Инвестициялық қызметтің түсінігі мен мазмұны және құқықтық жағдайы
А). Инвестициялық қызметінің түсінігі мен мазмұны
Б). Инвестициялық қызметтің құқықтық жағдайы
Б). Инвестициялық қызметтің құқықтық жағдайы
"Инвестиция" деген сөз латынның "инвест" (салу) дегенінен шыққан. Енді кім инвестор, ол не салады, не мақсатпен және қайда салады деген сұрақтарға жауап туады. Капиталды салады, оның көптеген түрі болады:
Сөйтіп, нені салуға болады? ірі банктердің қаржылық ресурстары, өнеркәсіптік фирмалардың миллиардтаған пайдалары, жай адамдардың жинаған ақшалары, кәсіпқойлық дағды мен қабылеттілік "ноу-хау", әрбір бизнесменнің денсаулығы мен уақыты. Мұнда инвестиция жөнінде кеңінен қандай да болмасын қаржыны ірі және ақша ғана болуы емес салудан кейіннен табыс, пайда алу көзделеді.
Бұл - акцияны сатып алу, олармен биржадағы ойынға қатысу, бартерге жұмсау, тауарлы-материалдық запастармен сауда жасау және басқадай толып жатқан ойындар да болуы мүмкін.
Инвестиция дегеніміз – табыс алу мақсатында кәсіпкерлік және басқа да қызмет түрлері, объектілері, ақша қаражаттар технологиялар, машиналар, жабдықтар, тауарлық белгілер, несиелер, басқа да мүліктік құқықтық интелектуалдық құндылықттар.
Инвестициялар – кәсіпкерлік қызметтің және нәтижесінде пайда (табыс) құралатын немесе әлеуметтік тиімділікке қол жеткізілетін қызметтің басқа да түрлерінің объектілеріне жұмсалған мүліктік және интеллектілік құндылықтардың барлық түрлері, капиталдың ел ішіндегі және шетелдегі экономикаға ұзақ мерзімді жұмсалымы.
Инвестиция:
1) Материалдық-заттықтай инвестиция
2) Ақшалай нысан болып бөлінеді.
Материалдық-заттық инвестиция −ол салынуға тиісті өндірістік және өндірістік емес объектілер, жабдықтар, машиналар және т.б. сонымен қатар, ол − ауыстыруға немесе техникалық парктерді көбейтуге, материалдық заттарды басқа инвестициялық тауарларды арттыруға бағытталған.
Ал инвестицияның ақшалай нысаны ол − ақшалай капиталдың материалдық-заттық инвестициясын жасауға, инвестициялық тауарларды қамтамасыз етуге жұмсалады.
Экономикалық жалпы инвестицияны өнім инвестиция деп атайды. Ол −негізгі капиталдың (негізгі қор ) артуын қадағалауға бағытталады. Жалпы инвестиция біріктірушінің екеунен қосылады. Оның ішінде біреуі −амортизация. Ол −негізгі өндіріс құралдарының ұдайы тозу және оның құнын әндірілетін өнімге көшіру процесі.
Екінші біріктіруші таза инвестиция−бұл капиталдың қаржы жұмсау негізгі қорларды арттыру, өсіре беру, ғимараттар салу, өндіру және қондыру, қосымша жабдықтар, қолда бар өндіріс қуаттығын жаңғырту мақсатында іске асырылады. Материалдық өндіріс салаларындағы инвестициялармен қатар, олардың едәуір бөлігі әлеуметтік-мәдени салаларына, яғни ғылым, білім, денсаулық, дене шынықтыру, спорт, қоршаған табиғи ортаны қорғау, осы салалардағы жаңадан салынатын объектілерге, олардағы қолданылып жүрген техника мен технологияларды одан әрі жетілдіруге жұмсалады.
Сөйтіп, нені салуға болады? ірі банктердің қаржылық ресурстары, өнеркәсіптік фирмалардың миллиардтаған пайдалары, жай адамдардың жинаған ақшалары, кәсіпқойлық дағды мен қабылеттілік "ноу-хау", әрбір бизнесменнің денсаулығы мен уақыты. Мұнда инвестиция жөнінде кеңінен қандай да болмасын қаржыны ірі және ақша ғана болуы емес салудан кейіннен табыс, пайда алу көзделеді.
Бұл - акцияны сатып алу, олармен биржадағы ойынға қатысу, бартерге жұмсау, тауарлы-материалдық запастармен сауда жасау және басқадай толып жатқан ойындар да болуы мүмкін.
Инвестиция дегеніміз – табыс алу мақсатында кәсіпкерлік және басқа да қызмет түрлері, объектілері, ақша қаражаттар технологиялар, машиналар, жабдықтар, тауарлық белгілер, несиелер, басқа да мүліктік құқықтық интелектуалдық құндылықттар.
Инвестициялар – кәсіпкерлік қызметтің және нәтижесінде пайда (табыс) құралатын немесе әлеуметтік тиімділікке қол жеткізілетін қызметтің басқа да түрлерінің объектілеріне жұмсалған мүліктік және интеллектілік құндылықтардың барлық түрлері, капиталдың ел ішіндегі және шетелдегі экономикаға ұзақ мерзімді жұмсалымы.
Инвестиция:
1) Материалдық-заттықтай инвестиция
2) Ақшалай нысан болып бөлінеді.
Материалдық-заттық инвестиция −ол салынуға тиісті өндірістік және өндірістік емес объектілер, жабдықтар, машиналар және т.б. сонымен қатар, ол − ауыстыруға немесе техникалық парктерді көбейтуге, материалдық заттарды басқа инвестициялық тауарларды арттыруға бағытталған.
Ал инвестицияның ақшалай нысаны ол − ақшалай капиталдың материалдық-заттық инвестициясын жасауға, инвестициялық тауарларды қамтамасыз етуге жұмсалады.
Экономикалық жалпы инвестицияны өнім инвестиция деп атайды. Ол −негізгі капиталдың (негізгі қор ) артуын қадағалауға бағытталады. Жалпы инвестиция біріктірушінің екеунен қосылады. Оның ішінде біреуі −амортизация. Ол −негізгі өндіріс құралдарының ұдайы тозу және оның құнын әндірілетін өнімге көшіру процесі.
Екінші біріктіруші таза инвестиция−бұл капиталдың қаржы жұмсау негізгі қорларды арттыру, өсіре беру, ғимараттар салу, өндіру және қондыру, қосымша жабдықтар, қолда бар өндіріс қуаттығын жаңғырту мақсатында іске асырылады. Материалдық өндіріс салаларындағы инвестициялармен қатар, олардың едәуір бөлігі әлеуметтік-мәдени салаларына, яғни ғылым, білім, денсаулық, дене шынықтыру, спорт, қоршаған табиғи ортаны қорғау, осы салалардағы жаңадан салынатын объектілерге, олардағы қолданылып жүрген техника мен технологияларды одан әрі жетілдіруге жұмсалады.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 ж. 31 тамыз.
2. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі. /жалпы бөлім/ 1994 ж. 27 желтоқсан. /ерекше бөлім/ 1999 01 шілде
3. "Инвестициялар туралы" Қазақстан Республикасының заңы, 2003 ж. 8 қаңтар.
4. "Акционерлік қоғамдар туралы" ҚР заңы. 2003 13 мамыр. 15.
5. "Мемелекеттік кәсіпорын туралы" заң күші бар Жарлық. 1995ж. 19 шілде.
6. "Лицензиялау туралы" ҚР заңы. 1995 ж. 19 сәуір.
7. "Жекешелендіру туралы" ҚР заңы. 1995ж. 23 желтоқсан
8. "Жеке кәсіпкерлік туралы" ҚР заңы. 1997 19 маусым.
9. 28 ақпан 1997 жылғы Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы Қазақстан Республикасының заңы.
10. "Шетел инвестициясы туралы" ҚР заңы. 1994, 27 желтоқсан.
11. "Шаруашылық серіктестіктер туралы" ҚР заңы 1995 02 мамыр
12. Заң және Заман газеті. N 14.1997 ж.
13. Заң және Заман газеті. N 14.1999 ж.
14. Заман Қазақстан газеті. N 21.1998 ж.
15. Егеменді Қазақстан газеті. N 27.1998 ж.
16. Егеменді Қазақстан газеті. 2000 ж.
17. Егеменді Қазақстан газеті. 2001 ж.
18. Фемида журналы. N 7.1998 ж.
19. Заңгазеті. N 8.1998 ж.
20. Заң газеті. 2000 ж.
21. Заң газеті. N 10.2001 ж.
22. Елім саған айтамын, ел басы сен тында, автор Ш. Мұртаза,
К. Смаилов, 1998 ж.
23. Халықаралық экономика. Рауан баспасы. 1997 ж.
24. Кәсіпкерлік құқық. Жеті жарғы баспасы. 1997 ж.
25. Қазақ- түрік экономикасы. 1997 ж.
26. Қазақ- түрік экономикасы. 1998 ж.
27. Қазақ-түрік саяси қарым-қатынастары. 1997 ж.
29. Қазақстан қалау құқығы, автор Қажыгельдин Ә. Қаржы-қаражат баспасы. 1998 ж. Әділет министрлігінің жаршысы. N 9.1996 ж.
30. Ғ.Төлеуғалиев. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. Алматы. 2001.
31. Тұрысов К. Казахстан: становление рыночной экономики (сборник выступлений и статей) Астана. 2003.
32. Р.Ғ.Елемесов. Халықаралық экономикалық қатынастар. Оқу құралы. Алматы. 2002.
33. К.Мауленов. Правовое положение совместных предприятий иностранных предприятий и транснациональных корпораций. Алматы. 2000.
34. И.В.Амирханова. Гражданско-правовое обеспечение развития препринимательства Республике Казахстан. Алматы. 2003.
35. Қазахстан-2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояние всех казахстанцев. //Послание Президента сраны народу Казахстана, 1997.
36. Богатырев А.Г. —Инвестиционное право. М.: Российское право, 1992
37. Гитман Лоренс Дж., Джонк Майкл Д.- Основы инвестирования.: Пер. С англ. Дело, 1997.
38. Балобанов И. Т.-Основы финансового менджмента. Как управлять капиталом. М..'Финансы и статистика, 1995
39. Кулагин П.И.- Правовое регулирование иностранных капиталовложений в развивающихся странах. М., 1991.
40. Кучер Б.И.-Международно-экономический правопорядок. Киев, 1988.
41. Сатарова Г.С.-Право и иностранные инвестиции в Республике Казахстан //Многостороннее международно- правовое регулирование иностранных инвестиций. Алматы: ЖетіЖаргы,1997.
42. Смирнов А.А.-Лизинговые операции. М., 1995.
43. Богуславский М.М.-Иностранные инвестиции//Как устранить и уменьшить риски. М., 1996
44. Управление инвестициями/Шеремет В.В., Павлюченко В.М., Шапиро В.Д. и др. В 2-х томах. М.: Вышая школа, 1998.
45. Карагусов Ф., Асильбеков А.-Инвестиционные советники на рынке ценных бумаг Казахстана. Алматы: Қарды-Қаражат, 1998.
46. Инвестиции и инновации: Словарь-справочник//под ред. Вора М.З., Денисова А.Ю. М.,1988.
47. Вернер Ф.Эбкс-Международное валютное право: Пер. С нем. М.: Международные отношения, 1997.
48. Зыкин И.С.-Договор во внешнеэкономической деятельности. М.: Международные отношения, 1994.
49. Богуславский М.М.-Международное частное право. М.: Международные отношения, 1994.
2. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі. /жалпы бөлім/ 1994 ж. 27 желтоқсан. /ерекше бөлім/ 1999 01 шілде
3. "Инвестициялар туралы" Қазақстан Республикасының заңы, 2003 ж. 8 қаңтар.
4. "Акционерлік қоғамдар туралы" ҚР заңы. 2003 13 мамыр. 15.
5. "Мемелекеттік кәсіпорын туралы" заң күші бар Жарлық. 1995ж. 19 шілде.
6. "Лицензиялау туралы" ҚР заңы. 1995 ж. 19 сәуір.
7. "Жекешелендіру туралы" ҚР заңы. 1995ж. 23 желтоқсан
8. "Жеке кәсіпкерлік туралы" ҚР заңы. 1997 19 маусым.
9. 28 ақпан 1997 жылғы Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы Қазақстан Республикасының заңы.
10. "Шетел инвестициясы туралы" ҚР заңы. 1994, 27 желтоқсан.
11. "Шаруашылық серіктестіктер туралы" ҚР заңы 1995 02 мамыр
12. Заң және Заман газеті. N 14.1997 ж.
13. Заң және Заман газеті. N 14.1999 ж.
14. Заман Қазақстан газеті. N 21.1998 ж.
15. Егеменді Қазақстан газеті. N 27.1998 ж.
16. Егеменді Қазақстан газеті. 2000 ж.
17. Егеменді Қазақстан газеті. 2001 ж.
18. Фемида журналы. N 7.1998 ж.
19. Заңгазеті. N 8.1998 ж.
20. Заң газеті. 2000 ж.
21. Заң газеті. N 10.2001 ж.
22. Елім саған айтамын, ел басы сен тында, автор Ш. Мұртаза,
К. Смаилов, 1998 ж.
23. Халықаралық экономика. Рауан баспасы. 1997 ж.
24. Кәсіпкерлік құқық. Жеті жарғы баспасы. 1997 ж.
25. Қазақ- түрік экономикасы. 1997 ж.
26. Қазақ- түрік экономикасы. 1998 ж.
27. Қазақ-түрік саяси қарым-қатынастары. 1997 ж.
29. Қазақстан қалау құқығы, автор Қажыгельдин Ә. Қаржы-қаражат баспасы. 1998 ж. Әділет министрлігінің жаршысы. N 9.1996 ж.
30. Ғ.Төлеуғалиев. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. Алматы. 2001.
31. Тұрысов К. Казахстан: становление рыночной экономики (сборник выступлений и статей) Астана. 2003.
32. Р.Ғ.Елемесов. Халықаралық экономикалық қатынастар. Оқу құралы. Алматы. 2002.
33. К.Мауленов. Правовое положение совместных предприятий иностранных предприятий и транснациональных корпораций. Алматы. 2000.
34. И.В.Амирханова. Гражданско-правовое обеспечение развития препринимательства Республике Казахстан. Алматы. 2003.
35. Қазахстан-2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояние всех казахстанцев. //Послание Президента сраны народу Казахстана, 1997.
36. Богатырев А.Г. —Инвестиционное право. М.: Российское право, 1992
37. Гитман Лоренс Дж., Джонк Майкл Д.- Основы инвестирования.: Пер. С англ. Дело, 1997.
38. Балобанов И. Т.-Основы финансового менджмента. Как управлять капиталом. М..'Финансы и статистика, 1995
39. Кулагин П.И.- Правовое регулирование иностранных капиталовложений в развивающихся странах. М., 1991.
40. Кучер Б.И.-Международно-экономический правопорядок. Киев, 1988.
41. Сатарова Г.С.-Право и иностранные инвестиции в Республике Казахстан //Многостороннее международно- правовое регулирование иностранных инвестиций. Алматы: ЖетіЖаргы,1997.
42. Смирнов А.А.-Лизинговые операции. М., 1995.
43. Богуславский М.М.-Иностранные инвестиции//Как устранить и уменьшить риски. М., 1996
44. Управление инвестициями/Шеремет В.В., Павлюченко В.М., Шапиро В.Д. и др. В 2-х томах. М.: Вышая школа, 1998.
45. Карагусов Ф., Асильбеков А.-Инвестиционные советники на рынке ценных бумаг Казахстана. Алматы: Қарды-Қаражат, 1998.
46. Инвестиции и инновации: Словарь-справочник//под ред. Вора М.З., Денисова А.Ю. М.,1988.
47. Вернер Ф.Эбкс-Международное валютное право: Пер. С нем. М.: Международные отношения, 1997.
48. Зыкин И.С.-Договор во внешнеэкономической деятельности. М.: Международные отношения, 1994.
49. Богуславский М.М.-Международное частное право. М.: Международные отношения, 1994.
1. Инвестициялық қызметтің түсінігі мен мазмұны және құқықтық
жағдайы
Жоспар:
А). Инвестициялық қызметінің түсінігі мен мазмұны
Б). Инвестициялық қызметтің құқықтық жағдайы
"Инвестиция" деген сөз латынның "инвест" (салу) дегенінен шыққан.
Енді кім инвестор, ол не салады, не мақсатпен және қайда салады деген
сұрақтарға жауап туады. Капиталды салады, оның көптеген түрі болады:
Сөйтіп, нені салуға болады? ірі банктердің қаржылық ресурстары,
өнеркәсіптік фирмалардың миллиардтаған пайдалары, жай адамдардың жинаған
ақшалары, кәсіпқойлық дағды мен қабылеттілік "ноу-хау", әрбір бизнесменнің
денсаулығы мен уақыты. Мұнда инвестиция жөнінде кеңінен қандай да болмасын
қаржыны ірі және ақша ғана болуы емес салудан кейіннен табыс, пайда алу
көзделеді.
Бұл - акцияны сатып алу, олармен биржадағы ойынға қатысу, бартерге
жұмсау, тауарлы-материалдық запастармен сауда жасау және басқадай толып
жатқан ойындар да болуы мүмкін.
Инвестиция дегеніміз – табыс алу мақсатында кәсіпкерлік және басқа да
қызмет түрлері, объектілері, ақша қаражаттар технологиялар, машиналар,
жабдықтар, тауарлық белгілер, несиелер, басқа да мүліктік құқықтық
интелектуалдық құндылықттар.
Инвестициялар – кәсіпкерлік қызметтің және нәтижесінде пайда
(табыс) құралатын немесе әлеуметтік тиімділікке қол жеткізілетін қызметтің
басқа да түрлерінің объектілеріне жұмсалған мүліктік және интеллектілік
құндылықтардың барлық түрлері, капиталдың ел ішіндегі және шетелдегі
экономикаға ұзақ мерзімді жұмсалымы.
Инвестиция:
1) Материалдық-заттықтай инвестиция
2) Ақшалай нысан болып бөлінеді.
Материалдық-заттық инвестиция −ол салынуға тиісті өндірістік және
өндірістік емес объектілер, жабдықтар, машиналар және т.б. сонымен қатар,
ол − ауыстыруға немесе техникалық парктерді көбейтуге, материалдық
заттарды басқа инвестициялық тауарларды арттыруға бағытталған.
Ал инвестицияның ақшалай нысаны ол − ақшалай капиталдың материалдық-
заттық инвестициясын жасауға, инвестициялық тауарларды қамтамасыз етуге
жұмсалады.
Экономикалық жалпы инвестицияны өнім инвестиция деп атайды. Ол
−негізгі капиталдың (негізгі қор ) артуын қадағалауға бағытталады. Жалпы
инвестиция біріктірушінің екеунен қосылады. Оның ішінде біреуі
−амортизация. Ол −негізгі өндіріс құралдарының ұдайы тозу және оның құнын
әндірілетін өнімге көшіру процесі.
Екінші біріктіруші таза инвестиция−бұл капиталдың қаржы жұмсау
негізгі қорларды арттыру, өсіре беру, ғимараттар салу, өндіру және қондыру,
қосымша жабдықтар, қолда бар өндіріс қуаттығын жаңғырту мақсатында іске
асырылады. Материалдық өндіріс салаларындағы инвестициялармен қатар,
олардың едәуір бөлігі әлеуметтік-мәдени салаларына, яғни ғылым, білім,
денсаулық, дене шынықтыру, спорт, қоршаған табиғи ортаны қорғау, осы
салалардағы жаңадан салынатын объектілерге, олардағы қолданылып жүрген
техника мен технологияларды одан әрі жетілдіруге жұмсалады.
Инвестициялар жалпы ішкі өнімнің ең маңызды және ең өзгермелі
компоненттерінің бірі болып табылады. қашанда болмасын құлдырау кезінде
тауарлар мен қызметтерге деген шығын қысқарады, бұл қысқарудың үлкен бөлігі
инвестициялық шығындар көлемінің құлдырауына қатысты.
Қазақстан Республикасының “Шетелдік инвестиция туралы” 1994
жылғы Заңында: “Инвестициялар дегеніміз— мүліктік құндылықтардың барлық
түрлері және оларға деген құқық, сондай-ақ пайда (табыс) алу мақсатында
инвесторлардың кәсіпкерлік қызмет нысандарында жұмсалған интеллектуалдық
меншікке құқық” делінген. Ал Қазақстан Республикасының Инвестиция туралы
2003 жылғы 8 қаңтардағы № 373 Заңында: Инвестциялар – лизинг шартын
жасаған кезден бастап қаржы лизингі заттарын, сондай-ақ оларға құқықтарды
қоса алғанда, заңды тұлғаның жарғылық капиталына инвестор салатын мүліктің
барлық түрлері (жеке тұтынуға арналған тауарлардан басқа) немесе
кәсіпкерлік қызмет үшін пайдаланылатын тіркелген активтерді ұлғайту,
сондай-ақ концессионердің (құқық мирасқорының) концессия шарты шеңберінде
жасаған және алған тіркелген активтері болып өзгерілген.
Негізгі қорға қаржы жұмсау ( өндірістің негізгі қоры) босалқы
қорларға, резервтерге, сондай-ақ пайда, дивиденд және басқа да табыс табу
мақсатымен құнды қағаздар шығаруға ұзақ мерзімді капитал бөлуді инвестиция
деп атайды.Қазақстстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы 2003
жылғы 2 шілдедегі №461-ІІ Заңында:Инвестициялық портфель арқылы бағалы
қағаздар рыногы субектісінің меншігіндегі немесе басқаруындағы қаржы
құралдары болып табылады.
Инвестициялар қаржы ресурстарын пайдалануды қысқа мерзімді және ұзақ
мерзімді күрделі қаржылар формасында жүзеге асырылады. Инвестициялардың
түрлері бойынша тәуекелдік (венчурлік), тікелей, портфельдік және
аннуитеттік болып бөлінеді. [Қосымша А]
Венчурлік капитал− үлкен тәуекелге байланысты жаңа саладағы қызмет
көрсетудегі жаңа акциялар формасында шығарылатын инвестициялар болып
табылады. Венчурлік капитал жүмсалған қаржынық үлкен өтелімділігі
есебіндегі өз өзінен байланысты емес жобаларды инвестициялайды. Ол өзіне
түрлі формадағы капиталды ұштастырады: несиелік, акционерлік, кәсіпкерлік.
Тікелей инвестициялау - шаруашылық субъектілерінің табыстар
түсіруіне және осы субъектіні басқаруға қатысу құқығын алу мақсатындағы
жалға капиталға жұмсалуы болып табылады.
Портфельдік инвестициялар −портфельді қалыптастыруға байланысты
(түрлі инвестициялық құндар жиынтығы) және құнды қағаздарды сатып алу, сол
сияқты болса да активтер болып есептеледі.
Аннуитеттік− түрақты аралық уақыт арқылы салымшыға елеулі табыс
әкелетін, сақтандыру және зейнетақы қорларына жұмсалатын қаржыларды
көрсетеді.
Қазақстан Республикасының инвестициясы:
- мемлекеттік бюджет қаражатынан инвестцияларды жүзеге асыруга;
- коммерциялық емес ұйымдарға, оның ішінде білім беру, қайырымдылық,
ғылыми немесе діни мақсаттар үшін капитал салуға байланысты
қатынастарды реттемейді;
- инвестицияларды жүзеге асыру кезінде туындайтын және Қазақстан
Республикасының өзге де заңдарының қолданылатын аясына қатысты
қатынастарға осы Заңның ережелері Қазақстан Республикасының осындай
заңдарына қайшы келмейтін бөлігінде қолданылады.
- Егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта осы Заңдағыдан
өзгеше ережелер белгіленсе, халықаралық шарттың ережелері
қолданылады.( Қазақстан Республикасының инвестиция туралы 2003 жылғы 8
қаңтардағы №373 Заңының 2 бабында)
Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды салып және инвестицияларды
жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы.
Инвестициялық қызмет – жеке және заңды тұлғалардың коммерциялық
ұйымдардың жарғылық капиталына қатысуы жөніндегі не кәсіпкерлік қызмет үшін
пайдаланатын тіркелген активтерді құру немесе ұлғайту жөніндегі, сондай-ақ
концессионердің (құқық мирасқорының) концессия шарты шеңберінде жасаған
және алған тіркелген активтері жөніндегі қызметі.
Инвестициялық қызмет Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау
туралы Заң. Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығын өзгерулер мен
толықтырулары туралы Заң кұшіне ие, бюджетке төленетін салық және басқа
міндетті төлемдер туралы. Шетел инвестициялары туралы Заң және
Банкроттық туралы, Коннцессия туралы, Бағалы қағаздар нарығы туралы,
Қазақстан Республикасының инвестициялық қорлары туралы және де басқа да
нормативтік актілермен реттеледі.
Инвестициялық қызмет- Заңды тұлғалардың, азаматтардың және
мемлекеттің инвестицияларды жүзеге асыру жөніндегі практикалық іс-
әрекеттердің жиынтығы болып табылады.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметі — оның жалпы шаруашылық қызметінің
ажыратылмайтын бөлегі болып табылады. Кәсіпорынның экономикасында
инвестицияның маңызы орасан зор. қазіргі өндіріс үшін ұзақ мерзімді
формалардың маңызының өсуі ерекше. Егер кәсіпорын ойдағыдай жұмыс істейтін,
өнімнің сапасын арттыратын, шығындарды азайтатын, өндіріс қуаттарын
кеңейтетін, өзінің шығарған өнімдерінің бәсекеге жарамдығын арттыратын және
рынокта өзінің жайғасымын нығайтатын болса, онда капитал салу қажет және
оны салу пайдалы. Сондықтан да оған инвестициялық стратегияны мұқият
әзірлеп, жоғарыдағы айтылған мақсаттарға жету үшін оны үнемі жетілдірін
отыру қажет.
Инвестициялық қызметті жүзеге асыру көздері екіге бөлінеді:
• Тартылған құралдар;
• Қарызға алынған құралдар.
Тартылған құралдар тұрақты түрде берілген және олардың иелеріне табыс
төлене алатын (дивидент, процент түрінде) және иелеріне қайтарылмайтын
құралдар жатады. Олардың қатарына: акция эмиссиясынан түсетін құралдар,
қосымша салымдар (поллар), сонымен қатар қайтарымсыз несие үлестік негізде
жасалатын мақсатты мемлекеттік қаржыландыру жатады.
Қарызға алынған құралдар белгілі бір мерзімге беріліп, уақыты
аяқталған соң процентерімен қайтарылатынақша ресурстары жатады. Қарызға
алынған құралдарға: облигацияларды шығарумен байланысты құралдар, сондай-ақ
банктер мен басқа да қаржы –несиелік институттарымен , мемлекетпен берілген
несиелер.
Тартылған және қарызға алынған құралдарды мобилизациялау әртүрлі
әдістермен жүргізіледі, олардың негізгілеріне, несие ресурстары нарығы
арқылы, мемлекеттік қаржыландыру арқылы капиталды тарту. 2008 жылы
Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызметтің нәтижесі – қаржы емес
активтерге жұмсалған 1509,5 млрд.теңге инвестициясы негізгі капиталға
жұмсалған. Қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялардың жалпы
көлеміндегі негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың үлесі 94,2 пайызды
құрады.
Капиталды бағалы қағаздар нарығы арқылы тарту нарықтың экономикада
маңызы зор. Бағалы қағаздарды эмиссиялау мен орналастырудан түсетін
құралдар инвестицияларды қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады.
Қаржы нарығында айналымда жүрген бағалы қағаздарэкономикалық мазмұны
бойынша екі екі негізгі түрге бөлінеді:
• Үлестік, нақты меншіктегі иеленушінің белгілі бір үлесін анықтайды
(акционерлік қоғамдардың жай және артықшылығы бар акцияларға
бөлінеді).
• Қарыздық, иеленушіменн төлеуге міндеттелетін нақты процент ставкасы
мен нақты өтеу мерзімі бар бағалы қағаздар (мысалы, облигация).
Қаржы құралдарын осындай критериге сәйкес эмиссия негізінде пайда
болған бағалы қағаздар келтірген және қарызға алынған болып бөлінеді.
Акциялар эмиссиясы. Акцияларды эмиссиялағаннан түскен қаржы құралдары
акциянерлік қоғамдармен акциянерлік капиталды келтіруге арналған
инвестициялық көздерді қаржыландыруда маңызы үлкен. Акцияларды шығару
арқылы меншікті капиталды ұлғайту тек қаржы құралдарына қажеттілігі бар
фирманың қайта жаңару негізде ғана болады.
Айта кету керек меншікті капиталдың ұлғаюы басқа шотпен жүзеге
асады—бөлінбеген пайданың капитализация арқылы. Меншікті капиталды осы әдіс
арқылы ұлғайтуды акционерлік қоғам басшылығы акционерлік қоғам жиналысының
қабылдаған шешімі негізінде қарапайым акция ұстаушылардың бөлінбеген
пайдадан дивиденттерін төлемей, оны әр түрлі іс-әрекеттерге
инвестициялайды. Пайданың қалған бөлігін акционерлік қоғамның акционерлері
оларды болашақта табыс алу мақсатында инвестициялайды.
Пайданы ұстап қалу акционерлік капиталды ұлғайтудың акцияны
эмиссиялауға қарғанда қарапайым, әрі арзан әдіс болып табылады. Өйткені бұл
жағдайда акцияларды сақтау шығындар болмайды. Сонымен қатар пайдаланған
инвестициялау практикасы ағымдағы дивиденттерді көбейтуге кедергі келтіріп,
акция курсына теріс әсер етуі мүмкін. Өткені, дивиденттерді төлеу
үздіксіздігін акция курсының нақты формалары болып табылады. Акциялардың
парақтық құнының өсуі олардан түсетін табыстық шоғырлануына байланысты.
Сондықтан да неғұрлым көп дивиденттер төлеу , соғұрлым қосымша акцияларды
сатқаннан капиталды ұлғайтуды жеңілдетеді.
Пайданы ұстап қалғанда құралдар жоғарғы табыс нормасын беретіндей
және дивидентті төлеумен байланысты шығындарды жабатындай инвестициялану
қажет. Осылайша жаңа акцияларды сатудан түскен қаржы құралдарына сол
акцияның дивиденттерін, сол акция курс кезіндегідей бұрын болған акцияларын
капитал көлеміндегі табыстар қайтамсыз ететіндей инвестициялау қажет.
Жалпы алғанда акциянерлеу, инвестициялау әдісі тек бәсекеге қабілетті
кәсіпорынға ғана тиімді болады. Акцияларды эмиссиялау мен орналастыру үлкен
шығындармен байланысты. Сондықтан бірге алдындағы акциялардың құнсыздануы
мүмкін, акциялардың бақылау пакетінің жоғалуы, акционерлік қоғам басқа
фирмамен сатып алынуы.
Қазіргі уақытта кәсіпорындардың тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ететін
экономикалық құрылымдарды қалыптастыру өте маңызды. Олардың жұмысының алға
басуы көп жағдайда қаржы ресурстардың, яғни инвестицияларды тартуды талап
етеді.Осыған орай кәсіпорындарда инвестициялық қызметті күшейтуде. Себебі,
кәсіпорындар бәсекеге қабілетті болып, өз өндіріс ауқымын кеңейтуде, яғни
инвестициялық қызметті дамыту бірден-бір жол болып табылады. Инвестициялық
қызмет жеке және заңды тұлғалардың коммерциялық ұйымдардың жарғылық
капиталына қатысуы жөніндегі не кәсіпкерлік қызмет үшін пайдаланылатын
тіркелген активтерді құрау немесе ұлғауту жөніндегі, сондай-ақ
концессионердің (құқық мирасқорының) концессия шарты шеңберінеде жасаған
және алған тіркелген активтері жөніндегі қызметі.( Қазақстан
Республикасының инвестиция туралы 2003 жылғы 8 қаңтардағы №373 Заңының І-
тарау, 1- бабында).
Инвестициялық қызметтің субъектілері болып- инвесторлар, тапсырыс
берушілер, жұмысты жүзеге асырушылар. Инвестициялық қызметтің объектілері
болып пайдаланушылар, сонымен қатар жабдықтаушылар, заңды тұлғалар және
басқа да инвестициялық қызметтің қатысушылары табылады. Инвестициялық
қызметтің объектілерін пайдаланушылар инвестор және басқа да жеке және
заңды тұлғалар, мемлекеттік және муниципалдық органдар, инвестициялық
қызметтің объектісі арналған шетелдік мемлекеттер және халықаралық ұйымдар
болуы мүмкін. Инвестициялық қызметтің субъектілері инвестицияның іске
асырылуы тәжірибелік түрде жүзеге асырылып жатқан инвестициялық салада іс-
әрекет жасайды.
Инвестициялық қызмет объектілері Қазақстан Республикасының заң
актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда, инвесторлардың кәсіпкерлік
қызметтің кез келген объектілері мен түрлеріне инвестициялар салуды жүзеге
асыруға құқығы бар. Инвесторлардың кәсіпкерлік қызметтің инвестициялар
жүзеге асырылатын объектілері мен түрлеріне қатысты құқықтары мен
міндеттері осы Заңда, Қазақстан Республикасының өзге де заңнамалық
актілерінде және тиісті шарттарда белгіленеді.
Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету қажеттігі негізге алына отырып,
Қазақстан Республикасының заң актілерімен инвестициялық қызмет шектелетін
немесе оған тыйым салынатын қызмет түрлері және аумақтар белгіленуі
мүмкін.(Қазақстан Республикасының инвестиция туралы 2003 жылғы 8 қаңтардағы
№373 Заңының ІІ-тарау,3- бабында).
Сыртқы экономикалық қызметтің маңызды аспектісі - шетел
инвесторларының қатысуы және республика экономикасын тұрақтандыру үшін
шетел кредиттерін тарту. Бұл қаражаттар ұлттық шаруашылықтың құрылымын
жетілдірудің басым міндеттерін шешу, рынокты тұтыну тауарларымен молайту
және экспорттық әлуетті кеңейту үшін нысаналы әрі тиімді пайдаланылуы тиіс.
Сыртқы кредиттерді қамтамасыз ету үшін алтын-әкімшілік рәсімдерді ықшамдау:
жұмыс істеу құқығына, ел ішінде жүріп-тұруға, кедендік және шекаралық
бақылаудан өтуге рұқсаттар беру, рұқсатнама беру болып табылады.
Б). Инвестициялық қызметтің құқықтық жағдайы
Кез келген ел экономикасына капитал келтіру сол елдегі қалыптасқан
инвестициялық құқықтық жағдайға байланысты.
Инвестициялық құқықтық жағдай - бұл күрделі қаржы келтіруге және оны
тиімді пайдалануға қолайлы саяси, экономикалық, заңдық, әлеуметтік,
тұрмыстық және тағы басқа факторлардың жиынтығы.
Құқықтық база елдің қабылданған заңдар жүйесіне сүйенетіні белгілі.
Бұлардың арқасында қазірдің өзінде қалыптасқан экономикалық заңдар елеулі
роль атқарады. Іс жүзінде алғанда Қазақстанда шетелдік және отандық
инвестицияларды тарту және қолданудың жалпы мемлекеттік жүйесін құру
аяқталып келеді. Оған ел конституциясымен бірге Азаматтық және Салық
кодекстері, Шаруашылық Серіктестік туралы, Жекешелендіру туралы,
Шетелдік инвестициялар туралы, тікелей шетелдік инвестицияларды
мемлекеттік қолдау туралы, валюталық реттеу туралы, қүнды қағаздар нарығы
туралы, инвестициялық қорлар туралы, банктер мен банк жүйесі туралы, жер
қайнаулары және жер қайнауларын пайдалану туралы, мүнай туралы, сақтандыру
туралы және т.б. зандар зандық негіз болып табылады [8].
"Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы", ҚР Заңы, Салық
кодексі, Кеден кодексі, "Жер туралы" ҚР Заңы, "Шетел инвестициялары туралы"
ҚР Заңы мен 2010 жылға дейінгі Қазақстан Республикасының стратегиялық
жоспары отандық және шетелдік инвестицияларды Қазақстан экономикасына
тартуды реттейтін негізгі заңнамалық құжаттар болып табылады.
Құқықтық база жасалғанымен, оларды орындау міндеттемелері бар. Ал бұл өз
кезегінде мемлекеттік реттеуші органдар мен инвестициялардың қызметіне
байланысты болады. Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау мыналардан
тұрады:
* артықшылықтар мен жеңілдіктер жүйесін белгілеу;
* инвесторлардың алдында Қазақстан Республикасы атынан өкілдік ете
алатын мемлекеттік органның болуы.
Елдің инвестициялық климаты инвестицияларды тарту механизмімен,
инвестициялар үшін тартымдылық және инвестициялау кауіп-қатері
факторларымен анықталынады. Қазақстанға шетелдік инвесторларды тарту
саясатында инвесторлардың келу себептерін есеп алу қажет.
Сонымен қатар, Қазақстанда шетелдік инвесторлар үшін инвестициялық
климат жасауға мемлекеттің сыртқы саясаты, ішкі саяси түрақтылық,
инвесторларға қолайлы жағдайлар жасау жатады.
Казақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің Инвестициялар
жөніндегі комитеті отандық және шетелдік тікелей инвестициялардың
экономиканың басым секторларына баруына мемлекеттік қолдау жасаушы өкілетті
орган болып табылады. Республикадағы инвестициялық ахуалды жақсарту жөнінде
жарнамалық-ақпараттық қызметті белсенді жүргізу, Қазақстан Республикасының
Президенті жанындағы Шетел инвесторлары кеңесі мен оның бірлескен жұмыс
топтарының қызметін үйлестіру, Қазақстан Республикасының заңнамаларында
белгіленген кепілдіктердің орындалуын қамтамасыз етуге ықпал жасау, сондай-
ақ, инвесторлардың заңды құқыларын қорғау, оларға мемлекеттік қолдау
шараларын көрсету Инвестициялық комитеттің міндеттеріне жатады[5].
Инвестиция саласында еліміздің тәжірибесі біртіндеп нығайып келеді. Әу
бастағы жіберілген кемшіліктер қалпына келтірілуде. Бұл тұрғыдағы
инвесторлармен қарым-қатынасты реттейтін заңдық база да қалыптасты. Ірі
инвесторлардың арасында елеміздің экономикалық дамуына салмақты үлес қосып,
қазына қоржынына қомақты салық төлеп отырған компаниялар да жеткілікті.
Алайда, байлықты басты қағидасына айналдырып, алған міндеттемелерін
қалтарыста қалдырған шетелдік инвесторлар да бар. Бұл мәселе де біртіндеп
шешімін тапса оң болар еді. Әсіресе, бүл тұрғыда Қазақстан Президенті
жанындағы шетелдік инвесторлар Кеңесіне үміт артуға болады. Осы күнге дейін
аталған Кеңестің жеті отырысы болып өтті. Онда инвестиция саласындағы
қордаланған мәселелер талқыланып, оны шешудің тиімді жолдары жан-жақты сөз
болады.
Қазақстандағы инвестициялық жағдайдың негізгі бағыт-бағдарына оларға
неғұрлым қолайлы мүмкіндіктер жасау жатады.
Қолайлы инвестициялық жағдай жасаудың бір саласы инфрақұрылым
объектілері - энергетика, газ, және мүнай қүбырлары, әуежайлар, қонақ
үйлер, байланыс қүралдары, автомобиль және темір жолдар, су қүбырлары -
мейлінше назар аударатын объектілер. Бұл міндеттерді шешу қолайлы
инвестициялық жағдай жасау деген сөз. Экспорт пен импорттық, жалпы іскерлік
бизнестің дамуы инфрақұрылымның ойдағыдай жұмыс істеуінсіз мүмкін емес.
Қолайлы инвестициялық ахуал жасауда ең алдымен халықты жүмыспен қамту
мәселесін ойластыру қажет.
Республикада инвестициялық қолайлы жағдай жасау үшін шетел және
бірлескен мекемелерді тіркеу жүмысын жеңілдетіп, жобалардың өту жылдамдығын
тездетіп, олардың жариялылығына мүмкіндік беріп, сыртқы экономикалық іс-
әрекетті макроэкономикалық деңгейде реттеп, салық кеден тәртібін, барлық
экономикалық заңдарды тұрақтандырып, Қазақстанның әртүрлі халықаралық
сауда, қаржы және экономикалық ұйымдарға кіруін тездету қажет.
Инвестициялық қолайлы климатты құру үшін мынадай негізгі шараларды
жүргізген жөн:
* инфляция қарқынын одан әрі төмендету;
* шетелдік және отандық инвестицияларға кепілдік бере алатындай
мүмкіншілігі бар жекелеген банк секторларының жағдайын жақсарту;
* акционерлік нарықты дамыту;
* заңцарды жетілдіру және түрақтандыру;
* инвестициялық және информациялық көмек көрсететін қызмет
орындарын құру;
* инвестициялық жобаларды лицензиялап, сараптайтын қатаң
талаптарды бекіту және жете зерттеу;
* контрактілер мен келісімдер шартын қатаң сақтаудың құқықтық
негізін жасау;
* тұрақты салық туралы зандар шығару;
* сауда саясатының кез келгең жағдайға икемделуі, сандық шектеулерді
(квота және лицензиялар) жою.
Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды салып және инвестицияларды
жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық
процесс әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып,
еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры
болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру өндірісті жетілдіріп,
сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса жұмыс орындарының
көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп
халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде
жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда кіргізіп,
әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп қарастыруымыз
керек. Осыған орай, инвестициялық қызметтің операцияларының тиімділігіне
экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік шараларды
ерекшелеудің маңызы зор. Инвестициялық қызмет мынадай элементтерден және
операциялар іс-әрекеттің нәтижесінен тұрады:
1. Пайда табу. Түскен пайданың өзі екі аспектіні қамтиды:
экономикалық, яғни инвесторлар пайда тауып оны қайта
өндіріске жұмсайды – реинвестирование және әлеуметтік,
тапқан пайданының белгілі бір бөлігі инвестордың әлеуметтік
қажеттілігіне жұмсалады.
2. Жоғарыда көрсетілген пайданың негізінде жұмыскерлер де табыс
тауып, соның негізінде өздерінің, жанұяларының әлеуметтік
қажеттілігін өтейді.
3. Пайдадан түскен салық пен өтелімдер мынадай мақсаттарға
жұмсалады:
• Міндетті медициналық қамсыздандыру қорына;
• Мемлекеттік зейнетақы қорына;
• Аймақтық бюджетке;
• Республикалық бюджетке;
4. Өнеркәсіптік әлеуметтік даму қорын құру.
Егер фирма салымдары бойынша ең жоғары тиімділікке жетуге тырысса,
онда олардың басшылары инвестициялаудың базалық принциптерін есептеуі
керек.
1. Инвестициялаудың шектеулі тиімділігі
2. "Замазкалау" принципі.
3. Күрделі қаржыны салуда материалдық және тиімділіктерді бағалау
үйлесімділік принципі.
Тиімділікті бағалаудың үш варианты бар:
1) Шығындар мен шығарудың салыстырмалы бағаларын салыстыру арқылы,
яғни тек қана құндылық, ақшалай таддау.
Бірақ әлемдік инвестиция жасау тәжірибесі тек қана тиімділіктің
ақшалай бағалануы жеткіліксіз екенін көрсетіп отыр. Әсіресе, мұндай
тәсілдік инфляцияның ауыздықсыз кеткен жағдайында, су түбіне мүлдем
батырады. Сондықтан ақшалай бағалауды техникалық есептеумен толықтыру керек
болады.
2) Тиімділіктің ақшалай және техникалық белгілерінің үйлесімділігі.
Бұл тәсіл сенімдірек болады. Өйткені инвестициялық жобаға салынған
технологияға көп жағдай байланысты. Өндірістік күш-қарқынның артуының өзі
тікелей технологияға қарай болады да, осыдан барып, инвестициялық
мақсаттардың жүзеге асуына себебін тигізеді.
3) Тиімділікті бағалаудағы таза түріндегі техникалық тәсіл. Бұл
бизнестегі нарықтық бағалауды есепке алмайды, сондықтан оның қолданылуы:
әзірше Қазақстан жағдайында басты орында болмай тұр.
4. Үйренушілік шығындар принципі.
Үйренушілік шығындар деген не? Бұл - жаңа инвестицяялық ортаға
үйренуге байланысты болған барлық шығындар. Бұларды қайта құрудан және
кадрларды қайта даярлаудан жоғалтқан өнім шығарумен өлшенеді, жаңа
жабдықтар қойылғанда, оны конъюнктура өзгеруіне қарай, қайтадан өзгертіп,
құрастыру керек болады.
Уақытша жоғалту деген - табысты да жоғалтумен бірдей деп
есептелінеді.
Әрқашанда да жаңа инвестиция жөніндегі шешім мен оны іс жүзінде
асыру, орнын толтыру арасында уақытша қалып қоюшылық лаг бола береді.
Бірден үйренушілік болмайды. Қандай да болмасын үйренушіліктің өзінің
шығындары болады: жаңа хабарлар керек, жаңа технология, кадрларды қайта
даярлауға қаржы керек болады. Бұлай болмағанда, тездету үшін төлеу керек.
Мысалы, жаңа заводты қайта салу керек болады, оны жарты жыл ішінде. Бірақ
мұндай құрылыстың құны "алтынмен" тең болып кетеді.
Өндірістік инвестицияаудағы үйренушілік шығындары одан да асып
кетеді. Жабдықтарды орнаттық делік, технологиясы да дұрысталды. Бірақ
нарықтық конъюнктура өзгерді де, енді технологияны қайтадан өзгертіп, оған
орай жабдықтарды да қайтадан жаңғырту керектігі туады.
Қол жұмыстарын машинамен ауыстырғыңыз келді делік. Бұл да белгілі
үйренушілік шығындарды керек етеді (тура және жанамалық). Солардың
кейбіреулерін ғана атайық: кадрларды қайта даярлау, ескі жабдықтарды сатып,
жаңаларын орнату, жұмысшылар мен қызметкерлерге жұмыс істемеген уақыттары
үшін төлеу керек (тиісті қысқартулар операцияларды), ескі келісім
шарттардың орындалмай қалғандарына айыппұл төлеу.
Мұнан туындайтын қорытынды : үйренушілік шығындарды жаңадан
өндірілген өнімдерді сататын бағаға қосып жіберу. Бұл баға өндіріске
қажетті шикізат, материалдар, технологиялар, жабдықтарға кететін бағалардан
жоғары болғанда ғана, бұл вариант бойынша капиталды салудың артықтығы айқын
көрінеді. Сіздің өнімге сұраным көбейген сайын, үйренушілік шығынына да
іркілмей бара беретін боласыз.
Сұраным бағасы ұсыным бағасынан көп болып, ең бастысы көп уақыт
осылай тұра берсе, сіздің үйренушілік шығындарына қарамай-ақ , бұл
инвестицияларыңыздың тиімділігін тәжірибе толық көрсетіп берді
2. Шетел инвистициясының құқықтық жағдайы.
Жоспар:
А). Шетел инвистициясының құқықтық тусінігі
Б). Шетел
инвестицияларының түрлері мен маңыздылығы
В). Шетел инвестицияның Қазақстандағы қызметінің
құқықтық реттелуі
Инвестиция термині латынның invest сөзінен шыққан, қаржы салу
дегенді білдіреді. Кең мағынада инвестиция капиталды болашақта оның көлемін
көбейту максатымен салуды білдіреді. Инвестиция түсінігі көп қырлы және
мунда бірнеше магыналы түсініктерді көруге болады. Әлеуметтік экономикалық
жағдайлар бойынша бұл процесті экономикалық дамуын қамтамасыз ету үшін
белгілі бір механизм ретінде бағалауға болады. Инвестиция ұғымы қай кезде
пайда болды, оны дәл басып айту қиын. Әйтседе де шамамен инвестиция ұғымын
қоғамдық қатынаста қалай пайда болғанын, не түрткі болғанын айыруға болады.
Инвестиция бастапқы кезеңде яғни заңдаы тұлғалар жоқ кезде жеке тұлғалар
арасындағы күн көрістің мұқтаждығынан туындағанын байқау қиын емес. Қазіргі
қоғамда да мұндай жеке тұлғалар арасындағы қатынастардың бар екенін жоққа
шығара алмаймыз. Келе келе қоғамдық сананың артуымен инвестициялық
процестердің өрісі кеңейе түсті.
ХIVғасырдың орта шегінің өзінде инвестиция
процесінің халықаралық деңгейде болғанын сол кездегі саудагерлердің қолөнер
тұрмыстық бұйымдарын, шикізат өнімдерін алмастыру арқылы шағын іс-
әрекеттерінен байқауға болады. Ал, ХVІ ғасырда Англияда мануфактураның
дамуымен инвестициялық процесс ішкі қатынаста тіршілік көзінің мол түсімі
ретінде жүзеге асты. ХVІІІ ғасырдан бастап батыс елдері отарлаған
колонияларын бір-біріне сатып жалға беруі инвестиция процесінің аясын
кеңейте түсті. 1918 жылы құрылған Кеңес үкіметі шетел кәсіпорындарын құруға
қарсы болды. Бұл үкімет қоғамдық меншікке негізделген жаңа экономикалық
саясаттың құрылымын іштей жабық экономиканы қолдады. Шетел инвестиция
көздері Қазақстанға тек өз тәуелсіздігімізді алған соң ғана келе бастады.
Коммерциялық тәжірбиеде инвестициялардың мынадай түрі қарастырылады:
1. физикалық активтердегі инвестиция
2. Ақша активтердегі инвестиция
3. Материалды емес активтердегі инвестиция
Физикалық активтер - өндірістік мекемелер және құрылыстар, сондай-ақ
машиналар мен құрал – жабдықтардың кез келген түрлері болса қарастырылады.
Ақша активтер болып жеке және заңды тұлғалардан ақша сомаларын алу құқығы.
Мысалы, банктегі депозиттер, облигациялар, акциялар және т.б
Материалды емес активтер ретінде қызметкерлердің мамандығын көтеру немесе
қайта оқыту бағдарламасын жүргізу, сауда белгілерін өңдеу, лицензиялар алу
нәтижесінде фирма мен алынған құндылықтар болып табылады.
Құнды қағаздарға жасалатын инвестициялар портфельді инвестициялар деп
аталады, ал физикалық активтерге жасалатын инвестициялар көбіне нақты
активтердегі инвестициялар деп аталады. Инвестицияның бұл екі түріде
экономикада үлкен мәнге ие.
В). Шетел инвестицияның Қазақстандағы қызметінің құқықтық реттелуі
1990 жылы 7 желтоқсанда ҚСР-нің шетел инвестициясы туралы заң шықты.
Бұл кезде Қазақстан одақтан бөлінбей тұрған кезі болатын. Одақтың ортақ
қазына қазанына қол салған шетел инвесторларының қызметін реттеу туралы
жоғары кеңестің бұл заңы, кейін
одақтан бөлініп шыққан кезде өзгертулермен толықтырулар енуі керек еді.
1993 жылы президентіміз 104 ракетаны жойғаннан кейін инвестиция тарту
мәселесі түпкілікті шешілді. Көп ұзамай ескі парламент шетел инвестициясы
заңын қайта шығып 1994 жылы желтоқсан айында жаңа шетел инвестициясы туралы
заң шығарды. Бұл заңда шетел инвесторларына берілетін мемлекеттік кепілдік,
қауіпсіздік кепілдіктер, кірісті төлеу мәңгі бағамдыда дәл көрсетілген.
Сонымен қатаринвесторлар арасында дау туып кеткен жағдай да қалай
шешілетіндігі айтылған. Мысалға: шетелдік инвестицияларға немесе оларға
қатысты қызметке байланысты туындайтын даулар мен келіспеушіліктер,
мүмкіндігінше келіссөздер арқылы не инвестициялық дауларды шешудің бұрын
келісілген рәсімдерімен сәйкес шешіледі. Егер мұндай даулар кез келген
тараптыц екінші тарапқа жазбаша өтініш берген күнінен бастап үш ай бойы
келіссөздер арқылы шешіле алмаса, кез-келген дауласушы тарап шетелдік
инвесторлардың жазбаша келісімі болған жағдайда дауды шешуі үшін:
а) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес осымдай дауларды қарауға
уәкілдік берілген Қазақстан Республикасының сот органдарына, немесе
б) Мына төрелік органдардың біріне - егер инвестордың мемлекеттің
Вашингтонда қол қою үшін 1965 жылғы 18 наурызда ашылған конвенцияны,
(ИКСИД) катысушысы болса, мемлекеттер мен басқа мемлекеттердің азаматтары
арасындағы инвестициялық дауларды реттеу жөніндегі конвенцияға сәйкес
құрылған инвестиция дауларды реттеу жөніндегі халықаралык орталыққа, немесе
егер инвестордың мемлекеті ИКСИД конвенциясының катысушысы болмаса,
орталықтың қосалқы мекемесіне, немесе, БҮҮХ сауда құқығы жөніндегі
комиссияның (ЮНСИРТАЛ) төрелік регламентіне сәйкес құрылатын төрелік
органдарга, немесе Стокгольм қаласындағы халықаралық сауда палатасының
төрелік институты жанындағы төрелік сот қарауына, немесе, Қазақстан
Республикасының сауда - өнеркәсіп палатасы жанындағы төрелік комиссияға
бере алады.
Егер шетелдік инвесторы дауды осы екінші тармағында көзделген тәртіп
бойынша қаруға жазбаша келісім бермесе, дау Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес осындай дауларды қарауға уәкілдік берілген Қазақстан
Республикасының сот органдарына берілуі мүмкін. 11 қаңтар 2003 жылы
Инвестициялар туралы жаңа заң қабылданды. Бұл заң бойынша бұрынғы
келеңсіздіктер түзетілді.
Инвесторлардың басқа заңды тұлғалармен сондай-ақ Қазақстан
Республикасының азаматтарымен, оның ішінде келісім-шартта тарап ретінде
қатысушылармен дауларды, егер заң құжаттарында немесе тараптарының
келісімімен өзгеше көзделмесе Қазақстан Республикасының сот шешімдерін
орындау туралы заңдары негізінде жүзеге асырылады деп көрсетілген. Сонымен
қатар заңдардың өзгеру кезіндегі ретелуін былай деп көрсеткен:
Заңдардағы өзгерістердің нәтижесінде және (немесе) халықаралық шарттар
ережелерінің күшіне енуіне және (немесе) өзгеруіне байланысты шетелдік
инвестордың жағдайы нашарлаган ретте шетелдік инвестицияларға он жыл бойы
инвестицияларды жүзеге асырған кездегі заңдар қолданады. Ал мемлекет
уәкілеттік берген
органдарымен жасалған ұзақ мерзімді (10 жылдан астам) келісім-шарттар
бойынша жүзеге асырылатын инвестицияларға, егер келісім-шартта өзгеше
көзделмесе, келісім —шарт қолданылатын мерзім аяқталганға дейін
қолданылады. Демек заңдар өзгерген мен шетел инвесторының мүддесі аяқ-асты
болмақ емес. Сондай-ақ шетелдік инвесторларға өтем төлеу және зиянның орнын
толтыруын былай көрсеткен: инвестицияларына соғыстың немесе басқа да қарулы
жанжалдың, революцияның, төтенше жағдайдың сондай-ақ заңсыз қалыпты
құжаттар мен шешімдер қабылдауға немесе мемлекеттік органдарының лауазымды
адамдарының заңсыз әрекеттері жүзеге асыруына байланысты Қазақстан
Республикасына нұқсан келтірілген шетелдік инвесторлардың өтем төлеген
кезде қолайлылығы жағынан жоғарыда көрсетілген жағдайларда салдарынан
зардап шеккен Қазақстан Республикасының заңды және тұлғаларының зиянының
орнын толтыруда қолданылатынап кем емес режим беріледі делінген. Тағы бір
инвестиция қызметін реттеу, кәсіпорындарды құрумен, тарату. Ол заңда былай
көрсетілген. Шетел кәсіпорындары шаруашылық серіктестік немесе акционерлік
қоғам болып құрылатын болса Қазақстан Республикасын заң нысандарында
көрсетілген жолдармен жүзеге асырыладьт. Шетел заңды тұлғасының құрылу
тәртібі Қазақстан Республикасының заңды тұлғаны құру рәсімімен реттеледі.
Ал егер бірлескен кәсіпорын құрылар болса, онда ол заңда былй көрсетілген.
Қазақстандық және шетелдік қатысушылардың бірлескен кәсіпорынның
жарғылық қорындағы мүліктік салымдарының үлесімен бағасы қатысушылар
арасындағы уағдаластық бойынша заңды тұлға тіркелген күнгі дүниежүзілік
рыноктың бағасы мен Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген бағаларды қолдана отырып, Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасымен де шетелдік валютамен белгілейді.
Жарғылық қорға түскен салымды багалауды тәуелсіз аудитор тексеруге тиіс
делінген. Сонымен қатаршетел инвесторларын мемлекеттік тіркеу Қазақстан
Республикасының заңды тұлғаларын тіркеуге арналған заңдарында белгіленген
жалпы ережелер бойынша жүргізіледі. Тек шетел заң тұлғасы үшін мынадай
ерекшеліктер бар:
Шетелдік қатысушының төлем қабілеті туралы қазақ жері орыс
тілдеріндегі аудармасын нотариат растаған банктік айғақтама:
Сауда рестірінің үзінді немесе аталған субектінің өз елінің заңдары
бойынша заңды тұлға куәлендіретін қазақ және орыс тілдеріндегі аудармасын
нотариат растаған басқа құжат, шетел қатысатын кәсіпорындардың кейбір
түрлерін тіркеу үшін Қазақстан Республикасының тиісті заң құжаттарьтмен
қосымша құжаттарды табыс етудің қажеттілігі көзделу мүмкін деп көрсетілген.
Сонымен қатар шетел заңды тұлғаларына филиалдармен өкілдіктер құруға жағдай
толығынан жасалған. Тек жоғарыла көрсетілген шетел заңды тұлғаларынан талап
етілетін құжаттар бұл филиалдармен өкілдіктерден талап етіледі. Шетел
инвесторлары кеден баж салықтарынан босатылады. Бұл жоғарыда айтылған
талаптардын барлықтарында шетел инвесторын отанымызға тартуға молынан
мүмкіндік жасауы тиіс. Шетел инвесторларының қызметі Қазақстанда 1995
жылдан бастап күрделене түсті. Осыған орай Қазақстан Республикасының
парламенті инвестиция мәселесін кайта карап, инвестициялық қорлар туралы
заңды және тікелей инвестицияны мемлекеттік қолдау туралы заң шығарды.
Тікелей инвестицяны мемлекеттік қолдау инвесторларлың қызметін мейлінше
кең ауқымды зерттей білді. Тікелей инвестицияларды мемлекеттік
қолдаудың мақсатымен міндеттері мынадай.
Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдаудың мақсаты экономиканың
басым секторларында тауарлар өңдіруде жұмыс атқарумен қызмет көрсетуді
жеделдете дамытуды қамтамасыз ету үшін қолайлы инвестициялық ахуал жасау
болып табылады.
Мақсатқа жету процесінде Қазақстан Республикасы мынадай міндеттерді
шешеді:
- жаңа технологияларды, озық техникамен ноу-хауды енгізу,
-ішкі рынокты жоғары сапалы тауарлармен және көрсетілген қызметтермен
молықтыру.
-экспортқа бағдарланған және импорт алмастыратын өндірістерді дамыту.
-отандық тауар өндірушілерді мемлекеттік қолдау және ынталандыру.
-Қазақстан Республикасыныңшикізат ресурстарым ұтымды да кешенді пайдалану.
-менеджмент пен маркетингтің осы заманғы әдістерін енгізу.
-жаңа жұмыс орындарын құру.
-жергілікті кадрларды оқытып үйретудің үздіксіз жүйесін енгізу, олардың
біліктілік деңгейінарттыру,
-өндірістің қарқындылығын арттыру,
-қоршаған табиғи ортаны жақсарту.
Бұл тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдауды тікелей бірден-бір
жүзеге асырушы инвестициялық орган болып табылады. Бұл органның қызметі
тікелей инвестицияларды тарту жұмысын ұйымдастыру, қызметін үйлестіруді,
арадағы келіссөзді, рұқсатты және инвестициялық қызметке жоғары қадағалауды
жүзеге асырады. Сонымен қатар шетел инвестициясының қызметін реттейтін
"инвестициалық қорлар туралы" Қазақстан Республикасының 1997 жылы наурыз
айында шыққан заңы бар.
Инвестицияның қызметін реттеуді жүзеге асыратын жер және жер қойнауы
туралы заңы да бар. Бұл заңдар инвесторлардың қызметін реттеуге
бағышталған президент жарлыктары.
Инвестиция тарту жөнінен еліміз ТМД мемлекеттері арасында алдыңғы
орындардың бірінде тұр. 1996 жылы инвестиция көлемі 1905,5 млн. доллар
құраған. Оның 235 млн-ы займ ретінде, 252 млн-ны несиеге, ал 1417 млн
доллар тура инвестиция ретінде берілген екен. Өткен үш жарым жыл ішінде
халық шаруашыл ығының түрлі салаларын дамыту үшін алынған инвестицияның
жалпы көлемі 10,150 млн. долларға жетіп отыр екен. Мүның 6,5 млрд долларын
тура инвестиция құрайды екен. Бұрынғы социалистік мемлекеттердің ішінде
мұндай көрсеткішке Қазақстан мен Венгриядан басқа ешқандай мемлекет әзірге
жете қойған жоқ. Ал өткен 1997 жылы ше? Стратегиялық жоспарлау және
реформалар жөніндегі агентке қарасты статистика және талдау комитетінін
мәліметтеріне сүйенсек, инвестиция тарту өткен жылы да ойдағыдай болғанын
көруге болады. Бұл жылы негізгі капиталды шетел инвестициясының көлемі 1996
жылмен салыстырғанда 26,2-ке артып 0,302 млрд теңгеге жетті. Бұрынғыдай
мұнда отын және шикізат өнеркәсіп салаларының үлес салмағы басым. Мұнай
және газ өнеркәсібіне жалпы инвестицияның 25-і, көмір өндіру
өнеркәсібіне 13-і салынған. Одан кейінгі орындар коммуналдық
шаруашылық нысандарына 12, тағам өнеркәсібіне 9 және энергетика
салаларына 8-ден тиелі.
Нарықтық экономикада шетел инвестициясын тартудың бірнеше үлгісі бар.
Тәжірибе көрсеткендей солардың ішінде елімізге ең қолайлысы әрі тиімдісі
тура инвестиция болып отыр. Өйткені мұнда шетелдік инвесторлардың
басқаруына берілген өндіріс орындары мен бірлескен кәсіпорындар
барлық мәселелерді өздері шешуге мүдделі. Үкіметтен ешқандай қаржы
талап етпейді. Өндіріс орындарын өздері қаржыландырып жұмыс процесін
заман талабына сай жетілдіреді. Қазір бұл қайтарымын бере бастады.
Біріншіден, өндіріс орындары ыргақты жұмыс істеуге бет бұрды.
Екіншіден, заңда белгіленген тәртіппен салық төлеп отыр. Үшіншіден, етек
алым бара жатқан жұмыссыздықты азайтуды өзіндік жолға қойып,
технологиялық жағынан жақсарған кәсіпорындар мысал бола алады. Әрине
бәрі емес.Сонда да мына мысалдарды көрсете кетейік: Алматы темекі
комбинаты бүдан 4-5 жыл бұрын қандай еді? Өнім шығару қуаттылығы 10-15
пайыз гана болып тұрған. Дәл қазір барлық жағынан дамып отыр.
Ескінің орнын жаңа техника мен технология алмастырды, өнім өндіру
еселеп артты. Жұмыс орындар сол қалпында сақталып, жұмысшылардың еңбек
ақысы едәуір көбейді. Бұл шетел инвесторларының қолдау көмегі
салдарынан болып жатқан өзгерістер екенін ешкім жоққа шыгара
алмайды.
Соңғы жылдары белгілі бір өндіріс орындарын шетелдік компаниялар мен
фирмалардың басқаруына беру арқылы инвестиция тарту тәжірибесі кеңірек
қолданыла бастады. Әсіресе бұл мұнай мен газ өнеркәсіп салаларына тән. Ол
түсінікті де, өйткені қалталы инвесторлар одан ұтылмайтынын жақсы
біледі. Осындай тәртіппен жекешелендірілген өндіріс орындарының саны
бүгінде 70-ке жуық. Олардан түскен және түсетін инвестиция
көлемі аз емес. Мысалы үшін, өткен жылдың алғашқы жартысында
тендер жариялау арқылы шетел инвесторларының басқаруына берілген үш мұнай
акционерлік қоғамын алайық. Жасалған келісім шарттың
Құны 9233 млн доллар, оның ішінде "Қаражамбас" мұнай акционерлік қоғамы
1560 млн долларға, "Ақтөбе мұнай газ" акционерлік қоғамының 40 пайыз
акциясын Қореяның ДЭУ компаниясы сатып алуынан мол қаржы түспекші. Ол 1370
млн долларды құрайды. Оның 1 млр-ды тура инвестиция ретінде
берілмек. Президентіміздің 2030 стратегиясында көрсетілген Ақтау теңіз
портын қайта жарақтандыру және Алматы-Ақмола автомобиль жолын төсеу
бағдарламасында шетел инвестициясының күшіне сүйене жүзеге асырып
жатырмыз. Сонымен қатар Ертіс өзеніне көпір салу, еліміздің батыс
өңірлеріне геологиялық барлау жүргізу, Ақмола қаласына құрылыс салу тағы
басқа да келелі істер жүзеге асуда. Жалпы құны 9,5 млрд долларды
қамтитын мұнай құбырын төсеуге байланысты Қазақстап мен Қытай арасындағы
келісім-шарт өз алдьтна бір төбе. Жалпы ғасыр соңына дейін еліміздің
экономикасына бағытталган тура инвестицияның көлемі 18 млрд
доллар қаржы түсіруді көздеп отыр. Яғни 1999 жылы 5448, ал
2000 жылға 4249 млн доллар қаржы түсіруді көздеп отыр. Бірақ 1998 жылғы
жосмар бойынша шетел инвестициясы 6944 млн доллар болуы керек еді. 1998
жылғы әлемдегі болған қаржы дағдарысы біздің жоспарымыздың жүзеге асуына
кедергі болды. Кейбір кезде инвестицияға қатысты қарыз несиені үсті-үстіне
алып жатырмыз, ертең оны қайтару қиын болмай ма?-деген сұрақ туады. Бұл
сұраққа Президентіміздің 1999 жылғы 6 қаңтар күнгі Хабар телеарнасы арқылы
берген жауабында былай деді:
-Қазақстан қазіргі алған несиені уақытында қайтара алатын әлемдегі
орпыкты елдер қатарынан орын алады. Несиені алмадық демейміз, керек кезінде
алдық. Дүниедегі ең үлкен супердержава АҚШ-тың да сырткы қарызы бар.
Экономикамыздың қаз тұра бастаған кезде сырттан қарыз алдық, үкімет
кепілдігі де берілді. Соның арқасында экономикамызды толық ырықсыздандырып,
қаржы тұрақтылығын орнаттық. Өткен жылдан бері Қазақстан Халықаралық валюта
қоры (МВФ ұсынған 450 млн доллар несиеден екі рет бас тарттық. Осы жылдың
мамыр айында мен қор төрағасы Мишель Камдессюді қабылдадым. Қиын кезде қол
үшын бергендері үшін алғысымды айтып, ұсынып отырған несиені риза көңілмен
өзіне қайтардым. Бұл туралы ол да ресми түрде мәлімдеді. Не нәрсе болмасын
салыстыру арқылы көрінеді. Ресей тамыздың ортасындағы қаржы дағдарысынан
кейін МВП-тен қайтсем несие аламын дегенді ойлауда. Бірнеше келіссөздер
өткізілді, тіпті Ресей қаржы министрі М. Заданов АҚШ-қа да барды бірақ еш
нәтиже шығара алған жоқ. Біз болсақ екі рет несиеден бас
тарттық. Осының өзі кімнің кім екенін, экономикасы қандай
дәрежеде екенін көрсетпей ме?
Елбасы 2004 жылы 19 наурызда Қазақстан халқына Жолдауында ел
экономикасы үшін шетелдік инвестицияның маңыздылығы жоғары екендігін
атап айтты. Мұның түп негізі инвестор тарту мен берілген
инвестицияны өз орнына есеппен жұмсай білгеннің нәтижесі екендігіне дау
жоқ. Бұл жөнінен батыл оң қадамдар жасалынуда. Ол соңғы үш жылдың еншісіне
тиеді.Осы жылдар ішінде шетел инвесторларын заңдық жағынан қорғауға
бағыталган бірнеше құжат дүниеге келді. Президент жарлығымен инвестициялар
жөніндегі
мемлекеттік комитет құрылды. Еліміздің саяси тұрақтылықта инвесторлардың
көптеп келуіне жол ашты. Енді келіп жатқан сол қаржыларды нақты жобаларға
сәйкес жұмсай білсек ұтылмасымыз анық. Ашығын айтуымыз керек, белгілі бір
жобаларға жұмсалуға тиісті инвестициялар кейде басқа мұқтаждықтарды өтеу
үшін пайдаланып та жүр. Әсіресе ол ырғақты жұмыс істей алмай отырған
өндіріс орындарына тән. Соның салдарынан берілген қаржының біра бөлігі сол
кәсіпорындардың жалақы мен зейнетақы қарыздарын төлеуге жұмсалынып келеді.
Мысалы, 1996 жылғы инвестициялық багдарламаларды жүзеге асы руда
бағытталған каржы көлемі 1,2 млрд теңгеге қысқарды. Әсіресе бұл қаржылар
өндіріс орындарының ішкі құрылымын жетілдіріп кәсіпорындарды жаңа
технологиямен жарақтандыруға пайдалануы тиіс болатын.
Шетел инвестициясы бүгінгі халық шаруашылығының көптеген саласына
қажет. Соның бірі ауыл шаруашылығы. Өмірдің өзі көрсетіп отырғанындай емес.
Оның қайтарымым бола қоятынына күмәнданған инвесторлар бұл саланы
қаржыландыруға онша көп ынта танытпай отыр тіпті ол жылданжылға төмендеп
барады. Бір ғана мысал 1994 жылы ауыл шаруашылығына жұмысалған негізгі
капиталдағы инвестиция көлемі 8,2 % (дейін төмендеген) құраған болса, 1997
жылы 0,9 % -ке дейін төмендеген. Президентіміздің биылғы жылдан бастап
инвестицияның басым бөлігі ауыл шаруашылығын дамыту үшін жұмсалады деп
қадап айтуы сондықтан.
Бұл заң Қазақстан Республикасындағы инвестицялық қорлардың құқықтық
мәртебесін айқындайды, оларды құру ерекшеліктерін белгілеп, қызметін
реттейді.
Инвестициялық қорлар инвесторлардың бағалы қағаздар рыногындаға
құқықтарын қорғау және ақша қаражатын тарту мен кейіннен оларды бағалы
қағаздарға диверсификациялық инвестициялау арқылы инвестициялау қаупін
төмендету мақсатымен құрылып, жұмыс істейді.
Ашық акционерлік қоғам нысанында құрылатын және тартылған қаражатты
кейіннен бағалы қағаздарға диверсификациялық инвестициялау мақсатында өз
акцияларын шығару мен ашық орналастыру арқылы ақша қаражатын тарту
жөніндегі қызиетті жүзеге асыратын заңды тұлга инвестициялык қор деп
танылады.
Инвестициялық қорлар туралы заңдар осы Заңнан, Қазақстан Республикасы
Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілерінен, сондай-ақ
бағалы қағаздардың шығарулуы мен оның айналысы саласындағы қатынастарды
реттейтін мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілерінен тұрады.
Инвестициялық қордың құрылуы мен қызметі Заңда көзделген ерекшеліктер
ескеріле отырып, Қазақстан республикасының заңдарында ашық үлгідегі
акционерлік қоғамдар үшін көзделген тәртіп бойынша жүзеге асырылады.
Инвестициялық қор акциялары белгілі бір инвестициялық қордың бағалы
қағаздар портфеліне кіретін акционерлік коғамдарды басқаруға қатысуға
құқылы. Мемлекеттік органдар мен өзге де тұлғалар инвестициялық қордың сол
инвестициялық қор портфеліндегі бағалы қағаздар эминтенттеріне басқаруға
қатысу жөніндегі заңдарда белгіленген құқықтарын шектей алмайды және осы
құқықтар бүзылған жағдайда олар кәсіпкерлік қызметке заңсыз араласқаны үшін
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жауапты болады.
Инвестициялық қордың басқару органдарының құрылымы мен құдыреті
Қазақстан Республикасының шаруашылық серіктестіктер туралы заңдарымен
белгіленеді. Инвестициялық қордың басқару органдарының қосымша құдыреті осы
Заңмен белгіленеді.
Кез келген заңды және жеке тұлғалар инвестициялық қордың акционерлері
бола алады.
Инвестициялық қор Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес филиалдар
мен өкілдіктер құра алады.
Акционерлермен өзара қатынастарына қарай инвестициялық қорлар: өзі
эмиссиялаған акцияларды осы заңмен белгіленген баға және ережелер бойынша
акционерлерден сатып алуға міндетті ашық инвестициялық қор-өзара қорға;
акционерлер қорынан өзі эмиссиялаған акцияларды сатып алуға міндетті емес
жабық инвестициялық қор-инвестициялық компанияға бөлінеді.
Инвестициялық қордың жарғысында инвестициялық қордың үлгісі ашык
немесе жабық екені көрсетілуге тиіс.
Инвестициялық қор Қазақстан Республикасы заңдарында белгіленген
тәртіппен қордың үлгісін өзгертуге құқылы.
Инвестициялық қордың жарғылық қоры мемлекеттік тіркеу кезінде:
а) Инвестициялық компанияға арналған есеп айрысу көрсеткіштерінің отыз
мыңынан;
б) Өзара қорға арналған есеп айырысу көрсеткіштерінің елу мыңы кем болмауға
тиіс.
Инвестициялық қордың жарғылық капиталын қалыптастыру ерекшеліктерін
уәкілетті орган белгілейді.
Инвестициялық қордың атауы оның қамдай да болсын әкімшілік - аумақтық
құрылымдарға, министрліктерге, ведомстволарға немесе бірлестіктерге
жататындығын білдірмеуге немесе танытпауға тиіс. Инвестициялық декларация
инвестициялық қор мен оның басқарушысының инвестициялық қызметіне негіз
болатын негізгі құжат болып табылады.
Инвестициялық декларация инвестициялаудың мақсаттарын, стратегиясын,
бағыттарын әр алуан түрдегі бағалы қағаздар порфелін диверсификасиялау,
инвестициялық қор кызметін шектеу нормаларын белгілейді.
Инвестициялық қордың инвестициялык ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жағдайы
Жоспар:
А). Инвестициялық қызметінің түсінігі мен мазмұны
Б). Инвестициялық қызметтің құқықтық жағдайы
"Инвестиция" деген сөз латынның "инвест" (салу) дегенінен шыққан.
Енді кім инвестор, ол не салады, не мақсатпен және қайда салады деген
сұрақтарға жауап туады. Капиталды салады, оның көптеген түрі болады:
Сөйтіп, нені салуға болады? ірі банктердің қаржылық ресурстары,
өнеркәсіптік фирмалардың миллиардтаған пайдалары, жай адамдардың жинаған
ақшалары, кәсіпқойлық дағды мен қабылеттілік "ноу-хау", әрбір бизнесменнің
денсаулығы мен уақыты. Мұнда инвестиция жөнінде кеңінен қандай да болмасын
қаржыны ірі және ақша ғана болуы емес салудан кейіннен табыс, пайда алу
көзделеді.
Бұл - акцияны сатып алу, олармен биржадағы ойынға қатысу, бартерге
жұмсау, тауарлы-материалдық запастармен сауда жасау және басқадай толып
жатқан ойындар да болуы мүмкін.
Инвестиция дегеніміз – табыс алу мақсатында кәсіпкерлік және басқа да
қызмет түрлері, объектілері, ақша қаражаттар технологиялар, машиналар,
жабдықтар, тауарлық белгілер, несиелер, басқа да мүліктік құқықтық
интелектуалдық құндылықттар.
Инвестициялар – кәсіпкерлік қызметтің және нәтижесінде пайда
(табыс) құралатын немесе әлеуметтік тиімділікке қол жеткізілетін қызметтің
басқа да түрлерінің объектілеріне жұмсалған мүліктік және интеллектілік
құндылықтардың барлық түрлері, капиталдың ел ішіндегі және шетелдегі
экономикаға ұзақ мерзімді жұмсалымы.
Инвестиция:
1) Материалдық-заттықтай инвестиция
2) Ақшалай нысан болып бөлінеді.
Материалдық-заттық инвестиция −ол салынуға тиісті өндірістік және
өндірістік емес объектілер, жабдықтар, машиналар және т.б. сонымен қатар,
ол − ауыстыруға немесе техникалық парктерді көбейтуге, материалдық
заттарды басқа инвестициялық тауарларды арттыруға бағытталған.
Ал инвестицияның ақшалай нысаны ол − ақшалай капиталдың материалдық-
заттық инвестициясын жасауға, инвестициялық тауарларды қамтамасыз етуге
жұмсалады.
Экономикалық жалпы инвестицияны өнім инвестиция деп атайды. Ол
−негізгі капиталдың (негізгі қор ) артуын қадағалауға бағытталады. Жалпы
инвестиция біріктірушінің екеунен қосылады. Оның ішінде біреуі
−амортизация. Ол −негізгі өндіріс құралдарының ұдайы тозу және оның құнын
әндірілетін өнімге көшіру процесі.
Екінші біріктіруші таза инвестиция−бұл капиталдың қаржы жұмсау
негізгі қорларды арттыру, өсіре беру, ғимараттар салу, өндіру және қондыру,
қосымша жабдықтар, қолда бар өндіріс қуаттығын жаңғырту мақсатында іске
асырылады. Материалдық өндіріс салаларындағы инвестициялармен қатар,
олардың едәуір бөлігі әлеуметтік-мәдени салаларына, яғни ғылым, білім,
денсаулық, дене шынықтыру, спорт, қоршаған табиғи ортаны қорғау, осы
салалардағы жаңадан салынатын объектілерге, олардағы қолданылып жүрген
техника мен технологияларды одан әрі жетілдіруге жұмсалады.
Инвестициялар жалпы ішкі өнімнің ең маңызды және ең өзгермелі
компоненттерінің бірі болып табылады. қашанда болмасын құлдырау кезінде
тауарлар мен қызметтерге деген шығын қысқарады, бұл қысқарудың үлкен бөлігі
инвестициялық шығындар көлемінің құлдырауына қатысты.
Қазақстан Республикасының “Шетелдік инвестиция туралы” 1994
жылғы Заңында: “Инвестициялар дегеніміз— мүліктік құндылықтардың барлық
түрлері және оларға деген құқық, сондай-ақ пайда (табыс) алу мақсатында
инвесторлардың кәсіпкерлік қызмет нысандарында жұмсалған интеллектуалдық
меншікке құқық” делінген. Ал Қазақстан Республикасының Инвестиция туралы
2003 жылғы 8 қаңтардағы № 373 Заңында: Инвестциялар – лизинг шартын
жасаған кезден бастап қаржы лизингі заттарын, сондай-ақ оларға құқықтарды
қоса алғанда, заңды тұлғаның жарғылық капиталына инвестор салатын мүліктің
барлық түрлері (жеке тұтынуға арналған тауарлардан басқа) немесе
кәсіпкерлік қызмет үшін пайдаланылатын тіркелген активтерді ұлғайту,
сондай-ақ концессионердің (құқық мирасқорының) концессия шарты шеңберінде
жасаған және алған тіркелген активтері болып өзгерілген.
Негізгі қорға қаржы жұмсау ( өндірістің негізгі қоры) босалқы
қорларға, резервтерге, сондай-ақ пайда, дивиденд және басқа да табыс табу
мақсатымен құнды қағаздар шығаруға ұзақ мерзімді капитал бөлуді инвестиция
деп атайды.Қазақстстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы 2003
жылғы 2 шілдедегі №461-ІІ Заңында:Инвестициялық портфель арқылы бағалы
қағаздар рыногы субектісінің меншігіндегі немесе басқаруындағы қаржы
құралдары болып табылады.
Инвестициялар қаржы ресурстарын пайдалануды қысқа мерзімді және ұзақ
мерзімді күрделі қаржылар формасында жүзеге асырылады. Инвестициялардың
түрлері бойынша тәуекелдік (венчурлік), тікелей, портфельдік және
аннуитеттік болып бөлінеді. [Қосымша А]
Венчурлік капитал− үлкен тәуекелге байланысты жаңа саладағы қызмет
көрсетудегі жаңа акциялар формасында шығарылатын инвестициялар болып
табылады. Венчурлік капитал жүмсалған қаржынық үлкен өтелімділігі
есебіндегі өз өзінен байланысты емес жобаларды инвестициялайды. Ол өзіне
түрлі формадағы капиталды ұштастырады: несиелік, акционерлік, кәсіпкерлік.
Тікелей инвестициялау - шаруашылық субъектілерінің табыстар
түсіруіне және осы субъектіні басқаруға қатысу құқығын алу мақсатындағы
жалға капиталға жұмсалуы болып табылады.
Портфельдік инвестициялар −портфельді қалыптастыруға байланысты
(түрлі инвестициялық құндар жиынтығы) және құнды қағаздарды сатып алу, сол
сияқты болса да активтер болып есептеледі.
Аннуитеттік− түрақты аралық уақыт арқылы салымшыға елеулі табыс
әкелетін, сақтандыру және зейнетақы қорларына жұмсалатын қаржыларды
көрсетеді.
Қазақстан Республикасының инвестициясы:
- мемлекеттік бюджет қаражатынан инвестцияларды жүзеге асыруга;
- коммерциялық емес ұйымдарға, оның ішінде білім беру, қайырымдылық,
ғылыми немесе діни мақсаттар үшін капитал салуға байланысты
қатынастарды реттемейді;
- инвестицияларды жүзеге асыру кезінде туындайтын және Қазақстан
Республикасының өзге де заңдарының қолданылатын аясына қатысты
қатынастарға осы Заңның ережелері Қазақстан Республикасының осындай
заңдарына қайшы келмейтін бөлігінде қолданылады.
- Егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта осы Заңдағыдан
өзгеше ережелер белгіленсе, халықаралық шарттың ережелері
қолданылады.( Қазақстан Республикасының инвестиция туралы 2003 жылғы 8
қаңтардағы №373 Заңының 2 бабында)
Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды салып және инвестицияларды
жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы.
Инвестициялық қызмет – жеке және заңды тұлғалардың коммерциялық
ұйымдардың жарғылық капиталына қатысуы жөніндегі не кәсіпкерлік қызмет үшін
пайдаланатын тіркелген активтерді құру немесе ұлғайту жөніндегі, сондай-ақ
концессионердің (құқық мирасқорының) концессия шарты шеңберінде жасаған
және алған тіркелген активтері жөніндегі қызметі.
Инвестициялық қызмет Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау
туралы Заң. Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығын өзгерулер мен
толықтырулары туралы Заң кұшіне ие, бюджетке төленетін салық және басқа
міндетті төлемдер туралы. Шетел инвестициялары туралы Заң және
Банкроттық туралы, Коннцессия туралы, Бағалы қағаздар нарығы туралы,
Қазақстан Республикасының инвестициялық қорлары туралы және де басқа да
нормативтік актілермен реттеледі.
Инвестициялық қызмет- Заңды тұлғалардың, азаматтардың және
мемлекеттің инвестицияларды жүзеге асыру жөніндегі практикалық іс-
әрекеттердің жиынтығы болып табылады.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметі — оның жалпы шаруашылық қызметінің
ажыратылмайтын бөлегі болып табылады. Кәсіпорынның экономикасында
инвестицияның маңызы орасан зор. қазіргі өндіріс үшін ұзақ мерзімді
формалардың маңызының өсуі ерекше. Егер кәсіпорын ойдағыдай жұмыс істейтін,
өнімнің сапасын арттыратын, шығындарды азайтатын, өндіріс қуаттарын
кеңейтетін, өзінің шығарған өнімдерінің бәсекеге жарамдығын арттыратын және
рынокта өзінің жайғасымын нығайтатын болса, онда капитал салу қажет және
оны салу пайдалы. Сондықтан да оған инвестициялық стратегияны мұқият
әзірлеп, жоғарыдағы айтылған мақсаттарға жету үшін оны үнемі жетілдірін
отыру қажет.
Инвестициялық қызметті жүзеге асыру көздері екіге бөлінеді:
• Тартылған құралдар;
• Қарызға алынған құралдар.
Тартылған құралдар тұрақты түрде берілген және олардың иелеріне табыс
төлене алатын (дивидент, процент түрінде) және иелеріне қайтарылмайтын
құралдар жатады. Олардың қатарына: акция эмиссиясынан түсетін құралдар,
қосымша салымдар (поллар), сонымен қатар қайтарымсыз несие үлестік негізде
жасалатын мақсатты мемлекеттік қаржыландыру жатады.
Қарызға алынған құралдар белгілі бір мерзімге беріліп, уақыты
аяқталған соң процентерімен қайтарылатынақша ресурстары жатады. Қарызға
алынған құралдарға: облигацияларды шығарумен байланысты құралдар, сондай-ақ
банктер мен басқа да қаржы –несиелік институттарымен , мемлекетпен берілген
несиелер.
Тартылған және қарызға алынған құралдарды мобилизациялау әртүрлі
әдістермен жүргізіледі, олардың негізгілеріне, несие ресурстары нарығы
арқылы, мемлекеттік қаржыландыру арқылы капиталды тарту. 2008 жылы
Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызметтің нәтижесі – қаржы емес
активтерге жұмсалған 1509,5 млрд.теңге инвестициясы негізгі капиталға
жұмсалған. Қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялардың жалпы
көлеміндегі негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың үлесі 94,2 пайызды
құрады.
Капиталды бағалы қағаздар нарығы арқылы тарту нарықтың экономикада
маңызы зор. Бағалы қағаздарды эмиссиялау мен орналастырудан түсетін
құралдар инвестицияларды қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады.
Қаржы нарығында айналымда жүрген бағалы қағаздарэкономикалық мазмұны
бойынша екі екі негізгі түрге бөлінеді:
• Үлестік, нақты меншіктегі иеленушінің белгілі бір үлесін анықтайды
(акционерлік қоғамдардың жай және артықшылығы бар акцияларға
бөлінеді).
• Қарыздық, иеленушіменн төлеуге міндеттелетін нақты процент ставкасы
мен нақты өтеу мерзімі бар бағалы қағаздар (мысалы, облигация).
Қаржы құралдарын осындай критериге сәйкес эмиссия негізінде пайда
болған бағалы қағаздар келтірген және қарызға алынған болып бөлінеді.
Акциялар эмиссиясы. Акцияларды эмиссиялағаннан түскен қаржы құралдары
акциянерлік қоғамдармен акциянерлік капиталды келтіруге арналған
инвестициялық көздерді қаржыландыруда маңызы үлкен. Акцияларды шығару
арқылы меншікті капиталды ұлғайту тек қаржы құралдарына қажеттілігі бар
фирманың қайта жаңару негізде ғана болады.
Айта кету керек меншікті капиталдың ұлғаюы басқа шотпен жүзеге
асады—бөлінбеген пайданың капитализация арқылы. Меншікті капиталды осы әдіс
арқылы ұлғайтуды акционерлік қоғам басшылығы акционерлік қоғам жиналысының
қабылдаған шешімі негізінде қарапайым акция ұстаушылардың бөлінбеген
пайдадан дивиденттерін төлемей, оны әр түрлі іс-әрекеттерге
инвестициялайды. Пайданың қалған бөлігін акционерлік қоғамның акционерлері
оларды болашақта табыс алу мақсатында инвестициялайды.
Пайданы ұстап қалу акционерлік капиталды ұлғайтудың акцияны
эмиссиялауға қарғанда қарапайым, әрі арзан әдіс болып табылады. Өйткені бұл
жағдайда акцияларды сақтау шығындар болмайды. Сонымен қатар пайдаланған
инвестициялау практикасы ағымдағы дивиденттерді көбейтуге кедергі келтіріп,
акция курсына теріс әсер етуі мүмкін. Өткені, дивиденттерді төлеу
үздіксіздігін акция курсының нақты формалары болып табылады. Акциялардың
парақтық құнының өсуі олардан түсетін табыстық шоғырлануына байланысты.
Сондықтан да неғұрлым көп дивиденттер төлеу , соғұрлым қосымша акцияларды
сатқаннан капиталды ұлғайтуды жеңілдетеді.
Пайданы ұстап қалғанда құралдар жоғарғы табыс нормасын беретіндей
және дивидентті төлеумен байланысты шығындарды жабатындай инвестициялану
қажет. Осылайша жаңа акцияларды сатудан түскен қаржы құралдарына сол
акцияның дивиденттерін, сол акция курс кезіндегідей бұрын болған акцияларын
капитал көлеміндегі табыстар қайтамсыз ететіндей инвестициялау қажет.
Жалпы алғанда акциянерлеу, инвестициялау әдісі тек бәсекеге қабілетті
кәсіпорынға ғана тиімді болады. Акцияларды эмиссиялау мен орналастыру үлкен
шығындармен байланысты. Сондықтан бірге алдындағы акциялардың құнсыздануы
мүмкін, акциялардың бақылау пакетінің жоғалуы, акционерлік қоғам басқа
фирмамен сатып алынуы.
Қазіргі уақытта кәсіпорындардың тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ететін
экономикалық құрылымдарды қалыптастыру өте маңызды. Олардың жұмысының алға
басуы көп жағдайда қаржы ресурстардың, яғни инвестицияларды тартуды талап
етеді.Осыған орай кәсіпорындарда инвестициялық қызметті күшейтуде. Себебі,
кәсіпорындар бәсекеге қабілетті болып, өз өндіріс ауқымын кеңейтуде, яғни
инвестициялық қызметті дамыту бірден-бір жол болып табылады. Инвестициялық
қызмет жеке және заңды тұлғалардың коммерциялық ұйымдардың жарғылық
капиталына қатысуы жөніндегі не кәсіпкерлік қызмет үшін пайдаланылатын
тіркелген активтерді құрау немесе ұлғауту жөніндегі, сондай-ақ
концессионердің (құқық мирасқорының) концессия шарты шеңберінеде жасаған
және алған тіркелген активтері жөніндегі қызметі.( Қазақстан
Республикасының инвестиция туралы 2003 жылғы 8 қаңтардағы №373 Заңының І-
тарау, 1- бабында).
Инвестициялық қызметтің субъектілері болып- инвесторлар, тапсырыс
берушілер, жұмысты жүзеге асырушылар. Инвестициялық қызметтің объектілері
болып пайдаланушылар, сонымен қатар жабдықтаушылар, заңды тұлғалар және
басқа да инвестициялық қызметтің қатысушылары табылады. Инвестициялық
қызметтің объектілерін пайдаланушылар инвестор және басқа да жеке және
заңды тұлғалар, мемлекеттік және муниципалдық органдар, инвестициялық
қызметтің объектісі арналған шетелдік мемлекеттер және халықаралық ұйымдар
болуы мүмкін. Инвестициялық қызметтің субъектілері инвестицияның іске
асырылуы тәжірибелік түрде жүзеге асырылып жатқан инвестициялық салада іс-
әрекет жасайды.
Инвестициялық қызмет объектілері Қазақстан Республикасының заң
актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда, инвесторлардың кәсіпкерлік
қызметтің кез келген объектілері мен түрлеріне инвестициялар салуды жүзеге
асыруға құқығы бар. Инвесторлардың кәсіпкерлік қызметтің инвестициялар
жүзеге асырылатын объектілері мен түрлеріне қатысты құқықтары мен
міндеттері осы Заңда, Қазақстан Республикасының өзге де заңнамалық
актілерінде және тиісті шарттарда белгіленеді.
Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету қажеттігі негізге алына отырып,
Қазақстан Республикасының заң актілерімен инвестициялық қызмет шектелетін
немесе оған тыйым салынатын қызмет түрлері және аумақтар белгіленуі
мүмкін.(Қазақстан Республикасының инвестиция туралы 2003 жылғы 8 қаңтардағы
№373 Заңының ІІ-тарау,3- бабында).
Сыртқы экономикалық қызметтің маңызды аспектісі - шетел
инвесторларының қатысуы және республика экономикасын тұрақтандыру үшін
шетел кредиттерін тарту. Бұл қаражаттар ұлттық шаруашылықтың құрылымын
жетілдірудің басым міндеттерін шешу, рынокты тұтыну тауарларымен молайту
және экспорттық әлуетті кеңейту үшін нысаналы әрі тиімді пайдаланылуы тиіс.
Сыртқы кредиттерді қамтамасыз ету үшін алтын-әкімшілік рәсімдерді ықшамдау:
жұмыс істеу құқығына, ел ішінде жүріп-тұруға, кедендік және шекаралық
бақылаудан өтуге рұқсаттар беру, рұқсатнама беру болып табылады.
Б). Инвестициялық қызметтің құқықтық жағдайы
Кез келген ел экономикасына капитал келтіру сол елдегі қалыптасқан
инвестициялық құқықтық жағдайға байланысты.
Инвестициялық құқықтық жағдай - бұл күрделі қаржы келтіруге және оны
тиімді пайдалануға қолайлы саяси, экономикалық, заңдық, әлеуметтік,
тұрмыстық және тағы басқа факторлардың жиынтығы.
Құқықтық база елдің қабылданған заңдар жүйесіне сүйенетіні белгілі.
Бұлардың арқасында қазірдің өзінде қалыптасқан экономикалық заңдар елеулі
роль атқарады. Іс жүзінде алғанда Қазақстанда шетелдік және отандық
инвестицияларды тарту және қолданудың жалпы мемлекеттік жүйесін құру
аяқталып келеді. Оған ел конституциясымен бірге Азаматтық және Салық
кодекстері, Шаруашылық Серіктестік туралы, Жекешелендіру туралы,
Шетелдік инвестициялар туралы, тікелей шетелдік инвестицияларды
мемлекеттік қолдау туралы, валюталық реттеу туралы, қүнды қағаздар нарығы
туралы, инвестициялық қорлар туралы, банктер мен банк жүйесі туралы, жер
қайнаулары және жер қайнауларын пайдалану туралы, мүнай туралы, сақтандыру
туралы және т.б. зандар зандық негіз болып табылады [8].
"Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы", ҚР Заңы, Салық
кодексі, Кеден кодексі, "Жер туралы" ҚР Заңы, "Шетел инвестициялары туралы"
ҚР Заңы мен 2010 жылға дейінгі Қазақстан Республикасының стратегиялық
жоспары отандық және шетелдік инвестицияларды Қазақстан экономикасына
тартуды реттейтін негізгі заңнамалық құжаттар болып табылады.
Құқықтық база жасалғанымен, оларды орындау міндеттемелері бар. Ал бұл өз
кезегінде мемлекеттік реттеуші органдар мен инвестициялардың қызметіне
байланысты болады. Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау мыналардан
тұрады:
* артықшылықтар мен жеңілдіктер жүйесін белгілеу;
* инвесторлардың алдында Қазақстан Республикасы атынан өкілдік ете
алатын мемлекеттік органның болуы.
Елдің инвестициялық климаты инвестицияларды тарту механизмімен,
инвестициялар үшін тартымдылық және инвестициялау кауіп-қатері
факторларымен анықталынады. Қазақстанға шетелдік инвесторларды тарту
саясатында инвесторлардың келу себептерін есеп алу қажет.
Сонымен қатар, Қазақстанда шетелдік инвесторлар үшін инвестициялық
климат жасауға мемлекеттің сыртқы саясаты, ішкі саяси түрақтылық,
инвесторларға қолайлы жағдайлар жасау жатады.
Казақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің Инвестициялар
жөніндегі комитеті отандық және шетелдік тікелей инвестициялардың
экономиканың басым секторларына баруына мемлекеттік қолдау жасаушы өкілетті
орган болып табылады. Республикадағы инвестициялық ахуалды жақсарту жөнінде
жарнамалық-ақпараттық қызметті белсенді жүргізу, Қазақстан Республикасының
Президенті жанындағы Шетел инвесторлары кеңесі мен оның бірлескен жұмыс
топтарының қызметін үйлестіру, Қазақстан Республикасының заңнамаларында
белгіленген кепілдіктердің орындалуын қамтамасыз етуге ықпал жасау, сондай-
ақ, инвесторлардың заңды құқыларын қорғау, оларға мемлекеттік қолдау
шараларын көрсету Инвестициялық комитеттің міндеттеріне жатады[5].
Инвестиция саласында еліміздің тәжірибесі біртіндеп нығайып келеді. Әу
бастағы жіберілген кемшіліктер қалпына келтірілуде. Бұл тұрғыдағы
инвесторлармен қарым-қатынасты реттейтін заңдық база да қалыптасты. Ірі
инвесторлардың арасында елеміздің экономикалық дамуына салмақты үлес қосып,
қазына қоржынына қомақты салық төлеп отырған компаниялар да жеткілікті.
Алайда, байлықты басты қағидасына айналдырып, алған міндеттемелерін
қалтарыста қалдырған шетелдік инвесторлар да бар. Бұл мәселе де біртіндеп
шешімін тапса оң болар еді. Әсіресе, бүл тұрғыда Қазақстан Президенті
жанындағы шетелдік инвесторлар Кеңесіне үміт артуға болады. Осы күнге дейін
аталған Кеңестің жеті отырысы болып өтті. Онда инвестиция саласындағы
қордаланған мәселелер талқыланып, оны шешудің тиімді жолдары жан-жақты сөз
болады.
Қазақстандағы инвестициялық жағдайдың негізгі бағыт-бағдарына оларға
неғұрлым қолайлы мүмкіндіктер жасау жатады.
Қолайлы инвестициялық жағдай жасаудың бір саласы инфрақұрылым
объектілері - энергетика, газ, және мүнай қүбырлары, әуежайлар, қонақ
үйлер, байланыс қүралдары, автомобиль және темір жолдар, су қүбырлары -
мейлінше назар аударатын объектілер. Бұл міндеттерді шешу қолайлы
инвестициялық жағдай жасау деген сөз. Экспорт пен импорттық, жалпы іскерлік
бизнестің дамуы инфрақұрылымның ойдағыдай жұмыс істеуінсіз мүмкін емес.
Қолайлы инвестициялық ахуал жасауда ең алдымен халықты жүмыспен қамту
мәселесін ойластыру қажет.
Республикада инвестициялық қолайлы жағдай жасау үшін шетел және
бірлескен мекемелерді тіркеу жүмысын жеңілдетіп, жобалардың өту жылдамдығын
тездетіп, олардың жариялылығына мүмкіндік беріп, сыртқы экономикалық іс-
әрекетті макроэкономикалық деңгейде реттеп, салық кеден тәртібін, барлық
экономикалық заңдарды тұрақтандырып, Қазақстанның әртүрлі халықаралық
сауда, қаржы және экономикалық ұйымдарға кіруін тездету қажет.
Инвестициялық қолайлы климатты құру үшін мынадай негізгі шараларды
жүргізген жөн:
* инфляция қарқынын одан әрі төмендету;
* шетелдік және отандық инвестицияларға кепілдік бере алатындай
мүмкіншілігі бар жекелеген банк секторларының жағдайын жақсарту;
* акционерлік нарықты дамыту;
* заңцарды жетілдіру және түрақтандыру;
* инвестициялық және информациялық көмек көрсететін қызмет
орындарын құру;
* инвестициялық жобаларды лицензиялап, сараптайтын қатаң
талаптарды бекіту және жете зерттеу;
* контрактілер мен келісімдер шартын қатаң сақтаудың құқықтық
негізін жасау;
* тұрақты салық туралы зандар шығару;
* сауда саясатының кез келгең жағдайға икемделуі, сандық шектеулерді
(квота және лицензиялар) жою.
Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды салып және инвестицияларды
жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық
процесс әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып,
еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры
болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру өндірісті жетілдіріп,
сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса жұмыс орындарының
көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп
халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде
жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда кіргізіп,
әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп қарастыруымыз
керек. Осыған орай, инвестициялық қызметтің операцияларының тиімділігіне
экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік шараларды
ерекшелеудің маңызы зор. Инвестициялық қызмет мынадай элементтерден және
операциялар іс-әрекеттің нәтижесінен тұрады:
1. Пайда табу. Түскен пайданың өзі екі аспектіні қамтиды:
экономикалық, яғни инвесторлар пайда тауып оны қайта
өндіріске жұмсайды – реинвестирование және әлеуметтік,
тапқан пайданының белгілі бір бөлігі инвестордың әлеуметтік
қажеттілігіне жұмсалады.
2. Жоғарыда көрсетілген пайданың негізінде жұмыскерлер де табыс
тауып, соның негізінде өздерінің, жанұяларының әлеуметтік
қажеттілігін өтейді.
3. Пайдадан түскен салық пен өтелімдер мынадай мақсаттарға
жұмсалады:
• Міндетті медициналық қамсыздандыру қорына;
• Мемлекеттік зейнетақы қорына;
• Аймақтық бюджетке;
• Республикалық бюджетке;
4. Өнеркәсіптік әлеуметтік даму қорын құру.
Егер фирма салымдары бойынша ең жоғары тиімділікке жетуге тырысса,
онда олардың басшылары инвестициялаудың базалық принциптерін есептеуі
керек.
1. Инвестициялаудың шектеулі тиімділігі
2. "Замазкалау" принципі.
3. Күрделі қаржыны салуда материалдық және тиімділіктерді бағалау
үйлесімділік принципі.
Тиімділікті бағалаудың үш варианты бар:
1) Шығындар мен шығарудың салыстырмалы бағаларын салыстыру арқылы,
яғни тек қана құндылық, ақшалай таддау.
Бірақ әлемдік инвестиция жасау тәжірибесі тек қана тиімділіктің
ақшалай бағалануы жеткіліксіз екенін көрсетіп отыр. Әсіресе, мұндай
тәсілдік инфляцияның ауыздықсыз кеткен жағдайында, су түбіне мүлдем
батырады. Сондықтан ақшалай бағалауды техникалық есептеумен толықтыру керек
болады.
2) Тиімділіктің ақшалай және техникалық белгілерінің үйлесімділігі.
Бұл тәсіл сенімдірек болады. Өйткені инвестициялық жобаға салынған
технологияға көп жағдай байланысты. Өндірістік күш-қарқынның артуының өзі
тікелей технологияға қарай болады да, осыдан барып, инвестициялық
мақсаттардың жүзеге асуына себебін тигізеді.
3) Тиімділікті бағалаудағы таза түріндегі техникалық тәсіл. Бұл
бизнестегі нарықтық бағалауды есепке алмайды, сондықтан оның қолданылуы:
әзірше Қазақстан жағдайында басты орында болмай тұр.
4. Үйренушілік шығындар принципі.
Үйренушілік шығындар деген не? Бұл - жаңа инвестицяялық ортаға
үйренуге байланысты болған барлық шығындар. Бұларды қайта құрудан және
кадрларды қайта даярлаудан жоғалтқан өнім шығарумен өлшенеді, жаңа
жабдықтар қойылғанда, оны конъюнктура өзгеруіне қарай, қайтадан өзгертіп,
құрастыру керек болады.
Уақытша жоғалту деген - табысты да жоғалтумен бірдей деп
есептелінеді.
Әрқашанда да жаңа инвестиция жөніндегі шешім мен оны іс жүзінде
асыру, орнын толтыру арасында уақытша қалып қоюшылық лаг бола береді.
Бірден үйренушілік болмайды. Қандай да болмасын үйренушіліктің өзінің
шығындары болады: жаңа хабарлар керек, жаңа технология, кадрларды қайта
даярлауға қаржы керек болады. Бұлай болмағанда, тездету үшін төлеу керек.
Мысалы, жаңа заводты қайта салу керек болады, оны жарты жыл ішінде. Бірақ
мұндай құрылыстың құны "алтынмен" тең болып кетеді.
Өндірістік инвестицияаудағы үйренушілік шығындары одан да асып
кетеді. Жабдықтарды орнаттық делік, технологиясы да дұрысталды. Бірақ
нарықтық конъюнктура өзгерді де, енді технологияны қайтадан өзгертіп, оған
орай жабдықтарды да қайтадан жаңғырту керектігі туады.
Қол жұмыстарын машинамен ауыстырғыңыз келді делік. Бұл да белгілі
үйренушілік шығындарды керек етеді (тура және жанамалық). Солардың
кейбіреулерін ғана атайық: кадрларды қайта даярлау, ескі жабдықтарды сатып,
жаңаларын орнату, жұмысшылар мен қызметкерлерге жұмыс істемеген уақыттары
үшін төлеу керек (тиісті қысқартулар операцияларды), ескі келісім
шарттардың орындалмай қалғандарына айыппұл төлеу.
Мұнан туындайтын қорытынды : үйренушілік шығындарды жаңадан
өндірілген өнімдерді сататын бағаға қосып жіберу. Бұл баға өндіріске
қажетті шикізат, материалдар, технологиялар, жабдықтарға кететін бағалардан
жоғары болғанда ғана, бұл вариант бойынша капиталды салудың артықтығы айқын
көрінеді. Сіздің өнімге сұраным көбейген сайын, үйренушілік шығынына да
іркілмей бара беретін боласыз.
Сұраным бағасы ұсыным бағасынан көп болып, ең бастысы көп уақыт
осылай тұра берсе, сіздің үйренушілік шығындарына қарамай-ақ , бұл
инвестицияларыңыздың тиімділігін тәжірибе толық көрсетіп берді
2. Шетел инвистициясының құқықтық жағдайы.
Жоспар:
А). Шетел инвистициясының құқықтық тусінігі
Б). Шетел
инвестицияларының түрлері мен маңыздылығы
В). Шетел инвестицияның Қазақстандағы қызметінің
құқықтық реттелуі
Инвестиция термині латынның invest сөзінен шыққан, қаржы салу
дегенді білдіреді. Кең мағынада инвестиция капиталды болашақта оның көлемін
көбейту максатымен салуды білдіреді. Инвестиция түсінігі көп қырлы және
мунда бірнеше магыналы түсініктерді көруге болады. Әлеуметтік экономикалық
жағдайлар бойынша бұл процесті экономикалық дамуын қамтамасыз ету үшін
белгілі бір механизм ретінде бағалауға болады. Инвестиция ұғымы қай кезде
пайда болды, оны дәл басып айту қиын. Әйтседе де шамамен инвестиция ұғымын
қоғамдық қатынаста қалай пайда болғанын, не түрткі болғанын айыруға болады.
Инвестиция бастапқы кезеңде яғни заңдаы тұлғалар жоқ кезде жеке тұлғалар
арасындағы күн көрістің мұқтаждығынан туындағанын байқау қиын емес. Қазіргі
қоғамда да мұндай жеке тұлғалар арасындағы қатынастардың бар екенін жоққа
шығара алмаймыз. Келе келе қоғамдық сананың артуымен инвестициялық
процестердің өрісі кеңейе түсті.
ХIVғасырдың орта шегінің өзінде инвестиция
процесінің халықаралық деңгейде болғанын сол кездегі саудагерлердің қолөнер
тұрмыстық бұйымдарын, шикізат өнімдерін алмастыру арқылы шағын іс-
әрекеттерінен байқауға болады. Ал, ХVІ ғасырда Англияда мануфактураның
дамуымен инвестициялық процесс ішкі қатынаста тіршілік көзінің мол түсімі
ретінде жүзеге асты. ХVІІІ ғасырдан бастап батыс елдері отарлаған
колонияларын бір-біріне сатып жалға беруі инвестиция процесінің аясын
кеңейте түсті. 1918 жылы құрылған Кеңес үкіметі шетел кәсіпорындарын құруға
қарсы болды. Бұл үкімет қоғамдық меншікке негізделген жаңа экономикалық
саясаттың құрылымын іштей жабық экономиканы қолдады. Шетел инвестиция
көздері Қазақстанға тек өз тәуелсіздігімізді алған соң ғана келе бастады.
Коммерциялық тәжірбиеде инвестициялардың мынадай түрі қарастырылады:
1. физикалық активтердегі инвестиция
2. Ақша активтердегі инвестиция
3. Материалды емес активтердегі инвестиция
Физикалық активтер - өндірістік мекемелер және құрылыстар, сондай-ақ
машиналар мен құрал – жабдықтардың кез келген түрлері болса қарастырылады.
Ақша активтер болып жеке және заңды тұлғалардан ақша сомаларын алу құқығы.
Мысалы, банктегі депозиттер, облигациялар, акциялар және т.б
Материалды емес активтер ретінде қызметкерлердің мамандығын көтеру немесе
қайта оқыту бағдарламасын жүргізу, сауда белгілерін өңдеу, лицензиялар алу
нәтижесінде фирма мен алынған құндылықтар болып табылады.
Құнды қағаздарға жасалатын инвестициялар портфельді инвестициялар деп
аталады, ал физикалық активтерге жасалатын инвестициялар көбіне нақты
активтердегі инвестициялар деп аталады. Инвестицияның бұл екі түріде
экономикада үлкен мәнге ие.
В). Шетел инвестицияның Қазақстандағы қызметінің құқықтық реттелуі
1990 жылы 7 желтоқсанда ҚСР-нің шетел инвестициясы туралы заң шықты.
Бұл кезде Қазақстан одақтан бөлінбей тұрған кезі болатын. Одақтың ортақ
қазына қазанына қол салған шетел инвесторларының қызметін реттеу туралы
жоғары кеңестің бұл заңы, кейін
одақтан бөлініп шыққан кезде өзгертулермен толықтырулар енуі керек еді.
1993 жылы президентіміз 104 ракетаны жойғаннан кейін инвестиция тарту
мәселесі түпкілікті шешілді. Көп ұзамай ескі парламент шетел инвестициясы
заңын қайта шығып 1994 жылы желтоқсан айында жаңа шетел инвестициясы туралы
заң шығарды. Бұл заңда шетел инвесторларына берілетін мемлекеттік кепілдік,
қауіпсіздік кепілдіктер, кірісті төлеу мәңгі бағамдыда дәл көрсетілген.
Сонымен қатаринвесторлар арасында дау туып кеткен жағдай да қалай
шешілетіндігі айтылған. Мысалға: шетелдік инвестицияларға немесе оларға
қатысты қызметке байланысты туындайтын даулар мен келіспеушіліктер,
мүмкіндігінше келіссөздер арқылы не инвестициялық дауларды шешудің бұрын
келісілген рәсімдерімен сәйкес шешіледі. Егер мұндай даулар кез келген
тараптыц екінші тарапқа жазбаша өтініш берген күнінен бастап үш ай бойы
келіссөздер арқылы шешіле алмаса, кез-келген дауласушы тарап шетелдік
инвесторлардың жазбаша келісімі болған жағдайда дауды шешуі үшін:
а) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес осымдай дауларды қарауға
уәкілдік берілген Қазақстан Республикасының сот органдарына, немесе
б) Мына төрелік органдардың біріне - егер инвестордың мемлекеттің
Вашингтонда қол қою үшін 1965 жылғы 18 наурызда ашылған конвенцияны,
(ИКСИД) катысушысы болса, мемлекеттер мен басқа мемлекеттердің азаматтары
арасындағы инвестициялық дауларды реттеу жөніндегі конвенцияға сәйкес
құрылған инвестиция дауларды реттеу жөніндегі халықаралык орталыққа, немесе
егер инвестордың мемлекеті ИКСИД конвенциясының катысушысы болмаса,
орталықтың қосалқы мекемесіне, немесе, БҮҮХ сауда құқығы жөніндегі
комиссияның (ЮНСИРТАЛ) төрелік регламентіне сәйкес құрылатын төрелік
органдарга, немесе Стокгольм қаласындағы халықаралық сауда палатасының
төрелік институты жанындағы төрелік сот қарауына, немесе, Қазақстан
Республикасының сауда - өнеркәсіп палатасы жанындағы төрелік комиссияға
бере алады.
Егер шетелдік инвесторы дауды осы екінші тармағында көзделген тәртіп
бойынша қаруға жазбаша келісім бермесе, дау Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес осындай дауларды қарауға уәкілдік берілген Қазақстан
Республикасының сот органдарына берілуі мүмкін. 11 қаңтар 2003 жылы
Инвестициялар туралы жаңа заң қабылданды. Бұл заң бойынша бұрынғы
келеңсіздіктер түзетілді.
Инвесторлардың басқа заңды тұлғалармен сондай-ақ Қазақстан
Республикасының азаматтарымен, оның ішінде келісім-шартта тарап ретінде
қатысушылармен дауларды, егер заң құжаттарында немесе тараптарының
келісімімен өзгеше көзделмесе Қазақстан Республикасының сот шешімдерін
орындау туралы заңдары негізінде жүзеге асырылады деп көрсетілген. Сонымен
қатар заңдардың өзгеру кезіндегі ретелуін былай деп көрсеткен:
Заңдардағы өзгерістердің нәтижесінде және (немесе) халықаралық шарттар
ережелерінің күшіне енуіне және (немесе) өзгеруіне байланысты шетелдік
инвестордың жағдайы нашарлаган ретте шетелдік инвестицияларға он жыл бойы
инвестицияларды жүзеге асырған кездегі заңдар қолданады. Ал мемлекет
уәкілеттік берген
органдарымен жасалған ұзақ мерзімді (10 жылдан астам) келісім-шарттар
бойынша жүзеге асырылатын инвестицияларға, егер келісім-шартта өзгеше
көзделмесе, келісім —шарт қолданылатын мерзім аяқталганға дейін
қолданылады. Демек заңдар өзгерген мен шетел инвесторының мүддесі аяқ-асты
болмақ емес. Сондай-ақ шетелдік инвесторларға өтем төлеу және зиянның орнын
толтыруын былай көрсеткен: инвестицияларына соғыстың немесе басқа да қарулы
жанжалдың, революцияның, төтенше жағдайдың сондай-ақ заңсыз қалыпты
құжаттар мен шешімдер қабылдауға немесе мемлекеттік органдарының лауазымды
адамдарының заңсыз әрекеттері жүзеге асыруына байланысты Қазақстан
Республикасына нұқсан келтірілген шетелдік инвесторлардың өтем төлеген
кезде қолайлылығы жағынан жоғарыда көрсетілген жағдайларда салдарынан
зардап шеккен Қазақстан Республикасының заңды және тұлғаларының зиянының
орнын толтыруда қолданылатынап кем емес режим беріледі делінген. Тағы бір
инвестиция қызметін реттеу, кәсіпорындарды құрумен, тарату. Ол заңда былай
көрсетілген. Шетел кәсіпорындары шаруашылық серіктестік немесе акционерлік
қоғам болып құрылатын болса Қазақстан Республикасын заң нысандарында
көрсетілген жолдармен жүзеге асырыладьт. Шетел заңды тұлғасының құрылу
тәртібі Қазақстан Республикасының заңды тұлғаны құру рәсімімен реттеледі.
Ал егер бірлескен кәсіпорын құрылар болса, онда ол заңда былй көрсетілген.
Қазақстандық және шетелдік қатысушылардың бірлескен кәсіпорынның
жарғылық қорындағы мүліктік салымдарының үлесімен бағасы қатысушылар
арасындағы уағдаластық бойынша заңды тұлға тіркелген күнгі дүниежүзілік
рыноктың бағасы мен Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген бағаларды қолдана отырып, Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасымен де шетелдік валютамен белгілейді.
Жарғылық қорға түскен салымды багалауды тәуелсіз аудитор тексеруге тиіс
делінген. Сонымен қатаршетел инвесторларын мемлекеттік тіркеу Қазақстан
Республикасының заңды тұлғаларын тіркеуге арналған заңдарында белгіленген
жалпы ережелер бойынша жүргізіледі. Тек шетел заң тұлғасы үшін мынадай
ерекшеліктер бар:
Шетелдік қатысушының төлем қабілеті туралы қазақ жері орыс
тілдеріндегі аудармасын нотариат растаған банктік айғақтама:
Сауда рестірінің үзінді немесе аталған субектінің өз елінің заңдары
бойынша заңды тұлға куәлендіретін қазақ және орыс тілдеріндегі аудармасын
нотариат растаған басқа құжат, шетел қатысатын кәсіпорындардың кейбір
түрлерін тіркеу үшін Қазақстан Республикасының тиісті заң құжаттарьтмен
қосымша құжаттарды табыс етудің қажеттілігі көзделу мүмкін деп көрсетілген.
Сонымен қатар шетел заңды тұлғаларына филиалдармен өкілдіктер құруға жағдай
толығынан жасалған. Тек жоғарыла көрсетілген шетел заңды тұлғаларынан талап
етілетін құжаттар бұл филиалдармен өкілдіктерден талап етіледі. Шетел
инвесторлары кеден баж салықтарынан босатылады. Бұл жоғарыда айтылған
талаптардын барлықтарында шетел инвесторын отанымызға тартуға молынан
мүмкіндік жасауы тиіс. Шетел инвесторларының қызметі Қазақстанда 1995
жылдан бастап күрделене түсті. Осыған орай Қазақстан Республикасының
парламенті инвестиция мәселесін кайта карап, инвестициялық қорлар туралы
заңды және тікелей инвестицияны мемлекеттік қолдау туралы заң шығарды.
Тікелей инвестицяны мемлекеттік қолдау инвесторларлың қызметін мейлінше
кең ауқымды зерттей білді. Тікелей инвестицияларды мемлекеттік
қолдаудың мақсатымен міндеттері мынадай.
Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдаудың мақсаты экономиканың
басым секторларында тауарлар өңдіруде жұмыс атқарумен қызмет көрсетуді
жеделдете дамытуды қамтамасыз ету үшін қолайлы инвестициялық ахуал жасау
болып табылады.
Мақсатқа жету процесінде Қазақстан Республикасы мынадай міндеттерді
шешеді:
- жаңа технологияларды, озық техникамен ноу-хауды енгізу,
-ішкі рынокты жоғары сапалы тауарлармен және көрсетілген қызметтермен
молықтыру.
-экспортқа бағдарланған және импорт алмастыратын өндірістерді дамыту.
-отандық тауар өндірушілерді мемлекеттік қолдау және ынталандыру.
-Қазақстан Республикасыныңшикізат ресурстарым ұтымды да кешенді пайдалану.
-менеджмент пен маркетингтің осы заманғы әдістерін енгізу.
-жаңа жұмыс орындарын құру.
-жергілікті кадрларды оқытып үйретудің үздіксіз жүйесін енгізу, олардың
біліктілік деңгейінарттыру,
-өндірістің қарқындылығын арттыру,
-қоршаған табиғи ортаны жақсарту.
Бұл тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдауды тікелей бірден-бір
жүзеге асырушы инвестициялық орган болып табылады. Бұл органның қызметі
тікелей инвестицияларды тарту жұмысын ұйымдастыру, қызметін үйлестіруді,
арадағы келіссөзді, рұқсатты және инвестициялық қызметке жоғары қадағалауды
жүзеге асырады. Сонымен қатар шетел инвестициясының қызметін реттейтін
"инвестициалық қорлар туралы" Қазақстан Республикасының 1997 жылы наурыз
айында шыққан заңы бар.
Инвестицияның қызметін реттеуді жүзеге асыратын жер және жер қойнауы
туралы заңы да бар. Бұл заңдар инвесторлардың қызметін реттеуге
бағышталған президент жарлыктары.
Инвестиция тарту жөнінен еліміз ТМД мемлекеттері арасында алдыңғы
орындардың бірінде тұр. 1996 жылы инвестиция көлемі 1905,5 млн. доллар
құраған. Оның 235 млн-ы займ ретінде, 252 млн-ны несиеге, ал 1417 млн
доллар тура инвестиция ретінде берілген екен. Өткен үш жарым жыл ішінде
халық шаруашыл ығының түрлі салаларын дамыту үшін алынған инвестицияның
жалпы көлемі 10,150 млн. долларға жетіп отыр екен. Мүның 6,5 млрд долларын
тура инвестиция құрайды екен. Бұрынғы социалистік мемлекеттердің ішінде
мұндай көрсеткішке Қазақстан мен Венгриядан басқа ешқандай мемлекет әзірге
жете қойған жоқ. Ал өткен 1997 жылы ше? Стратегиялық жоспарлау және
реформалар жөніндегі агентке қарасты статистика және талдау комитетінін
мәліметтеріне сүйенсек, инвестиция тарту өткен жылы да ойдағыдай болғанын
көруге болады. Бұл жылы негізгі капиталды шетел инвестициясының көлемі 1996
жылмен салыстырғанда 26,2-ке артып 0,302 млрд теңгеге жетті. Бұрынғыдай
мұнда отын және шикізат өнеркәсіп салаларының үлес салмағы басым. Мұнай
және газ өнеркәсібіне жалпы инвестицияның 25-і, көмір өндіру
өнеркәсібіне 13-і салынған. Одан кейінгі орындар коммуналдық
шаруашылық нысандарына 12, тағам өнеркәсібіне 9 және энергетика
салаларына 8-ден тиелі.
Нарықтық экономикада шетел инвестициясын тартудың бірнеше үлгісі бар.
Тәжірибе көрсеткендей солардың ішінде елімізге ең қолайлысы әрі тиімдісі
тура инвестиция болып отыр. Өйткені мұнда шетелдік инвесторлардың
басқаруына берілген өндіріс орындары мен бірлескен кәсіпорындар
барлық мәселелерді өздері шешуге мүдделі. Үкіметтен ешқандай қаржы
талап етпейді. Өндіріс орындарын өздері қаржыландырып жұмыс процесін
заман талабына сай жетілдіреді. Қазір бұл қайтарымын бере бастады.
Біріншіден, өндіріс орындары ыргақты жұмыс істеуге бет бұрды.
Екіншіден, заңда белгіленген тәртіппен салық төлеп отыр. Үшіншіден, етек
алым бара жатқан жұмыссыздықты азайтуды өзіндік жолға қойып,
технологиялық жағынан жақсарған кәсіпорындар мысал бола алады. Әрине
бәрі емес.Сонда да мына мысалдарды көрсете кетейік: Алматы темекі
комбинаты бүдан 4-5 жыл бұрын қандай еді? Өнім шығару қуаттылығы 10-15
пайыз гана болып тұрған. Дәл қазір барлық жағынан дамып отыр.
Ескінің орнын жаңа техника мен технология алмастырды, өнім өндіру
еселеп артты. Жұмыс орындар сол қалпында сақталып, жұмысшылардың еңбек
ақысы едәуір көбейді. Бұл шетел инвесторларының қолдау көмегі
салдарынан болып жатқан өзгерістер екенін ешкім жоққа шыгара
алмайды.
Соңғы жылдары белгілі бір өндіріс орындарын шетелдік компаниялар мен
фирмалардың басқаруына беру арқылы инвестиция тарту тәжірибесі кеңірек
қолданыла бастады. Әсіресе бұл мұнай мен газ өнеркәсіп салаларына тән. Ол
түсінікті де, өйткені қалталы инвесторлар одан ұтылмайтынын жақсы
біледі. Осындай тәртіппен жекешелендірілген өндіріс орындарының саны
бүгінде 70-ке жуық. Олардан түскен және түсетін инвестиция
көлемі аз емес. Мысалы үшін, өткен жылдың алғашқы жартысында
тендер жариялау арқылы шетел инвесторларының басқаруына берілген үш мұнай
акционерлік қоғамын алайық. Жасалған келісім шарттың
Құны 9233 млн доллар, оның ішінде "Қаражамбас" мұнай акционерлік қоғамы
1560 млн долларға, "Ақтөбе мұнай газ" акционерлік қоғамының 40 пайыз
акциясын Қореяның ДЭУ компаниясы сатып алуынан мол қаржы түспекші. Ол 1370
млн долларды құрайды. Оның 1 млр-ды тура инвестиция ретінде
берілмек. Президентіміздің 2030 стратегиясында көрсетілген Ақтау теңіз
портын қайта жарақтандыру және Алматы-Ақмола автомобиль жолын төсеу
бағдарламасында шетел инвестициясының күшіне сүйене жүзеге асырып
жатырмыз. Сонымен қатар Ертіс өзеніне көпір салу, еліміздің батыс
өңірлеріне геологиялық барлау жүргізу, Ақмола қаласына құрылыс салу тағы
басқа да келелі істер жүзеге асуда. Жалпы құны 9,5 млрд долларды
қамтитын мұнай құбырын төсеуге байланысты Қазақстап мен Қытай арасындағы
келісім-шарт өз алдьтна бір төбе. Жалпы ғасыр соңына дейін еліміздің
экономикасына бағытталган тура инвестицияның көлемі 18 млрд
доллар қаржы түсіруді көздеп отыр. Яғни 1999 жылы 5448, ал
2000 жылға 4249 млн доллар қаржы түсіруді көздеп отыр. Бірақ 1998 жылғы
жосмар бойынша шетел инвестициясы 6944 млн доллар болуы керек еді. 1998
жылғы әлемдегі болған қаржы дағдарысы біздің жоспарымыздың жүзеге асуына
кедергі болды. Кейбір кезде инвестицияға қатысты қарыз несиені үсті-үстіне
алып жатырмыз, ертең оны қайтару қиын болмай ма?-деген сұрақ туады. Бұл
сұраққа Президентіміздің 1999 жылғы 6 қаңтар күнгі Хабар телеарнасы арқылы
берген жауабында былай деді:
-Қазақстан қазіргі алған несиені уақытында қайтара алатын әлемдегі
орпыкты елдер қатарынан орын алады. Несиені алмадық демейміз, керек кезінде
алдық. Дүниедегі ең үлкен супердержава АҚШ-тың да сырткы қарызы бар.
Экономикамыздың қаз тұра бастаған кезде сырттан қарыз алдық, үкімет
кепілдігі де берілді. Соның арқасында экономикамызды толық ырықсыздандырып,
қаржы тұрақтылығын орнаттық. Өткен жылдан бері Қазақстан Халықаралық валюта
қоры (МВФ ұсынған 450 млн доллар несиеден екі рет бас тарттық. Осы жылдың
мамыр айында мен қор төрағасы Мишель Камдессюді қабылдадым. Қиын кезде қол
үшын бергендері үшін алғысымды айтып, ұсынып отырған несиені риза көңілмен
өзіне қайтардым. Бұл туралы ол да ресми түрде мәлімдеді. Не нәрсе болмасын
салыстыру арқылы көрінеді. Ресей тамыздың ортасындағы қаржы дағдарысынан
кейін МВП-тен қайтсем несие аламын дегенді ойлауда. Бірнеше келіссөздер
өткізілді, тіпті Ресей қаржы министрі М. Заданов АҚШ-қа да барды бірақ еш
нәтиже шығара алған жоқ. Біз болсақ екі рет несиеден бас
тарттық. Осының өзі кімнің кім екенін, экономикасы қандай
дәрежеде екенін көрсетпей ме?
Елбасы 2004 жылы 19 наурызда Қазақстан халқына Жолдауында ел
экономикасы үшін шетелдік инвестицияның маңыздылығы жоғары екендігін
атап айтты. Мұның түп негізі инвестор тарту мен берілген
инвестицияны өз орнына есеппен жұмсай білгеннің нәтижесі екендігіне дау
жоқ. Бұл жөнінен батыл оң қадамдар жасалынуда. Ол соңғы үш жылдың еншісіне
тиеді.Осы жылдар ішінде шетел инвесторларын заңдық жағынан қорғауға
бағыталган бірнеше құжат дүниеге келді. Президент жарлығымен инвестициялар
жөніндегі
мемлекеттік комитет құрылды. Еліміздің саяси тұрақтылықта инвесторлардың
көптеп келуіне жол ашты. Енді келіп жатқан сол қаржыларды нақты жобаларға
сәйкес жұмсай білсек ұтылмасымыз анық. Ашығын айтуымыз керек, белгілі бір
жобаларға жұмсалуға тиісті инвестициялар кейде басқа мұқтаждықтарды өтеу
үшін пайдаланып та жүр. Әсіресе ол ырғақты жұмыс істей алмай отырған
өндіріс орындарына тән. Соның салдарынан берілген қаржының біра бөлігі сол
кәсіпорындардың жалақы мен зейнетақы қарыздарын төлеуге жұмсалынып келеді.
Мысалы, 1996 жылғы инвестициялық багдарламаларды жүзеге асы руда
бағытталған каржы көлемі 1,2 млрд теңгеге қысқарды. Әсіресе бұл қаржылар
өндіріс орындарының ішкі құрылымын жетілдіріп кәсіпорындарды жаңа
технологиямен жарақтандыруға пайдалануы тиіс болатын.
Шетел инвестициясы бүгінгі халық шаруашылығының көптеген саласына
қажет. Соның бірі ауыл шаруашылығы. Өмірдің өзі көрсетіп отырғанындай емес.
Оның қайтарымым бола қоятынына күмәнданған инвесторлар бұл саланы
қаржыландыруға онша көп ынта танытпай отыр тіпті ол жылданжылға төмендеп
барады. Бір ғана мысал 1994 жылы ауыл шаруашылығына жұмысалған негізгі
капиталдағы инвестиция көлемі 8,2 % (дейін төмендеген) құраған болса, 1997
жылы 0,9 % -ке дейін төмендеген. Президентіміздің биылғы жылдан бастап
инвестицияның басым бөлігі ауыл шаруашылығын дамыту үшін жұмсалады деп
қадап айтуы сондықтан.
Бұл заң Қазақстан Республикасындағы инвестицялық қорлардың құқықтық
мәртебесін айқындайды, оларды құру ерекшеліктерін белгілеп, қызметін
реттейді.
Инвестициялық қорлар инвесторлардың бағалы қағаздар рыногындаға
құқықтарын қорғау және ақша қаражатын тарту мен кейіннен оларды бағалы
қағаздарға диверсификациялық инвестициялау арқылы инвестициялау қаупін
төмендету мақсатымен құрылып, жұмыс істейді.
Ашық акционерлік қоғам нысанында құрылатын және тартылған қаражатты
кейіннен бағалы қағаздарға диверсификациялық инвестициялау мақсатында өз
акцияларын шығару мен ашық орналастыру арқылы ақша қаражатын тарту
жөніндегі қызиетті жүзеге асыратын заңды тұлга инвестициялык қор деп
танылады.
Инвестициялық қорлар туралы заңдар осы Заңнан, Қазақстан Республикасы
Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілерінен, сондай-ақ
бағалы қағаздардың шығарулуы мен оның айналысы саласындағы қатынастарды
реттейтін мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілерінен тұрады.
Инвестициялық қордың құрылуы мен қызметі Заңда көзделген ерекшеліктер
ескеріле отырып, Қазақстан республикасының заңдарында ашық үлгідегі
акционерлік қоғамдар үшін көзделген тәртіп бойынша жүзеге асырылады.
Инвестициялық қор акциялары белгілі бір инвестициялық қордың бағалы
қағаздар портфеліне кіретін акционерлік коғамдарды басқаруға қатысуға
құқылы. Мемлекеттік органдар мен өзге де тұлғалар инвестициялық қордың сол
инвестициялық қор портфеліндегі бағалы қағаздар эминтенттеріне басқаруға
қатысу жөніндегі заңдарда белгіленген құқықтарын шектей алмайды және осы
құқықтар бүзылған жағдайда олар кәсіпкерлік қызметке заңсыз араласқаны үшін
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жауапты болады.
Инвестициялық қордың басқару органдарының құрылымы мен құдыреті
Қазақстан Республикасының шаруашылық серіктестіктер туралы заңдарымен
белгіленеді. Инвестициялық қордың басқару органдарының қосымша құдыреті осы
Заңмен белгіленеді.
Кез келген заңды және жеке тұлғалар инвестициялық қордың акционерлері
бола алады.
Инвестициялық қор Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес филиалдар
мен өкілдіктер құра алады.
Акционерлермен өзара қатынастарына қарай инвестициялық қорлар: өзі
эмиссиялаған акцияларды осы заңмен белгіленген баға және ережелер бойынша
акционерлерден сатып алуға міндетті ашық инвестициялық қор-өзара қорға;
акционерлер қорынан өзі эмиссиялаған акцияларды сатып алуға міндетті емес
жабық инвестициялық қор-инвестициялық компанияға бөлінеді.
Инвестициялық қордың жарғысында инвестициялық қордың үлгісі ашык
немесе жабық екені көрсетілуге тиіс.
Инвестициялық қор Қазақстан Республикасы заңдарында белгіленген
тәртіппен қордың үлгісін өзгертуге құқылы.
Инвестициялық қордың жарғылық қоры мемлекеттік тіркеу кезінде:
а) Инвестициялық компанияға арналған есеп айрысу көрсеткіштерінің отыз
мыңынан;
б) Өзара қорға арналған есеп айырысу көрсеткіштерінің елу мыңы кем болмауға
тиіс.
Инвестициялық қордың жарғылық капиталын қалыптастыру ерекшеліктерін
уәкілетті орган белгілейді.
Инвестициялық қордың атауы оның қамдай да болсын әкімшілік - аумақтық
құрылымдарға, министрліктерге, ведомстволарға немесе бірлестіктерге
жататындығын білдірмеуге немесе танытпауға тиіс. Инвестициялық декларация
инвестициялық қор мен оның басқарушысының инвестициялық қызметіне негіз
болатын негізгі құжат болып табылады.
Инвестициялық декларация инвестициялаудың мақсаттарын, стратегиясын,
бағыттарын әр алуан түрдегі бағалы қағаздар порфелін диверсификасиялау,
инвестициялық қор кызметін шектеу нормаларын белгілейді.
Инвестициялық қордың инвестициялык ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz