Жеке адамға қарсы қылмыстардың қылмыстық құқықтық сипаттамасы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I . Тарау. Жеке адамға қарсы қылмыстардың
қылмыстық құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1. Жеке адамға қарсы қылмыстардың жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Өмірге қарсы қылмыстың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.3. Денсаулыққа қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
1.4. Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... ... .40
1.5.Жеке адамның ар.намысына және адамгершілігіне
қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
1.6. Жыныстық қылмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ІІ.Тарау. Жеке тұлғаға қарсы қылмыстардың алдын алудың
өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
2.1. Адамның жүріс.тұрысын түзеудің теориялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
2.2. Тергеушінің түзеу мекемелеріндегі қылмыстылықтың
алдын алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
2.3. Шартты түрде соттау қылмыстылықтың алдын
алудың шарасы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
2.4. Бас бостандығынан айыру орындарынан шыққан тұлғаларға
әкімшілік қадағалау қылмыстылықтың алдын алудың бір шарасы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
2.5. Жеке адамдарға қарсы рецидивті қылмыстылықтың
алдын алудың мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
I . Тарау. Жеке адамға қарсы қылмыстардың
қылмыстық құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1. Жеке адамға қарсы қылмыстардың жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Өмірге қарсы қылмыстың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.3. Денсаулыққа қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
1.4. Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... ... .40
1.5.Жеке адамның ар.намысына және адамгершілігіне
қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
1.6. Жыныстық қылмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ІІ.Тарау. Жеке тұлғаға қарсы қылмыстардың алдын алудың
өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
2.1. Адамның жүріс.тұрысын түзеудің теориялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
2.2. Тергеушінің түзеу мекемелеріндегі қылмыстылықтың
алдын алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
2.3. Шартты түрде соттау қылмыстылықтың алдын
алудың шарасы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
2.4. Бас бостандығынан айыру орындарынан шыққан тұлғаларға
әкімшілік қадағалау қылмыстылықтың алдын алудың бір шарасы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
2.5. Жеке адамдарға қарсы рецидивті қылмыстылықтың
алдын алудың мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Адам - қоғамның негізі. Адам болмаса, адамның құқықтары мен бостандықтары қадірленбесе, аяққа тапталса, онда қоғам өмір сүрмейді немесе оны адамзат қоғамы деп атау мүмкін болмайды. Жеке адам қоғамда өмір сүргендіктен және ең бастысы оған "адам" деп ат қойғандықтан, қоғамның ережелерін сақтауы тиіс және "адам" деген атқа лайықты болуы тиіс. Адам қоғамның жэне болашақтың негізі болғандықтан, адамның өмірі мен денсаулығы бірінші орынға қойылады. Адамзат әлі идеалды дәрежеге жетпегендіктен оның әрекеттерінде қателіктер кездеседі.
Олар қоғамға қауіпті әрекет жасайды. Басқа адамдарды қылмысқа итермелейді немесе өзі байқамай адамды қылмыскер етіп тәрбиелеуі мүмкін. Біздің міндетіміз бұған жол бермеу, құқық бұзушылықтың алдын алу, адамды өркениеті қоғамның баласы етіп тәрбиелеу. Бұл мақсатқа жету үшін көптеген салалар өз үлестерін қосады. Соның ішіндегі саяси, әлеуметтік, экономикалық, құқықтық салаларды атап өтуге болады. Жеке адамдарға қарсы қылмыстарды зерттегенде ең алдымен олардың алдын алу, мұндай қылмыстарды болдырмау жолдарын қарастырған дұрыс. Ал, қылмыс жасалып қойса, оны қылмыстық заңдармен дұрыс саралап, әділ жаза тағайындау аса маңызды. Ол үшін жеке тұлғаларға қарсы қылмыстардың қатарына қандай іс-әрекеттер жататындығын, олардың құрамын, белгілерін білуіміз қажет. Оларды басқа қоғамға қауіпті іс-әрекеттереден айырып дұрыс саралау керек. Осыларды толық зерттеп болғаннан кейін ғана олармен күресудің жолдарын, тиімді тәсілдерін және алдын алу шараларын ойластырып, қарастыруға болады. Менің еңбегім міне осы мәселелерге арналған.
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы қорғалады. Қазақстан Республикасының конституциясының ІІ-бөлімі осы мәселеге тікелей арналған. Конституциясының I-бабында "ең қымбат қазына - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары", - деп жарияланған. Осыған орай Қазақстан Республикасының барлық құқық салалары, оның ішінде Қылмыстық құқықта адамды қорғауды өзінің міндеті деп санайды. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 2-бабында адам мен азаматтың құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау ең басты міндет ретінде көрініс тапқан. Қазақстан Республикасының барлық заңдары жеке адамды қорғауға, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға әр уақытта артықшылықтар береді. Сондықтан да Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің бірінші тарауы жеке адамға қарсы қылмыстарға арналған. Осы тарауға кіретін барлық қылмыстардың топтық объектісі жеке адамның дұрыс іс-қызметін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып табылдаы. Тікелей объектілерінің ерекшеліктеріне қарай жеке адамға қарсы қылмыстар мынадай түрлерге бөлінеді: өмірге қарсы қылмыстар; адам өлтіру (96-6.); жаңа туған сәбиді анасының өлтіруі (97-6.); жан күйзелісі жағдайында болған адам өлтіру (98-6.); қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру (99-6.); қылмыс жасаған адамды ұстау үшін қажетті шаралардың шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру (100-6.); абайсызда кісі өлтіру (101-6.); өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу (102-6.).
Олар қоғамға қауіпті әрекет жасайды. Басқа адамдарды қылмысқа итермелейді немесе өзі байқамай адамды қылмыскер етіп тәрбиелеуі мүмкін. Біздің міндетіміз бұған жол бермеу, құқық бұзушылықтың алдын алу, адамды өркениеті қоғамның баласы етіп тәрбиелеу. Бұл мақсатқа жету үшін көптеген салалар өз үлестерін қосады. Соның ішіндегі саяси, әлеуметтік, экономикалық, құқықтық салаларды атап өтуге болады. Жеке адамдарға қарсы қылмыстарды зерттегенде ең алдымен олардың алдын алу, мұндай қылмыстарды болдырмау жолдарын қарастырған дұрыс. Ал, қылмыс жасалып қойса, оны қылмыстық заңдармен дұрыс саралап, әділ жаза тағайындау аса маңызды. Ол үшін жеке тұлғаларға қарсы қылмыстардың қатарына қандай іс-әрекеттер жататындығын, олардың құрамын, белгілерін білуіміз қажет. Оларды басқа қоғамға қауіпті іс-әрекеттереден айырып дұрыс саралау керек. Осыларды толық зерттеп болғаннан кейін ғана олармен күресудің жолдарын, тиімді тәсілдерін және алдын алу шараларын ойластырып, қарастыруға болады. Менің еңбегім міне осы мәселелерге арналған.
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы қорғалады. Қазақстан Республикасының конституциясының ІІ-бөлімі осы мәселеге тікелей арналған. Конституциясының I-бабында "ең қымбат қазына - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары", - деп жарияланған. Осыған орай Қазақстан Республикасының барлық құқық салалары, оның ішінде Қылмыстық құқықта адамды қорғауды өзінің міндеті деп санайды. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 2-бабында адам мен азаматтың құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау ең басты міндет ретінде көрініс тапқан. Қазақстан Республикасының барлық заңдары жеке адамды қорғауға, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға әр уақытта артықшылықтар береді. Сондықтан да Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің бірінші тарауы жеке адамға қарсы қылмыстарға арналған. Осы тарауға кіретін барлық қылмыстардың топтық объектісі жеке адамның дұрыс іс-қызметін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып табылдаы. Тікелей объектілерінің ерекшеліктеріне қарай жеке адамға қарсы қылмыстар мынадай түрлерге бөлінеді: өмірге қарсы қылмыстар; адам өлтіру (96-6.); жаңа туған сәбиді анасының өлтіруі (97-6.); жан күйзелісі жағдайында болған адам өлтіру (98-6.); қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру (99-6.); қылмыс жасаған адамды ұстау үшін қажетті шаралардың шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру (100-6.); абайсызда кісі өлтіру (101-6.); өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу (102-6.).
Қолданылған нормативтік актілер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жыл.
2. "Қылмыстылықпен күрес мәселесі бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы!" ҚР заңы 5 шілде 2000 жыл.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 16 шілде 1997 жыл.
4. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының "Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін жауапкершілікті көздейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы" 1994 жылғы 23-желтоқсандағы 7 қаулысы.
5. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының "Әйел зорлағаны үшін жауапкершілікті белгілейтін Заңдарды соттардың тәжірибесі туралы" 1993 жылдың 23-сәуіріндегі 1 қаулысы.
Қолданылган әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне түсінік.
Алматы,2001.
3. А.Н.Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Алматы, 2000.
3. Бородин С. Ответственность за убийство: квалификация и наказания по
российскому праву. Москва, 1994.
4. Загородин Н.И. Преступления против жизни по советскому уголовному
праву. Москва, 1961.
5. Читлов Д.С. Охрана здоровья граждан от тяжких насильственных
посягательств: уголовно-правовые и криминалогическис исследования.
Саратов, 1974.
6. 3аң №8, 2002, 43 б. 7. 3аң №5-6, 2000, 96. 8.Ақиқат 1999 №9, 10, 186.
9. Егеменді Қазақстан 31 қазан 2000.
10. Егеменді Қазақстан 14 шілде 2001.
11. Актуальные проблемы борьбы с преступностью. Сборник научных
трудов. Ташкент, 1983.
12. Актуальные вопросы с преступностью. Под ред. В.Д.Филимонова
Томск. 1990.
13. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан, Алматы,
1999.
14. Саркисов Г.С., Красиков Ю.А. Ответственность за преступления
против жизни здоровья, свобода и достоинство личности. Ереван, 1990.
15. Ткаченко В.И. Квалификация преступлений против личности. Москва,
1981.
16. Чечель Г.И. Жестокий способ совершенствования преступлсния против
личности. Начальник. 1992.
17. Совершенствование мер борьбы с преступностью и ее профилактика.
Сборник научных трудов. Ташкент, 1989.
18. Вопросы повышения эффективности борьбы с преступностыо.
Редактор: проф. А.Л.Ременсон. Томск, 1980.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жыл.
2. "Қылмыстылықпен күрес мәселесі бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы!" ҚР заңы 5 шілде 2000 жыл.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 16 шілде 1997 жыл.
4. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының "Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін жауапкершілікті көздейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы" 1994 жылғы 23-желтоқсандағы 7 қаулысы.
5. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының "Әйел зорлағаны үшін жауапкершілікті белгілейтін Заңдарды соттардың тәжірибесі туралы" 1993 жылдың 23-сәуіріндегі 1 қаулысы.
Қолданылган әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне түсінік.
Алматы,2001.
3. А.Н.Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Алматы, 2000.
3. Бородин С. Ответственность за убийство: квалификация и наказания по
российскому праву. Москва, 1994.
4. Загородин Н.И. Преступления против жизни по советскому уголовному
праву. Москва, 1961.
5. Читлов Д.С. Охрана здоровья граждан от тяжких насильственных
посягательств: уголовно-правовые и криминалогическис исследования.
Саратов, 1974.
6. 3аң №8, 2002, 43 б. 7. 3аң №5-6, 2000, 96. 8.Ақиқат 1999 №9, 10, 186.
9. Егеменді Қазақстан 31 қазан 2000.
10. Егеменді Қазақстан 14 шілде 2001.
11. Актуальные проблемы борьбы с преступностью. Сборник научных
трудов. Ташкент, 1983.
12. Актуальные вопросы с преступностью. Под ред. В.Д.Филимонова
Томск. 1990.
13. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан, Алматы,
1999.
14. Саркисов Г.С., Красиков Ю.А. Ответственность за преступления
против жизни здоровья, свобода и достоинство личности. Ереван, 1990.
15. Ткаченко В.И. Квалификация преступлений против личности. Москва,
1981.
16. Чечель Г.И. Жестокий способ совершенствования преступлсния против
личности. Начальник. 1992.
17. Совершенствование мер борьбы с преступностью и ее профилактика.
Сборник научных трудов. Ташкент, 1989.
18. Вопросы повышения эффективности борьбы с преступностыо.
Редактор: проф. А.Л.Ременсон. Томск, 1980.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
М а з м ұ н ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I - Тарау. Жеке адамға қарсы қылмыстардың
қылмыстық құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1. Жеке адамға қарсы қылмыстардың жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..5
1.2. Өмірге қарсы қылмыстың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.3. Денсаулыққа қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .21
1.4. Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... ... .40
1.5.Жеке адамның ар-намысына және адамгершілігіне
қарсы
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
1.6. Жыныстық қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ІІ-Тарау. Жеке тұлғаға қарсы қылмыстардың алдын алудың
өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.54
2.1. Адамның жүріс-тұрысын түзеудің теориялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..54
2.2. Тергеушінің түзеу мекемелеріндегі қылмыстылықтың
алдын
алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
55
2.3. Шартты түрде соттау қылмыстылықтың алдын
алудың шарасы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
2.4. Бас бостандығынан айыру орындарынан шыққан тұлғаларға
әкімшілік қадағалау қылмыстылықтың алдын алудың бір шарасы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
2.5. Жеке адамдарға қарсы рецидивті қылмыстылықтың
алдын алудың
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
... ... ... .63
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Кіріспе
Адам - қоғамның негізі. Адам болмаса, адамның құқықтары мен
бостандықтары қадірленбесе, аяққа тапталса, онда қоғам өмір сүрмейді немесе
оны адамзат қоғамы деп атау мүмкін болмайды. Жеке адам қоғамда өмір
сүргендіктен және ең бастысы оған "адам" деп ат қойғандықтан, қоғамның
ережелерін сақтауы тиіс және "адам" деген атқа лайықты болуы тиіс. Адам
қоғамның жэне болашақтың негізі болғандықтан, адамның өмірі мен денсаулығы
бірінші орынға қойылады. Адамзат әлі идеалды дәрежеге жетпегендіктен оның
әрекеттерінде қателіктер кездеседі.
Олар қоғамға қауіпті әрекет жасайды. Басқа адамдарды қылмысқа
итермелейді немесе өзі байқамай адамды қылмыскер етіп тәрбиелеуі мүмкін.
Біздің міндетіміз бұған жол бермеу, құқық бұзушылықтың алдын алу, адамды
өркениеті қоғамның баласы етіп тәрбиелеу. Бұл мақсатқа жету үшін көптеген
салалар өз үлестерін қосады. Соның ішіндегі саяси, әлеуметтік,
экономикалық, құқықтық салаларды атап өтуге болады. Жеке адамдарға қарсы
қылмыстарды зерттегенде ең алдымен олардың алдын алу, мұндай қылмыстарды
болдырмау жолдарын қарастырған дұрыс. Ал, қылмыс жасалып қойса, оны
қылмыстық заңдармен дұрыс саралап, әділ жаза тағайындау аса маңызды. Ол
үшін жеке тұлғаларға қарсы қылмыстардың қатарына қандай іс-әрекеттер
жататындығын, олардың құрамын, белгілерін білуіміз қажет. Оларды басқа
қоғамға қауіпті іс-әрекеттереден айырып дұрыс саралау керек. Осыларды толық
зерттеп болғаннан кейін ғана олармен күресудің жолдарын, тиімді тәсілдерін
және алдын алу шараларын ойластырып, қарастыруға болады. Менің еңбегім міне
осы мәселелерге арналған.
І-тарау. Жеке адамға қарсы қылмыстардың қылмыстық құқықтық
сипаттамасы
1.1. Жеке адамға қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы
қорғалады. Қазақстан Республикасының конституциясының ІІ-бөлімі осы
мәселеге тікелей арналған. Конституциясының I-бабында "ең қымбат қазына -
адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары", - деп жарияланған.
Осыған орай Қазақстан Республикасының барлық құқық салалары, оның ішінде
Қылмыстық құқықта адамды қорғауды өзінің міндеті деп санайды. Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 2-бабында адам мен азаматтың
құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау ең басты міндет
ретінде көрініс тапқан. Қазақстан Республикасының барлық заңдары жеке
адамды қорғауға, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға әр уақытта
артықшылықтар береді. Сондықтан да Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің Ерекше бөлімінің бірінші тарауы жеке адамға қарсы қылмыстарға
арналған. Осы тарауға кіретін барлық қылмыстардың топтық объектісі жеке
адамның дұрыс іс-қызметін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып
табылдаы. Тікелей объектілерінің ерекшеліктеріне қарай жеке адамға қарсы
қылмыстар мынадай түрлерге бөлінеді: өмірге қарсы қылмыстар; адам өлтіру
(96-6.); жаңа туған сәбиді анасының өлтіруі (97-6.); жан күйзелісі
жағдайында болған адам өлтіру (98-6.); қажетті қорғаныс шегінен шығу
кезінде жасалған кісі өлтіру (99-6.); қылмыс жасаған адамды ұстау үшін
қажетті шаралардың шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру (100-6.);
абайсызда кісі өлтіру (101-6.); өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу (102-6.).
Денсаулыққа қарсы қылмыстар: Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру
(103-6.); денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру (104-6.);
денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру (105-б.); денсаулыққа жан күйзелісі
(аффект) жағдайында зиян келтіру (108-6.); қажетті қорғаныс шегінен шығу
кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру (109-6.); қылмыс жасаған адамды ұстау
кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру (110-6.); денсаулыққа абайсызда зиян
келтіру (111-6.); ұрып-соғу (106-6.); азаптау (107-6.); қорқыту (112-6.);
ауыстырып салу не өзгедей пайдалану үшін адамның органдарын немесе тінін
алуға мәжбүр ету (113-6.); соз ауруларын жұқтыру (115-6.); адамның иммун
тапшылығы вирусын (ВИЧЖҚТБ) жұқтыру (116-6.); медицина қызметкерлерінің
кәсіптік міндеттерін тиісінше орындамауы (114-6.); заңсыз аборт жасау (117-
6.); науқасқа көмек көрсетпеу (118-6.); қауіпті жағдайда қалдыру (119-6.).
Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстар: Адамды ұрлау (125-6.); бас
бостандығынан заңсыз айыру (126-6.); психиатриялық стационарға заңсыз
орналастыру (127-6.); адамдарды пайдалану үшін азғырып-көндіру (128-6.).
Жеке адамның ар-намысын және адамгершілігіне қарсы қылмыстар: Жала жабу
(129-6.); қорлау (130-6.).
Жыныстық қылмыстар: Зорлау (120-6.); нәпсіқұмарлық сипатындағы күш
қолдану (121-6.); он алты жасқа жетпеген адаммен жыныстық қатынаста болу
және нәпсіқұмарлық сипаттағы өзге де іс-әрекеттер (122-6.); жыныстық
қатынас жасауға, еркек пен еркектің жыныстық қатынас жасауына, әйел мен
әйелдің жыныстық қатынас жасауына немесе нәпсіқұмарлық сипаттағы өзге де іс-
әрекеттерге мәжбүр ету (123-6.); жас балаларды азғындату (124-6.).
1.2. Өмірге қарсы қылмыстың жалпы сипаттамасы
Қазақ ССО-інің 1959 жылғы Қылмыстық кодексінде адам өлтірудің заңдылық
анықтамасы берілмеген еді. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы жаңа
Қылмыстық кодексінде тұңғыш рет адам өлтірудің заңдылық түсінігі берілген.
"Кісі өлтіру, яғни басқа адамға құқыққа қарсы қаза келтіру" деп ҚК-тің 96-
бабында тура көрсетілген. Осыған орай абайсызда кісі өлтіру заң бойынша
адам өлтіру деп танылмайды. Бірақ топтық және тікелей объект белгісіне
сәйкес бұл қылымыс құрамы (абайсызда кісі өлтіру) жеке адамға қарсы қылмыс
үшін жауаптылық көзделген тарауда орналасқан. Өмірге қарсы қалмыстың, соның
ішінде адам өлтірудің де тікелей объектісі адамның өмірі болып табылады.
Заң жасына және ден және денсаулық жағдайына қарамастан кез келген адамның
өмірін бірдей қорғайды. Адам өмірі нәрестенің туған сәтінен, яғни анасының
денесінен бөлініп шығып, алғаш тыныс алуы арқылы оның өкпесінің жұмыс
істеген уақытынан басталады. Бұл құбылыс нәрестенің алғашқы айқайнынан,
дыбыс беруінен басталады. Өлім адам өмірінің соңғы сәті болып танылады.
Өлім клиникалық және биологиялық болып екіге белінеді. Тыныс алуы мен
қанның айналысы тоқтағаннан кейін 5-6 минут шамасында клиникалық өлім
сатысы басталады. Адам денесінің салқындауына байланысты бұл кезеңі
биологиялық өлім, орталық нерв жүйесі қызметінің істен шығуына байланысты
мидың өлуі басталады. Адамның басқа органдары мен тіндерінің өміршендік
белгілері біразға жалқасғанымен, мидың өлуі адам өмірінің соңғы сәті болып
табылады. Яғни адам өмірінің соңғы сәті - биологиялық өлім.
Адам өлтірудің объективтік жағы басқа адамды өмірінен заңсыз айырумен
көрінеді. Қылмыстың аяқталуы үшін адамды өмірінен айыруға бағытталған іс-
әрекеттің және соның зардабынан адам өлуінің арасындағы себептік
байланыстың болуын айқындау қажет.
Адам өлтіру негізінен әрекет арқылы жүзеге асырылады. Адам өлтірудің
көпшілігі осылайша жасалады. Кінәлінің оқпен атылатын және суық қаурыдың,
өзге де заттарды пайдалануымен, улаңдыру, жарылыс жасау, басқа да әдістерді
қолдануы арқылы адам өмірінен айрылады. Адам өлтіру сонымен бірге
жәбірленушіге психикалық әсер ету нысанында да болуы мүмкін. Әдетте жүрек-
қан тамырлары жүйесі ауруларынан зардап шегетін адамдарды жүйкесіне зақым
келтіру жолымен өмірінен айыру әдебиеттерде мысал ретінде келтіру жиі
ксздеседі. Соңғы уақыттарда адам жүйесіне әсер ету нысандары мен
әдістерінің көбейе түсуінің нәтижесінде психикалық әсер ету жолымен адам
өлтіру мүмкіндігі одан әрі кеңейе түсуде.
Адам өлтіру сондай-ақ әрекетсіздік насанында да болуы мүмкін. Бұл
негізінен мынадай жағдайда болуы мүмкін. Кінәлі адам біреуді өмірден айыру
мақсатымен өлімге араша тұра алатын мүмкіндігі бола тұра және осыған
тікелей міндетті бола тұрса да әрекетсіздік жолымен оған өлім қаупін
туғызады және өлімге жол береді.
Кінәлінің өлімнің жолын кесу жөніндегі әрекетті істеу міндеттілігі заң
талаптарынан туындауы мүмкін (мысалы, ата-аналары өздерінің жаңа туған
нәрестелерін немесе жас балалардын өлтіру мақсатымен тамақтандырмайды
немесе олардың өмірін сақтап қалу үшін өзге де шараларды қолданбайды).
Өздігінен жүріп-тұра алмайтын және өздерінің табиғи қажеттерін қамтамасыз
ете алмайтын жағдайларда қартайған ата-аналарын олардың ересек балалары
олардан құтылу мақсатында осындай әрекеттер жасауы мүмкін.
Адам өлтірудің объективті жағынан екінші белгісі қалмыстың зардабы
жәбірленушінің өлімі болып табылды. Өмірден айрыуға тікелей қасақаналық
болғанымен қылмыстық зардаптың - өлімнің болмай қалуы кінәлінің әрекетіне
оқталғандығы, адам өлтіруге оқталғандық ретінде саралауға негіз болады.
Адам өлтіру кезінде, өлім әрекет жасалғаннан кейін бірден немесе белгілі
бір уақыт өткенен кейін жүзеге асуы мүмкін. Келтірген зардапты кінә деп
жүктеу үшін болған өлім мен субъектінің әрекеті немесе әрекетсіздігі
арасындағы себептік байланыстың болуы негіз болып табылады. Әрекет пен
зардаптың арасында себептік байланыс болмаған кезде тұлға жасаған әрекеті
үшін ғана жауапты болады. Өлтіруге тікелей оқталу айқындалған кезде өлтіру
үшін оқталғандық жасалған болып табылады, ал өлтіруге жанама ниет болған
кезде кінәлі адам нақты келтірген зиян үшін ғана жауап береді (мысалы,
денсаулыққа зиян келтіргені үшін).
Адам өлтіру - материалдық құрамға жататын қылмыс.
Адам өлтірудің субъективті жағы ҚК-тің 96-бабына сәйекс тек қана
қасақаналықпен жүзеге асырылды. Адам өлтіру кезінде қасақаналық тікелей
және сол сияқты жанама болуы да мүмкін. Тікелей қасақаналық кезінде кінәлі
өзінің басқа адамның өміріне қол сұғып отырғандығын сезеді, оның әрекеті іс
жүзінде өлімге соқтыруы мүмкін екендігіне немесе қалай да өлімге
әкелетіндігін біледі және өлімнің болуын тілеп іс-әрекет жасайды. Жанама
қасақаналықпен адам өлтіру кезінде кінәлі өзінің әрекеті арқылы адам
өміріне қатер төндендігін мойындайды, осы әрекеттің нәтижесінде оның өлуі
мүмкін екендігін біледі, өлімнің болуын тілемейді, бірақ оған саналы түрде
жол береді не өлімнің болу-болмауына немқүрайдылық танытады. Соңғы уақытта
жарылыс жасау жолымен адам өлтіру оқиғалары кең таралып отыр. Мұндай кезде
белгілі бір құрбандардан басқа бөгде адамдар да өледі. Бұл оқиғада кінәлі
белгілі бір құрбанға қатысты адам өлтіруде тікелей ниетте, ал бөгде
адамдарды өмірінен айрыуға қатысты - жанама ниетте әрекет етеді.
Тікелей және жанама қасақаналықтар арасындағы айырмашылықты айқындаудың
іс жүзінде үлкен маңызы бар. Адам өлтіруге оқталу, яғни кінәлінің әрекеті
ол өлімнің болатынын сезетін, оның болуын тілегендігін, бірақ оның еркінен
тыс себептер бойынша ол болмай қалғандығы бойынша анықталады. Мұндай кезде
оқталу тек қана тікелей қасақаналықпен жүзеге асырылады.
Кінәлінің ниетінің түрі туралы мәселені шешкенде соттар жасалған
қылмыстық барлық жағдайларына сүйенуі және атап айтқанда: қылмыстың тәсілі
мен қарауын, денеге салынған жарақаттың санын, сипаты мен оқшаулауын
(мысалы, адамның өмірлік маңызды органын жарақттау), кінәлінің қылмыстық
әрекетті тоқтау себебін, сондай-ақ кінәлінің қылмыс істеу алдындағы және
одан кейінгі мінез-құлқын (тіртібін), оның жәбірленушімен арақатынасын
ескеруі тиіс.
Жәбірленушінің өліміне әкеліп соқтыруы кінәлі үшін белгілі болып
табылатын өмірлік маңызы бар органдарына пышақпен жарақат салу, дұрысында,
өмірден айыруға тікелей ниеттің бар екендігін айғақтайды. Оқпен атылатын
қаруды қолдану кінәлінің өлтіруге шынайы ниетте болатындығын айғақтайды
және басқа жағдайлармен қатар кінәлінің адам өлтіру ниетінде болғандығына
маңызды дәлелдеме болып табылады. Жақын ара қашықтықтан ату әдетте адам
өлтіру мақсатында істеледі. Тікелей қасақаналық болған кезде кінәлі өлімнің
болуын тілейді, сонымен бірге кінәлінің өлімнің міндетті түрде болуын
қаламайтындығын да ескеру керек мұндай жағдайда. Оның ниеті баламалы түрде
болуы мүмкін, оның шамалауы бойынша өлімнің болуы, сол сияқты денсаулыққа
ауыр зиян келтіру мүмкіндігі және осы зардаптардың кез келгенінің болуын
міндетті түрде тілейді. Ал егер оған байланысты емес жағдайлар бойынша
қылмыстық нәтиже болмаған жағдайда ол адам өлтіруге оқталғандық үшін
жауапқа тартылуы тиіс.
Адамды өлтірумен алдын ала қорқыту басқа мән-жайлармен қатар адам
өлтіру ниетінің бар екендігіне маңызды дәлелдеме болып табылады. Дегенмен
осындай қатер тудыруды айтқан адамның ой-ниетінің қаншалықты шын екендігін
іс бойынша айқындау қажет. Тіпті, егер ол сөздер кейде және төндірілген
қатерді жүзеге асыру мүмкіндігіне сырттай ұқсас кейбір әрекеттермен қоса
айтылғанның өзінде, адам өлтіру ниетін жүзеге асыру туралы сөздер кінәлінің
шын мәніндегі анық тілегін білдірмейді.
Адам өлтірумен қорқыту көбінесе оқпен атылатын немесе суық қаруды
немесе өзге қаруды, сондай-ақ қару ретінде пайдаланатын заттарды қолданумен
немесе қолдануға әрекет етумен жасалатын бұзақылық әрекетермен байланысты
болатындығын тәжірибе көрсетіп отыр. Адам өлтіруге жанама қасақаналық
кезінде кінәлі өз әрекетінің нәтижесінде өлімнің нақты болу мүмкіндігін
шамалайды. Кінәлі зардаптың қалай да болмай қоймайтынын шамалаған жағдайда
сөз тек қана тікелей қасақаналық туралы бола алады (ҚК-тің 24-бабының 3-
тармағы). Ниеттің осы түрлерінің арасындағы неғүрлым елеулі айырмашылық,
заңда көрсетілгендей еріктілік кезеңі бойынша анықталады. Егер адам
өлтіруге тікелей ниеттену кезінде кінәлі өлімнің болуын тілесе, ал жанама
ниеттену кезінде оны кінәлі тілемейді, бірақ оған саналы түрде жол береді
не өлімнің болуына неқұрайды қарайды. "Тілемейді" деген терминді "өлтіргісі
келмейді" деген мағынада емес, "тікелей тілемейді" деген мағынада түсіну
ксрек. "Саналы түрде жол береді" деген – кінәлі өлімді өз іс-әрекетінің
нәтижесі ретінде қабылдайды дегенді білдіреді.
Қасақана адам өлтірудің субъектісі 14 жасқа толған жеке тұлға болып
табылады, ал ҚК-тің 97-102-баптарында көрсетілген жағдайларда адам
өлтірудің субъектісі 16 жасқа толған адамдар болып табылады.
Адам өлтіру (96-бап)
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне адам өлтірудің негізгі
құрамы мен ауырлататын жағдайында адам өлтірудің құрамы бір бапқа
біріктірілген. Негізгі құрам - бұл осы қылмыстың ауырлататын түріне (96-
баптың 2-тармағы) жатпайтын құрам. Негізгі құрамға (96-баптың 1-тармағы)
мынадай адам өлтіру түрлері жатады: қызғаныштан, төбелес кезінде немесе
ұрыс-керіс үстінде (бұзақылық себептер болмағанда), жәбірленушінің заңсыз
әрекетіне байланысты, жеке қарым-қатынас негізінде туындаған кек алумен
байланысты болған адам өлтіру оқиғалары.
Ауырлататын жағдайлардағы адам өлтіру ҚК-тің 96-бабының 2-тармағында
көзделген. Қылмыстық құқық теориясында бұл жағдайларды топтарға бөлу
қалыптасқан. Мұндай жағдайда бөлу өлшемі әртүрлі. Топқа бөлу үшін көбінесе
қылмыс құрамының элементтері пайдаланылады.
1997 жылғы Қылмыстық кодексте ауырлататын жағдайлар белгілі бір
тәртіппен орналастырылған, атап айтқанда: ең алдымен объектіге және
объективті жаққа қатысты жағдайлар, сонан соң субъективті жаққа және
субъектіге қатыстылары келтіріледі. Сондықтан адам өлтірудің ауырлататын
жағдайлары Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 96-бабында қалай
орналастырылған болса, сол бойынша қарастырылады.
а) екі немесе одан көп адамды өлтіру (ҚК-тің 96-бабы, 2-тармағының “а”
тармақшасы).
Адам өлтірудің бұл түрі кінәлі екі немесе одан көп адамды өмірінен
айрыған жағдайда болады. Мұндайда кінәлінің екі немесе одан көп адамды
өлтіру ниетінің болғандығы, яғни бірыңғай қасақана ниетінің болғандығын
анықтау керек. Дұрысында жәбірленушілердің өлуі бір мезгілде болады. Мындай
жағдайдың да болуы мүмкін: кінәлі әуелі бір адамды өлтіреді, содан соң
біршама уақыт өткенен кейін, әдетте көп кешікпей, басқа адамды өлтіреді.
Оның бір адамды емес, екі немесе одан көп адамды өлтіру ниетінің
болғандығын дәлелдеудің маңызы бар. Мұндайда әр адамды өлтіру себептері
бірдей болмауы мүмкін. Біреуін, ол мысал үшін - кек алу мақсатында, ал
екіншісін бірінші кісі өлтіруді жасыру мақсатында өлтіреді. Сонымен бірге -
екінші адамды өлтіру ниеті бірінші кісі өлтіруден кейін емес, оған дейін
пайда болады. Осы жағдайларда кінәлінің осы "а" тармақшасымен сараланады.
Егер екі немесе одан көп адамды өлтіру ниеті бола тұра бір адам
өлтірілсе және екіншісінің өміріне қастандық жасалған болса, мұнда екі
немесе одан көп адамды өлтіру аяқталмағандықтан, кінәлінің әрекеті ҚК-тің
24-бабының 3-тармағы және 96-бабының 2-тармағының "а" тармақшасы бойынша
саралануы тиіс.
б) адамның қызметтік іс-әрекетін жүзеге асыруына не кәсіби қоғамдық
борышын орындауына байланысты адамды немесе оның жақындарын өлтіру (ҚК-тің
96-бабы, 2-тармағының "б" тармақшасы).
Мұндай адам өлтіру кінәлінің жәбірленушіні немесе оның жақын туыстарын
олардың қызметтік немесе қоғамдық борышын орындауына кедергі келтіру
мақсатында, немесе олардан осындай әрекеттері үшін кек алу мақсатында
жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы
23 желтоқсандағы "Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін
жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы" № 7
қаулысында кез-келген адамның қызмет аясына жататын жұмысын қызметтік
борышты орындау, ал қоғамдық борышты орындау деп - арнайы жүктелетін
қоғамдық міндеттердің орындауын айтады. Сондай-ақ қоғам немесе жеке адамның
мүддесіне бола (заңды бұзуға жол бермеу, дайындалып жатқан немесе қылмыс
туралы өкімет органдарына хабарлау және т.б.) жасалған басқа әрекеттер де
қоғамдық міндеттер болып танылады. Қылмысты саралау үшін жәбірленушінің
қызметтік қоғамдық іс-әрекет жасағаннан бері өткен уақытының маңызы шамалы.
Ең бастысы кінәлінің адам өлтіруі олардың осындай функцияларды атқаруына
байланысты болады.
Адам өлтірудің осы түрі бойынша жәбірленушілер болып қызметтік немесе
қоғамдық функция атқарған адамның езі немесе олардың жақын туыстары болуы
мүмкін. Жақын туыстардың түсінігі Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің 7-бабының 24-тармағында берілген. Олар ата-аналары,
балалары, асырап алушылары, асырап алынғандар, бірге тұрған және бірге
тумаған туыс аға-інілер мен апа-сіңлілері, ағасы, әжесі, немерелері.
Егер қызметтік немесе қоғамдық борышын орындаумен байланысты олардың
өзін немесе жақын туыстарын өлтіргені үшін заңда арнаулы бап көзделген
болса, онда кінәлінің әрекеті осы арнаулы норма бойынша саралауға жатады
(ҚК-тің 167, 340-баптары).
в) дәрменсіз жағдайда екендігі айыпкерге белгілі адамды, сонымен
бірдей адамды ұрлаумен не адамды кепілге алумен ұштасқан адам өлтіру (ҚК-
тің 96-бабы, 2-тармағының "в" тармақшасы).
Жас шамасының өте кішілігіне немесе кәрілігіне, дене мүшелерінің
кемістігіне, аурулығына, соның ішінде жүйке ауруына шалдығу, ақыл-есінен
уақытша айрылу немесе ақыл-есінің әлсіреуімен байланысты болған, оның дене
мүшелерінің немесе психикалық жай-күйінің салдарынан кінәліге қарсылық
көрсете алмаған немесе оны өмірінен айыруға жасаған әрекетінің сипатын
түсінбеу жағдайын жәбірленуші адамның дәрменсіздік жай-күйі деп түсіну
керек. Мұндай жай-күй алкогольден, сол сияқты есірткіден мас болудың және
жүйкеге қатты әсер ететін дәрілік препараттарды немесе улы заттарды
қабылдаудан болуы мүмкін. Саралау үшін жәбірнеушіні мұндай жағдайда кімнің
душар екендігінің, бұған қандай себеп болғандығының ешбір мәні жоқ.
Адамды ұрлаумен не кепілге алумен ұштасқан адам өлтіру ұрлау не кепілге
алу процесінде жәбірленушіні өмірінен айырған немесе аталған қыләдысты
жасыру мақсатында адам өлтіру болған кезде орын алады. Адамды ұрлау
түсінігі (ҚК-тің 125-бабында) және кепілдікке алу (234-бапта) берілген.
Адамды ұрлау және кепілге алу қасақана өлтірумен үштасқан жағдайда, не
адам өлтіру осы істеген қылмыстарды жасыру әдісі болса мұндай әрекеттер
дербес қылмыс құрамын құрайтындықтан, кінәлінің әрекеттері қылмыстың
жиынтығы бойынша сараланады (ҚК-тің 125, 96-бабы, 2-тармағының "в"
тармақшасы, 234, 96-баты, 2-тармағының "в" тармақшасы).
г) жүкті екендігі кінәліге белгілі әйелді өлтіру (ҚК-тің 96-бабының 2-
тармағының "г" тармақшасы).
Адам өлтірудің бұл түрі жәбірленушінің айрықша жағдайына орай көтеріңкі
қоғамдық қауіптілікпен сипатталады. Осы құрамның болуы үшін ең алдымен екі
міндетті белгінің болуы шарт. Жәбірленуші кез-келген ұзақтықтағы жүктілік
жағдайында болуы және ол туралы айыпкердің білуі керек. "Белгілі" деген
термин айыпкер жәбірленушінің жүкті екендігінен хабардар болғандығын
білдіреді. Бұл жағдайда осы жайдың толық растығына оның күмәнінің болған-
бомағандығы маңызды емес, ең бастысы ол жәбірленушінің жүкті екендігі
туралы жәбірленушінің өзінен немесс бұл туралы басқалар арқылы хабардар
болады. Бұл жерде оның жүктілік мерзімі, ұрықтың өміршең еместігі, әйелдің
жүкті екендігі жөнінде тиісті емдеу мекемелерінде есепте тұрған-
тұрмағандығының оған қатысы жоқ.
Егер айыпкер жүктілік жөнінде қателесіп, жүкті емес әйелді жүкті әйел
екен деп өлтірсе, онда оның әрекеті қылмыстық ниеттің бағытына қарай осы
тұрғыдағы қылмысқа оқталғандық ретінде сараланады (ҚК-тің 24-бабы, 3-
тармағы, 96-бабы, 2-тармағының "в" тармақшасы).
д) аса қатыгездікпен жасалған адам өлтіру (ҚК-тің 96-бабы, 2-тармағыныц
"д" тармақшасы).
Адам өлтірудің өзі қатыгездік әрекет. Осы тармақ бойынша әрекетті
саралау үшін айрықша қатыгездік талап етіледі. Бұл жөнінде, ең алдымен адам
өлтіру әдісі айғақтама болады. Адамды өмірінен айыру жәбірленушіні айрықша
қорлау мен қинауға байланысты әдіспен жасалады: көптеген жарақат салу,
тірідей өртеу, алдын ала, біртіндеп дене мүшелерін кесу, азапты әсер ететін
уды қолдану, ұзақ уақытқа судан, жылудан айыру және басқалар.
Айрықша қатыгездікпен адам өлтіруге, сондай-ақ жәбірленушіні оған жақын
адамдардың: балаларының, ата-аналарының, қалыңдығының және т.б. көзінше,
кінәлінің өз әрекеті арқылы оларды ерекше күйзеліс пен қайғы-қасіретке
әкелетінін біле тұрып, өлтіруі де жатқызылады.
Жәбірленушіге туыс адамдар ғана емес, қатысқан өзара қарым-қатынастағы
сыйлас адамдар да (заңды некеде жоқ ерлі-зайыптылар, жігіт пен қалыңдық,
камқоршылық мен бағып-қағуға алғандар, солардың қолындағылар, т.б.) оның
жақындары деп танылуы мүмкін.
е) көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен жасалған адам өлтіру
(ҚК-тің 96-бабы, 2-тармағының "е"тармақшасы).
Адам өлтірудің осы түрін жасаған кезде кінәлі бір адамның ғана емес,
көпшіліктің өміріне қауіп тудыратын тәсілді қолданады. Мұндай тәсілдерге
адамдар көп болатын жерлерде жарылыс, өрт қою, су қаптату т.б. жатады. Кей
жағдайларда көптеген адамдардың өміріне қауіп келтіру атылатын қаруды, улы
заттарды, жарылғыш заттарды қолдану арқылы да жүзеге асырылады.
Көп адамдардың өміріне қауіпті тәсілге кінәлінің белгілі бір адамды
өлтіру мақсатымен ол тұрған топқа қарай мылтық атуы, немес айдап келе
жатқан автокөлігін топ ішінде тұрған сол адамға қарай зор жылдамдықпен
бұрып, басып өтпекші болу әрекеттері де жатады. Мұндай ретте кінәлінің
әрекетін дұрыс саралауға кісі өлтіру үшін таңдап алынған қылмысты істеу
тәсілі мен қару қолданудың орнын дұрыс анықтаудың маңызы айрықша. ҚК-тің 96-
бабы 2-тармағының "е" тармақшасымен жауапқа тарту үшін кінәлінің ниеті
нақты бір адамды өлтіруге бағытталғанын, оны өлтіру үшін көп адамдардың
өміріне қауіпті тәсіл қолданылып отырылғанын, нәтижесінде басқа адамның
өмірі мен денсаулығына нақты зиян келтірілетінін сезетінін анықтау қажет.
Осындай істелген іс-әрекетті көп адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен
жасалған деп тану үшін, нақты кісіні өлтіру кезінде қауіпті жағдайда қалған
басқа адамдарға зиян келгеніне немеее келмегеніне қарамастан жүзеге
асырылады. Егер осындай жалпыға қауіпті тәсілді қолдану нәтижесінде адам
өлімінен басқа адамға қасақана дене жарақаты келтірілсе, онда кінәлінің
әрекеті нақты жағдайларға байланысты қылмыстың жиынтығы бойынша
сараланады[1].
ж) ұйымдасқан топ жасаған адам өлтіру (ҚК-тің 96-бабы, 2-тармағының
"ж"тармақшасы).
Адамдар тобы, алдын ала келіскен адамдар тобы немесе ұйымдасқан топ
деген түсінікті айқындау үшін қылмысқа қатысудың аталған нысандарына
түсінік берілген ҚК-тің 31-бабын қарау керек.
Егер адам өлтіруге екі немес одан көп орындаушы күні бұрын бірлесіп
қатысқан болса, ұйымдасқан адамдар тобы жасаған адам өлтіру болып танылады.
Мұндайды қасақана адам өлтіруге бағытталған және жәбірленушіні өмірінен
айыру процесіне тікелей қатысқан, бірлесе әрекет жасаған адамдар тобы деп
тану керек. Бұл жағдайда тұлғаны кісі өлтіруді орындаушы деп тану үшін
өлімнің барлық адамдар тобы бірлесіп келтірген жарақаттан, немесе солардың
ішіндегі біреуінің тікелей келтірген жарақатынан болғандығы маңызды емес.
Ең бастысы, барлық қылмысқа қатысушылардың ашықтан-ашық, өзара күш
біріктірумен қасақана адам өлтіруге бағытталған әрекет жасағандығын
айқындау қажет.[2]
Егер адам өлтіруді орындаушылар бірлесіп қылмыс жасау туралы алдын ала
сөз байласқан болса, алдын ала сөз байласу бойынша адамдар тобының адам
өлтіргені белгілі.
Адам әлтіруді орындаушылар бірлесіп адам өлтіру туралы алдын ала
келісіп қана қоймай, сонымен бірге бір немесе бірнеше қылмысты жасау үшін
алдын ала бірлесетін тұрақты адамдар тобын ойластырған болса, ұйымдасқан
топтың адам өлтіруі орын алады.
з) пайда табу мақсатымен немесе жалданып, сол сияқты қарақшылықпен,
қорқытып алу немесе бандитизммен ұштасқан адам өлтіру (ҚК-тің 96-бабы, 2-
тармағының "з"тармақшасы).
ҚК-тің 96-бабы 2-тармағының "з" тармақшасы бойынша кінәлі немесе басқа
адамдар үшін материалдық пайда алу немесе материалдық шығындардан құтылу
мақсатында жасалған қасақана адам өлтіруді саралайды. Материалдық пайда: ол
ақша, мүлік немесе мүлікке, тұрғын үй алаңына, үшінші адамнан сыйақы алуға
құқықты алу түрінде болуы мүмкін. Материалдық шығаннан құтылу, қарызды
өтеуден, мүлікті қайтарудан, көрсетілген қызметке ақы телеуден, алимент
төлеуден т.б. босану мақсатымен адам өлтіруде пайдакүнемдік мақсатты
білдіреді.
Адам өлтірудің осы түрінің мазмұнына пайда табу мақсатымен
қарақшылықпен қорқытып немесе бандитизммен үштасқан жағдайларда жатады.
Қасақана адам өлтіру қарақшылық, шабуыл жасау, қорқытып алу немесе
бандитизм кезінде жасалынған болса, істеген әрекет аталған қылмыстардың
жиынтығы бойынша саралауға жатады.
Іс-әрекетті пайда табу мақсатында жасалған адам өлтіру ретінде саралау
үшін кінәлінің мұндай ойы адам өлтіргенге дейін болғандығын айқындау қажет.
Егер бұл жағдай болмаса, (мысалы, адам өмірінен айырылғаннан кейін оның
мүлкін иемдену) пайда табу мақсаты болмаған адам өлтіру құрамы мен ұрлық
құрамын құрайды. Жәбірленушіні қарақшылықпен шабуыл, қорқытып алу немесе
бандитизм жасалғаннан кейін өмірінен айыру аталған қылмысты жасыру
мақсатында істелуі де мүмкін. Мұндай жағдайда адам өлтіру ҚК-тің 96-бабының
2-тармағының "к" тармақшасы бойынша сараланады.
Пайда табу мақсатымен адам өлтірген жағдайда кінәлінің материалдық
пайда алу немесе материалдық шығыннан құтылу ниетінің болғандығын айқындау
қажет. Егер бұл белгі айқындалмаса, онда адам өлтіруді пайда табу
мақсатында деп саралауға болмайды.
Жалдану бойынша адам өлтіру, негізінде, белгілі бір төленетін ақыға
жәбірленушіні "алып тастауды" қалаған адамның шақырған ("жалдаған") адамы
жүзеге асырғандықтан, пайда табу мақсатында адам өлтірудің бір түрі болып
табылады.
и) бұзақылық ниетпен адам өлтіру (ҚК-тің 96-бабы, 2-тармағының "и"
тармақшасы).
Бұзақылық ниетпен адам өлтіру қоғамды және жалпыға бірдей қабылданған
моральдық нормаларды ашықтан-ашық сыйламаудың негізінде жасалады, кінәлінің
мінез-құлқы қоғамдық тәртіпке ашық қарсы шыққан және өзін
төңірегіндегілерге қарсы қою, соларға деген қарсылығын көрсету мақсатында
жүзеге асырылады. Көбінесе бұл қылмыс себепсіз немесе болар-болмас нәрсені
адам өлтіруге пайдаланумен жасалады.
Бұзақылық ниет - барынша күрделі түсінік. Оның өзге әртүрлі ниеттері
болады, солардың әсер етуімен кінәлінің адамдарды, қоғамды сыйламайтындығын
ашықтан-ашық көрсету ниетін тудырады, өзінің менмендігін көрсету, адамдарды
қорлау, өзінің ұятсыздығы мен қатыгездігін көрсету жолымен қоғамдық
тәртіпке қарсы шығады. Осы сезімдердің әсер етуімен белгілі бір, кейде
тіпті елеусіз себептерден кінәліде ашу, ыза, кек қайтарғысы келетін көңіл-
күй пайда болады. Осы сезімдер кінәлінің мінез-қулқының итермелеуші күшіне
айналады. Сөйтіп кінәлінің ниетінде қоғамдық пікірге қарсы шығу, моральдың
қарапайым нормаларын, адамның жеке басын сыйламаушылық қалыптасады. Мұндай
бұзақылық ниет ең соңында адам өлтіруге әкеліп соғады. Егер мұндай ниеттер
анықталмаса, ал кінәлінің қылмыстық мінез-қулқы жәбірленушімен өзара жеке
қарым-қатынасы бойынша ғана пайда болса, онда бұл жағдайда адам өлтіру оның
жасалған орнына қарамастан, бұзақылық мақсатта адам өлтіру ретінде
саралануы мүмкін емес. Мұндай әрекет өзара ерегістен кісі өлтіруге жатады
(96-баптың 1-тармағы). Көбінесе бұзақылық ниетте адам өлтіру ұрыс-керіс пен
төбелестің нәтижесінде болады. Бірақ бұл ұрыс-керіс немесе төбелесте болған
кез-келген адам өлтіру өзінен өзі бұзақылық ниетте адам өлтіру ретінде
саралануы тиіс дегенді білдірмейді.
к) басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды жеңілдету мақсатындағы, сол
сияқты зорлау немесе жыныстық қатынас сипатындағы күш қолдану әрекеттерімен
ұштасқан адам өлтіру (ҚК-тің 96-бабы, 2-тармағының "в" тармақшасы).
Бұл тармақта адам өлтіруді саралайтын екі дербес жағдай көзделген
(зорлауды және жыныстық қатынас сипатындағы әрекетті олардың ұқсастығына
орай бір жағдай ретінде біріктіруге болады).
Басқа қылмысты жасыру мен оны жасауды жеңілдету өздерінің мазмұны
бойынша бір-бірінен айырмашылығы бола тұрса да, көп жағдайларда өзара
қабаттасып байланысып тұрады. Негізінде кінәлі жасалып болған қылмысты
жасыру үшін немесе оны жасауды жеңілдету үшін адам өлтіреді (оны жасағанға
дейін немесе жасау үстінде). Адам құқық қорғау органдарына белгісіз өзі
жасаған қылмысты жасырады.
Зорлаумен ұштасқан қасақана адам өлтіруді зорлау процесінде немесе оны
жасыру мақсатында, сондай-ақ зорлау кезінде қарсылық көрсеткені үшін кек
қайтару үшін жасалған адам өлтіру деп түсіну керек. Бұл жағдайда өз алдына
дербес екі қылмыс жасалады. Сол себепті саралау ҚК-тің 96-бабының, 2-
тармағының "к" тармақшасы бойынша және ҚК-тің 120-бабының тиісті тармағы
бойынша жүргізіледі. Егер бұл қылмыстардың біреуі аяқталмаған болса, онда
саралау кезінде ҚК-тің 24-бабына сілтеме жасалады.
Адам өлтіру тек қана зорлаумен емес және нәпсіқұмарлық си-патындағы күш
көрсету әрекетімен де ұштасуы мүмкін. Мұндай әрекетке еркек пен еркектің,
әйел мен әйелдің жыныстық қатынасы жәбірленушіге немесе басқа адамдарға
жәбірленушінің дәрменсіз жағдайын пайдалана отырып күш қолданумен немесе
оны қолданумен қорқытып жасалған жыныстық қатынас сипатындағы өзге де
әрекеттер жатқызылады. Егер мұндай әрекеттерді жасау процесінде немесе
оларды жасыру үшін немесе оларды жасау кезінде қарсылық көрсеткені үшін
адам өлтірген болса, онда зорлау кезіндегі сияқты екі қылмыстың жиынтығы
бар екендігі белгілі (ҚК-тің 121-бабы және 96-бабының "к" тармақшасы).
л) әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік, дінге байланысты жек көрушілік немесе
араздық не қанды кек себебі бойынша адам өлтіру (ҚК-тің 96-бабы, 2-
тармағының "л" тармақшасы).
Адам өлтірудің мұндай түрі соңғы уақытта барған сайын кең тарала
түсуде, әсіресе бұл ұлттық жек көрушілік немесе араздық себептері бойынша
адам өлтіруге қатысты. Бұған көбінесе дұрыс ойластырылмаған ұлттық саясат
итермелейді. Соңғы уақытта барған сайын ұлттың өзін-өзі дәріптеу идеясы
өршіп барады. Бұл идеялар табиғи құбылыс болып табылдаы және ұлтаралық
араздық пен алауыздықты бұл идеялар тудырмайды (әрине, егер олар әсіре
ұлтшылдық пен әкстремизмге айналмаған жағдайда). Бірақ, өкінішке орай,
ұлттық жеккөрушілік пен алауыздықты тұтандыруға мүдделі күштер бар. Егер
мұндай ниеттер адамды өмірден айыруға бағытталу негізінде жүзеге асырылса,
онда мұндай жағдайдағы адам өлтіру ҚК-тің 96-бабының 2-тармағының "л"
тармақшасы бойынша сараланады. Мұнда адам өлтіру үшін сылтау барынша әр
түрлі болуы мүмкін: жәбірленушінің немесе өзге адамдардың құқыққа қарсы
әрекеттері (мұндай әрекеттер заңды да болуы мүмкін), діни жеккөрушіліктің
немесе араздықтың салдарынан нәсілдік белгілері бойынша адам өлтірудің
негізінде де осындай жағдайлар болады.
Осы тармақта көзделген қанды кек себебі бойынша адам өлтірудің бірнеше
ерекшеліктері бар. Қанды кек, әдетте, кінәлінің туысқандарын өлтірген
адамдарға жарияланады. Мұндайда қанды кектің құрбандары осы қанды кек
жарияланған адамның өзі, сол сияқты оның туысқандары, сондай-ақ өзге де
адамдар болуы мүмкін. Бұл қылмыстық субъектісі қанды кек әдет-ғұрып болып
табылатын жерлердегі этникалық топқа жататын адам ғана болуы мүмкін.
Саралау жасау үшін қылмыс жасалған жер маңызды роль атқармайды.
м) жәбірленушінің органдарын немесе тканьдерін пайдалану мақсатында
жасалған адам өлтіру (ҚК-тің 96-бабы, 2-тармағының "к" тармақшасы).
"Жәбірленушінің органдарын немесе тканьдерін пайдалану мақсатында
жасалған адам өлтіру" туралы белгі қылмыстық заңда бірінші рет көзделеді.
Бұл қазіргі өмір шындықтарынан туындап отыр. Егер адамның органдарын немесе
тканьдерін пайдалану мақсатында адам өлтірілсе, ол ҚК-тің 96-бабының, 2-
тармағының "м" тармақшасы бойынша сараланады.
н) бірнеше рет қайталанған адам өлтіру (ҚК-тің 96-бабы, 2-тармағының
"н" тармақшасы).
"Н" тармақшасына сәйкес бұрын қасақана кісі өлтірген адамның алғашқы
қылмысы бойынша сотталаған сотталмағанына қарамастан қасақана адам өлтіру
(абайсызда, қажетті қорғану шегінен асу жағдайында немесе қатты жан
күйзелісі үстінде ашумен өлтіруден басқасы) сараланады. Бұрын жасаған
қылмысы үшін қудалау мерзімі өтіп кетсе немесе сотталғандығы жойылса, иә
болмаса одан арылған болса, онда бұрын кісі өлтіргендігі есепке
алынбайды[3].
Егер айыпты ҚК-тің 96-бабының 2-тармағына сәйкес келетін, бұрын кісі
өлтіргені немесе өлтіруге оқталғаны үшін сотталмаса, онда бұл әрекет жеке
саралануға жатады (ҚК-тің 24-бабы және 96-баптың 1 немесе 2-тармақтары),
тиісті тармақтары көрсетіледі. Ал соңғы адам өлтіру ҚК-тің 96-бабының, 2-
тармағының "н" тармақшасы бойынша саралануға жатады. Әр мезгілде
жауаптылықты ауырлататын екі рет адам өлтіруге оқталған (ҚК-тің 24, 96-
баптары) немесе жауаптылықты ауырлататын жағдайда екі рет қасақана адам
өлтірген (ҚК-тің 96- бабының-2-тармағының тиісті тармақшалары) және олардың
бірде біреуі үшін сотталмаған адамның әрекетері тиісінше ҚК-тің 24-бабы
және 96-бабының 2-тармағының "н" тармақшасы бойынша, осылармен қатар
кінәлінің қылмыстарын ауырлататын жағдайларды белгілейтін тиісті тармақтар
бойынша саралануға жатады.
Анасының жаңа туган баласын өлтіруі (97-бап).
Жаңа Қылмыстық кодексте анасының жаңа туған баласын өлтіргені үшін
жауаптылық бірінші рет жеке қарастырылған. Заң шығарушы адам өлтірудің бұл
түрінің өзіндік ерекшелігін ескере отырып, оны дербес құрамға бөлуді мүмкін
деп тапты. Бұл құрам үшін баланы туу кезінде немесе туғаннан кейін бірден
қасақана өлтірген жағдайдың орын алу шарт. Бұдан басқа, жаңа туған баланы
өлтіру біраз уақыттан кейін жүйкені зақымдайтын жағдай үстінде немесе
есінің дұрысығын жоққа шығармайтын психикалық бұзылуы жағдайында орын алуы
да мүмкін.
ҚК-тің 97-бабының санкциясына қарағанда, заң шығарушы мұндай адам
өлтіруді әйелдердің туу кезіндегі және туғаннан кейінгі ерекше психикалық
жай-күйлерін ескере отырып, жеңілдету жағдайлары кезінде жасалған қылмыс
деп санайды. Сонымен бірге, әйелдің алдын ала жаңа туған баланы өлтіру
ниеті болғандығы және бұған оның дәрменсіз жай-күйін пайдаланған
оқиғалардың да болуы мүмкін. Мұны адам өлтірген кезде жеңілдету жағдайы деп
санауға бола қояр ма екен? Оның үстіне заң шығарушы осындай оқиғаларды да
ҚК-тің 96-бабында көзделген адам өлтіру деп санайды. Мұндай жағдайларда
кінәлінің әрекеті ҚК-тің 96-бабының 2-тармағының "в" тармақшасы, яғни
дәрменсіз жай-күйін пайдалана отырып адам өлтіру деп емес, керісінше ҚК-тің
97-бабы бойынша сараланады.
Психиканы зақымдайтын жағдай үстінде немесе психика бұзылуы жағдайында
анасының жаңа туған баласын өлтіруіне келетін болсақ, онда мұндай адам
өлтіру туғаннан кейін біршама уақыт өткен соң, бірақ бала жаңа туған деп
саналатын кезең ішінде ғана орын алады. Психиканы зақымдайтын жағдайдың
немесе психиканың бұзылу жағдайының болуын осы мәселеге байланысты
сарапшылық қорытынды беретін психиатр айқындайды.
Жаңа туған бала түсінігі оның мазмұнын айқындау кезінде белгілі бір
қиындықтарды туғызады. Заң әдебиеттерінде олар әртүрлі айтылады. Осыған
байланысты түрлі мерзімдер көрсетіледі: бір тәулік, бір апта және бір ай.
Кейбір авторлар жағдайға байланысты әр түрлі мерзімдерді пайдалануды
ұсынады. Бұған келісу қиын. Баланың жаңа туған кезеңі адам өлтірудің
жағдайына емес, баланың өзінің өсуіне байланысты ғой. Жаңа туған кезең деп
баланың туғаннан кейінгі өмірінің алғашқы сатысы оның организмінің сыртқы
орта жағдайларына бейімделетін уақыт ішіндегі бірінші кезеңі болып
табылады. Бұл кезеңге ішкі органдар функциясының тұрақсыздығы тән болады.
Жаңа туған кезеңнің ұзақтығы әркімде әр түрлі және бірнеше аптаның
мөлшерінде, көбінесе үш-төрт апта бойына ауытқып тұрады. Айы-күнін толтырып
туғандарда бұл мерзім шала туғандарға қарағанда қысқарақ.
Анасының жаңа туған баланы өлтіруі туу сәтінде немесе туғаннан кейін
бірден болуы мүмкін. Осы кезеңде ҚК-тің 97-бабы бойынша адам өлтіруге баға
беру үшін ананың психикалық жай-күйінің шешуі маңызы болмайды. Ең бастысы,
бұл адам өлтірудің көрсетілген уақыты. Дегенмен, мынаны есте ұстау керек,
адам өлтіру - туған адамды заңға қарсы қасақана өмірінен айыру. Туу -
ұзаққа созылатын процесс, бірінші босанатындарға ол 15-20 сағатқа, қайталап
босанатындар үшін 10-12 сағаттан тұруы мүмкін. Егер туған баланы емес, ал
ұрықты өмірінен айыру орын алса, бұл жағдайда адам өлтіру болмайды.
Есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын психиканы зақымдалуы немесе
психиканың бұзылуы жағдайында адам өлтіруге келетін болсақ, онда мұндай
әрекет ҚК-тің 97-бабы бойынша саралануы үшін баланың туған кезеңі ішінде
жасалуы тиіс.
Бұл қылмыстың субъективті жағы, басқа да барлық адам өлтірудегі сияқты
тек қана қасақаналықпен сипатталады.
Осы қылмыстың субъектісі арнайы қылмыстың орындаушысы, мұнда жаңа туған
баланың он алтыға толған анасы ғана болуы мүмкін. Егер мұндай жағдайда
қылмысты бірігіп орындаушы түріндегі қатысуылар болса, онда олар ҚК-тің 96-
бабының 2-тармағының "в" тармақшасы бойынша жауапқа тартылады, ҚК-тің 97-
бабында көрсетілген жеңілдету жағдайлары оларға қолданылмайды. Егер өзге
қатысушылар қоса орындаушы болмай, ұйымдастырушының айдап салушының немесе
көмектесушінің рөлінде болса, онда саралау күрделірек болады. Бұл жағдайда
жоғарыда көрсетілген қылмысқа қатысушылар үшін ҚК-тің жауапкершілікті
жеңілдететін 53 және 97- бабында көрсетілген жағдайлар (жеке, сипатта
болғандықтан және жаңа туған баланың анасына ғана қатысты болуына
байланысты) қолданылмайды. Сондықтан олар ҚК-тің 29-бабының тармақтары және
96-бабының 2-тармағының тиісті тармақшалары бойынша жауапкершілікке
тартылады.
Аффект (жан күйзелісі) жағдайында жасалған адам өлтіру (ҚК-тің 98-
бабы).
Заң шығарушы адам өлтірудің бұл түрін кенеттен бастаған қатты жан
толғанысы жағдайында жасалған өлтіру ретінде айқындайды. Кінәлінің
психикалық жай-күйі инстинктивті және сөзсіз-рефлекторлық қызметпен
байланысты өткінші, интенсивті көңіл-күймен айқындалады. Көбінесе адам
өлтірудің бұл түрі үшін ашу-ыза, жеккөрушілік және түңілу әсері тән болады.
Аффект (жан күйзелісі) жай-күйі негізінен аз уақытқа, әдетте бірнеше
минутқа созылады. Қатты жан толқуы тікелей сыртқы әсердің салдарынан
кенеттен пайда болады.
Аффект жағдайында адам өлтіру кенеттен, теріс фактор әсер еткеннен
кейін тікелей сол бойда жасалады. Мұнда уақыт аралық үзіліс болмайды немесе
елеулі емес (мысалы, кінәлі болған жағдайдың мәнін бірден түсінбегенде)[4].
Аффект жағдайның басталуына негіз ретінде ҚК-тің 98-бабында мыналар
көзделген: жәбірленушінің тарапынан болған зорлық, басыну немесе кемсіту не
жәбірленушінің өзге де заңға қайшы немесе моральға жат әрекеті
(әрекетсіздігі), жәбірленушінің үнемі қайталанып отыратын заңға қайшы
немесе моральға жат мінез-құлқына байланысты туындаған психиканы
зақымдайтын ұзаққа созылган жағдайлардың болуы соған тән. Зорлық күш
көрсетумен (мысалы ұрып-соғу), сондай-ақ психикалық (денсаулығына зақым
келтірумен, мүлкін жойып жіберумен және т.б. қорқыту) болуы мүмкін. Басыну
адамдық қадір-қасиетін кемсітумен, жеке бсын қорлау арқылы жасалуы мүмкін.
Өте ауыр балағаттау адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін жағымсыз нысанда
дөрекі түрде кемсітумен көрінеді. Заң әдебиетінде мынадай пікір айтылады,
өте ауыр балағаттау Қылмыстық кодекс нормаларында көзделген балағаттаудан
өзгеше болуы мүмкін емес. Ол ҚК-тің 130-бабында көзделген қылмыс
белгілеріне сәйкес келуі де немесе сәйкес келмеуі де мүмкін. Ал ар-намыс
пен қадір-қасиетті кемсіту дәрежесін бағалау өлшеміне келетін болсақ, мұнда
объективтік факторларды, сол сияқты субъективтік факторларды да ескеру
қажет. Мысалы "фашист" сөзі соғыс ардагеріне және соғысқа қатысушыларға, ол
үшін қасиетті болып саналмайтын жас буын өкіліне түрліше реакция туғызуы
мүмкін.
1997 жылғы Қылмыстық кодексте аффект үшін негіз болуы мүмкін
жағдайлардың аясы кеңейе түсті. Егер 1959 ж. Қылмыстық кодекс
жәбірленушінің зорлық көрсетуі мен өте ауыр балағаттауынан басқа, егер осы
әрекеттер кінәліге немесе оның жақын-туыстарына ауыр зардап келтірген
немесе зардап келтіруі мүмкін болған жағдайда, өзге де заңға қайшы
әрекеттері (әрекетсіздігі) жатқызылған болса, ал 1997 ж. Қылмыстық кодекс
бойынша аффект үшін қылмысқа қарсы және тіпті моральға жатпайтын қарапайым
әрекеттердің (әрекетсіздіктің) болуы жеткілікті. Моральға жатпайтын әрекет
түсінігіне келетін болсақ, біздің еліміз бастан кешірген бірқатар моральдық
құндылықтарды қайта бағалаумен байланысты олардың мазмұнын түсінуде де
белгілі бір қиындықтардың пайда болуы мүмкін. Оның үстіне біздің қоғамымыз
жікке бөліуге қатты ұшырап отыр және көптеген құбылыстарды түрлі әлеуметтік
топтар түрліше қабылдайды. Оған қоса біз қазір әрекеттердің қандай моральға
(социалистік немесе коммунистік) қайшы келетіндігіне сілтеме жасай
алмаймыз. Сонда да қай уақытта болмасын, негізінен қоғам мүшелерінің
көпшілігіне бірдей болып саналатын моральдық құндылықтар, жақсылық пен
жамандық, ар, намыс жэне арсыздық, сенімділік пен сатқындық, үят пен
үятсыздық деген пікір түсініктер болады. Міне, осылар баға беру негізіне
алынуы тиіс.
Адам өлтірілетін аффект жай-күйі заңда көзделгендей кенеттен болған
жағдайда емес, жәбірленушінің үнемі қайталанып отырған құқыққа қарсы немес
моральға жат мінез-құлқына байланысты пайда болған, ұзақ уақыт психиканы
зақымдайтын оқиғалармен де байланысты болуы мүмкін. Мұндай жағдайда, тіпті
бір қарағанда еленбейтін жағдайдың өзі шыдамның шегіне жеткізіп, адам
өлтіруге әкеліп соқтыратын көңіл-күй жарылысының тұтандырғышы болып табылуы
мүмкін.
Аффект жағдайында адам өлтіру тікелей де, сол сияқты жанама
қасақаналықпен жасалуы мүмкін. Аффект кезінде екі немесе одан көп адамды
өлтіру жағдайы Қылмыстық кодекстің 98-бабының 2-тармағында сипатталған. Екі
немесе одан да көп адамдарды өлтірудің түсінігі ҚК-тің 96-бабының 2-
тармағының "а" тармақшасында берілген.
Қажетті қорғану шегінен асып кеткен кезде не қылмыс жасаған адамды
ұстау үшін қажетті шараларды асыра қолдану кезінде жасалған адам өлтіру (ҚК-
тің 99-100-баптары).
Қылмыстық кодекс осы баптарда адам өлтірудің екі құрамын көздейді.
Қажетті қорғану шегінен асып кеткен кезді не қылмыс жасаған адамды ұстау
үшін қажетті шараларды асыра қолдану кезінде адам өлтіру. Қажетті қорғану
шегінен асып кеткен кезде адам өлтіру жәбірленушіні өмірінен айыру
қажеттігі болмаған кезде орын алады. Кінәлінің әрекеті сипаты және дәрежесі
бойынша қастандықтың қоғамға қауіптілігіне анық түрде сәйкес келмейді.
Сот тәжірибесінде қажетті қорғану шегінен асып кеткен кезде адам
өлтіруге саралау жасалған кезде қателіктер жиі жіберіледі. Бірқатар
жағдайларда қажетті қорғану шегінен асып кету болмаған жәйттер де
кездеседі.
Қажетті қорғану шегінен асып кеткен кезде адам өлтіргенде тікелей де,
сол сияқты жанама қасақаналықтың болуы мүмкін. Қажетті қорғану шегінен асып
кеткен кезде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I - Тарау. Жеке адамға қарсы қылмыстардың
қылмыстық құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1. Жеке адамға қарсы қылмыстардың жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..5
1.2. Өмірге қарсы қылмыстың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.3. Денсаулыққа қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .21
1.4. Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... ... .40
1.5.Жеке адамның ар-намысына және адамгершілігіне
қарсы
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
1.6. Жыныстық қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ІІ-Тарау. Жеке тұлғаға қарсы қылмыстардың алдын алудың
өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.54
2.1. Адамның жүріс-тұрысын түзеудің теориялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..54
2.2. Тергеушінің түзеу мекемелеріндегі қылмыстылықтың
алдын
алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
55
2.3. Шартты түрде соттау қылмыстылықтың алдын
алудың шарасы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
2.4. Бас бостандығынан айыру орындарынан шыққан тұлғаларға
әкімшілік қадағалау қылмыстылықтың алдын алудың бір шарасы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
2.5. Жеке адамдарға қарсы рецидивті қылмыстылықтың
алдын алудың
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
... ... ... .63
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Кіріспе
Адам - қоғамның негізі. Адам болмаса, адамның құқықтары мен
бостандықтары қадірленбесе, аяққа тапталса, онда қоғам өмір сүрмейді немесе
оны адамзат қоғамы деп атау мүмкін болмайды. Жеке адам қоғамда өмір
сүргендіктен және ең бастысы оған "адам" деп ат қойғандықтан, қоғамның
ережелерін сақтауы тиіс және "адам" деген атқа лайықты болуы тиіс. Адам
қоғамның жэне болашақтың негізі болғандықтан, адамның өмірі мен денсаулығы
бірінші орынға қойылады. Адамзат әлі идеалды дәрежеге жетпегендіктен оның
әрекеттерінде қателіктер кездеседі.
Олар қоғамға қауіпті әрекет жасайды. Басқа адамдарды қылмысқа
итермелейді немесе өзі байқамай адамды қылмыскер етіп тәрбиелеуі мүмкін.
Біздің міндетіміз бұған жол бермеу, құқық бұзушылықтың алдын алу, адамды
өркениеті қоғамның баласы етіп тәрбиелеу. Бұл мақсатқа жету үшін көптеген
салалар өз үлестерін қосады. Соның ішіндегі саяси, әлеуметтік,
экономикалық, құқықтық салаларды атап өтуге болады. Жеке адамдарға қарсы
қылмыстарды зерттегенде ең алдымен олардың алдын алу, мұндай қылмыстарды
болдырмау жолдарын қарастырған дұрыс. Ал, қылмыс жасалып қойса, оны
қылмыстық заңдармен дұрыс саралап, әділ жаза тағайындау аса маңызды. Ол
үшін жеке тұлғаларға қарсы қылмыстардың қатарына қандай іс-әрекеттер
жататындығын, олардың құрамын, белгілерін білуіміз қажет. Оларды басқа
қоғамға қауіпті іс-әрекеттереден айырып дұрыс саралау керек. Осыларды толық
зерттеп болғаннан кейін ғана олармен күресудің жолдарын, тиімді тәсілдерін
және алдын алу шараларын ойластырып, қарастыруға болады. Менің еңбегім міне
осы мәселелерге арналған.
І-тарау. Жеке адамға қарсы қылмыстардың қылмыстық құқықтық
сипаттамасы
1.1. Жеке адамға қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы
қорғалады. Қазақстан Республикасының конституциясының ІІ-бөлімі осы
мәселеге тікелей арналған. Конституциясының I-бабында "ең қымбат қазына -
адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары", - деп жарияланған.
Осыған орай Қазақстан Республикасының барлық құқық салалары, оның ішінде
Қылмыстық құқықта адамды қорғауды өзінің міндеті деп санайды. Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 2-бабында адам мен азаматтың
құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау ең басты міндет
ретінде көрініс тапқан. Қазақстан Республикасының барлық заңдары жеке
адамды қорғауға, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға әр уақытта
артықшылықтар береді. Сондықтан да Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің Ерекше бөлімінің бірінші тарауы жеке адамға қарсы қылмыстарға
арналған. Осы тарауға кіретін барлық қылмыстардың топтық объектісі жеке
адамның дұрыс іс-қызметін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып
табылдаы. Тікелей объектілерінің ерекшеліктеріне қарай жеке адамға қарсы
қылмыстар мынадай түрлерге бөлінеді: өмірге қарсы қылмыстар; адам өлтіру
(96-6.); жаңа туған сәбиді анасының өлтіруі (97-6.); жан күйзелісі
жағдайында болған адам өлтіру (98-6.); қажетті қорғаныс шегінен шығу
кезінде жасалған кісі өлтіру (99-6.); қылмыс жасаған адамды ұстау үшін
қажетті шаралардың шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру (100-6.);
абайсызда кісі өлтіру (101-6.); өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу (102-6.).
Денсаулыққа қарсы қылмыстар: Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру
(103-6.); денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру (104-6.);
денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру (105-б.); денсаулыққа жан күйзелісі
(аффект) жағдайында зиян келтіру (108-6.); қажетті қорғаныс шегінен шығу
кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру (109-6.); қылмыс жасаған адамды ұстау
кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру (110-6.); денсаулыққа абайсызда зиян
келтіру (111-6.); ұрып-соғу (106-6.); азаптау (107-6.); қорқыту (112-6.);
ауыстырып салу не өзгедей пайдалану үшін адамның органдарын немесе тінін
алуға мәжбүр ету (113-6.); соз ауруларын жұқтыру (115-6.); адамның иммун
тапшылығы вирусын (ВИЧЖҚТБ) жұқтыру (116-6.); медицина қызметкерлерінің
кәсіптік міндеттерін тиісінше орындамауы (114-6.); заңсыз аборт жасау (117-
6.); науқасқа көмек көрсетпеу (118-6.); қауіпті жағдайда қалдыру (119-6.).
Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстар: Адамды ұрлау (125-6.); бас
бостандығынан заңсыз айыру (126-6.); психиатриялық стационарға заңсыз
орналастыру (127-6.); адамдарды пайдалану үшін азғырып-көндіру (128-6.).
Жеке адамның ар-намысын және адамгершілігіне қарсы қылмыстар: Жала жабу
(129-6.); қорлау (130-6.).
Жыныстық қылмыстар: Зорлау (120-6.); нәпсіқұмарлық сипатындағы күш
қолдану (121-6.); он алты жасқа жетпеген адаммен жыныстық қатынаста болу
және нәпсіқұмарлық сипаттағы өзге де іс-әрекеттер (122-6.); жыныстық
қатынас жасауға, еркек пен еркектің жыныстық қатынас жасауына, әйел мен
әйелдің жыныстық қатынас жасауына немесе нәпсіқұмарлық сипаттағы өзге де іс-
әрекеттерге мәжбүр ету (123-6.); жас балаларды азғындату (124-6.).
1.2. Өмірге қарсы қылмыстың жалпы сипаттамасы
Қазақ ССО-інің 1959 жылғы Қылмыстық кодексінде адам өлтірудің заңдылық
анықтамасы берілмеген еді. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы жаңа
Қылмыстық кодексінде тұңғыш рет адам өлтірудің заңдылық түсінігі берілген.
"Кісі өлтіру, яғни басқа адамға құқыққа қарсы қаза келтіру" деп ҚК-тің 96-
бабында тура көрсетілген. Осыған орай абайсызда кісі өлтіру заң бойынша
адам өлтіру деп танылмайды. Бірақ топтық және тікелей объект белгісіне
сәйкес бұл қылымыс құрамы (абайсызда кісі өлтіру) жеке адамға қарсы қылмыс
үшін жауаптылық көзделген тарауда орналасқан. Өмірге қарсы қалмыстың, соның
ішінде адам өлтірудің де тікелей объектісі адамның өмірі болып табылады.
Заң жасына және ден және денсаулық жағдайына қарамастан кез келген адамның
өмірін бірдей қорғайды. Адам өмірі нәрестенің туған сәтінен, яғни анасының
денесінен бөлініп шығып, алғаш тыныс алуы арқылы оның өкпесінің жұмыс
істеген уақытынан басталады. Бұл құбылыс нәрестенің алғашқы айқайнынан,
дыбыс беруінен басталады. Өлім адам өмірінің соңғы сәті болып танылады.
Өлім клиникалық және биологиялық болып екіге белінеді. Тыныс алуы мен
қанның айналысы тоқтағаннан кейін 5-6 минут шамасында клиникалық өлім
сатысы басталады. Адам денесінің салқындауына байланысты бұл кезеңі
биологиялық өлім, орталық нерв жүйесі қызметінің істен шығуына байланысты
мидың өлуі басталады. Адамның басқа органдары мен тіндерінің өміршендік
белгілері біразға жалқасғанымен, мидың өлуі адам өмірінің соңғы сәті болып
табылады. Яғни адам өмірінің соңғы сәті - биологиялық өлім.
Адам өлтірудің объективтік жағы басқа адамды өмірінен заңсыз айырумен
көрінеді. Қылмыстың аяқталуы үшін адамды өмірінен айыруға бағытталған іс-
әрекеттің және соның зардабынан адам өлуінің арасындағы себептік
байланыстың болуын айқындау қажет.
Адам өлтіру негізінен әрекет арқылы жүзеге асырылады. Адам өлтірудің
көпшілігі осылайша жасалады. Кінәлінің оқпен атылатын және суық қаурыдың,
өзге де заттарды пайдалануымен, улаңдыру, жарылыс жасау, басқа да әдістерді
қолдануы арқылы адам өмірінен айрылады. Адам өлтіру сонымен бірге
жәбірленушіге психикалық әсер ету нысанында да болуы мүмкін. Әдетте жүрек-
қан тамырлары жүйесі ауруларынан зардап шегетін адамдарды жүйкесіне зақым
келтіру жолымен өмірінен айыру әдебиеттерде мысал ретінде келтіру жиі
ксздеседі. Соңғы уақыттарда адам жүйесіне әсер ету нысандары мен
әдістерінің көбейе түсуінің нәтижесінде психикалық әсер ету жолымен адам
өлтіру мүмкіндігі одан әрі кеңейе түсуде.
Адам өлтіру сондай-ақ әрекетсіздік насанында да болуы мүмкін. Бұл
негізінен мынадай жағдайда болуы мүмкін. Кінәлі адам біреуді өмірден айыру
мақсатымен өлімге араша тұра алатын мүмкіндігі бола тұра және осыған
тікелей міндетті бола тұрса да әрекетсіздік жолымен оған өлім қаупін
туғызады және өлімге жол береді.
Кінәлінің өлімнің жолын кесу жөніндегі әрекетті істеу міндеттілігі заң
талаптарынан туындауы мүмкін (мысалы, ата-аналары өздерінің жаңа туған
нәрестелерін немесе жас балалардын өлтіру мақсатымен тамақтандырмайды
немесе олардың өмірін сақтап қалу үшін өзге де шараларды қолданбайды).
Өздігінен жүріп-тұра алмайтын және өздерінің табиғи қажеттерін қамтамасыз
ете алмайтын жағдайларда қартайған ата-аналарын олардың ересек балалары
олардан құтылу мақсатында осындай әрекеттер жасауы мүмкін.
Адам өлтірудің объективті жағынан екінші белгісі қалмыстың зардабы
жәбірленушінің өлімі болып табылды. Өмірден айрыуға тікелей қасақаналық
болғанымен қылмыстық зардаптың - өлімнің болмай қалуы кінәлінің әрекетіне
оқталғандығы, адам өлтіруге оқталғандық ретінде саралауға негіз болады.
Адам өлтіру кезінде, өлім әрекет жасалғаннан кейін бірден немесе белгілі
бір уақыт өткенен кейін жүзеге асуы мүмкін. Келтірген зардапты кінә деп
жүктеу үшін болған өлім мен субъектінің әрекеті немесе әрекетсіздігі
арасындағы себептік байланыстың болуы негіз болып табылады. Әрекет пен
зардаптың арасында себептік байланыс болмаған кезде тұлға жасаған әрекеті
үшін ғана жауапты болады. Өлтіруге тікелей оқталу айқындалған кезде өлтіру
үшін оқталғандық жасалған болып табылады, ал өлтіруге жанама ниет болған
кезде кінәлі адам нақты келтірген зиян үшін ғана жауап береді (мысалы,
денсаулыққа зиян келтіргені үшін).
Адам өлтіру - материалдық құрамға жататын қылмыс.
Адам өлтірудің субъективті жағы ҚК-тің 96-бабына сәйекс тек қана
қасақаналықпен жүзеге асырылды. Адам өлтіру кезінде қасақаналық тікелей
және сол сияқты жанама болуы да мүмкін. Тікелей қасақаналық кезінде кінәлі
өзінің басқа адамның өміріне қол сұғып отырғандығын сезеді, оның әрекеті іс
жүзінде өлімге соқтыруы мүмкін екендігіне немесе қалай да өлімге
әкелетіндігін біледі және өлімнің болуын тілеп іс-әрекет жасайды. Жанама
қасақаналықпен адам өлтіру кезінде кінәлі өзінің әрекеті арқылы адам
өміріне қатер төндендігін мойындайды, осы әрекеттің нәтижесінде оның өлуі
мүмкін екендігін біледі, өлімнің болуын тілемейді, бірақ оған саналы түрде
жол береді не өлімнің болу-болмауына немқүрайдылық танытады. Соңғы уақытта
жарылыс жасау жолымен адам өлтіру оқиғалары кең таралып отыр. Мұндай кезде
белгілі бір құрбандардан басқа бөгде адамдар да өледі. Бұл оқиғада кінәлі
белгілі бір құрбанға қатысты адам өлтіруде тікелей ниетте, ал бөгде
адамдарды өмірінен айрыуға қатысты - жанама ниетте әрекет етеді.
Тікелей және жанама қасақаналықтар арасындағы айырмашылықты айқындаудың
іс жүзінде үлкен маңызы бар. Адам өлтіруге оқталу, яғни кінәлінің әрекеті
ол өлімнің болатынын сезетін, оның болуын тілегендігін, бірақ оның еркінен
тыс себептер бойынша ол болмай қалғандығы бойынша анықталады. Мұндай кезде
оқталу тек қана тікелей қасақаналықпен жүзеге асырылады.
Кінәлінің ниетінің түрі туралы мәселені шешкенде соттар жасалған
қылмыстық барлық жағдайларына сүйенуі және атап айтқанда: қылмыстың тәсілі
мен қарауын, денеге салынған жарақаттың санын, сипаты мен оқшаулауын
(мысалы, адамның өмірлік маңызды органын жарақттау), кінәлінің қылмыстық
әрекетті тоқтау себебін, сондай-ақ кінәлінің қылмыс істеу алдындағы және
одан кейінгі мінез-құлқын (тіртібін), оның жәбірленушімен арақатынасын
ескеруі тиіс.
Жәбірленушінің өліміне әкеліп соқтыруы кінәлі үшін белгілі болып
табылатын өмірлік маңызы бар органдарына пышақпен жарақат салу, дұрысында,
өмірден айыруға тікелей ниеттің бар екендігін айғақтайды. Оқпен атылатын
қаруды қолдану кінәлінің өлтіруге шынайы ниетте болатындығын айғақтайды
және басқа жағдайлармен қатар кінәлінің адам өлтіру ниетінде болғандығына
маңызды дәлелдеме болып табылады. Жақын ара қашықтықтан ату әдетте адам
өлтіру мақсатында істеледі. Тікелей қасақаналық болған кезде кінәлі өлімнің
болуын тілейді, сонымен бірге кінәлінің өлімнің міндетті түрде болуын
қаламайтындығын да ескеру керек мұндай жағдайда. Оның ниеті баламалы түрде
болуы мүмкін, оның шамалауы бойынша өлімнің болуы, сол сияқты денсаулыққа
ауыр зиян келтіру мүмкіндігі және осы зардаптардың кез келгенінің болуын
міндетті түрде тілейді. Ал егер оған байланысты емес жағдайлар бойынша
қылмыстық нәтиже болмаған жағдайда ол адам өлтіруге оқталғандық үшін
жауапқа тартылуы тиіс.
Адамды өлтірумен алдын ала қорқыту басқа мән-жайлармен қатар адам
өлтіру ниетінің бар екендігіне маңызды дәлелдеме болып табылады. Дегенмен
осындай қатер тудыруды айтқан адамның ой-ниетінің қаншалықты шын екендігін
іс бойынша айқындау қажет. Тіпті, егер ол сөздер кейде және төндірілген
қатерді жүзеге асыру мүмкіндігіне сырттай ұқсас кейбір әрекеттермен қоса
айтылғанның өзінде, адам өлтіру ниетін жүзеге асыру туралы сөздер кінәлінің
шын мәніндегі анық тілегін білдірмейді.
Адам өлтірумен қорқыту көбінесе оқпен атылатын немесе суық қаруды
немесе өзге қаруды, сондай-ақ қару ретінде пайдаланатын заттарды қолданумен
немесе қолдануға әрекет етумен жасалатын бұзақылық әрекетермен байланысты
болатындығын тәжірибе көрсетіп отыр. Адам өлтіруге жанама қасақаналық
кезінде кінәлі өз әрекетінің нәтижесінде өлімнің нақты болу мүмкіндігін
шамалайды. Кінәлі зардаптың қалай да болмай қоймайтынын шамалаған жағдайда
сөз тек қана тікелей қасақаналық туралы бола алады (ҚК-тің 24-бабының 3-
тармағы). Ниеттің осы түрлерінің арасындағы неғүрлым елеулі айырмашылық,
заңда көрсетілгендей еріктілік кезеңі бойынша анықталады. Егер адам
өлтіруге тікелей ниеттену кезінде кінәлі өлімнің болуын тілесе, ал жанама
ниеттену кезінде оны кінәлі тілемейді, бірақ оған саналы түрде жол береді
не өлімнің болуына неқұрайды қарайды. "Тілемейді" деген терминді "өлтіргісі
келмейді" деген мағынада емес, "тікелей тілемейді" деген мағынада түсіну
ксрек. "Саналы түрде жол береді" деген – кінәлі өлімді өз іс-әрекетінің
нәтижесі ретінде қабылдайды дегенді білдіреді.
Қасақана адам өлтірудің субъектісі 14 жасқа толған жеке тұлға болып
табылады, ал ҚК-тің 97-102-баптарында көрсетілген жағдайларда адам
өлтірудің субъектісі 16 жасқа толған адамдар болып табылады.
Адам өлтіру (96-бап)
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне адам өлтірудің негізгі
құрамы мен ауырлататын жағдайында адам өлтірудің құрамы бір бапқа
біріктірілген. Негізгі құрам - бұл осы қылмыстың ауырлататын түріне (96-
баптың 2-тармағы) жатпайтын құрам. Негізгі құрамға (96-баптың 1-тармағы)
мынадай адам өлтіру түрлері жатады: қызғаныштан, төбелес кезінде немесе
ұрыс-керіс үстінде (бұзақылық себептер болмағанда), жәбірленушінің заңсыз
әрекетіне байланысты, жеке қарым-қатынас негізінде туындаған кек алумен
байланысты болған адам өлтіру оқиғалары.
Ауырлататын жағдайлардағы адам өлтіру ҚК-тің 96-бабының 2-тармағында
көзделген. Қылмыстық құқық теориясында бұл жағдайларды топтарға бөлу
қалыптасқан. Мұндай жағдайда бөлу өлшемі әртүрлі. Топқа бөлу үшін көбінесе
қылмыс құрамының элементтері пайдаланылады.
1997 жылғы Қылмыстық кодексте ауырлататын жағдайлар белгілі бір
тәртіппен орналастырылған, атап айтқанда: ең алдымен объектіге және
объективті жаққа қатысты жағдайлар, сонан соң субъективті жаққа және
субъектіге қатыстылары келтіріледі. Сондықтан адам өлтірудің ауырлататын
жағдайлары Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 96-бабында қалай
орналастырылған болса, сол бойынша қарастырылады.
а) екі немесе одан көп адамды өлтіру (ҚК-тің 96-бабы, 2-тармағының “а”
тармақшасы).
Адам өлтірудің бұл түрі кінәлі екі немесе одан көп адамды өмірінен
айрыған жағдайда болады. Мұндайда кінәлінің екі немесе одан көп адамды
өлтіру ниетінің болғандығы, яғни бірыңғай қасақана ниетінің болғандығын
анықтау керек. Дұрысында жәбірленушілердің өлуі бір мезгілде болады. Мындай
жағдайдың да болуы мүмкін: кінәлі әуелі бір адамды өлтіреді, содан соң
біршама уақыт өткенен кейін, әдетте көп кешікпей, басқа адамды өлтіреді.
Оның бір адамды емес, екі немесе одан көп адамды өлтіру ниетінің
болғандығын дәлелдеудің маңызы бар. Мұндайда әр адамды өлтіру себептері
бірдей болмауы мүмкін. Біреуін, ол мысал үшін - кек алу мақсатында, ал
екіншісін бірінші кісі өлтіруді жасыру мақсатында өлтіреді. Сонымен бірге -
екінші адамды өлтіру ниеті бірінші кісі өлтіруден кейін емес, оған дейін
пайда болады. Осы жағдайларда кінәлінің осы "а" тармақшасымен сараланады.
Егер екі немесе одан көп адамды өлтіру ниеті бола тұра бір адам
өлтірілсе және екіншісінің өміріне қастандық жасалған болса, мұнда екі
немесе одан көп адамды өлтіру аяқталмағандықтан, кінәлінің әрекеті ҚК-тің
24-бабының 3-тармағы және 96-бабының 2-тармағының "а" тармақшасы бойынша
саралануы тиіс.
б) адамның қызметтік іс-әрекетін жүзеге асыруына не кәсіби қоғамдық
борышын орындауына байланысты адамды немесе оның жақындарын өлтіру (ҚК-тің
96-бабы, 2-тармағының "б" тармақшасы).
Мұндай адам өлтіру кінәлінің жәбірленушіні немесе оның жақын туыстарын
олардың қызметтік немесе қоғамдық борышын орындауына кедергі келтіру
мақсатында, немесе олардан осындай әрекеттері үшін кек алу мақсатында
жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы
23 желтоқсандағы "Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін
жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы" № 7
қаулысында кез-келген адамның қызмет аясына жататын жұмысын қызметтік
борышты орындау, ал қоғамдық борышты орындау деп - арнайы жүктелетін
қоғамдық міндеттердің орындауын айтады. Сондай-ақ қоғам немесе жеке адамның
мүддесіне бола (заңды бұзуға жол бермеу, дайындалып жатқан немесе қылмыс
туралы өкімет органдарына хабарлау және т.б.) жасалған басқа әрекеттер де
қоғамдық міндеттер болып танылады. Қылмысты саралау үшін жәбірленушінің
қызметтік қоғамдық іс-әрекет жасағаннан бері өткен уақытының маңызы шамалы.
Ең бастысы кінәлінің адам өлтіруі олардың осындай функцияларды атқаруына
байланысты болады.
Адам өлтірудің осы түрі бойынша жәбірленушілер болып қызметтік немесе
қоғамдық функция атқарған адамның езі немесе олардың жақын туыстары болуы
мүмкін. Жақын туыстардың түсінігі Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің 7-бабының 24-тармағында берілген. Олар ата-аналары,
балалары, асырап алушылары, асырап алынғандар, бірге тұрған және бірге
тумаған туыс аға-інілер мен апа-сіңлілері, ағасы, әжесі, немерелері.
Егер қызметтік немесе қоғамдық борышын орындаумен байланысты олардың
өзін немесе жақын туыстарын өлтіргені үшін заңда арнаулы бап көзделген
болса, онда кінәлінің әрекеті осы арнаулы норма бойынша саралауға жатады
(ҚК-тің 167, 340-баптары).
в) дәрменсіз жағдайда екендігі айыпкерге белгілі адамды, сонымен
бірдей адамды ұрлаумен не адамды кепілге алумен ұштасқан адам өлтіру (ҚК-
тің 96-бабы, 2-тармағының "в" тармақшасы).
Жас шамасының өте кішілігіне немесе кәрілігіне, дене мүшелерінің
кемістігіне, аурулығына, соның ішінде жүйке ауруына шалдығу, ақыл-есінен
уақытша айрылу немесе ақыл-есінің әлсіреуімен байланысты болған, оның дене
мүшелерінің немесе психикалық жай-күйінің салдарынан кінәліге қарсылық
көрсете алмаған немесе оны өмірінен айыруға жасаған әрекетінің сипатын
түсінбеу жағдайын жәбірленуші адамның дәрменсіздік жай-күйі деп түсіну
керек. Мұндай жай-күй алкогольден, сол сияқты есірткіден мас болудың және
жүйкеге қатты әсер ететін дәрілік препараттарды немесе улы заттарды
қабылдаудан болуы мүмкін. Саралау үшін жәбірнеушіні мұндай жағдайда кімнің
душар екендігінің, бұған қандай себеп болғандығының ешбір мәні жоқ.
Адамды ұрлаумен не кепілге алумен ұштасқан адам өлтіру ұрлау не кепілге
алу процесінде жәбірленушіні өмірінен айырған немесе аталған қыләдысты
жасыру мақсатында адам өлтіру болған кезде орын алады. Адамды ұрлау
түсінігі (ҚК-тің 125-бабында) және кепілдікке алу (234-бапта) берілген.
Адамды ұрлау және кепілге алу қасақана өлтірумен үштасқан жағдайда, не
адам өлтіру осы істеген қылмыстарды жасыру әдісі болса мұндай әрекеттер
дербес қылмыс құрамын құрайтындықтан, кінәлінің әрекеттері қылмыстың
жиынтығы бойынша сараланады (ҚК-тің 125, 96-бабы, 2-тармағының "в"
тармақшасы, 234, 96-баты, 2-тармағының "в" тармақшасы).
г) жүкті екендігі кінәліге белгілі әйелді өлтіру (ҚК-тің 96-бабының 2-
тармағының "г" тармақшасы).
Адам өлтірудің бұл түрі жәбірленушінің айрықша жағдайына орай көтеріңкі
қоғамдық қауіптілікпен сипатталады. Осы құрамның болуы үшін ең алдымен екі
міндетті белгінің болуы шарт. Жәбірленуші кез-келген ұзақтықтағы жүктілік
жағдайында болуы және ол туралы айыпкердің білуі керек. "Белгілі" деген
термин айыпкер жәбірленушінің жүкті екендігінен хабардар болғандығын
білдіреді. Бұл жағдайда осы жайдың толық растығына оның күмәнінің болған-
бомағандығы маңызды емес, ең бастысы ол жәбірленушінің жүкті екендігі
туралы жәбірленушінің өзінен немесс бұл туралы басқалар арқылы хабардар
болады. Бұл жерде оның жүктілік мерзімі, ұрықтың өміршең еместігі, әйелдің
жүкті екендігі жөнінде тиісті емдеу мекемелерінде есепте тұрған-
тұрмағандығының оған қатысы жоқ.
Егер айыпкер жүктілік жөнінде қателесіп, жүкті емес әйелді жүкті әйел
екен деп өлтірсе, онда оның әрекеті қылмыстық ниеттің бағытына қарай осы
тұрғыдағы қылмысқа оқталғандық ретінде сараланады (ҚК-тің 24-бабы, 3-
тармағы, 96-бабы, 2-тармағының "в" тармақшасы).
д) аса қатыгездікпен жасалған адам өлтіру (ҚК-тің 96-бабы, 2-тармағыныц
"д" тармақшасы).
Адам өлтірудің өзі қатыгездік әрекет. Осы тармақ бойынша әрекетті
саралау үшін айрықша қатыгездік талап етіледі. Бұл жөнінде, ең алдымен адам
өлтіру әдісі айғақтама болады. Адамды өмірінен айыру жәбірленушіні айрықша
қорлау мен қинауға байланысты әдіспен жасалады: көптеген жарақат салу,
тірідей өртеу, алдын ала, біртіндеп дене мүшелерін кесу, азапты әсер ететін
уды қолдану, ұзақ уақытқа судан, жылудан айыру және басқалар.
Айрықша қатыгездікпен адам өлтіруге, сондай-ақ жәбірленушіні оған жақын
адамдардың: балаларының, ата-аналарының, қалыңдығының және т.б. көзінше,
кінәлінің өз әрекеті арқылы оларды ерекше күйзеліс пен қайғы-қасіретке
әкелетінін біле тұрып, өлтіруі де жатқызылады.
Жәбірленушіге туыс адамдар ғана емес, қатысқан өзара қарым-қатынастағы
сыйлас адамдар да (заңды некеде жоқ ерлі-зайыптылар, жігіт пен қалыңдық,
камқоршылық мен бағып-қағуға алғандар, солардың қолындағылар, т.б.) оның
жақындары деп танылуы мүмкін.
е) көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен жасалған адам өлтіру
(ҚК-тің 96-бабы, 2-тармағының "е"тармақшасы).
Адам өлтірудің осы түрін жасаған кезде кінәлі бір адамның ғана емес,
көпшіліктің өміріне қауіп тудыратын тәсілді қолданады. Мұндай тәсілдерге
адамдар көп болатын жерлерде жарылыс, өрт қою, су қаптату т.б. жатады. Кей
жағдайларда көптеген адамдардың өміріне қауіп келтіру атылатын қаруды, улы
заттарды, жарылғыш заттарды қолдану арқылы да жүзеге асырылады.
Көп адамдардың өміріне қауіпті тәсілге кінәлінің белгілі бір адамды
өлтіру мақсатымен ол тұрған топқа қарай мылтық атуы, немес айдап келе
жатқан автокөлігін топ ішінде тұрған сол адамға қарай зор жылдамдықпен
бұрып, басып өтпекші болу әрекеттері де жатады. Мұндай ретте кінәлінің
әрекетін дұрыс саралауға кісі өлтіру үшін таңдап алынған қылмысты істеу
тәсілі мен қару қолданудың орнын дұрыс анықтаудың маңызы айрықша. ҚК-тің 96-
бабы 2-тармағының "е" тармақшасымен жауапқа тарту үшін кінәлінің ниеті
нақты бір адамды өлтіруге бағытталғанын, оны өлтіру үшін көп адамдардың
өміріне қауіпті тәсіл қолданылып отырылғанын, нәтижесінде басқа адамның
өмірі мен денсаулығына нақты зиян келтірілетінін сезетінін анықтау қажет.
Осындай істелген іс-әрекетті көп адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен
жасалған деп тану үшін, нақты кісіні өлтіру кезінде қауіпті жағдайда қалған
басқа адамдарға зиян келгеніне немеее келмегеніне қарамастан жүзеге
асырылады. Егер осындай жалпыға қауіпті тәсілді қолдану нәтижесінде адам
өлімінен басқа адамға қасақана дене жарақаты келтірілсе, онда кінәлінің
әрекеті нақты жағдайларға байланысты қылмыстың жиынтығы бойынша
сараланады[1].
ж) ұйымдасқан топ жасаған адам өлтіру (ҚК-тің 96-бабы, 2-тармағының
"ж"тармақшасы).
Адамдар тобы, алдын ала келіскен адамдар тобы немесе ұйымдасқан топ
деген түсінікті айқындау үшін қылмысқа қатысудың аталған нысандарына
түсінік берілген ҚК-тің 31-бабын қарау керек.
Егер адам өлтіруге екі немес одан көп орындаушы күні бұрын бірлесіп
қатысқан болса, ұйымдасқан адамдар тобы жасаған адам өлтіру болып танылады.
Мұндайды қасақана адам өлтіруге бағытталған және жәбірленушіні өмірінен
айыру процесіне тікелей қатысқан, бірлесе әрекет жасаған адамдар тобы деп
тану керек. Бұл жағдайда тұлғаны кісі өлтіруді орындаушы деп тану үшін
өлімнің барлық адамдар тобы бірлесіп келтірген жарақаттан, немесе солардың
ішіндегі біреуінің тікелей келтірген жарақатынан болғандығы маңызды емес.
Ең бастысы, барлық қылмысқа қатысушылардың ашықтан-ашық, өзара күш
біріктірумен қасақана адам өлтіруге бағытталған әрекет жасағандығын
айқындау қажет.[2]
Егер адам өлтіруді орындаушылар бірлесіп қылмыс жасау туралы алдын ала
сөз байласқан болса, алдын ала сөз байласу бойынша адамдар тобының адам
өлтіргені белгілі.
Адам әлтіруді орындаушылар бірлесіп адам өлтіру туралы алдын ала
келісіп қана қоймай, сонымен бірге бір немесе бірнеше қылмысты жасау үшін
алдын ала бірлесетін тұрақты адамдар тобын ойластырған болса, ұйымдасқан
топтың адам өлтіруі орын алады.
з) пайда табу мақсатымен немесе жалданып, сол сияқты қарақшылықпен,
қорқытып алу немесе бандитизммен ұштасқан адам өлтіру (ҚК-тің 96-бабы, 2-
тармағының "з"тармақшасы).
ҚК-тің 96-бабы 2-тармағының "з" тармақшасы бойынша кінәлі немесе басқа
адамдар үшін материалдық пайда алу немесе материалдық шығындардан құтылу
мақсатында жасалған қасақана адам өлтіруді саралайды. Материалдық пайда: ол
ақша, мүлік немесе мүлікке, тұрғын үй алаңына, үшінші адамнан сыйақы алуға
құқықты алу түрінде болуы мүмкін. Материалдық шығаннан құтылу, қарызды
өтеуден, мүлікті қайтарудан, көрсетілген қызметке ақы телеуден, алимент
төлеуден т.б. босану мақсатымен адам өлтіруде пайдакүнемдік мақсатты
білдіреді.
Адам өлтірудің осы түрінің мазмұнына пайда табу мақсатымен
қарақшылықпен қорқытып немесе бандитизммен үштасқан жағдайларда жатады.
Қасақана адам өлтіру қарақшылық, шабуыл жасау, қорқытып алу немесе
бандитизм кезінде жасалынған болса, істеген әрекет аталған қылмыстардың
жиынтығы бойынша саралауға жатады.
Іс-әрекетті пайда табу мақсатында жасалған адам өлтіру ретінде саралау
үшін кінәлінің мұндай ойы адам өлтіргенге дейін болғандығын айқындау қажет.
Егер бұл жағдай болмаса, (мысалы, адам өмірінен айырылғаннан кейін оның
мүлкін иемдену) пайда табу мақсаты болмаған адам өлтіру құрамы мен ұрлық
құрамын құрайды. Жәбірленушіні қарақшылықпен шабуыл, қорқытып алу немесе
бандитизм жасалғаннан кейін өмірінен айыру аталған қылмысты жасыру
мақсатында істелуі де мүмкін. Мұндай жағдайда адам өлтіру ҚК-тің 96-бабының
2-тармағының "к" тармақшасы бойынша сараланады.
Пайда табу мақсатымен адам өлтірген жағдайда кінәлінің материалдық
пайда алу немесе материалдық шығыннан құтылу ниетінің болғандығын айқындау
қажет. Егер бұл белгі айқындалмаса, онда адам өлтіруді пайда табу
мақсатында деп саралауға болмайды.
Жалдану бойынша адам өлтіру, негізінде, белгілі бір төленетін ақыға
жәбірленушіні "алып тастауды" қалаған адамның шақырған ("жалдаған") адамы
жүзеге асырғандықтан, пайда табу мақсатында адам өлтірудің бір түрі болып
табылады.
и) бұзақылық ниетпен адам өлтіру (ҚК-тің 96-бабы, 2-тармағының "и"
тармақшасы).
Бұзақылық ниетпен адам өлтіру қоғамды және жалпыға бірдей қабылданған
моральдық нормаларды ашықтан-ашық сыйламаудың негізінде жасалады, кінәлінің
мінез-құлқы қоғамдық тәртіпке ашық қарсы шыққан және өзін
төңірегіндегілерге қарсы қою, соларға деген қарсылығын көрсету мақсатында
жүзеге асырылады. Көбінесе бұл қылмыс себепсіз немесе болар-болмас нәрсені
адам өлтіруге пайдаланумен жасалады.
Бұзақылық ниет - барынша күрделі түсінік. Оның өзге әртүрлі ниеттері
болады, солардың әсер етуімен кінәлінің адамдарды, қоғамды сыйламайтындығын
ашықтан-ашық көрсету ниетін тудырады, өзінің менмендігін көрсету, адамдарды
қорлау, өзінің ұятсыздығы мен қатыгездігін көрсету жолымен қоғамдық
тәртіпке қарсы шығады. Осы сезімдердің әсер етуімен белгілі бір, кейде
тіпті елеусіз себептерден кінәліде ашу, ыза, кек қайтарғысы келетін көңіл-
күй пайда болады. Осы сезімдер кінәлінің мінез-қулқының итермелеуші күшіне
айналады. Сөйтіп кінәлінің ниетінде қоғамдық пікірге қарсы шығу, моральдың
қарапайым нормаларын, адамның жеке басын сыйламаушылық қалыптасады. Мұндай
бұзақылық ниет ең соңында адам өлтіруге әкеліп соғады. Егер мұндай ниеттер
анықталмаса, ал кінәлінің қылмыстық мінез-қулқы жәбірленушімен өзара жеке
қарым-қатынасы бойынша ғана пайда болса, онда бұл жағдайда адам өлтіру оның
жасалған орнына қарамастан, бұзақылық мақсатта адам өлтіру ретінде
саралануы мүмкін емес. Мұндай әрекет өзара ерегістен кісі өлтіруге жатады
(96-баптың 1-тармағы). Көбінесе бұзақылық ниетте адам өлтіру ұрыс-керіс пен
төбелестің нәтижесінде болады. Бірақ бұл ұрыс-керіс немесе төбелесте болған
кез-келген адам өлтіру өзінен өзі бұзақылық ниетте адам өлтіру ретінде
саралануы тиіс дегенді білдірмейді.
к) басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды жеңілдету мақсатындағы, сол
сияқты зорлау немесе жыныстық қатынас сипатындағы күш қолдану әрекеттерімен
ұштасқан адам өлтіру (ҚК-тің 96-бабы, 2-тармағының "в" тармақшасы).
Бұл тармақта адам өлтіруді саралайтын екі дербес жағдай көзделген
(зорлауды және жыныстық қатынас сипатындағы әрекетті олардың ұқсастығына
орай бір жағдай ретінде біріктіруге болады).
Басқа қылмысты жасыру мен оны жасауды жеңілдету өздерінің мазмұны
бойынша бір-бірінен айырмашылығы бола тұрса да, көп жағдайларда өзара
қабаттасып байланысып тұрады. Негізінде кінәлі жасалып болған қылмысты
жасыру үшін немесе оны жасауды жеңілдету үшін адам өлтіреді (оны жасағанға
дейін немесе жасау үстінде). Адам құқық қорғау органдарына белгісіз өзі
жасаған қылмысты жасырады.
Зорлаумен ұштасқан қасақана адам өлтіруді зорлау процесінде немесе оны
жасыру мақсатында, сондай-ақ зорлау кезінде қарсылық көрсеткені үшін кек
қайтару үшін жасалған адам өлтіру деп түсіну керек. Бұл жағдайда өз алдына
дербес екі қылмыс жасалады. Сол себепті саралау ҚК-тің 96-бабының, 2-
тармағының "к" тармақшасы бойынша және ҚК-тің 120-бабының тиісті тармағы
бойынша жүргізіледі. Егер бұл қылмыстардың біреуі аяқталмаған болса, онда
саралау кезінде ҚК-тің 24-бабына сілтеме жасалады.
Адам өлтіру тек қана зорлаумен емес және нәпсіқұмарлық си-патындағы күш
көрсету әрекетімен де ұштасуы мүмкін. Мұндай әрекетке еркек пен еркектің,
әйел мен әйелдің жыныстық қатынасы жәбірленушіге немесе басқа адамдарға
жәбірленушінің дәрменсіз жағдайын пайдалана отырып күш қолданумен немесе
оны қолданумен қорқытып жасалған жыныстық қатынас сипатындағы өзге де
әрекеттер жатқызылады. Егер мұндай әрекеттерді жасау процесінде немесе
оларды жасыру үшін немесе оларды жасау кезінде қарсылық көрсеткені үшін
адам өлтірген болса, онда зорлау кезіндегі сияқты екі қылмыстың жиынтығы
бар екендігі белгілі (ҚК-тің 121-бабы және 96-бабының "к" тармақшасы).
л) әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік, дінге байланысты жек көрушілік немесе
араздық не қанды кек себебі бойынша адам өлтіру (ҚК-тің 96-бабы, 2-
тармағының "л" тармақшасы).
Адам өлтірудің мұндай түрі соңғы уақытта барған сайын кең тарала
түсуде, әсіресе бұл ұлттық жек көрушілік немесе араздық себептері бойынша
адам өлтіруге қатысты. Бұған көбінесе дұрыс ойластырылмаған ұлттық саясат
итермелейді. Соңғы уақытта барған сайын ұлттың өзін-өзі дәріптеу идеясы
өршіп барады. Бұл идеялар табиғи құбылыс болып табылдаы және ұлтаралық
араздық пен алауыздықты бұл идеялар тудырмайды (әрине, егер олар әсіре
ұлтшылдық пен әкстремизмге айналмаған жағдайда). Бірақ, өкінішке орай,
ұлттық жеккөрушілік пен алауыздықты тұтандыруға мүдделі күштер бар. Егер
мұндай ниеттер адамды өмірден айыруға бағытталу негізінде жүзеге асырылса,
онда мұндай жағдайдағы адам өлтіру ҚК-тің 96-бабының 2-тармағының "л"
тармақшасы бойынша сараланады. Мұнда адам өлтіру үшін сылтау барынша әр
түрлі болуы мүмкін: жәбірленушінің немесе өзге адамдардың құқыққа қарсы
әрекеттері (мұндай әрекеттер заңды да болуы мүмкін), діни жеккөрушіліктің
немесе араздықтың салдарынан нәсілдік белгілері бойынша адам өлтірудің
негізінде де осындай жағдайлар болады.
Осы тармақта көзделген қанды кек себебі бойынша адам өлтірудің бірнеше
ерекшеліктері бар. Қанды кек, әдетте, кінәлінің туысқандарын өлтірген
адамдарға жарияланады. Мұндайда қанды кектің құрбандары осы қанды кек
жарияланған адамның өзі, сол сияқты оның туысқандары, сондай-ақ өзге де
адамдар болуы мүмкін. Бұл қылмыстық субъектісі қанды кек әдет-ғұрып болып
табылатын жерлердегі этникалық топқа жататын адам ғана болуы мүмкін.
Саралау жасау үшін қылмыс жасалған жер маңызды роль атқармайды.
м) жәбірленушінің органдарын немесе тканьдерін пайдалану мақсатында
жасалған адам өлтіру (ҚК-тің 96-бабы, 2-тармағының "к" тармақшасы).
"Жәбірленушінің органдарын немесе тканьдерін пайдалану мақсатында
жасалған адам өлтіру" туралы белгі қылмыстық заңда бірінші рет көзделеді.
Бұл қазіргі өмір шындықтарынан туындап отыр. Егер адамның органдарын немесе
тканьдерін пайдалану мақсатында адам өлтірілсе, ол ҚК-тің 96-бабының, 2-
тармағының "м" тармақшасы бойынша сараланады.
н) бірнеше рет қайталанған адам өлтіру (ҚК-тің 96-бабы, 2-тармағының
"н" тармақшасы).
"Н" тармақшасына сәйкес бұрын қасақана кісі өлтірген адамның алғашқы
қылмысы бойынша сотталаған сотталмағанына қарамастан қасақана адам өлтіру
(абайсызда, қажетті қорғану шегінен асу жағдайында немесе қатты жан
күйзелісі үстінде ашумен өлтіруден басқасы) сараланады. Бұрын жасаған
қылмысы үшін қудалау мерзімі өтіп кетсе немесе сотталғандығы жойылса, иә
болмаса одан арылған болса, онда бұрын кісі өлтіргендігі есепке
алынбайды[3].
Егер айыпты ҚК-тің 96-бабының 2-тармағына сәйкес келетін, бұрын кісі
өлтіргені немесе өлтіруге оқталғаны үшін сотталмаса, онда бұл әрекет жеке
саралануға жатады (ҚК-тің 24-бабы және 96-баптың 1 немесе 2-тармақтары),
тиісті тармақтары көрсетіледі. Ал соңғы адам өлтіру ҚК-тің 96-бабының, 2-
тармағының "н" тармақшасы бойынша саралануға жатады. Әр мезгілде
жауаптылықты ауырлататын екі рет адам өлтіруге оқталған (ҚК-тің 24, 96-
баптары) немесе жауаптылықты ауырлататын жағдайда екі рет қасақана адам
өлтірген (ҚК-тің 96- бабының-2-тармағының тиісті тармақшалары) және олардың
бірде біреуі үшін сотталмаған адамның әрекетері тиісінше ҚК-тің 24-бабы
және 96-бабының 2-тармағының "н" тармақшасы бойынша, осылармен қатар
кінәлінің қылмыстарын ауырлататын жағдайларды белгілейтін тиісті тармақтар
бойынша саралануға жатады.
Анасының жаңа туган баласын өлтіруі (97-бап).
Жаңа Қылмыстық кодексте анасының жаңа туған баласын өлтіргені үшін
жауаптылық бірінші рет жеке қарастырылған. Заң шығарушы адам өлтірудің бұл
түрінің өзіндік ерекшелігін ескере отырып, оны дербес құрамға бөлуді мүмкін
деп тапты. Бұл құрам үшін баланы туу кезінде немесе туғаннан кейін бірден
қасақана өлтірген жағдайдың орын алу шарт. Бұдан басқа, жаңа туған баланы
өлтіру біраз уақыттан кейін жүйкені зақымдайтын жағдай үстінде немесе
есінің дұрысығын жоққа шығармайтын психикалық бұзылуы жағдайында орын алуы
да мүмкін.
ҚК-тің 97-бабының санкциясына қарағанда, заң шығарушы мұндай адам
өлтіруді әйелдердің туу кезіндегі және туғаннан кейінгі ерекше психикалық
жай-күйлерін ескере отырып, жеңілдету жағдайлары кезінде жасалған қылмыс
деп санайды. Сонымен бірге, әйелдің алдын ала жаңа туған баланы өлтіру
ниеті болғандығы және бұған оның дәрменсіз жай-күйін пайдаланған
оқиғалардың да болуы мүмкін. Мұны адам өлтірген кезде жеңілдету жағдайы деп
санауға бола қояр ма екен? Оның үстіне заң шығарушы осындай оқиғаларды да
ҚК-тің 96-бабында көзделген адам өлтіру деп санайды. Мұндай жағдайларда
кінәлінің әрекеті ҚК-тің 96-бабының 2-тармағының "в" тармақшасы, яғни
дәрменсіз жай-күйін пайдалана отырып адам өлтіру деп емес, керісінше ҚК-тің
97-бабы бойынша сараланады.
Психиканы зақымдайтын жағдай үстінде немесе психика бұзылуы жағдайында
анасының жаңа туған баласын өлтіруіне келетін болсақ, онда мұндай адам
өлтіру туғаннан кейін біршама уақыт өткен соң, бірақ бала жаңа туған деп
саналатын кезең ішінде ғана орын алады. Психиканы зақымдайтын жағдайдың
немесе психиканың бұзылу жағдайының болуын осы мәселеге байланысты
сарапшылық қорытынды беретін психиатр айқындайды.
Жаңа туған бала түсінігі оның мазмұнын айқындау кезінде белгілі бір
қиындықтарды туғызады. Заң әдебиеттерінде олар әртүрлі айтылады. Осыған
байланысты түрлі мерзімдер көрсетіледі: бір тәулік, бір апта және бір ай.
Кейбір авторлар жағдайға байланысты әр түрлі мерзімдерді пайдалануды
ұсынады. Бұған келісу қиын. Баланың жаңа туған кезеңі адам өлтірудің
жағдайына емес, баланың өзінің өсуіне байланысты ғой. Жаңа туған кезең деп
баланың туғаннан кейінгі өмірінің алғашқы сатысы оның организмінің сыртқы
орта жағдайларына бейімделетін уақыт ішіндегі бірінші кезеңі болып
табылады. Бұл кезеңге ішкі органдар функциясының тұрақсыздығы тән болады.
Жаңа туған кезеңнің ұзақтығы әркімде әр түрлі және бірнеше аптаның
мөлшерінде, көбінесе үш-төрт апта бойына ауытқып тұрады. Айы-күнін толтырып
туғандарда бұл мерзім шала туғандарға қарағанда қысқарақ.
Анасының жаңа туған баланы өлтіруі туу сәтінде немесе туғаннан кейін
бірден болуы мүмкін. Осы кезеңде ҚК-тің 97-бабы бойынша адам өлтіруге баға
беру үшін ананың психикалық жай-күйінің шешуі маңызы болмайды. Ең бастысы,
бұл адам өлтірудің көрсетілген уақыты. Дегенмен, мынаны есте ұстау керек,
адам өлтіру - туған адамды заңға қарсы қасақана өмірінен айыру. Туу -
ұзаққа созылатын процесс, бірінші босанатындарға ол 15-20 сағатқа, қайталап
босанатындар үшін 10-12 сағаттан тұруы мүмкін. Егер туған баланы емес, ал
ұрықты өмірінен айыру орын алса, бұл жағдайда адам өлтіру болмайды.
Есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын психиканы зақымдалуы немесе
психиканың бұзылуы жағдайында адам өлтіруге келетін болсақ, онда мұндай
әрекет ҚК-тің 97-бабы бойынша саралануы үшін баланың туған кезеңі ішінде
жасалуы тиіс.
Бұл қылмыстың субъективті жағы, басқа да барлық адам өлтірудегі сияқты
тек қана қасақаналықпен сипатталады.
Осы қылмыстың субъектісі арнайы қылмыстың орындаушысы, мұнда жаңа туған
баланың он алтыға толған анасы ғана болуы мүмкін. Егер мұндай жағдайда
қылмысты бірігіп орындаушы түріндегі қатысуылар болса, онда олар ҚК-тің 96-
бабының 2-тармағының "в" тармақшасы бойынша жауапқа тартылады, ҚК-тің 97-
бабында көрсетілген жеңілдету жағдайлары оларға қолданылмайды. Егер өзге
қатысушылар қоса орындаушы болмай, ұйымдастырушының айдап салушының немесе
көмектесушінің рөлінде болса, онда саралау күрделірек болады. Бұл жағдайда
жоғарыда көрсетілген қылмысқа қатысушылар үшін ҚК-тің жауапкершілікті
жеңілдететін 53 және 97- бабында көрсетілген жағдайлар (жеке, сипатта
болғандықтан және жаңа туған баланың анасына ғана қатысты болуына
байланысты) қолданылмайды. Сондықтан олар ҚК-тің 29-бабының тармақтары және
96-бабының 2-тармағының тиісті тармақшалары бойынша жауапкершілікке
тартылады.
Аффект (жан күйзелісі) жағдайында жасалған адам өлтіру (ҚК-тің 98-
бабы).
Заң шығарушы адам өлтірудің бұл түрін кенеттен бастаған қатты жан
толғанысы жағдайында жасалған өлтіру ретінде айқындайды. Кінәлінің
психикалық жай-күйі инстинктивті және сөзсіз-рефлекторлық қызметпен
байланысты өткінші, интенсивті көңіл-күймен айқындалады. Көбінесе адам
өлтірудің бұл түрі үшін ашу-ыза, жеккөрушілік және түңілу әсері тән болады.
Аффект (жан күйзелісі) жай-күйі негізінен аз уақытқа, әдетте бірнеше
минутқа созылады. Қатты жан толқуы тікелей сыртқы әсердің салдарынан
кенеттен пайда болады.
Аффект жағдайында адам өлтіру кенеттен, теріс фактор әсер еткеннен
кейін тікелей сол бойда жасалады. Мұнда уақыт аралық үзіліс болмайды немесе
елеулі емес (мысалы, кінәлі болған жағдайдың мәнін бірден түсінбегенде)[4].
Аффект жағдайның басталуына негіз ретінде ҚК-тің 98-бабында мыналар
көзделген: жәбірленушінің тарапынан болған зорлық, басыну немесе кемсіту не
жәбірленушінің өзге де заңға қайшы немесе моральға жат әрекеті
(әрекетсіздігі), жәбірленушінің үнемі қайталанып отыратын заңға қайшы
немесе моральға жат мінез-құлқына байланысты туындаған психиканы
зақымдайтын ұзаққа созылган жағдайлардың болуы соған тән. Зорлық күш
көрсетумен (мысалы ұрып-соғу), сондай-ақ психикалық (денсаулығына зақым
келтірумен, мүлкін жойып жіберумен және т.б. қорқыту) болуы мүмкін. Басыну
адамдық қадір-қасиетін кемсітумен, жеке бсын қорлау арқылы жасалуы мүмкін.
Өте ауыр балағаттау адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін жағымсыз нысанда
дөрекі түрде кемсітумен көрінеді. Заң әдебиетінде мынадай пікір айтылады,
өте ауыр балағаттау Қылмыстық кодекс нормаларында көзделген балағаттаудан
өзгеше болуы мүмкін емес. Ол ҚК-тің 130-бабында көзделген қылмыс
белгілеріне сәйкес келуі де немесе сәйкес келмеуі де мүмкін. Ал ар-намыс
пен қадір-қасиетті кемсіту дәрежесін бағалау өлшеміне келетін болсақ, мұнда
объективтік факторларды, сол сияқты субъективтік факторларды да ескеру
қажет. Мысалы "фашист" сөзі соғыс ардагеріне және соғысқа қатысушыларға, ол
үшін қасиетті болып саналмайтын жас буын өкіліне түрліше реакция туғызуы
мүмкін.
1997 жылғы Қылмыстық кодексте аффект үшін негіз болуы мүмкін
жағдайлардың аясы кеңейе түсті. Егер 1959 ж. Қылмыстық кодекс
жәбірленушінің зорлық көрсетуі мен өте ауыр балағаттауынан басқа, егер осы
әрекеттер кінәліге немесе оның жақын-туыстарына ауыр зардап келтірген
немесе зардап келтіруі мүмкін болған жағдайда, өзге де заңға қайшы
әрекеттері (әрекетсіздігі) жатқызылған болса, ал 1997 ж. Қылмыстық кодекс
бойынша аффект үшін қылмысқа қарсы және тіпті моральға жатпайтын қарапайым
әрекеттердің (әрекетсіздіктің) болуы жеткілікті. Моральға жатпайтын әрекет
түсінігіне келетін болсақ, біздің еліміз бастан кешірген бірқатар моральдық
құндылықтарды қайта бағалаумен байланысты олардың мазмұнын түсінуде де
белгілі бір қиындықтардың пайда болуы мүмкін. Оның үстіне біздің қоғамымыз
жікке бөліуге қатты ұшырап отыр және көптеген құбылыстарды түрлі әлеуметтік
топтар түрліше қабылдайды. Оған қоса біз қазір әрекеттердің қандай моральға
(социалистік немесе коммунистік) қайшы келетіндігіне сілтеме жасай
алмаймыз. Сонда да қай уақытта болмасын, негізінен қоғам мүшелерінің
көпшілігіне бірдей болып саналатын моральдық құндылықтар, жақсылық пен
жамандық, ар, намыс жэне арсыздық, сенімділік пен сатқындық, үят пен
үятсыздық деген пікір түсініктер болады. Міне, осылар баға беру негізіне
алынуы тиіс.
Адам өлтірілетін аффект жай-күйі заңда көзделгендей кенеттен болған
жағдайда емес, жәбірленушінің үнемі қайталанып отырған құқыққа қарсы немес
моральға жат мінез-құлқына байланысты пайда болған, ұзақ уақыт психиканы
зақымдайтын оқиғалармен де байланысты болуы мүмкін. Мұндай жағдайда, тіпті
бір қарағанда еленбейтін жағдайдың өзі шыдамның шегіне жеткізіп, адам
өлтіруге әкеліп соқтыратын көңіл-күй жарылысының тұтандырғышы болып табылуы
мүмкін.
Аффект жағдайында адам өлтіру тікелей де, сол сияқты жанама
қасақаналықпен жасалуы мүмкін. Аффект кезінде екі немесе одан көп адамды
өлтіру жағдайы Қылмыстық кодекстің 98-бабының 2-тармағында сипатталған. Екі
немесе одан да көп адамдарды өлтірудің түсінігі ҚК-тің 96-бабының 2-
тармағының "а" тармақшасында берілген.
Қажетті қорғану шегінен асып кеткен кезде не қылмыс жасаған адамды
ұстау үшін қажетті шараларды асыра қолдану кезінде жасалған адам өлтіру (ҚК-
тің 99-100-баптары).
Қылмыстық кодекс осы баптарда адам өлтірудің екі құрамын көздейді.
Қажетті қорғану шегінен асып кеткен кезді не қылмыс жасаған адамды ұстау
үшін қажетті шараларды асыра қолдану кезінде адам өлтіру. Қажетті қорғану
шегінен асып кеткен кезде адам өлтіру жәбірленушіні өмірінен айыру
қажеттігі болмаған кезде орын алады. Кінәлінің әрекеті сипаты және дәрежесі
бойынша қастандықтың қоғамға қауіптілігіне анық түрде сәйкес келмейді.
Сот тәжірибесінде қажетті қорғану шегінен асып кеткен кезде адам
өлтіруге саралау жасалған кезде қателіктер жиі жіберіледі. Бірқатар
жағдайларда қажетті қорғану шегінен асып кету болмаған жәйттер де
кездеседі.
Қажетті қорғану шегінен асып кеткен кезде адам өлтіргенде тікелей де,
сол сияқты жанама қасақаналықтың болуы мүмкін. Қажетті қорғану шегінен асып
кеткен кезде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz