлік белсенділігін талдау және оны жетілдіру
бойынша ұсыныстар әзірлеу, жетілдірудің негізгі бағыттары мен нақты
ұсыныстарын жасау және негіздеу.
Қойылған мақсаттарға сәйкес жұмыста келесідей міндеттер анықталған :
- кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау;
- кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін талдау;
- кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау
- қаржы менеджменті саласында алған білімімді қолдану;
-қарастырылып отырған мәселе бойынша статистикалық және заңнамалық
материалдарды жинақтау және өңдеу;
-жүргізілген талдау нәтижелері бойынша жетіспеушіліктерді анықтау және
оларды жою жолдарын ұсыну.
- кәсіпорын активтерінің өтімділігі мен төлем қабілеттілігін арттыру
жолдарын анықтау;
-кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын, іскерлік белсенділігін және
табыстылығын арттыру бойынша ұсыныстар жасау.
Зерттеудің пәні болып кәсіпорынның қаржылық жағдайының көрсеткіштері
ретінде төлемқабілеттілігін, несиеқабілеттілігін және іскерлік
белсенділігін талдау табылады.
Зерттеудің нысаны. Оңтүстік Қазақстан облысы Түркістан қаласында
орналасқан Түркістан мақта ЖШС.
Ғылыми зерттеудің теориялық - әдістемелік негіздері. Жалпы
зерттеудің теориялық - әдістемелік негізі ретінде отандық және шетелдік
ғалымдардың еңбектері, заңдылық актілер, Қазақстан Республикасы
Президентінің жарлықтары, Үкімет қаулылары, жалпы есепті ұйымдастыру
есебін реттейтін ҚР нормативтік және құқықтық актілері табылды.
Жұмыста зерттеудің келесідей жалпы ғылыми әдістері пайдаланылған :
аналитикалық, монографиялық, экономико-статистикалық, салыстырмалы талдау
әдісі және бухгалтерлік есеп әдістері.
Зерттеу жұмысының нормативтік-ақпараттық базасы. Зерттеу барысында
Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі агенттігі мен Оңтүстік
Қазақстан облысы Статистика жөніндегі басқармасының материалдары,
Түркістан мақта ЖШС-нің жылдық есептерінің мәліметтері, алғашқы есеп
құжаттары, синтетикалық және аналитикалық есеп регистрлері, бухгалтерлік
есептілік көрсеткіштері пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы келесіден тұрады :
- Кәсіпорынның қаржылық жағдайының көрсеткіштері ретінде төлем
қабілеттілік, несие қабілеттілік және іскерлік белсенділік мәселелеріне
және олардың теориялық концепцияларының дамуы мәселелеріне зерттеулер
жүргізілді;
- халықаралық стандарттар қағидаларын зерттеу негізінде, қазақстандық
есепті қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарымен үйлестіру
жағдайларымен кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауды жетілдіру жолдары
ұсынылған;
- кәсіпорынның қаржы-бәсекелестік қабілеттілігін талдаудың мақсаттарын
жалпы топтастыру мен талдаудың әдістері негізделген;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау бойынша оның қызметінің тиімділігін
сақтап тұру және кемшіліктерін жою бойынша іс- шаралар ұсынылды;
Қорғауға шығарылатын магистрлік диссертацияның ғылыми тұстары:
- кәсіпорын активтерінің өтімділігін арттыру бойынша ұсыныстар
- қаржылық тұрақтылықтың және іскерлік белсенділіктің көрсеткіштерін
ағымдағы деңгейде сақтау мәселесі
- кәсіпорын қызметінің рентабельділігін арттыру жолдары
Магистрлік диссертациялық жұмыстың зерттеу жоспарымен байланысы.
Магистрлік диссертация жұмысы Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университетінің ғылыми-зерттеу бағдарламаларына сәйкес Б-ҒТ-02-02-09
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есебін қаржылық есептің халықаралық
стандартына өтуді қамтамасыз ету бағытында орындалған.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеудің нәтижелерін жүзеге
асыру келесіге мүмкіндік береді :
- жедел басқару мен өндірістік қызметті ағымдағы жоспарлау мақсатында
кәсіпорында қаржылық талдаудың тиімді жүйесін құруға;
- кәсіпорынның өндірістік процесін басқару мақсаттарын шешуді қамтамасыз
ету мақсатында, өндірістік шығындарды дұрыс жасақтауға;
- қаржылық талдаудың тиімді жүйесін пайдаланудың негізінде нормативтік-
құқықтық ережелер мен ұйым ішіндегі ережелердің бұзылуын қысқартуға;
Магистрлік диссертация жұмысының нәтижелері жоғары оқу орындарының
ғылыми зерттеулері мен оқу процесінде Шаруашылық қызметін талдау,
Қаржылық есеп, Басқару есебі, Қаржылық талдау курстарын оқу барысында
пайдалана алады.
Жарияланған мақалалар. Диссертацияның негізгі материалдары жалпы
көлемі 0.62 баспа табақтан тұратын 2 ғылыми еңбектерде жарияланды. Оның
ішінде 1 мақала ҚР БҒМ бақылау комитетімен ұсынылған басылымдарда, 1 –
халықаралық конференция еңбектерінде.
Магистрлік диссертацияның көлемі мен құрылымы. Жұмыс компьютерлік
мәтіні 82 бетте баяндалды, кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қосымшалардан және 38 пайдаланылған әдебиеттен тұрады. Жұмыста 11 кесте
келтірілген.
1 Кәсіпорынның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасы ретінде
қаржылық жағдайын талдаудың теориялық негіздері.
1.1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мақсаты мен әдістері
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорыннын қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік
қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен
байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас
бұрын, "қаржылық жағдай" дегеніміз немесе "қаржылық жай-күй" дегеніміз не,
соны анықтап алған жөн. Соңғы жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл
ұғым әр түрлі түсіндіріледі. Профессор А.Д. Шеремет пен К.Ш.Дүйсенбаевтар
"Кәсіпорынның қаржы (активтер) жағдайы қаржыны тарату, пайдалану және оның
қалыптастыру көздерімен (меншіктік капитал және міндеттемелер, яғни
пассивтер) сипатталады" деп жазған[1,2].
Профессор Н.А Русак [3] бұл ұғымды былайша анықтайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен
сипатталады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстармен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады.
Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді.
В.М. Радионова мен М.А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы "қаржы
ресурстарының калаптасуымен, таратылуы және пайдалануымен көрсетіледі" деп
жазады [4].
М. Н. Крейнина [5], А.И. Ковалев және В.П. Привалов [6] қаржылық
жағдай ұғымын былайша түсіндіреді: ''Қаржылық жағдай - бұл қаржы
ресурстарының қолда барын, үлестіріліп таратылуы және пайдалануын
сипаттайтын көрсеткіштер жиынтығы".
Профессор И.Т. Балабанов "Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы,
бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни төлем
қабілеттілігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану, мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субъектілерінің
алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық
жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен
рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды
пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу" - деп жазады [7].
Кейбір ғалымдар осы ұғым бойынша өздерінің көзқарасын келесі сөздермен
баяндайды: "Кәсіпорынның қаржылық жағдайы - бұл бірқатар көрсеткіштермен
сипатталатын оның саулығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде
бағалау"[8].
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда (мысалы, еңбек
өнімділігі, қор қайтарымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік)
қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы
бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта
келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы
тиіс".
Біздің көзқарасымыз бойынша, сенімділік кәсіпорын жұмысының
үздіксіздігін және оның төлеу қабілеттілігін көрсетеді.
Осы берілген түсініктерге сүйене отырып, біз бұл ұғымды былай
анықтауды
ұсынамыз:
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі қар-
жылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі мен
өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін
көрсетеді.
Ал кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы нені білдіреді? Бұл сұрақ та ар-
найы оқулықтарда әр-түрлі түсіндіріледі. Бір авторлар қаржылық тұрақтылықты
"өз қаражаттарын шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс процесінде
үздіксіздігін қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы" деп түсіндіреді.
Қаржылық тұрақтылық - меншікті және қарыз қаражаттарының байланысы деп
жазады [9]. Енді біреулер "өз қаражаттары есебінен активтерге (негізгі
қорлар, материалдық емес активтер, айналым қаражаттары) жіберілген
қаражаттарды жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық
қарыздарға жол бермейтін және де өз міндеттемелерін уақтысында қайтаратын
шаруашылық субъектілері қаржылық тұрақты болып табылады" деп жазады [10].
Бұл ұғымды А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфуллин өте ықшам түрде анықтайды.
Олардың ойынша "Қаржылық тұрақтылық - бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар
жағдайы"[2.127б.].
В.М.Родионова мен М.А.Федотова бұл ұғымды келесідей түсіндіреді:
"Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән
айнасы - қаржылық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін
пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу үрдісінің
үздіксіздігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ қәсіпорынды кеңейтуге және
жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәсіпорынның қаржы ресурстық
жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының
негізгі бөлігі болып табылады". Осы еңбегінде бұл авторлар одан әрі мына
анықтаманы келтіреді.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы - бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын
деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай отырып,
табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы кәсіпорынның
дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы".
В.Г. Артеменко мен М.В. Беллендир бұл ұғымды былай түсіндіреді:
"Қаржылық тұрақтылық - бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол
ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай
жасайды[9].
Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс-шаруашылық қызметі
процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі
бөлігі болып табылады". Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең
алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының
қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді (жұмыс, қызмет)
өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері
мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы
басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар
кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін барлық есеп айырысулар мен барлық
міндеггемелерді орындағаннан кейін, осы кәсіпорында өндірісті дамытуға,
оның материалдық-техникалық базасын жаңартуға және де әлеу-меттік климатты
жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс алуы қажет.
Бірақ, біз олардын кейінгі шешімдерімен келісе алмаймыз. "Қаржылық
тұрақтылықтың мәні - қаржы ресурстарын тиімді қалыптастыру, тарату және
пайдаланумен анықталады" - деп жазады В.Т.Артеменко мен
М.В.Беллендир[9].
Біздің ойымызша бұл ұғымды А.Д.Шеремет мен В.С.Сайфуллин дәлірек және
анығырақ түсіндіреді. Олар қаржылық тұрақтылықтың мәні — бұл қорлар мен
шығындардың қалыптасу көздерінен қамтамасыз етілуі - деп
түсіндіреді.
Э.А.Маркарьян мен Г.П.Герасименко да дәл осындай көзқараста [10].
"Кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есептесу мүмкіндігі" немесе "Сауда,
несие және басқа да төлем сипатындағы операциялардың нәтижесінде пайда
болатын кәсіпорынның төлем міндеттемелерін уақтылы және толық орындау
мүмкіндігін көрсететін телем қабілеттілігі, қаржылық тұрақтылықтың сыртқы
көрінісі болып табылады". Кәсіпорынның жұмысы нарық жағдайына өтумен бірге
оның қаржылық жағдайы және оны сауықтыру жолдарын іздеу жөніндегі сұрақтар
да шиелінісе түсті.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді, оларды В.М. Радионова және М.А.Федотова келесідей түрлерге
жіктейді:
1)пайда болу орнына байланысты - ішкі және сыртқы;
2) нәтижесінің маңыздылығына байланысты - негізгі және негізгі емес;
3)құрылысы бойынша - қарапайым және күрделі;
4) әрекет ету уақыты бойынша - тұрақты және
уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты
емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең
бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ, тұрақты
және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі –
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару
өнері - кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын
қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі - бұл қаржы
ресурстарының құрамы (мен құрлымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып
табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар үлкен әсерін тигізеді.
Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса, оның
қаржылық мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге
қаржылық тәуекелділік те өседі - яғни кәсіпорын өз кредиторларымен
уақытында есептесе ала ма, жоқ па? - деген қауіп туады. Және де бұл жерде
кәсіпорынның төлеу қабілеттілігінің қаржылық кепілінің бір түрі ретінде
резервтерге үлкен рөл берілген.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге
болады:
- кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
- шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
- төленген жарғылық капиталдьщ мөлшері;
- шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
- қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы мүлік
пен қаржы ресурстарының жағдайы;
- кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және несие
саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы
экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және тағы басқалар) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер
етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу -
жақсы қаржылық жағдайдың бірден-бір шарты болып табылады. Әрине,
акционерлер өз жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді
ұқыпты төлейтін қаржылық тұрақты "кәсіпорындарға салады. Инвестициялық
тартымдылығы болуы үшін, тек бүгінгі күні ғана емес, болашақта да
кәсіпорынның қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс. Сондай-
ақ, бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір пайызбен алғысы
келетін, ал заем мерзімі біткен уақытта облигация құнын толық өтеуді
талап ететін облигация иелеріне де қатысты. Кез келген коммерциялық
кәсіпорын сияқты банктер де өз несиелерімен тәуекел ете отырып несие
алушының өз қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру
туралы шешім қабылдай отырып, кез келген банк өз клиентінің қаржылық
жағдайын және бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді. Басқаша айтқанда,
кәсіпорынның қаржылық жағдайы банктер осы кәсіпорынға несие беру орынды ма,
жоқ па, ал бұл сұрақты дұрыс шешкен жағдайда - қандай пайызбен және қанша
мерзімге деген сұрақтарды шешудегі негізгі белгі болып табылады.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғары
кәсіпорындармен келісім-шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы
органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғанын
қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уакытылы және толық төлей
алады.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің
және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экокомикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың ең
жақсы тәсілі, бұл-талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және
осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәспорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызмет
атқарады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарды деген сұраққа жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейінгі
уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарды. Қаржы ресурстары
жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де кәсіпорынның дамуына
байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады,
себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның төлеу қабілетінің
жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының болмауына, ал көп болуы
дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және резервтермен кәсіпорын
шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндеті) келесілер болып табылады:
- қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
- активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті
зерттеу; - айналым капиталының көлемін, оның өсуін
(кемуін) және ағымдағы міндеттемелермен арақатынасын
анықтау;
- қаржы есептік және несие ережесін сақтау;
- кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын
зерттеу;
- ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш
және қорлар
есебі;
- баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу
қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін
анықтау;
- кәсіпорын табыстылығын бағалау;
- кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп
шығару;
- кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімді
болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның, шаруашылық қызметін талдаудың
қор ытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды:
жабдықтау, өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік
және қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның
осы қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен
құрамына өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының
жүйелі түрде түсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібін
сақтауға, меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың
рационалдылығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында
қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің
қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе оның
өндірістік-сату көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын
төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына, алдын ала
қарасты-рылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге
сәй-кестігіне және оны бір қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты
болады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның қаржылық
ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Өндіріс процесінде өнім
сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша
қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның
төлеу қабілеті төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша қаражаттарының
болмауы материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс
процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін. Шығындар
көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады. Олардың
тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін сақтай
отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз
жұмсайды. Және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының
өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың
мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы
қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады. Еңбек және материалдық
ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнында, содан соң табыста
талдап қорытылады.
Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі кәсіпорының өзіндік қаражаттарының
көлемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық жағдайында елеулі көрініс
табады.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз
етеді.
Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан
бастаған жөн және оған мыналар жатады:
- кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;
- кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және құрылымдық
динамикасынталдау;
- кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
- баланс өтімділігін талдау;
- кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау.
Қаржылық жағдайды талдау әдістері. Нарықтық қатынастың қалыптасуы
шаруашылық қызметін біртұтас кешенді талдауды ішкі (басқару) және сыртқы
(қаржылық талдау) талдау деп бөлуді қажет етіп отыр. Талдаудың бұл
түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі ақпараттық көздері бар.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
Акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай-ақ сақтандыру ұйымдары
мен үкімет органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның қаржылық жағдайы
және есепті кезеңдегі шаруашылық кызметінің нәтижесімен таныстыру үшін
қаржылық газеттер мен бюллетендерде, арнайы анықтамаларда басылып шығатын
қаржылық есеп беру. Сонымен қатар көбіне, есепте субъектінің шаруашылық
қызметін динамикада бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның алдыңғы
кезеңдегі жағдайын болжауға мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың
мәліметтерін жариялайды. Есеп берудің екінші түрі - басқару талдауы, бұл
кәсіпорын шығаратын өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері
туралы, сондай-ақ сапасының төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс
шығарылып, өтпей қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң
құпияландырылған, басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады. Ішкі есеп
берудің ішіндегі жауапкершілік орталықтары мен пайда болу орындары бойынша
шығындар сияқты жеке бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін сипаттайтын маңызды
есеп түрлері болады. Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу
деңгейін анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс
істейтінін көруге мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір
иесіздікті жояды. Ішкі талдау басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық
есеп негізінде жүргізіледі. Бүгінгі таңдағы нарыққа өту кезеңінде
кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда жаңа амалдар
қажет.
Соңғы кездері мерзімді баспасөздерде, сондай-ақ жеке басылымдарда
қаржылық талдауды жүргізу бойынша бірқатар әдістемелік ұсыныстар жарық
көрді.
Бұл еңбектің авторлары кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оның
жекелей көрсеткіштерін талдаудың әр түрлі әдістемелерін ұсынып отыр. Бұл
әдістемелердің көпшілігінде олардың маңызды ерекшелігі болып табылатын,
кәсіпорынның қаржылық жағдайының біздің отандық тәжірибеде қолданылмаған
жаңа көрсеткіштерінің жүйесін толық талдауда.
Ондаған жылдар бойы барлық басқару деңгейлерінде және кәсіпорынның
өзінде пайдаланып келген қаржылық жағдайды талдаудың қалыптасқан әдісінің,
шаруашылық жүргізудің әкімшілік жүйесінің жұмыс істеу жағдайында және
негізінен орталықтандырылған көздерден қаржыландырылатын мемлекеттік меншік
үшін, сондай-ақ уақытша тартылған қаражаттарды (тұрақты пассивтер), айналым
қаражаттарын және басқаларды мөлшерлеу мақсатында қолданылғаны түсінікті.
Бұл жағдайлар шаруашылық жүргізудің тиімділігіне бағытталған басқарушылық
шешімдерді қабылдауда кәсіпорынның дербестігін тежеп отырады және нарықтық
қатынастар және кәсіпшілік қызметпен мүлдем үйлеспейді. Бұрынғы қолданылып
келген талдау әдістемесінде әр түрлі баптардың мәндерін, баланс бөлімі мен
топтарының жиындарын олардың мөлшерлік көлемдерімен салыстыру, мөлшерден
ауытқуын зерттеу, бұл ауытқулардың кәсіпорынның қаржылық жағдайының
тұрақтылығына қалай әсер етуін зерттеу шешуші рөл атқарды.
Жаңа қаржылық есептің маңызды ерекшеліктерінің бірі - онда жоспарлық
көрсеткіштер мен нормативтердің жоқтығы болып табылады[11].
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде
көптеген параметрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік
сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде сарқынды өзгеріп
отыратын нарықтық коньюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға
ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен
тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану
кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар,
коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған номативтерден ауытқуды талдау,
кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие
болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі
бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі
контра-генттерінің, меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген
кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау
әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау
мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы
пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшін де
қажет.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
1) көлденең талдау;
2) тікелей талдау;
3) трендтік талдау;
4) салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау;
6) қаржылық коэффициенттер
әдісі.
Көлденең (уақытша) талдау - есеп берудің әрбір позициясын өткен
кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік
есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға
мүмкіндік береді.
Тікелей (кұрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнын-дағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.
Тікелей және көлденең талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады.
Сондықтан да есептік бухгалтер үлгі құрылымы секілді оның жеке
көрсеткіштерінің динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі
жасайды.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бір қатар өткен кезендермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің көмегімен
болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, одан кейін
перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған
әдісі әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып
табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреу бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке қатынас
ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициентерді есептеу баланстың жеке
баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар
кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база
болып табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын
құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара
математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы
оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл – қатынастарды талдаудың ең
қиын аспектісі, себебі ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы
факторларын білуді талап етеді, мысалы, саладағы жалпы экономикалық
жағдайлар, кәсіпорын басшылығының саясаты және басқалар.
Қатынастарды үлкен байыптылықпен талдау қажет, өйткені тек бір ғана
фактор алымына да, бөліміне де әсер етуі мүмкін. Негізінен қатынас деңгейі
өткен кезеңдегі, теориялық дәлелденген салалық қатынаспен салыстырылады.
Қатынасты талдау болашаққа бейімделуі тиіс.
Қатынасты талдаудың ролін асыра бағалаудың да қажеті жоқ, себебі
олардың әмбебап мәні болмайды және диагностика үшін индикатор болып
табылмайды. Әлдеқайда тереңдетілген талдау, қатынас негізінде жасалған
шешімдерді әрқашан қолдай бермейді, себебі олардың деңгейіне келесілер әсер
етеді, жекелеген кәсіпорындардың ерекшіліктері орташа салалық мәліметер.
Сондай-ақ, өткен жылдардағы нақты қол жеткізілген деңгейдің қолайсыз
болуы немесе оның сол өткен жылдар жағдайы үшін қолайлы болып, бірақ
қазіргі және болашақтағы жағдайлар талаптарына сәйкес келмеуі әсер
етеді.
Қаржылық талдауды салыстырмалы көрсеткіштер негізінде жүргізудің
шетелдік тәжірибесін механикалық түрде көшіріп алу, көп жағдайда тиімсіз,
себебі бұл жағдайда біздің кәсіпорындардың өз ерекшеліктеріне назар
аударылмайды. Нәтижесінде бір көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы туралы
берілген кеңестер кейбір кезде расталмайды. Дегенмен, қаржылық жағдайды
талдау барысында салыстырмалы көрсеткіштерді зерттеу қажет болады, себебі
ол болып жатқан жағдайларды түсінуге және де оларды тек ағымдағы мезетте
ғана емес, сонымен қатар болашақта да дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.
Әлдеқайда кең таралған және зерттелген көрсеткіштерге мыналар жатады:
өтімділік, қаржылық тұрақтылық, табыстылық және іскерлік белсенділік.
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау - бұл фирмалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ
берілген фирманың керсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып
тыбалады.
Факторлық талдау - бұл жекелеген факторлардың (себептердің) қорытынды
көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе
реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау
қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде - тура, ал
оның жеке элементтерін жалпы қорытынды керсеткішке біріктіргенде ол - кері
(синтез) болуы мүмкін.
Жоғарыда керсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда
экономикалық (элиминирлеу, баланстық үйлесу және тағы басқа), сондай-ақ
экономикалық және математикалық статистиканың (топтау, орташа және
салыстырмалы шама, графиктік және иңдекстік әдістер, корреляция, регрессия
және тағы басқа) дәстүрлі тәсілдері қолданылады. Белгілі бір экономикалық
ғылым шегінде жасалған түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдалану
кәсіпорынның қаржылық жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық
субъектісінің қаржылық тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға
байланысты ұсыныстарды дайындауға мүмкіндік береді.
Айта кеткен жөн, кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізудің
дәйектілігі жөніндегі басылып шығарылған әдістемелік зерттеулердегі
авторлардың ұсыныстары оқырмандардың назарын
аударады.
Жалпы редакциясын В.И.Стражева басқарған, Беларусь Республикасының
Мемлекттік экономикалық университетінің авторлар ұжымы кәсіпорынның
қаржылық жағдайын талдауды алдымен оның активтері мен пассивтерін талдаудан
бастау ұсынылады, содан кейін кәсіпорынның төлеу қабілеті мен қаржылық
тұрақтылығын, сондай-ақ активтердің қайтарымдылығын талдауға және оның
қаржы жағдайын қысқа мерзімді болжауға кеңес беріледі [12].
О.В.Ефимов өзінің "Қаржылық жағдайды қалай талдау керек" деген
еңбегінде талдау әдістемесін, әрбір шаруашылық жүргізушінің маңызды
міндетінің бірі болып табылатын және де кәсіпорынның төлеу қабілеті мен
өтімділігіне қосымша баға беруге мүмкіндік беретін мүліктік массаның
кұрылымын бағалаудан бастайды[13].
И.М.Лоханина мен 3.К.Золкина алдымен есеп беруді құрастырудың сапасын
тексереді, содан кейін оны оқуды жүргізіп, соның негізінде кәсіпорынның
қаржы жағдайын бағалайды, одан кейін кәсіпорынның мүліктік жағдайына және
оның қалыптасу көздеріне, қаржылық дербестігіне және талдау қабілеттігіне
тереңдетілген талдау жасайды[14].
Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдаудың соңғы (ерекше) әдістемесін
А.Д.Шеремет пен Р.С.Сайфулин ұсынады. Ол талдаудың келесі бөліктерінен
қаржылық жағдайдың жалпы бағасы және есепті кезеңдегі оның өзгерісі;
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау; баланс өтімділігін талдау;
кәсіпорынның іскерлік белсенділігін және төлеу қабілетін талдау.
Қаржылық жағдайды және оның есепті кезеңде өзгерісін салыстырмалы
аналитикалық баланс-нетто бойынша бағалау, сондай-ақ қаржылық тұрақтылықты
абсолюттік көрсеткіштерін талдау, олардың ойынша кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдаудың басқа бөліктерін дамытуға тиісті оның негізгі бастапқы
пунктін құрайды. Баланс өтімділігін талдау, тұрақтылықты талдаудан туындап,
ағымдағы төлеу қабілеттілігін бағалап, болашақтағы төлем қабілеті мен
қаржылық тепе-теңдіктің сақталу мүмкіндігі туралы қорытынды жасауға тиіс.
В.А. Андреев [15] және В.В. Ковалев [16] кәсіпорынның қаржы жағдайын
бағалауға байланысты жұмысты екі модульді құрылым түрінде ұйымдастыруды
ұсынады: экспресс-талдау және тереңдетіп талдау. Экспресс-талдаудың негізгі
мақсаты - бұл шаруашылық субъектісінің даму динамикасын және қаржылық
жағдайын бағалау болып табылады. Оның шеңберінде қойылған мақсатқа көрнекті
және жай қол жеткізуге мүмкіндік беретін негізгі көрсеткіштердің аздаған
санының динамикасына есеп, бақылау және талдау жүргізіледі.
Тереңдетіліп нақтыланған талдау экспресс-талдаудың бөлек тәртібін
кеңейтеді, толықтырады және дәлелдейді. Оның мақсаты - шаруашылық
субъектісінің қаржылық жағдайы туралы, оның өткен есепті кезеңде қызметінің
нәтижесі, сондай-ақ кәсіпорының болашақтағы даму мүмкіндіктеріне соңғы
толық баға беру болып табылады. Осыған байланысты нақтылау дәрежесі
аудитордың өзінің ықыласына байланысты. Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы
жағдайын талдауда аудиторлық түрлі әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі
бар. Оларды ұтымды пайдаланып, осы талдауды жүргізудің дәйектілігіне
байланысты дұрыс әдісті таңдай отырып, аудитор қаржылық жағдайға терең, жан-
жақты әрі кешенді талдау жүргізе алады, сондай-ақ объективті және анық баға
береді, қаржылы-тұрақтылықтың нығаюы мен кәсіпорынның табыстылығының өсуі
жөнінде ұсыныстар дайындайды.
1.2. Қаржылық жағдайды талдаудың ақпараттық негізі.
Кәсіпорындардағы қаржы қызметінің ойдағыдай барысы алға қойған
мақсатқа, жоспарланған көрсеткіштерге қол жеткізуге қажетті жағдай жасайды,
кәсіпорынның өндірістік қызметінің үздіксіздігі қаржылық жағдай қалыпты
тұрақтылығын қамтамасыз етеді, ал бұлар кәсіпорынның төлем қабілетіне
кепілдік береді.
Алайда субъектілердің қаржылық есебін пайдаланушылар мүдделерінің
айырмашылықтарына қарамастан, субъектінің өмір сүруінің басты шарты – оның
қызметіне қажетті капиталдың жеткіліктілігі болып табылады. Сондықтан
капитал иелері мен басқа да инвесторлар есептен алатын ақпаратқа
қанағаттануға тиісті мұндай жағдай ақпарат падаланушыларға ортақ сипат. Осы
талапқа жауап беретін қаржылық есеп жалпы мақсаты есеп деп аталады, ал
барлық тұтынушыларға арналған, бұлар үшін қаржылық есеп шаруашылық
жүргізуші субъект туралы ақпаратты негізгі көзі қызметін атқарады. Алайда,
тұтас алғанда есеп беру тұғырнамасы сыртқы тұтынушылардың жалпы қажетіне
қатысты және ол бұрын өз капиталын субъектінің қарамағына бергендердің
мүдделерін қорғауға бағытталады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық
есеп беру болып
табылады.
ҚР Қаржы министрінің 2005 22 желтоқсандағы №427 "Қаржылық есептілік
нысандарын бекіту туралы" бұйрығына сәйкес қаржылық есеп беруге мыналар
жатады:
1)бухгалтерлік
баланс;
2) кірістер мен шығыстар туралы есеп беру;
3) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.
4)меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп.
Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық есеп
беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен
толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме
хатта, берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстап
отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да
ақпараттар жазылуы тиіс. Мысалы, оған: субъектіге әсер етуші тәуекел мен
белгісіздік туралы, қаржылық есепте жазылған міндеттемелер туралы
түсініктерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық сегменттер, сомалық
ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға өзгерісінің әсері
туралы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат ретінде
қарастырылады.
Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп стандартында
анықталған жеңілдетілген түрде толтырып, көрсетуге рұқсат етіледі. Бұл егер
де төмендегі көрсетілген 3 шарттың кез келген екеуі орындалғанда ғана
(соңғы 2 қаржылық жыл үшін) маңызға ие болады:
1) зейнетақыны, жәрдем ақша және басқа әлеуметтік төлемдерді есептеу,
сондай-ақ жылдық табыс ҚР заңымен көрсетілген 10000 есе есептік
көрсеткіштен аспайды;
2) қаржылық жыл бойы қызметкерлердің орташа саны 50-ден
аспайды;
3) активтердің жалпы құны 60000 еселік есептік көрсеткіштен аспайды.
Қазіргі кезде бізде қолданылып жүрген отандық қаржылық есеп негізі
халықаралық есеп стандартының талаптарына сай келеді, себебі ҚР-да соңғы
жылдары бухгалтерлік есепті халықаралық тәжірибеге бейімдей отырып
реформалау процесі белсенді жүргізілді, ол біріншіден, негізін құраушы
нарықтық қатынастар болып табылатын жаңа экономикалық жүйенің
қалыптасуымен, екіншіден, біздің еліміздің әлемдік экономикалық кеңістікке
кіруімен байланысты.
ҚР-да бухгалтерлік есепті реформалау процесі барысында есеп беруді
құру мақсаттарына жаңа көзқарастар пайда болды және оның бағыты өзгерді.
Қаржылық есептің мақсаты - бухгалтерлік есепті №1 Қаржылық есептілікті
ұсыну деген стандартында көрсетілгендей, бұл қолданушыны заңды тұлғаның
қаржылық жағдайы және оның қызметінің нәтижелері мен есепті кезеңдегі
қаржылық жағдайында болған өзгерістер туралы пайдалы, маңызды әрі дәл
ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады[18]. Қаржылық есеп негізінен
өтелген жағдайлардың қаржылық нәтижелерін және де кәсіпорын үшін
инвестициялық шешімдер мен несие беру бойынша шешімдерді шешу үшін, сондай-
ақ субъектінің болашақтағы ақша ағымдарын және осы субъектіге сеніп
тапсырылған ресурстар мен басқарушы органдардың жұмыстарымен байланысты
ресурстар мен міндеттемелерді бағалау үшін қажетті пайдалы ақпараттарды
сипаттайды. Алайда қаржылық есеп қолданушыларға экономикалық шешімдерді
қабылдау үшін қажетті барлық ақпараттарды қамтымайды. Қаржы есебін
пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық шешімдер субъектінің ақша
қаражаттарын айналдыру мүмкіндігін бағалауды, сондай-ақ оларды айналдыру
уақытын есептеу және нәтижеге сенімді болуын талап етеді. Бұл нәтижесінде,
субъектінің өз жұмысшыларына және жабдықтаушыларына ақы төлеу, пайызды
төлеу, несиені қайтару және табысты тарату қабілетін анықтайды. Егер де
қолданушылар тек қана субъектінің қаржылық жағдайын, қызметін және оның
өткен есепті мерзімдегі қаржылық есебінің өзгерісін сипаттайтын
ақпараттармен емес, сонымен қатар барлық қажетті ақпараттармен жабдықталған
болса, онда олар, яғни қолданушылар ақша қаражаттарының айналдыру
мүмкіндігін одан да жақсы бағалайды. Бірақ коммерциялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz