Дауыс және оның өзіндік бояуы

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Дауыс және оның өзіндік бояуы

Дауыс сөйлеуші адамның сөзін, өзіндік үнін, көңіл күйін тыңдаушыға бағыттап отырады.

Дауыстың есептелуі - тию-физиологиялық әрекеттің нәтижесі.

Адам сөйлеуге ыңғайланғанда тыныс алу мүшесі арқылы ауа жұтады. Осы кезде өпкі кеңейіп, сөйлей бастасымен өпкедегі ауа сыртқа қарай шығуға бағытталады. Өкпеден қайтқан ауа тамақтағы дауыс шымылдығының аз-кем тосқауына кездеседі. Себебі дауыс шымылдығы дегеніміз тамақтың ішкі жағында кеңірдектің екі жағынан бір-біріне қарсы біркен жиырылмалы ет. Ол бірде керіліп, бірде жымдасып тұрады. Өкпеден ауа қайтқанда осы дауыс шымылдығы керіліп тұрса, діріл пайда болып үн шығады.

Ал дауыс шымылдығы жиырылып тұрса, діріл пайда болмай, үн яғни дауыс шымылдығының керіліп жиырымдынан шыққан үн таза дауыс деуге болмас еді. Енді ол қуыс мүшелеріне түседі. Онда мұрын қуысымен ауыз қуысындағы дыбыстау мүшелерінің күшейткіштеріне тікелей байланысты болады. Себебі, мұрын қуысындағы кеңсіріктің, ауыз қуысындағы кішкене тілдің, таңдайдың, тістің, жақтың тағы басқалардың дыбыс орналасуы, түзу болуы, дауыстың дұрыс шығуына мол әсер етеді. Мысалы, кеңсіріктің, кішкене тілдің өз орнынан сәл ауытқуы, қисаюы, ауруға ұшырауы дауысты бұзады. Біз өмірде сиректе болса естіп жүретін «Маңқа», «мыңқылдап сөйлейді», «даусы қарлығып қалыпты», т. б. деген сөздер осы дауыс күшейткіштерінің қызметі мен дауыс шымылдығы ауруға ұшыраған жағдайда болады. Кейде дауыс кеңістігінің ауруға ұшырауына байланысты дауыста сырыл пайда болады. Сондықтан әркім өзінің дыбыстау мүшелелірінің атқаратын қызметін жете түсініп, оның гигитеналық жағдайына ұқыптылықпен қарауы керек.

Әр адамның өзгеге ұқсамайтын өз дауысы болады. Алайда, сиректе болса ұқсас дауыстылар да кездеседі. Соның өзінде өзіндік өзгешелігі болады. Барлық ортақ табиғи негізгі дауыспен қатар, әрбір адамда қосымша дауыс сарыны және обертондар болады. Сол обертондар арқылы адамның жеке дара өз дауысы жасалынып, үн таза шығады.

Дауыс белгілі жаратылыс заңдылығымен бірде төмен, бірде жоғары, бірде орташа қалыпта сан рет алмасып, жылыстап қайталанып отырып сөйлей әуенін түзейді.

Дауыстың өзіндік сапалары дауыстың күші дауыстың тазалығы, дауыстың беріктігі, дауыстың икемділігі, тұрақтылығы мен шыдамдылығы.

Дауыстың осы сапалары жетілдіріп байқап фонетикалық дыбыстың буындық жаттығулар жасап сөзге сөз тіркестеріне қойылатын екпінді ажырата білу міндет.

Әркім өз дауысының мүліктерін байқап, оқылатын тексте сөйлеген сөзде дауысты қалай икемдеу керегін өзі ғана белгілей алады.

Әркімнің өз дауысы болады дедік. Бірақ, менің дауысым осындай деп, өзінің дауысын оқу кезінде, сөйлеу кезінде аңғарып жаттықтырмаса көркем шығарманың түрлі жанрларын оқу кезінде текстіге дауыс қоя алмайды.

Оқылатын шығарманы мұғалім жан-жақты талдап, қай жерде көтеріледі, төмендейді, орташа қалыпқа түседі деп дайындалады. Дайындалып дауысты дұрыс қойып оқығанда мазмұнды жұмыс болады.

Советтік менің өз елім.

Галустук қызыл мойнымда

Мектепке қарай жүгердім

Қолымды тұңғыш қойдым да

Бетін бір аштым білімнің

Сапқа да тұрдым, ту алдым.

Келді деп менің кезегім

Әкемдей сонда қуандың

Советтік менің өз елім! . . .

Тауға да шықтым, жер бастым

Аспанға ұштым көк көрдім

Өмірге құлаш кең аштым

Бәрінде көзден өткердім.

Жарқылдап жаһан-кең сарай

Аралап оймен кеземін.

Таппадым сенен артық жай.

Советтік менің өз елім.

Қ. Аманжоловтың «Советтік менің өз елім» деген өлеңін оқығанда дауысқа еш қандай күш түсірмей-ақ жұмсақ та жылы леппен көңілді оқылады. Кеудең шаттыққа толып, жігер қосылады.

Ал кейбір шығармалар мазмұн мағынасына қарай керісінше қаталдау дауыс биіктеген бірде жоғары, бірде төмен алып, мазмұнына икемдеп оқуды қажет етеді.

Мәншүк.

Сілкінтіп зеңбіректер жердің жүзін

Оқ борап, снаряттар қақанда ызың

Қаптаған қалың жаудан тайсалмаған.

Мен көрдім пилоткалы қазақ қызын

Қолында пулеметі «Максим» оның

Бойында күш жігері тасқын оның

Ерлермен тізе қосып, атакада

Оғымен қырғын майдан ашты жалын.

Көзінен ұшқан өрттей лапылдаған.

Жауына қаһар тігіп қатуланған.