Алашорда қайраткерлерінің педагогикалық мұрасы

Алғы сөз
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының педагогикалық
идеялары қалыптасуының тарихи, әлеуметтік, саяси,
педагогикалық алғышарттары.
1.1 ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы саяси .әлеуметтік,
қоғамдық.тарихи жағдайлардың қазақ зиялыларының
дүниетанымының қалыптасуына әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.2 ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы оқу.ағарту, мәдениет істері
және олардың қазақ зиялыларының көзқарастарының
қалыптасуындағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20
Тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2 Алаш қайраткерлерінің педагогикалық мұралары
2.1 Алаш қайраткерлерінің тәлімгерлік ой . пікірлерінің педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
37
2.2 Алаш қайраткерлері еңбектерінің жалпы білім беретін мектеп
процесіндегі бүгінгі көрінісі
102
Тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 112
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
114
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 118

Еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет ретінде дүние жүзілік қауымдастыққа танылып, жаңа демократиялық қоғамның дүниеге келуі, Қазақстан педагогика ғылымы тарихының жаңа мазмұнда сипат алуына
кең жол ашып отыр. Соның бір көрінісі ретінде ұзақ уақыт бойы бір жақты
қаралып, ақиқаты айтылмай келген ұлттық педагогика тарихын қайта ой елегінен өткізіп, шынайы бағасын беруге деген талпынысты айтуға болады. Оған дәлел бүгінгі таңда жарық көріп отырған Қазақстан Республикасы Үкіметінің ресми материалдары мен Білім және ғылым
министрлігінің нормативті құжаттары.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев: «өткенді зерделеп, жақсы мен жаманды, ақ пен қараны айырып, оны бүгінгі күннің кәдесіне жарату – қоғам алдында тұрған ең өзекті мәселелердің бірі.
Өйткені, айта беретін тәуелсіздігіміз, егемендігіміз осы тарихты тандауға
тікелей байланысты: өткенді білмей, болашақты анықтау мүмкін емес» -
деген болатын [ 1,12]. Біздің пікірімізше, бүгінгі таңдағы педагогика мәселелерін және
оның даму тенденцияларын Қазақстан территориясында болған өркениеттегі жинақталған мұраны, көрнекті педагогтар мен ағартушылардың көзқарастарындағы халықтық, мәдениетке сәйкестілік, табиғатқа сәйкестілік принциптерге негізделген идеяларын зерттемей, ұлтымыздың жүріп өткен жолына көз ілмей, тарихымен таныспай жаңа ғылыми ойларды қалыптастыру мүмкін емес. Сондықтан халқымыздың тарихын терең қарап, оны жаңа көзқарас ретінде талдаудың қажеттілігі
туындап отыр. Ел болып қалыптасу тарихымызда, елдігімізбен егеменділігімізді сақтау жолына өмірлерін сарп еткен ұлы тұлғалардың есімі, ғылыми еңбектері ерекше орын алады. Ал, Қазақстан педагогика ғылымының әлем халықтары педагогикасы
қазына қорына қосары аз еместігіне біз ешбір күмән келтірмейміз.
Керісінше, Қазақстан педагогика ғылымының әлемдік педагогикалық ой-
пікірдің дамуында маңызы өте зор. Ол өте бай ғылыми – теориялық қайнар
көзі ретінде өзінің дамуында үлкен қиындықтардан өткені мәлім. Олардың
ішінде халыққа білім беру жүйесінің трансформациясы, ғылыми-педагогикалық идеялардың дамуы, мұғалім кадрларын даярлау т.б мәселелері бар. Оның барлығы Қазақстан педагогика ғылымының талай
тар жол, тайғақ кешулерден өткенін дәлелдейді. Бүгінгі күндегі қоғамның үдемелі дамуы білім беру мен мектеп алдына күрделі міндеттер қойып отыр. Олардың қатарында тарихи компонентті күшейту де бар. Ол міндеттер «Қазақстан Республикасының
тарихи сана қалыптасуының тұжырымдамасында» айқын көрсетілген [2].
Себебі қоғамдық сананың ерекше формасы болып есептелетін тарихи сананы қалыптастыратын тек тарих қана. Тарихи сананы қалыптастыру міндетін, Қазақстан педагогикасының тарихи жолдарын анықтау міндетін шешу өткен жолдардағы көрнекті қайраткерлердің педагогикалық мұраларын зерттемей, басшылыққа алып оларға сүйенбей мүмкін емес. Зерттеуге алынған мәселенің ғылыми маңыздылығын айқындау үшін біздер философялық, тарихи-педагогикалық әдебиеттерге талдау жасауды
жөн көрдік. Себебі, біздің пікірімізше, теориялық тұрғыдан дәлелдемесін
қамтамасыз ететін зерттеулер бірнеше бағытта жүргізілді. Бұл -ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының мұрасын зерттеуге арналған еңбектерге талдау жасаумен байланысты: Олардың ішінде:
- философиялық аспектідегі (С.Өзбекұлы, Б. Бисенов);
- тарихи аспектідегі (М.Қойгелдиев, Д.Аманжолова, К.Нүрпейісова,
Н. Нұрмағамбетова, М.Құл-Мұхамед, М.Қозыбаев);
- филологиялық аспектідегі (Д.Қамзабекұлы, Р.Нұрғали,
Д.Досжанов, Ж.Дадебаев, А.Әбдіманов, Ш.Елеукенов, С.Қирабаев,
М.Мағауин, Ш.Сәтбаева, Ә.Тәжібаев, М.Базарбаев, Ә.Марғұлан);
- тарихи- педагогикалық аспектідегі (А.Тұрсынова, А.Қыдыршаев,
К.Ибраева, Ғ.Базарғалиев, М.Тасболатов, А.Асаубаева, А.Сұлтанова,
К.Әбілғазиева) т.б.
Қазіргі кезде әлі де болса жас жеткіншектерді тарихи ірі
ойшылдардың мұралары негізінде, жеке дара тұлғалардың өмірі мен
шығармалары арқылы тәрбиелеу өз деңгейінде емес. Соның ішінде
олардың шығармаларындағы тәрбиелеудегі идияларын меңгермейінше, Республикамыздағы педагогика тарихын толық түсіну мүмкін болмайды және оның бүгінгі жағдайын зерделеу мен даму болашағын болжау қиындыққа түседі. Яғни, өткен тарихымыздағы педагогикалық
идеялардың зерттелуі мен танылуының жеткіліксіздігі қазіргі кездегі білім беру жүйесінің тәрбиелік тиімділігін тарихи сабақтастық принципінің бұзылуына жол береді.

1. Назарбаев Н.Ә. Менің арманым да, мұратым да Қазақстан халқын
бақытқа жеткізу.//Жұлдыз.-2000. - №7.
2.«Алошорда пайда болуының, қызметі мен күйреуінің тарихы»
//Социалистік Қазақстан. -1989. 11 шілде. -2 б.
3. Бурабаев М.С. Общественная мысль Казахстана в 1917-1940г.г.-
Алматы: Ғылым, -1991. -220 б.
4. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Алаш қозғалысы//
Ақиқат. -1991. № 11. 2-3 б.
5. Нұрпейісов К. Алаш ҺЭМ Алашорда. -Алматы: Ататек, -1995. -21б
7.Нурмаганбетова Р.К. Проблема Алаш и Алашорды в Казахстанской
историографии 20-90-х годах: автореф. дисс. канд. ист. наук. - Алматы, -
1999. -89с.
8.Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия. - Москва:
Просвещения,-1994. -216 с.
9.Козыбаев М. Проблемы истории, археологии и этнографии
ЗападногоКазахстана // Вестник АН КазССР. - 1999. №3. -64 с.
10.Абылгожин Б. История Казахстана: белые пятна. — Алматы: Санат, -
1991.-51 с.
11.Бочагов А. У истоков воспоминание. - Алматы: Казахстан, 1972.-102-
103 с.
12.Брайнин С, Шафиро Ш. Очерки по истории Алаш Орды.
Москва:Просвещение -1935. -140 с.
13.Асфандияров С. История Казахстана древнейших времен.
Алматы: Мектеп, -1993.-187 с.
14.Терентьев М. История завоевания Средней Азии. Москва. Т 2-3, -1906 -
268 с.
15.Зиманов З.С., Идрисов К.З. Общественно-
политические взгляды Мухамеджана Сералина. Алматы: Ғылым, -1989. -
55-56 с.
16.Алимжанов А. Дороги людей - дороги человека. Воспоминание
Мустафу Шокая. Алматы: Санат, -1991, -31 с.
17.Дулатов М. Шығармалары. Алматы: Білім, -1999. -45 б.
18.Байтұрсынов А. Ақжол. Алматы: Ғылым, -1991. -19
19.Дулатов М. Ахмет байтурсынович Байтурсунов // Альманах
Алем.Алматы, Жазушы. -1992.-84-85 с.
20.Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы: Ғылым, 1992. -433 б.
21.Пірманов Ә., Қапаева А. Қазақ интелегенциясы. Алматы: Санат -1997. -
99 б.
22.Дулатов М. Ұрпаққа хат // дала дидары. -1991. 8 мамыр. -3 б.
23.Әшімханов Д. Бес арыс. Алматы: Мектеп, -1992. -196 б.
24.Суханбердина Ү. Қазақ, Алаш, Сарыарқа: мазмұндалған
государственность
в120
библиографиялық көрсеткіш. Алматы: Ататек. -1993. -7 б.
25.Бейсембиев К. Очерки истории общественно-политической и
философской мысли Казахстана. Алматы: Қазакстан. -1976. -267 с.
26.Ушинский К. Педагогическое сочинение. Москва: Просвещение -1988.-
252-259 с.
27.Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Архивынан. 21-қор,
2-тізім, 618-іс.
28.//Қазақ 1917. 24 маусым. -5 б.
29.//Қазақ 1917. 31 шілде. -5-6 б.
30.Қойгелдиев М. Алаш Орда / пастоновка цели создание национальной
государственности: место в истории и историческое значение//
Казахстанская правда. -1992. 18января. -Зс.
31.Мартыненко Н. Алаш орда сборник документов. Алматы: Санат. -1992.
-88 с.
32.Бөкейхан Ә. Шығармалары. Алматы: Ғылым. -1994. -49 б.
33.Ильясова А. Проблемы развития педагогической теории
Казахстана.Автореф. дисс. док. пед. наук. Алматы. -1997. -40 с.
34..Политические партии России осенью 1917 г//Диалог. -1990. №8. -33
35.Құл-Мұхаммед. Алаш қайраткерлері саяси-құкықтық көзқарастарының
эволюциясы. Алматы: Ататек. -1998. -285 б.
36.Нұрпейісов К. Алаш және Алашорда тарихының зерттелуі хақында//
Қазақстан тарихы. -1994. №1. -69 б.
37.Мырзахметов М. Патшалық Россияньң ұлт аймақтарындағы саясаты//
Қазақ әдебиеті. -1990. 5 шілде. -5-6 б.
38.Әбжанов X. Мәдени құрылыс ақтаңдақтары // Қазакстан тарихы. -1993.
№3.-5-6 б.
39.Сабитов Н. Мектебы и медресе у казахов. Алматы: Білім. -1993. -31 б.
40 Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. Алматы: Санат. -1995.-
63 6.
41.Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. Алматы: Мектеп. -1973. -132
42.Баласағұн Ж. Құтты білік. Алматы: Мектеп. -1986. -87 б.
43.ХУІП-ХІХ ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармалары.
Алматы:Мектеп. -1962.-143 6.
44.Әуезов М. Әр жылдары ойлары. Алматы: Мектеп. -1959 -245 б.
45.Қалиев С. ХУ-ХІХ ғасырлар ақын-жырауларының поэзиясындағы ой-
пікірлер. Алматы: Санат. -1990. -90 б.
46.Айтматов Ш. Ш.Уәлиханов // Білім және еңбек. -1985. № 11.-146.
47.Уәлиханов Ш. Таңдамалы. Алматы: Қазақстан. -1985. -110 6
48.Алтынсарин Ы. Таңдамалы. Алматы: Ғылым. -1994. -285 6.
49.Құнанбаев А. Шығармалары. Алматы: Мектеп. -1966. -92 6.
50.Құнанбаев А. Қара сөз, поэмалар. Алматы: Атамұра.- 1993. -78 б.
51.Торайғыров С. Шығармалары. Алматы: -1993. -42 б.
52.Құдайбердиев Ш. Шығармалар. Алматы: Атамұра. -1988. -539 б.
53.Песталоции избранное педагогическое сочинениеМосква:121
просвещения. -1968. -130 с.
55.Ушинский К. О народности в общественном воспитании.
Собр.сочинение т2. Москва: Просвещения.- 1988. -135 с.
56.Добролюбов Н. Избранное педагогическое сочинение.
Москва:Просвещение. -1968. -130 с.
57. Нұрғали Р. Алып бәйтерек // Қазақ әдебиеті. -1989. 21 сәуір
58.Сыздықова Р. Ұлттық білім-танымның көш бастары. // Егемен
Қазақстан. -1992. 20 маусым.
59.Қыдыршаев А. Ахмет Байтұрсынұлының әдістемелік мұрасы: Пед.
ғыл.канд. дисс. авторефераты. -Алматы, -1995. -24 б.
60.Кекілбаев Ә. ¥стаз ұлағаты // Егемен Қазақстан. -1998. 15 қазан
61.Әнесов Ғ. Ақынның әліппелері // Ана тілі. -1997. 5 шілде. -7
62 Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының атасы. // Қазақстан
әйелдері.1989. № 1.-8 6.
63.Аймауытов Ж. Психология жан жүйесі өнер таңдау. Алматы: Ататек.-
1995. -200 6.
64Аймауытов Ж. Психология. Алматы: Атамұра. -1994. -246 б.
65.Аймауытов Ж. Тәрбие // Қазақстан мектебі. -1989. № 5. -9-10 6.
66.Аймауытов Ж. Тәрбиеге жетекші. Орынбор. -1924. -586.
67. Қирабаев С. Ж.Аймауытов. Алматы: Білім. -1990. -55 6.
68.Ақышев А. Жүсіпбек және Қартқожасы // Жұлдыз. -1990.
№ 8.-185-186 6.
69.Әбдікова Қ. Ж.Аймауытов романындағы тұлға концепциясы.
Фил. ғыл. канд. дисс. авторефераты. Алматы, -1992. -23 б.
70.Досжанова В. Ж.Аймауытов лексика-синтаксистік
қайталамалар фил. ғыл. канд. диссертациясы. Алматы, -1992.
71.Сағынбекұлы Р. Жүсіпбек Аймауытов. Алматы: Мектеп. -1997. -60б
72.Жарыкбаев К. Ж.Аймауытов- классик казахской советской
психологии//Психология. -1990. № 4. -137-139 с.
73.Елеукенов Ш. Мағжан Жұмабаев. Алматы: Ғылым. -1990. -38 б.
74.Жұмабаев Ш. Педагогика. Алматы: Санат, 1993. -112 6.
75.Руссо Ж. Эмиль или о воспитание. Москва: Просвещение. -1969.-260
76.Жантекеева 3. У истоков этнопедагогики // Казахстанская правда. -
1992. 12 ноябрь. -2-3 с.
77.Лесгафт. Семейное воспитание ребенка и его значение.
Избранное сочинение. ті. -Москва: Просвещение. -1961. -601 с.
78.Жұмабаев М. Ана тілі бастауыш мектепте. Ташкент. -1923. -23 б.
79.Жұмабаев М. Сауатты бол. Қызылорда. -1926. -63 б.
80.Жұмабаев М. Шығармалары. Алматы: Санат.- 1989. -300 б.
81.Абдуллин X. Жыр жұлдызы. //Ленин туы. -1989. 10 қараша. -3-5 б.
82.Ақтаев С. Жүрек жаршысы. // Халық кеңесі. -1993. 24 тамыз. -3-4 б.
83.Қанарбаева Б. Жырымен жұртын оятқан. -Алматы: Жазушы.
1998.-227 б.
84.Қожанов С. М.Жұмабаев.//Қазақ әдебиеті. -1988. 23 желтоқсан. -1 б.122
85.Перімбекова П. Мағжан мұрасы туралы. // Лениншіл жас. -
1991.10 қаңтар, -36.
86.Табылдиев Ә. Мағжан-педагог. //Жас алаш. -1997. 12 тамыз. -4-6 б.
87.Қалиев С. Мағжан және халық педагогикасы // Қазақстан
мұғалімі.-1992. Зшілде. -2-3 6.
88.Бітібаева Қ. М.Жұмабаев өмірі мен творчествасы туралы. // Қазақ тілі
мен әдебиеті. -1993. № 8. -15-16 б.
89.Біткенбаева Ш. Мағжан жазған оқулық. // Алматы ақшамы. -
1990.12 қараша. -4 б.
90.Тәтімов М. Мағжан және алаш. // Қазақ әдебиеті. -1993. 13 тамыз56.
91.Райги Г. Возвращение Магжана. // Ленинское знание. -
1991. 4 февраль. -3-4 с.
92.Досмұхамедов X. Таңдамалы. -Алматы: Ататек. -1998. -383 6.
93.Досмұхамедов X. Аламан. -Алматы: Санат. -1991. -48 6.
94.Досмұхамедов X. Жануарлар. -Қызылорда. -1928. -229 б.
95.Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Архивынан. 593
қор, тізім, 20-іс («Талап» қауымдастығын құру, төрағасы
Х.Досмұхамедов)
96.Досмұхамедов X. Қазақ-қырғыз тіліндегі сингормонизм заңы. -
Ташкент.1924.-51 б.
97.Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Архивынан. 81 қор,
тізім, 1210 -іс. (Ташкентте Каз. пед вуз ашу туралы коммиссия құрылуы
құрамында X. Досмұхамедов бар).
98.Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Архивынан. 81 -
қор, 1-тізім, 1041-іс. (Қазақ университетің ашу жөніндегі коммиссия құру,
оған Х.Досмұхамедовтьщ төраға болып тағайындалуы туралы).
99.Нұрпейісов К., Күлкенов М., Хабижанов Б., Мектепов Ә. Халел
Досмұхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылыгы. -
Алматы:Атамұра. -1996.-162 6.
100.Тұрсынова А. Х.Досмұхамедов: Антология педагогической
мысли Казахстана. - Алматы: Санат. -1995. -512 с.
101.Нұрпейісов К. Қайраткер Халел Досмұхамедов. // Жалын. -1994.
№7,8.- 243-253 б.
102.Орынбекұлы Б. Доктор Досмұхамедов. // Денсаулық. -1991. № 5. -17с
103.Мамаев А. Врач и ученый. // Здравохранение Кахастана. -1958.
№ 10.-47-50 с.
104.Каримов Н. Х.Досмухамедов. // Заря. -1990. № 3. 10-11 с.
105.Тлекбалдиева А. Становление и развития системы начального
образование в Казахстане (1917-1941 г.): Дисс. канд. пед. наук. -
Алматы, 1986.-156 с.
106.Сембаев А. Развития советской школы в Казахстане. -Алматы:
Мектеп,1962.-367 с.
107.Әуезов М. Қазақ шаруа-жастар мектебіне арналған программа және
тусінік хаттар. -Қызылорда. -1930123

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 160 бет
Таңдаулыға:

1

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Л.Н.ГУМИЛЕВ

АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Б.Әбдікәрімұлы, Б.С.Байменова

Алашорда қайраткерлерінің

педагогикалық мұрасы

Астана 20082

ББК 37.013(093)(574)

Пікір білдірушілер: АбибулаеваА.Б.,педагогика ғылымдарының докторы,

профессор

Педагогика ғылымдарының кандидаты
Тілегенова К.Ә.

Б Байменова Б.С.

Алашорда қайраткерлерінің педагогикалық мұрасы (ғылыми басылым)

Қоғам дамуының қазіргі кезеңінде, жаңаша ой-пікір мен педагогикалық

көзқарастардың қалыптасу белесінде ұлтымыздың жүріп өткен жолына

көз ілмей, тарихымен таныспай жаңа ғылыми ойларды қалыптастыру

мүмкін емес. Сондықтан халқымыздың тарихын терең қарап, оны жаңа

көзқарас ретінде талдау нәтижесінде ғылыми еңбек дайындалды.

ББК 37.013(093)(574)

Б----------------- Байменова Б.С., 20083

АЛҒЫ СӨЗ

Еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет ретінде дүние жүзілік

қауымдастыққа танылып, жаңа демократиялық қоғамның дүниеге келуі,

Қазақстан педагогика ғылымы тарихының жаңа мазмұнда сипат алуына

кең жол ашып отыр. Соның бір көрінісі ретінде ұзақ уақыт бойы бір жақты

қаралып, ақиқаты айтылмай келген ұлттық педагогика тарихын қайта ой

елегінен өткізіп, шынайы бағасын беруге деген талпынысты айтуға

болады. Оған дәлел бүгінгі таңда жарық көріп отырған Қазақстан

Республикасы Үкіметінің ресми материалдары мен Білім және ғылым

министрлігінің нормативті құжаттары.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев: өткенді

зерделеп, жақсы мен жаманды, ақ пен қараны айырып, оны бүгінгі күннің

кәдесіне жарату – қоғам алдында тұрған ең өзекті мәселелердің бірі.

Өйткені, айта беретін тәуелсіздігіміз, егемендігіміз осы тарихты тандауға

тікелей байланысты: өткенді білмей, болашақты анықтау мүмкін емес -

деген болатын [ 1,12].

Біздің пікірімізше, бүгінгі таңдағы педагогика мәселелерін және

оның даму тенденцияларын Қазақстан территориясында болған

өркениеттегі жинақталған мұраны, көрнекті педагогтар мен

ағартушылардың көзқарастарындағы халықтық, мәдениетке сәйкестілік,

табиғатқа сәйкестілік принциптерге негізделген идеяларын зерттемей,

ұлтымыздың жүріп өткен жолына көз ілмей, тарихымен таныспай жаңа

ғылыми ойларды қалыптастыру мүмкін емес. Сондықтан халқымыздың

тарихын терең қарап, оны жаңа көзқарас ретінде талдаудың қажеттілігі

туындап отыр. Ел болып қалыптасу тарихымызда, елдігіміз бен

егеменділігімізді сақтау жолына өмірлерін сарп еткен ұлы тұлғалардың

есімі, ғылыми еңбектері ерекше орын алады.

Ал, Қазақстан педагогика ғылымының әлем халықтары педагогикасы

қазына қорына қосары аз еместігіне біз ешбір күмән келтірмейміз.

Керісінше, Қазақстан педагогика ғылымының әлемдік педагогикалық ой-

пікірдің дамуында маңызы өте зор. Ол өте бай ғылыми – теориялық қайнар

көзі ретінде өзінің дамуында үлкен қиындықтардан өткені мәлім. Олардың

ішінде халыққа білім беру жүйесінің трансформациясы, ғылыми-

педагогикалық идеялардың дамуы, мұғалім кадрларын даярлау т.б

мәселелері бар. Оның барлығы Қазақстан педагогика ғылымының талай

тар жол, тайғақ кешулерден өткенін дәлелдейді.

Бүгінгі күндегі қоғамның үдемелі дамуы білім беру мен мектеп

алдына күрделі міндеттер қойып отыр. Олардың қатарында тарихи

компонентті күшейту де бар. Ол міндеттер Қазақстан Республикасының

тарихи сана қалыптасуының тұжырымдамасында айқын көрсетілген [2].

Себебі қоғамдық сананың ерекше формасы болып есептелетін тарихи

сананы қалыптастыратын тек тарих қана. Тарихи сананы қалыптастыру

міндетін, Қазақстан педагогикасының тарихи жолдарын анықтау міндетін4

шешу өткен жолдардағы көрнекті қайраткерлердің педагогикалық

мұраларын зерттемей, басшылыққа алып оларға сүйенбей мүмкін емес.

Зерттеуге алынған мәселенің ғылыми маңыздылығын айқындау үшін

біздер философялық, тарихи-педагогикалық әдебиеттерге талдау жасауды

жөн көрдік. Себебі, біздің пікірімізше, теориялық тұрғыдан дәлелдемесін

қамтамасыз ететін зерттеулер бірнеше бағытта жүргізілді.

Бұл -ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының мұрасын зерттеуге

арналған еңбектерге талдау жасаумен байланысты:

Олардың ішінде:

- философиялық аспектідегі (С.Өзбекұлы, Б. Бисенов);

- тарихи аспектідегі (М.Қойгелдиев, Д.Аманжолова, К.Нүрпейісова,

Н. Нұрмағамбетова, М.Құл-Мұхамед, М.Қозыбаев);

- филологиялық аспектідегі (Д.Қамзабекұлы, Р.Нұрғали,

Д.Досжанов, Ж.Дадебаев, А.Әбдіманов, Ш.Елеукенов, С.Қирабаев,

М.Мағауин, Ш.Сәтбаева, Ә.Тәжібаев, М.Базарбаев, Ә.Марғұлан);

- тарихи- педагогикалық аспектідегі (А.Тұрсынова, А.Қыдыршаев,

К.Ибраева, Ғ.Базарғалиев, М.Тасболатов, А.Асаубаева, А.Сұлтанова,

К.Әбілғазиева) т.б.

Қазіргі кезде әлі де болса жас жеткіншектерді тарихи ірі

ойшылдардың мұралары негізінде, жеке дара тұлғалардың өмірі мен

шығармалары арқылы тәрбиелеу өз деңгейінде емес. Соның ішінде

олардың шығармаларындағы тәрбиелеудегі идияларын меңгермейінше,

Республикамыздағы педагогика тарихын толық түсіну мүмкін болмайды

және оның бүгінгі жағдайын зерделеу мен даму болашағын болжау

қиындыққа түседі. Яғни, өткен тарихымыздағы педагогикалық

идеялардың зерттелуі мен танылуының жеткіліксіздігі қазіргі кездегі

білім беру жүйесінің тәрбиелік тиімділігін тарихи сабақтастық

принципінің бұзылуына жол береді.

Біз осы еңбегімізде Алашорда қайраткерлері шығармаларындағы

педагогикалық идеяларына кеңестік саясаттың ықпалыннан тыс,

объективті тұрғыда тарихи-педагогикалық талдау негізінде сипаттама

беру үшін оларды Әл-Фарабидің Ж. Баласұғынның М. Қашқарии

еңбектеріндегі педагогикалық ойлармен сабақтастыра, салыстыра отырып

талдақ.

Ұлттық педагогикамыздың маңызды бір бөлігі болып есептелінетін

азаттық пен тәуелсіздіктің күрес жолына, ағартушылыққа шақырған ірі

қоғам қайраткерлерінің педагогикалық ойларының өзіндік даму,

қалыптасу жолын тұтас та толық, белгілі жүйемен жинақты түрде зерттеу

көкейкесті мәселенің бірі дер едік. Сонымен, ғылыми әдебиеттерге

жасаған талдау, зерттеліп отырған проблемаға байланысты жазылған

бірқатар еңбектердің барына қарамастан, XX ғасырдың бірінші ширегінде

өмір сүрген алаш зиялыларының педагогикалық ой-пікірлері жалпы,

жинақты түрде қарастырылмағандығын айғақтайды. Ал бұл болса,

педагогика тарихының теориясы мен практикасына елеулі үлес қосатын

Алашорда қайраткерлерінің мұраларын зерттеу қажеттілігін туындатады.5

Осы орайда, біздің еңбегіміз Алашорда қайраткерлерінің мұраларын

зерттеуге қосқан бірегей еңбек деп есептейміз.6

1. Алаш қайраткерлерінің педагогикалық идеялары

қалыптасуының тарихи, әлеуметтік, саяси, педагогикалық

алғышарттары.

1.1 ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы саяси-әлеуметтік,

қоғамдық-тарихи жағдайлардың қазақ зиялыларының дүниетанымы-

ның қалыптасуына әсері.

Қазақстанда болып жатқан саяси, әлеуметтік-экономикалық өзгерістер

тәуелсіздігімізді одан әрі қамтамасыз ету үшін, еліміздің тізгінін берік

ұстауға қабілетті, парасатты ұрпақты тәрбиелеп шығаруды талап етеді.

Ғасырлар бойы жинақталған халықтың бай рухани қазынасын және ғұлама

ғалымдардың еңбектерін, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ой-

пікірлері мен тәрбие туралы мұраларын зерттеу бүгінгі таңда жалпы

ғұмырнамалық проблема болып табылады. Әр тарихи кезең өз ұландарын

тудырады. Қоғамның заңы бойынша, уақыттың талап етуі бойында қабілеті

бар жастардың өмір сахнасына шығуына негіз қалайды. XX ғасырдың

басында жарқырап көрінген қазақ халқының кемеңгер ұлдары Ә.Бөкейханов,

А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедов, М.Әуезов,

Ж.Аймауытов, Ә.Ермеков, Ж.Ақбаев уақыт тудырған отансүйгіш азаматтар

болатын.

Халықты өркениеттің өріне сүйреген көсемдердің көзге шалынар

басты қасиеті - олардың қай - қайсысы болмасын жан-жақты сегіз қырлы,

бір сырлы тұлғалар болатын. Саяси күрескер, жалынды патриот, әрі ғалым,

әрі киелі өнер иесі және өз мамандықтарының білгірі болуы - халқымыздың

маңдайына біткен осы үркердей шоқ жұлдыздардың несібесі.

Көзіңді аш, Оян қазақ, көтер басты, өткізбей қараңғыда бекер жасты

елім, жерім деп арыстандай айбаттанып үн қатқан, Қинамайды абақтыға

жапқаны, қиын емес дарға асқаны, атқаны, маған ауыр осылардың бәрінен,

өз ауылымның иттері үріп, қапқаны деп, елі үшін еңіреп өткен Алаш

зиялылары Бұқар жырау мен Ақтамбердіден, Дулат пен Шортанбайдан,

Махамбет пен Абайдан нәр алды.

Алашорда қайраткерлерінің өмірі мен шығармашылық жолы қазақ

әдебиетіндегі алатын орны туралы бүгінге дейін талай-талай мерзімдік

басылымдар мен сан алуан ғылыми еңбектер жарық көрді. С.Созақбаев,

Ш.Елеукенов, Р.Сыздық, С.Негімов, Г.Дулатова, Д.Досжанов,

Д.Қамзабекұлы, Б. Байғалиев, Ғ. Ахмедов, Р. Нұрғали т.б.

30-жылдардың ортасынан 80-жылдардың соңына дейін отандық

тарихнамада 1937-1938 жылдардағы интелегенцияға қарсы жүргізілген

саясатынан кейін зерттеулер жүргізілген жоқ. Сөйтіп, 80-жылдардың соңына

дейін бұл жабық тақырыптардың біріне айналды.

Республика өз тәуелсіздігін жариялаған 1991 жылдан кейінгі кезеңде

жасырьн да құпия болып келген Алаш тақырыбы жөнінде тарихи шыңдықты7

қалпына келтіруге талпыныс жасалуда.

1989 жылғы шілдеде Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық

комитетінің жанындағы партия тарихы институты Алашорда пайда

болуының, қызметі мен күйреуінің тарихы деген тақырыпта пікір алысу

ұйымдастырды. Оған Қазақстан Ғылым академиясының, Алматының

жоғары оқу орындарының белгілі қоғамтанушы ғалымдары қатысты. Олар:

Б.А. Төлепбаев, А.Ғ. Сармурзин, М.Қ. Қозыбаев, В.К. Григорьев,

М. Бурабаев, Ә.С. Тәкенов, М.Қойгелдиев т.б. Қоғамдық ғылымдардың

өкілдері Алаш және алашорда тарихына байланысты қолдан жасалған

құпияны ашуға жариялылық жағдайында мүмкіндік туып отырғандығын

тілге тиек ете отырып, соған байланысты өз ойларын ортаға салды.

Алашорда қозғалысының бастау көздерін 1917 жылға дейінгі қазақ

қауымының қоғамдық-саяси өмірінен іздеу, ал осы қозғалыстың саяси ағым

және ресми партия ретінде 1917 жылдың жазынан басталғандығын басты

көрсету, оның 1917-1920 жылдардағы дамуы мен нақтылы қызмет тарихын

ашып көрсету, Алаш интеллигенциясы мен Алашорда қозғалысының ара

жігін ашу сияқты күрделі мәселелер көтерді [ 2,21].

Пікір алысуға қатысқандардың көпшілігі Алаш пен алашорданың

әлеуметтік табиғатын, олардың қазақ қауымының қандай бөлігіне

сүйенгендігін анықтау қажеттілігіне баса назар аударды. Бұл мәселе 20-30

жылдардың өзінде көп дау туғызды. А.Бочагов Алашты - ұсақ ұлттық

буржуазияның партиясы десе, С.Брайнин мен Ш. Шафиро - бүкіл

байлардың ұйымы деді. Пікір алысуда негізгі баяндама жасаған М.Қозыбаев

Алаш партиясын ұлтшыл саяси деп айыптаудың негізсіз екендігін айтады.

Осы пікір алысудың ізімен қазіргі Ақиқат журналы Алаштың

ақиқатын кім айтады? деген жалпы тақырыппен топтама ұсынды.

В.К.Григорьевтің, Нүрпейісовтың, Т. Кәкішевтің мақалалары жарық көрді.

В.К. Григорьев Алаштың қалыптасуы 1917 жылы аяқталған және кадеттер

жолын қуған буржуазияшыл-ұлтшыл партия деп анықтайды. Ал ғалымдар

К.Нүрпейісов пен Т. Кәкішев Алаш құрылған 1917 жылы шілде айында оның

саяси партияға тән бағдарламасы болмағандығын айта келіп, саяси партия

ретінде қалыптасып үлгермеген ұйым деп бағалады [3,64-69].

Жекелеген зерттеушілер Алаш қозғалысына баға беру үшін алдымен

оның көш бастаушыларының кімдер болғандығын анықтау мәселесі осы

тақырыпты ғылыми тұрғыдан игеруге шешуші түрде ықпал жасайды деп

есептейді. М.К. Қозыбаев Алашқа либеральды ұлттық интеллегенцияның

партиясы деген анықтама бере отырып, оның идеологиясы отаршылдыққа

қарсы бағытталған деген қорытынды жасайды [4,234-235].

Философ М. Бурабаев 1917-1940 жылдардағы Қазақстандағы қоғамдық

ой мәселелеріне арналған зерттеуінде Алаш тарихына байланысты тың

пікірлер жазғанмен автордың коммунистік идеологияға тәуелді

болғандығын анық байқауға болады [5].

Алаштық интеллегенцияға жаңа көзқарас қалыптастыруда ашық та батыл

пікірлер айтып, дәлелді тұжырымдар жасауда М.Қойгелдиев пен

Т.Омарбековтың еңбектері ерекше. Олардың пайымдауы бойынша, Алаш8

партиясының көш бастаушылары негізінен екі мақсатты - қазақ елін

отарлық езгіден азат ету мен қазақ қоғамын ортағасырлық мешеуліктен

өркениетті әлеуметтік-экономикалық және мәдени даму жолына алып шығу

міндеттерін көздеді, сондықтан да алаштық интеллегенцияны ұлттық-

демократиялық партия деп атау қажет дейді [6,21].

Алаш пен алашорда тарихына қалам тартуға мүмкіншілік туған соңғы

жылдары Ә.Қайдаровтың, Ә.Әлімжановтың, С.Өзбекұлының, М.Құл-

Мұхаммедтің, М.Әбсеметовтың, Ғ.Әнестің, А.Мектептегінің мақалалары мен

ғылыми еңбектері жарық көрді. Алашорда тарихын зерттуге елеулі үлес

қосқан ғалым К. Нүрпейісовтың Алаш һәм Алашорда атты

фундаментальды еңбегін атауға болады. Автор өз еңбегінде зиялы қауымға

Алаштануды зерттеудің кейбір маңызды мәселелерін ұсынады. Олар:

Алаштың әлеуметтік, саяси және экономикалық бастау көздері; оның XX

ғасырдың алғашқы жиырма жылындағы Қазақстанның қоғамдық-саяси

өміріндегі алатын орны мен атқарған рөлі; 1917 жылғы екі революция

аралығындағы Алаштың басқа партияларымен өзара қатынасы мен

байланысы; Алаш пен Алашорда және Совет үкіметі; Алаш қозғалысының

көрнекті қайраткерлерінің көзқарас эволюциясы; Алаш қозғалысына

қатынасушылардың 1920 жылдан кейінгі қасіреті; Алаш қозғалысы және

оның Орта Азия мен Еділ бойының түрік тілдес, мұсылман діндес

халықтарының саяси партиялары мен қоғамдық қозғалыстарымен

байланысы; Алаш қозғалысы және бүгінгі Қазақстан [7,21].

Осы аталған мәселелердің ішінен үш нақты мәселені бөліп алып

қарастырады. Олар: 1) саяси партия ретіндегі Алаштың өмірге келу және

оның бағдарламалық мақсаты-міндеттері; 2) мемлекеттік құрылым ретіндегі

Алаш автономиясының ұйымдасуы; 3) Алашорданың нақтылы іс-әрекеті.

Қазақстан тарихнамасында алаш қозғалысына байланысты 20-80-шы

жылдардың екінші жартысына дейін жарық көрген еңбектерге біршама

жақсы талдау жасалынған. Бұған қосымша Р.Нұрмағанбетованың Проблемы

Алаш и Алаш-орды в казахстанской историографии 20-30х годов атты

диссертациялық зерттеуі өмірге келді [8].

Автор зерттеуінде Алашорда қозғалысын үш бағытта қарастырады.

1) иторические и социально-экономические предпосылки появление

движения Алаш;

2) история Алаш и Алаш-Орды в 1917-1920 г;

3) история Алаш и Алаш-Орды в 1937-1938 г.

Р.Нұрмағанбетова Алаш қайраткерлері демократиялық бағытты ұстанып,

большевиктік идеологияға қарсы болғандығын айғақтайды. Участие

представителей казахского народа государственной думе способствовало

выявлению позиции сторонников демакратического движениие в крае,

установленных тесных связей с мусульманским движением в России.

Учреждение и изданиие с 1913 г. первого печатного органа движение газеты

Казах явилась важнейшими этапами в консолидации казахской

интеллегенции, в особенности ее молодого поколения, что способствовало

превращению его в реальную политическую силу, выражавшую9

общенациональные демократические идей.

Лидеры алашского движения оставались принципиальными

противниками большевистических форм и методов социалистического

переустройства Казахстана. Несмотря на вынужденный переход на сторну

советской власти, вся общественно-политическая деятельность

участников движения Алаш начало 20-х годов свидетельствовало

о приверженности ее к гуманистическим, демократическим принципам

[9,15].

Д. Аманжолованың зерттеуінде Алаш қозғалысының қалыптасуы

мен қызметінің әр түрлі аспектілері жаңа тың мұрағат деректері

негізінде қарастырылған [10].

Алаш қозғалысын зерттеушілердің басым көпшілігі оның

ұйымдастыру мәселесіне көңіл аударады. Осы мәселеге тарихшы М.

Қозыбаев дәл анықтама береді: В отличие от кадетов партия Алаш была

аморфной, организационно далеко не завершенной. Не случайно процесс ее

создания занял более 10 лет. На этапе буржуазно-демократической

революции ее лидеры, используя легональные политические

средства, вплоть до трибуны Государственной думы, в острой проблеме

колониализма отстаивали интересы своего народа перед усиливающейся

экспансией столыпинских реформ [11,64].

Осындай пікір галым-тарихшы Б. Елькееваның еңбегінде де өз

жалғасын тапқан. Алаш партиясының қызметіне жан-жақты талдау жасай

отырып, былай деп жазады: Организационно-подготовительная работа по

созданию партии началось в период первой русской революции, а как

партия Алаш была организационно оформлена только в 1917 году

[12,51].

Аталған екі пікірді салыстыра отырып мынандай шешімге келдік:

Алаш қайраткерлері халықтың азды-көпті шағын тобының саяси

мүдделерін немесе феодалдық, патриархалдық, ұсақ буржуазиялық

мүдделерді қорғаған жоқ. Керісінше, жалпы адамзаттың гуманизм

принциптерін асқақ тұтып, бүкіл қазақ халқының мүдделеріне қызмет етті.

Алашорда қозғалысы, алаш қайраткерлері туралы әр түрлі пікірлер айтылды.

Түрлі себептерге, сол кездегі жағдайларға байланысты тым әрқилы, кейде

тіпті бір-біріне кереғар пікірлер айтылғаны құпия емес. Мәселен, 1927 жылы

А.Бочаговтың Алашорда тарихына арналған очерктер жинағы жарық

көрді. Бұл шағын еңбекте дәлелсіз тұжырымдар, саналы түрде бұрмаланған

фактілер көптеп кездеседі. Бұл еңбектің асығыс жазылғандығы жөнінде

автор былай дейді: Жалпы партиялық нұсқау бойынша асығыс

жазылған бұл жұмыс ғылыми зерттеуден гөрі, төменгі партия ұйымдары

үшін арнайы жазылған үгіт-насихатқа көбірек ұқсайтын еді [13,102-103].

60 жылдай уақыт бойы ғылыми, саяси әдебиеттерде Алаш қозғалысын

жаппай қаралайтын ұлтшылдар, халық жаулары деп ұлттық тұлғаларды

қаралаған жекелеген адамдардың еңбектері жарық көрді.

1933 жылғы желтоқсанда ВКП (б) Қазақ Өлкелік Комитетінің жанындағы

Партия тарихы институтында Алашорда және Алаш партиясы10

тарихына арналған пікір-сайыс ұйымдастырылды. Онда Алашорданың

тарихи рөлі деген тақырып бойынша институт қызметкерлері

С.Брайнин мен Ш. Шафиро баяндама жасады. Кейін 1935 жылы

Алашорда тарихы бойынша очерктер деген кітап етіп жариялады 14.

Кітап Алаш қозғалысының бастау көздері, 1916 жылғы көтерілістегі алаш

интелегенциясының рөлі, Алаш қозғалысы ақпан мен қазан айларында,

алашорда - ұлтшыл контрреволюцияның үкіметі, Алаш қозғалысының

тарихын дәріптеушілікке қарсы деген бөлімдерден тұрады. Авторлар

Алашорданы ұлтшыл контрреволюцияның үкіметі деп анықтады.

Осы сияқты әрқилы тағылған айдарлар қазақ зиялыларының қызметтерін бір

сөзбен айтып жеткізуге, бір пікірмен қорыта салуға болмайтын күрделілігін

көрсетеді.

Біздің мақсатымыз - Алаш қайраткерлерінің педагогикалық мұраларын

талдап, жүйелеу болғандықтан олардың бүкіл қызметтеріне үзілді-кесілді

пікір айтудан аулақпыз. Әйткенмен, қазақ зиялыларының шығармалары -

олардың дүниетанымының, ой-өрісінің, таным-пайымдары мен өмірге деген

көзқарастарының айнасы десек, осынау қасиеттер олар өмір сүрген

заманның, қоғамның, елдің ахуалына, өскен ортасына, қарым-қатынас

жасаған қауымға, жеке талап-талпынысына байланысты қалыптасатыны

ақиқат. Алашорда қайраткерлері дүниетанымының қалыптасуына сол кездегі

қоғамдық-саяси жағдайлар тікелей әсер етті.

Қазақ зиялыларының педагогикалық көзқарастарының қалыптасуымен

байланысты мәселелер біздің алдымызға көптеген талаптар қойды. Оның

ішінде дүниеге келген, тәлім-тәрбие алған ортасын, қоғамдық қызметін

зерттеу және ХІХ – ХХғғ. аралығындағы болған тарихи, әлеуметтік, мәдени

жағдайларға мұқият талдау жасау қажеттігі алғашқы кезекте болды.

Зерттеу жұмысын орындау барысындағы алға қойылған бірінші міндетті

шешу үшін біз айтылған кезеңдегі тарихи жағдайларға тоқталып, оларды

баяндап, сипаттауды жөн деп есептедік.

ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Қазақстанда патша

өкіметі қазақтың шұрайлы жерлерін орыс шаруаларына және қазақтарға тегін

тартып әперіп, оған қоса халық бұқарасына сан түрлі алым-салықтар салып,

тонау ісін аяусыз жүргізді. Отарлау саясатының ауыртпалығы негізінен қазақ

шаруаларының мойнына түсті. Егер 1893 жылдан 1905 жылға дейін қазақ

жұртынан 4 млн десятина жер тартылып алынған болса, 1906 жылдан 1912

жылға дейін – 17 млн десятинадан артты. Барлығы 1917 жылға таман

қазақтардан 45 млн десятинаға жуық жер тартылып алынды. Нәтижесінде

1905-1910 жж Петропавл уезіндегі 41 ауыл (48,5 %) тұрғыны жайылым мен

шалғын жерлерді орыс казактары мен пересендерден жалға алуға мәжбүр

болды – деп жазды академик М.Қ. Қозыбаев [14,43].

Осылайша жергілікті бай-сұлтандардың қанауы және патша әкімшілігіне

төленетін салықтар халықтың тұрмысын төмендетіп, мүшкіл жағдайға

жеткізді. Ресей билігінің қазақ жерінде жүргізген бұл отарлық саясаты қазақ

халқын рухани әлеуметтік дағдарыс пен күйзеліске душар етті.

ХІХ ғасырдың екінші жартысында Ресей Қазақстанды толық отар елге11

айналдырды. Қазақстанға Ресейдің орталық облыстарынан жерсіз шаруалар

көшіріліп қоныстандырылды. Патша өкіметі казак-орыстарға ең шұрайлы

қара топырақты жерлерді кесіп берді. Сонымен бірге казак-орыстар

Қазақстанды әскери тірек мақсатында пайдаланды. ХVIIІ ғасырдың 60-70

жылдарында әскери қамалдарға орыс солдаттары мен қоса, саударгер-

көпестер де келіп орналаса бастады [15].

XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басы қазақ халқының тарихындағы

аса елеулі әрі күрделі кезең болды. Бұл крепостниктік құлдықтан құтылып

капиталистік қатынастарға аяқ басқан Ресей империясында енді төңкеріс

дауылы көтеріліп, халықтардың сана сезімі ояна бастаған, азаттыққа,

жарыққа, өнер-білімге құлаш ұрған, жансала ұмтылған кезең еді. Ресейдегі

әлеуметтік серпіліс пен экономикалық өзгерістер орыс халқының үстемдігіне

бойы үйрене бастаған қазақ даласында да жаңғырығын тауып жатты.

ХХғ басында Рессей өзінің экономикалық даму барысында

капитализмнің жоғары сатысына аяқ басты. Елде өнеркәсіптің дамуы мен

товар өндірісі, сыртқы сауда - саттық байланысының өсуіне итермеледі. Ол

үшін Үкімет ішкі және сыртқы нарықтың бар мүмкіндіктерін өз ынғайына

икемдестіру саясатын жүргізді. Әлемдегі әр түрлі дүмпулер мен халықтық

қозғалыстар Рессейге өз әсерін тигізбей қоймады. Экономикалық

дағдарыстар бұқара халықтың әлеуметтік жағдайының қиындай түсуіне

әкеліп соқтырды.

Патша үкіметінің реакциялық саясаты елді ревалюциялық толқуларға,

ереуілдерге итермеледі. Олардың ішінде 1905-1907 жылдары Рессейде

болған ревалюцияның ерекше маңызы болды. Өйткені, ол жаңа өндірістік

қатынастардың еніп жатқан дәуіріндегі алғашқы революция еді. Сонымен

қатар, ол Рессейдегі ұлттар мен ұлыстардың барлық бұқаралық топтарын

қамтыған демократиялық – халықтық ревалюция еді [16].

Капиталистік қатынастардың Қазақстанға енуі, елде жұмысшы табының

қалыптасуына әсерін тигізді. ХІХ ғасырдың екінші жартысында елде

өнеркәсіптің өсуі жұмысшы күшін қажет етеді. Ауыл-село кедейлері көп

жағдайда күнкөріс үшін қалаларға көше бастады. Жалданып жұмысқа

кіргендер өз қожайындарына тәуелді еді. Олар өздерінен не талап етсе, соны

орындауға мәжбүр болды. Жұмысшы табының қалыптасуы Қазақстанның әр

аймақтарында әр түрлі дәрежеде өтті. Қазақ жұмысшыларының жағдайы тым

ауыр болатын. Жалақылары аз, және қиын жағдайда өмір сүріп, еңбек етті.

Әсіресе, кен өнеркәсібіндегі жұмысшылардың халі өте ауыр еді. Олардың

жұмыс уақыты 14-16 сағатқа созылады. Әйелдер мен балалардың еңбегін

қанау тежеусіз жүргізілді [17].

Рессейдегі жұмысшы қозғалыстары Қазақстанға да өз ықпалын тигізбей

қоймады. Соның нәтижесінде Перовск, Орал, Петропавл, Ақтөбе, Семей т.б

қалаларында толқулар белең алды. Ондай толқулар тіпті ірілі-ұсақты оқу

орындарында да болды. Жұмысшы көтерілістері ХІХ ғ. 80-90 жылдары елде

кең өріс алды. Үкімет кәсіпорындарында әскери-полициялық бақылау

жұмысын күшейтті. Қазақстанда әді де болса жұмысшы қозғалысы әлсіз,

ұйымдаспаған еді, жұмысшылардың саяси ұйымы болмады. Сондықтан12

олардың қарсыластары стихиялы түрде болып, оны үкімет тез арада басып

тастап отырды. Тек, 1905-1907 жылдары Рессейдегі 1-ші орыс

ревалюциясынан кейін Қазақстанда жұмысшы қозғалысы бір жүйеде,

ұйымдасқан түрде өте басталды [17].

Қазақ пролетариаттарының қалыптасуына Рессейден жер аударылған

саяси тұтқындар көп әсер етті. Олар халық арасында патша үкіметінің

саясатын игерумен қатар, оған қарсы күрес жүргізудің айла- тәсілдерін

үйретті. Сонымен қатар халық арасында оқу-ағарту жұмыстары да

жүргізілді. Осы кезде әр түрлі саяси партиялар құрылып, газеттер

шығарылды. Бірінші орыс төңкерісі қазақ халқы өмірінде тарихи маңызы бар

оқиға болды. Екі ғасыр тоғысындағы аумалы-төкпелі дәуір мен саяси

оқиғалар қазақ ұлтының арасынан өз саяси қайраткерлерін шығарды. Бұл

зиялылар өздерінің бар ғұмырын өз елі мен халқының бақытына арнап, сол

жолда құрбан болды. Ресей империясының қол астында бодан болып

енгеннен кейінгі кезеңдегі қазақ халқының ұлттық қозғалысы ерекше сипатта

дамыды.

XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап, шамамен Ресей дамудың

капиталистік қарым-қатынастар дәуіріне бет бұрған тұста, орыс

халқының қол астындағы мұсылман халықтары секілді қазақ халқының ел

басшылары да орыс ұлтшылдығы немесе, басқаша айтқанда, шовинизм

қатерін сезіне бастаған-ды. Отарлау халықтардың ұстанған дініне, тұтынған

мәдени және әлеуметтік-экономикалық тіршілігіне ашық қауіп төндірді.

Орыстың мұндай ұлтшылдық саясатына әуелі мәдени тұрғыда дүниеге келіп,

кейін саяси қозғалысқа айналған жәдизм қарама-қарсы тұрды. Еділ, Қырым

татарлары ішінде пайда болып таралған жәдишілдік Ресей қол астына

қараған бүкіл мұсылман жұртшылығына тез тарай бастады. Әйтсе де, қазақ

даласында ол, басқа мұсылман халықтарына қарағанда, аса драмалық

жағдайда дамыды. Қазақстандағы жәдишілдік қозғалыс татар, әзербайжан,

түрік тектілері және Түркістандағыдай емес, ерекше, қайталанбас сипат

алды.

Қазақ сахарасындағы бұл қозғалыстың мұншалық ерекше сипатта

өркендеуі және қазақтың Ұлттық қозғалысының одан рухтануының өзіндік

тарихы, арқа сүйер негіздері болды. Оның бастысы - дала өңірін жаулап

алудың сипатында болатын. Қазақ халқы Ресейдің қол астына енген соң орыс

халқының қамқорлығы біртіндеп күштеп жер тартып алу немесе

колониялдық саясатқа айналды. Ресейдің ішкі губернелерінен өз еркімен

көшіп келген шаруалар қазақтардың жеріне қоныстана берді.

1890 жылдардан бастап қазақ елін отарлау - Ресей билігін орнықтыру,

бекіту және орыстандыру мақсатында жоспарлы түрде өрістеді. Орыс-

қазақ колониялары біртіндеп Орал, Орынбор, Ақмола, Семей облыстары мен

Жетісу өңірінің неғүрлым құнарлы жерлеріне орналасты. Қазақтың хандық

басқару институты ығыстырылып, дала өлкесін билеуге арнайы шығарылған

Степное Положениеге арқа сүйей отырып, олар өзінің басқару дүниесін

қазақтың дәстүрлі феодалдық-әкімшілік тетігімен қаз-қатар енгізе берді.

Колониалдық саясатқа елеулі тосқауыл болған 1840-1847 жылдардағы13

Кенесары қозғалысын атамағанда, даланы отарлау мен бағындыру ісі

бірқалыпты жағдайда жүріп жатты. Ресей империясындағы 11 қазақ

әскерінің төртеуі (Орал, Сібір, Орынбор, Жетісу) қазақ жерлерінде құрылды.

Ғалым С.Асфендиаровтың статистикалық көрсеткіші бойынша XIX

ғасырдың соңына қарай негізінен қазақ жерінен тұрған Сібір казак әскері 5

млн десятина, Орал казак әскері - 6 млн десятина және Жетісу казак әскері

610484 десятина, бәрін қосқанда 11610 484 десятина жер иемденді [17,187].

Казак қоныстары қазақ жұртының дәстүрлі шаруашылығына үлкен нүқсан

келтірді. Біріншіден, казак қоныстары қазақтарды ең құнарлы жерден

айырумен бірге, сол арқылы оның егіншілік мәдениетінің дамуын тежеді,

мал шаруашылығына байланысты қоныс аудару жүйесін бұзды, сөйтіп түрлі

қиындықтар туғызды. Екіншіден, үкімет түрлі артықшылықтар берген казак

қоныстары панасыз қазақ жұртына түрлі зорлық-зомбылық жасап отырды.

Үшіншіден, Ресейдің Орта Азиядағы отарлау саясаты бойынша белгілі маман

М.А.Терентьев дәл атап көрсеткендей, казактар қазақ жерінің табиғатына

немқұрайлы қарап, ормандарды ысырапсыз пайдаланып, біразын жоқ етті,

жергілікті халықтан тартып алған егіншілікке жарамды жерлерді аз уақыт

пайдаланып, тастап жаңа жерлерге кетіп отырды [18,295].

Дегенмен, казак-орыс қоныстарын құру, әскери бекіністер салу патша

үкіметінің қазақ жерін отарлау барысындағы өтпелі кезең ғана еді. Біржола

отарлаудың баянды жолы жаңа жерге орыс шаруаларын мейлінше көбірек

қоныстандыру екендігін патша үкіметі жақсы түсінді.

Егер XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында мүлдем жаңа

сапаға көтерілген Қазақстан мен Ресейдің арақатынасына байыппен қарар

болсақ, онда отарлаушы мен отарланушының қатынасына тән мынандай

өзгерістерді байқауға болар еді.

Көп ұлтты империяға айналған Ресей XVIII ғасырдан бастап-ақ жүйелі

және максатты түрде қазақ қоғамын, қазақ елін мемлекеттік тұтастығынан

айыру, сол арқылы қазақ қоғамына, қазақ жеріне терең бойлап ену саясатын

жүргізді. Қазақ қоғамындағы феодалдық бытыраңқылық, түрлі саяси топтар

арасындағы бітіспес күрес орыс әкімшілігінің өз дегеніне шығынсыз еппен

жетуіне көмекші факторлар болды.

Қазақ қоғамының бұрыннан қалыптасып келе жатқан ішкі мемлекеттік

кұрылымын жоя отырып, патша үкіметі 20 және 60 жылдары іске асырған

саяси реформалары арқылы қазақ қоғамының ішкі тарихи ерекшеліктері мен

мүддесін ескеру негізінде емес, керісінше өзіне қолайлы, яғни Қазақстанды

Ресей мүддесі тұрғысынан басқаруға қызмет ететін отаршыл әскери-

феодалдық Мемлекеттік жүйені орнатты. Соның салдарынан өзін-өзі қорғау

қабілетінен айырылған қазақ қоғамы Ресей империясының экспансиялық

саясатына жалпы Ұлттық деңгейде ұйымдасқан, қуатты қарсылық көрсете

алмады. Сөйтіп, қазақ халқы ғасырлар бойы қан төгіп, қорғап келген жерінің

ең құнарлы, шаруашылыққа қолайлы бөлігін атты казак әскерлеріне,

Ресейдің ішкі губернияларынан, Сібірден қоныс аударған орыс және басқа

еуропалық шаруаларға беруге мәжбүр болды.

Екі ғасырға жуық мерзімде қалыптасқан басқару жүйесінде жергілікті14

халықтың билікке тартылуы мемлекеттік аппараттың ең төменгі буыны

облыстық басқарумен шектелді. Бұл қазақ елін саяси биліктен аластату ғана

емес, сонымен бірге қазақ қоғамын іріктеуге жасаған қадам еді. Басқару

аппаратын орыстандыру (кадр саясаты, орыс тілінің мемлекеттік тілге

айналуы т.б.) қазақ қоғамы арасына христиан дінінің енуіне қажетті, қолайлы

жағдайлар жасау империялық саясаттың нақты көріністері болатын.

Ұлттық езгіні күшейткен патша үкіметінің отарлық саясаты қазақ

қоғамын, оның шаруашылық жағдайларын күрт төмен түсіріп, әлеуметтік

дағдарысқа ұшыратты. Мал жайылымы тарылған халық тыныш өмір іздеу

мақсатында Қытай, Монғолия сияқты мемлекеттерге қоныс аударуға мәжбүр

болды.

Осындай жағымсыз көріністермен қатар, Қазақстанда осы аралық

кезеңінде Ресейдің еуропалық мәдениетімен озық ойлы идеяларының

таралуына да тікелей мүмкіндіктер туды. Себебі, қазақ елінің орыс

мемлекетінің құрамдас бөлігі ретінде дамуы саяси-идеялық ахуалға да үлкен

ықпалын тигізгені даусыз. Академик С. 3. Зиманов былай дейді: С точки

зрения внешных условий в начале XX века существовало самая

благоприятная ситуация для пробуждения национального сознания и

развития национально-освободительного движения даже в таких остальных

окрайнах России, каким был в ту пору Казахстан... идеалы гуманизма и

сбоводы, борьбы против тирании и угнетения, солидарности народов и

классового братства проникали в самые отдаленные уголки России, находя

там немало приверженцев и последователей [19,26]. .

XX ғасырдың басында Қазақстанда қалыптасқан саяси-идеялық

ахуалдың өзіне тән біршама ерекшеліктері болғанын атап айтқан жөн.

Біріншіден, қазақ қоғамындағы ұлттык ояну мен саясатқа тартылу жағдайы

Еуропа мемлекеттеріндегідей феодалдық қатынастардың ыдырауы

барысында көрініс берген жалпы халықтық белсенділікті танытқан жоқ.

Себебі, XX ғасырдың басындағы қазақтың демократиялық зиялылары

бастаған реформаторлық, ұлттық ояну мен саяси құқықтық прогреске

шақырған іс-әрекеттер әлі қауымдық, патриархалдық өмір мен салт-санадан

кіндігін үзбеген, сол шырмауығына маталған микроортада қанатын кең жая

алмаған, толық мағынадағы жағдайлары жоқ халде болатын. Аталмыш

идеяларды қабылдау, әлеуметтік тәжірибеде іс жүзіне асыру жаңа

қалыптасып келе жатқан, саны жағынан шағын қазақ зиялыларының ғана

маңдайына жазылған парызы танылды. Ал, негізгі халық енжарлық пен

надандықтың салдарынан көшпелі өмірлерін, оның тыныс-тіршілігінің

өзгеріске ұшырамайтындай көрген ұғым-танымның жетегінде болды.

Академик С.З. Зиманов қазақ қоғамының XX ғасырдың басындағы осындай

факторларға былайша баға береді: Кочевые и полукочевые скотоводческие

общества, для которых бескрайняя степь была единственной зоной

обитания, в основной массе отличались крайней отсталлостью воззрениях

на природу и общественные явления; они сохроняли патриархальные

обычаи и взгляды, в значительной степени, жили интересами оделенных

замкнутых мирков, родовых групп [19,13].15

Екіншіден, Ресей империясының орталық саясатының тікелей әректі

салдарынан қазақ жерінің оның пайдалануынан таратылып алынуы

көшпелі қоғамның қатнастарын шиеленіске ұшыратты, жергілікті

халықтың монорхиялық режімге деген наразылығын күшейте түсті.

Жердің таратылуын және одан туындайтын зардаптарды жан даусы мен

сезіне білген қазақ зиялылары отаршылдыққа қарсы үн көтеріп, саяси

идеялық ахуалды ұлттық мүдденің саяси мақсаттары мен ұжымдастыруды

өзінің тарихи борышы деп таныды. Ұлт мүддесін, қазақ жерін отарлық

езгіден қорғау мақсатында қазақ халқын әлеуметтік прогресс пен

өркениетті сағатқа көтерудің идеялық негізін қарастырған. Қазақ

зиялыларының қазақ қоғамының сол кезеңдегі әлеуметтік өмірі мен

көшпелі салтты тұрмыс тіршілігімен санаспауы да мүмкін емес еді. Міне,

осыған байланысты қазақтың ұлт зиялылары ұран етіп көтерген

отаршылдыққа қарсы идеялар енжар да көшпелі потриархалдық өмірдің

кіндігінен ажырамаған қазақ халқының қоғамдық санасында жаппай

қабылдау тапқан үлкен құбылыс дәрежесіне көтеріле алған жоқ.

Үшіншіден, XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамының саяси-

идеялық ахуалына ислам дінінің әсер еткенін мүлдем жоққа шығаруға

болмайды. Ресей мемлекетінің отарлық қыспағындағы орыстандыру

саясатын дер кезінде байқаған қазақ халқы әлі шаманизм көзқарасынан

ажырмаған қазақ халқын ислам дініне жаппай тартып, жаңа үлгідегі

мектеп, медреселері арқылы дін насихатын күшейтуді, сөйтіп көшпелі

халықты бір ту астына біріктіруді өздерінің патриоттық борышы ретінде

таныды. Еуропалық білім ордаларынан сусындаған қазақ зиялылары

барлық мүмкіндікті пайдалана отырып, дінді саясат пен ағартушылыққа

байланысты ең негізгі, көкейкесті мәселе деп анықтаған.Әдебиетте

жадидизм деп аталған бұл ағымды С.З. Зиманов пен Қ.З. Ыдырысов

былай деп жазады; джадидизм возникший в конце XΙX в, насил

буржуазно - реформаторский характер.., главными задачами джадидов

были органические влияние мусульманской религии на светскую жизнь,

реформа школьного образования, широкая пропаганда искрение

приовшить мусульманские нороды к европейской культуре.

В истори джадидизма прослеживается два этапа: просветительский,

обьединительный и политико - реформаторский. Под влиянием

революции произашло размежение среди всего сторонников. Стали

выделяться прогрессивные представители национальной интеллигенции.

Свою просветительскую деятельность они связывали с отношением к

политической системе [20,18-20]. Осындай күрделі де ауыр жағдайда

тарихи сахнаға орыс мектептерінде тәлім-тәрбие алған бір топ зиялы

азаматтар шықты. Ол аз ғана топтың басында Әлихан Бөкейхан бастаған

Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жақып Ақбаев,

Халел Досмұхамедов сынды зиялылар тұрды.

Төңкеріске дейінгі қазақ интеллегенциясы өзінің шыққан ортасы

тұрғысынан алғанда әр текті болды: олардың қатарында ақсүйек, бай-

шонжар әулеттерінен шыққандар да, орта дәулетті отбасы өкілдері де,16

жекелеген қарапайым еңбекші шаруалардың балалары да болды. Олардың

жоғары және арнаулы орта оқу орындарынан алып шыққан кәсіби

мамандықтары да әр түрлі болды. Бұлар отарлы қазақ өлкесінің басқару

аппаратында түрлі жұмыс атқарған чиновниктер, денсаулық сақтау

мекемелерінің қызметкерлері, журналистика, оқу-ағарту және мәдениет

саласында еңбек еткендер және сан жағынан басқа топтардан аз болған

инженер-техник қызметкерлерден тұрды.

Отаршыл өкімет орындары саяси аренаға қазақ халқының алдыңғы

қатарлы өкілдерінің шығуы халықтың ояну белгісі болатынын айқын да

ашық түсінді. Сондықтан олар өз қарсыластарының қызметін өрістетуге

мүмкіндік бермеу үшін қажетті тәсілдердің бәрін пайдаланып, оларға қарсы

жазалау шараларының қандайын болса да қолданудан тайынбады. Қазақ

халқын жер бетінен жоюдың амал-тәсілдерін жасап бақты. Жазушы Ә.

Әлімжанов былай деп жазады: За правдивое слово казнили, бросали в

шахты, свинцовые рудники, как непокорных сыновей России, в которых

привозили в Казахстан, слово казах должно было исчезнуть со страниц

истории... [21,7].

Сол жылдары Алаш қайраткерлері репрессияның құрбаны болып,

жазықсыз жапа шекті. Бұл қазақ мәдениеті мен ғылымының дамуына үлкен

нұқсан келтірді. Ә.Әлімжанов ойын былай деп түйіндейді: Отсекали не

только голову, но и язык народа - его культуру, заменяли алфавит (трижды)

на которым народ создавал свои древние книги, чтобы навсегда лишить его

исторической памяти... [21,7].

Патшалық империяның отаршылдық саясаты дала өлкесінің бар

саласында үстемдік алып, басынан ерік, қолынан билік кетіп, жерінен

күштеп айырылған туған халқының тұрмысына байланысты, саяси-

әлеуметтік мәселелерден көкірегі ояу қайраткерлердің оқшауланып қала

алмайтыны әрине заңды құбылыс. Біздің ойымызға М.Дулатовтың мына

сөздері дәлел бола алады: Ол жылдардағы қазақ халқының қараңғылығы

мен надандығын айтып жеткізу қиын. Қазақ бұқарасы губернаторлар мен

уезд бастықтарын айтпағанда ең төменгі урядниктің алдында діріл қағып,

адам төзгісіз қорлыққа шыдады, оның бұл халге жетуіне өз арасынан

шыққан надан тілмаш-чиновниктер, болыс басқарушылар және басқалары өз

үлестерін қосты; ауыр салық, зорлық, парақорлық, өсек тасу үйреншікті

көрініске айналды, құнарлы шұрайлы жерлер ешқандай да есепсіз қоныс

аударушыларға алынып берілді, ал қазақтар болса шөлге ығыстырылды.

Алым-салық ауыртпалығы кедей-кепшікке түсті, оны төлеуде жүздеген бас

айдаған бай мен бес бас малы бар кедей теңгерілді. Қазақ елі, міне осындай

түнекте ғұмыр кешті. Осының бәрін көре тұрып өзімнің азын-аулақ біліміме

қарамастан, қолымдағы барыммен ар-намысы аяқ асты болған сорлы

халқыма көмектесуді өз борышым деп санадым[22,45].

Алаш қайраткерлерінің қоғамдық-саяси іске араласуы 1905 жылдан

бастау алады. Олар Қазақстандағы жаңа сипаттағы саяси күрестің қайнар

бастауы саналатын Қарқаралы петициясын даярлауға қатысады. Ол туралы

Мұхтар Әуезов Ақанның елу жылдық тойы атты мақаласында былай деп17

жазады: 1905 жылы Қарқаралыда Ақаңмен басқа біраз оқығандар бас

қосып, кіндік хүкметке қазақ халқы атынан петиция жіберген. Ол

петициядағы аталған үлкен сөздер: бірінші жер мәселесі. Қазақтың жерін

алуды тоқтатып, переселендерді жібермеуді сұраған. Екінші - қазақ жұртына

земство беруді сұраған. Үшінші – отаршылдықтан, орыс- қалмақ саясатынан

құтылу үшін, ол барлық мұсылман жұртының қосылуында болғандықтан,

қазақ жұрты мүфтиге қаратуды сұраған. Петициядағы тілек қылған ірі

мәселелер осы[23,19].

М.Әуезов, Ә.Бөкейхан, Ж.Ақбаев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов

т.б. қазақ зиялыларының басшылығымен жазылған қарқаралы

петициясының негізгі мазмұны мен ондағы көтерген мәселелердің саяси

салмақтылығына ерекше назар аударумен қатар, оның халықтың сана-

сезімінің оянуына зор ықпал жасағанын да ұмытпаған. Бұл туралы Мұхтар:

Ол күндегі ой ойлаған қазақ баласының дертті мәселесі осылар

болғандықтан, Ақаңдар бастаған іске қыр қазағының ішінде тілеулес кісілер

көп шыққан, көпшіліктің оянуына себепші болған- деп жазады.

Шындығында, Қарқаралы петициясы көпшіліктің оянуына зор себепкер

болған аса үлкен саяси оқиға ретінде ел тарихына енді. Елдегі 1905 жылғы

революция, столыпиннің аграрлық реформасы, 1916 жылғы Ұлт-азаттық

қозғалысы т.б. өзгерулерден XX ғасырдың басында өмір сүрген қоғам

қайраткерлерінің қалыс қалуы мүмкін емес еді. Қиын-қыстау кезеңнен,

басқа түскен ауыртпашылықтан шығудың бірден-бір жолы - халықтың сана-

сезімін ояту, оқыту, өнер-білімге баулу деп түсінді. М.Базарбаев пен

С.Аққұлұлы былай деп жазады: Орыс мектептерінен тәлім-тәрбие алған

қазақ зиялылары Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынов, Ж.Ақбаев, М.Дулатов,

Х.Досмұхамедов бастаған тобы... саяси ұстамдылық танытып, патша

үкіметіне сақтана қарады және құдыретті Ресей империясына қарсы ашық

күрестің әлі ерте екендігін анық түсінді. Сондықтан, ең алдымен, халықтың

сана-сезімін оятатын барлық жағдайды жасау керек деп білді, сол мақсатта

күш-қуаттарын аямады,-деп жазды [24,19].

Алаш қайраткерлері орыстандыру саясатынан, қоғам басына түскен

касіреттен құтылу үшін білім алып, өркениетті елдердің қатарына қосылу

қажет екендігін айғақтайды. Оған М.Дулатовтың мына сөздері дәлел бола

алады: Нам необходимо всеми силами и средствами стремиться к

просвещению и общей культуре[25, 84-85].

Сондықтан да біздің ойымызша, Алаш қайраткерлерінің қызметтері

халықты ағарту, білім беру, оқыту мәселесіне бағытталды. Біз өз

зерттеуімізде М.Қозыбаевтың мына пікіріне қосыламыз. Движение Алаш

формировалась мощным воздействием просветительских идей.

Алаш қозғалысының қайраткерлері елдің экономикалық саяси, мәдени

дамуын қазақ халқының санасын оятуды оқыту арқылы ғана шешу

қажеттілігін дәлелдеді. Бұл жайында Ахмет Байтұрсынов Қазақша оқу

жайынан атты мақаласында былай деп жазады: Әуелі біз елді түзеуді бала

оқыту ісін түзеуден бастау керек, неге десек, болыстық та, билік те
халықта.

Алаш пен Алашорда қайраткерлері заңнан тыс деп жарияланып, таратылып18

жіберілді және оның ресми органы Қазақ газетінің жұмысы тоқтатылды.

Алаш жолының қиын күрестер мен күрделі жанжалдарға, қателіктер мен

ізденістерге және белгілі бір жетістіктерге толы жол болғаны күмәнсіз. XX

ғасырдың басында Алаш партиясының Қазақстанда жеткілікті дәрежеде

елеулі күш болғанын тарихи фактілер дәлелдеп отыр. 1917 жылғы қараша

айындағы құрылтай жиналысы сайлауында алынған дауыстар саны жөнінен

Алаш Ресейде Қазақ революциясының қарсаңында болған 50 партия

ішінде 8-орын (262 404 дауыс) алды [26, 33].

Саяси күресте алаштың жеңіліс табуының әр түрлі себептері бар.

Біріншіден, Алаш өз қатарына негізінен интеллегенция өкілдерін

біріктірді, 80-90 пайызы сауатсыз шаруалардан тұратын қазақ қоғамына

ұлттық-демократиялық интеллегенцияның басшылары насихаттаған

әділеттілік, ізгілік және тәуелсіздік идеялары жете алмады, сондықтан да

халықтың басым көпшілігіне ол идеялар түсініксіз болды. Бұқараның

қараңғылығы, саяси күрес орталықтарымен байланыстың болмауы

армандаған мақсатқа жету жолындағы кедергіге айналды. Екіншіден, қазақ

интеллегенциясында ұзақ уақыт бойы саяси күрестің нақты бағдарламасы

болмады. Біздің ойымызша, Алаш партиясы тым кешігіп құрылды. Оның

құрылуы мен тәуелсіз қазақ мемлекеттігін құруға бағытталған саяси іс-

қимылдың нақты бағдарламасын қабылдау мерзімі езілген халықтарға-

бостандық, шаруаларға-жер, жұмысшыларға-заводтар мен фабрикаларды

береміз деген ұрандармен жеңіске жеткен 1917 жылғы Қазан

революциясының басталу кезеңіне тұспа-тұс келді. Алашорда қайраткерлері

сепаратистер болған жоқ. Олар реалистік тұрғыдан ойлайтын, сол бір

жағдайдағы Ресейдің қазақ халқы үшін рөлі мен маңызын түсінетін адамдар

еді. Ресеймен бірлік бағытын Алашорда қайраткерлері берік те дәйекті

жүргізді. Бұл жөнінен 1919 жылдың ақпанында Омбыда өткізілген қазақ

халқын ведомствалық жайғастыру жөніндегі кеңесте Ә.Бөкейханның пікірі

мейлінше есте қаларлық. После указа 224 октября 1918 г мы сидели без

дела, не зная, что будет дальше. Теперь вы призвали нас, и мы пришли

сюда. Как братья. Киргизский народ не питает сепаратических замыслов,

он не желает отделения от России. Мы - западники, в своем стремлении

пробщить народ к культуре мы не смотрим на восток, в Монголию, мы

знаем, что там культуры нет. Наши взоры устремлены на запад. Получить

культуры мы можем оттуда, через Россию, при посредстве руских. Мы

пришли сюда с единственным желанием устроить порядок, необходимый

для того, чтобы страна могла дойти до учредительного или национального

собрания [27, 139].

Алашорда большевиктік идеологияға негізделген жоқ, оның алғашқы

кезде Кеңес өкіметіне қарсы шыққаны табиғи құбылыс болатын. Егер

Алашорда қайраткерлері Кеңес өкіметіне қарсы шықса, бұл ешбір жағдайда

да олар революцияның жаулары болды деген сөз емес. Бұл олардың өз

партиясының, өз пікірі бойынша, өз халқының игілігіне бағытталған

бағдарламасына адал берілгендігін білдіреді.

Алаш автономиясы тарихи жағынан болашағы болмағандықтан19

құрылмай қалған жоқ. Нақ, керісінше. Алашорданың маңызды

бағдарламалық қағидалары, тағдырдың тәлкегімен Кеңес үкіметі тұсында

жүзеге асырылды. Әлеуметтік тұрғыдан алғанда Алашорда

автономиясы мен кеңестік автономия идеялары бір-бірінен алшақ

болатын. Кеңестік автономияның негізінде таптық қағида болғандықтан,

оның әлеуметтік базасының неғұрлым тар болып қана қоймай, сонымен қатар

ол еңбекшілердің жауларына қарсы жазалауға бағытталған еді. Ал,

Алашорда автономиясы таптарға бөлмей, бүкіл халыққа сүйенді.

Таптық қағидаға негізделген автономия құрудың сайып келгенде ұлттық

мемлекеттік құруға жеткізбегенін тарихтың өзі көрсетті. Ол былай тұрсын,

1937 жылы одақтас республика етіп қайта құрылған кеңестік автономиялық

республика қазақ ұлтының өмірлік маңызды проблемаларын шешуді

қамтамасыз еткен жоқ, қазақ халқы ұлттық қасиетінен айырыла бастады.

Алаш автономиясының маңызы туралы айтқанда оған алға қойған

мақсаттарын жүзеге асыруға мүмкіндік берілмегенін атап айтқан жөн. Бірақ

ол өзіне негіз етілген әлеуметтік саяси мақсаттар жөнінен неғұрлым

прогресшіл болғанына күмәндануға бола қоймас.

Алашордашылар Алаш автономиясы таратылғаннан кейін Кеңес

жүйесі арқылы қазақ жерінің тұтастығын қорғап қалуға ат салысты.

Алашорданың белсенді қайраткері Ә.Ермеков 1920 жылы Кирревком (Қазақ

өлкесін басқару жөніндегі уақытша әскери-революциялық комитет) қатарына

өтіп, 1920 жылы 16 мамырда қазақ өлкесінің жағдайын және оның

шекарасын белгілеу жөнінде баяндама жасау үшін Москваға жөнелтілді.

1920 жылдың 17 тамызында В.И.Ленин төрағалық еткен Халық

Комиссарлары Кеңесінің мәжілісінде қазақ жерінің шекарасын белгілеу

жөнінде баяндама жасап, онда казактар мен орыс переселендерінің

қазақтардан тартып алған жерлерін ежелгі иелеріне қайтаруды көздеген жер

реформасын жүргізу және қазақ жерін оның отарлауға дейінгі шекарасы

шеңберінде белгілеуді талап етіп, тартып алынған қазақ жерінің басым

көпшілігі иелеріне қайтарылу қажеттілігі айтылды.

Алашорданың бағдарламасы қазақ халқының өмір сүруінің ғасырлар

бойы қалыптасқан әдістерін күрт, тез арада қиратпай, экономикалық,

әлеуметтік, тарихи ерекшеліктерін ескере отырып, қоғамды демократиялық

жолмен қайта құру бағдарламасы ретінде көптеген жылдар бойы іріктеліп,

қалыптасқан еді. Ұлттық қозғалыс идеологтарының бірі М.Дулатов сонау

1911 жылдың өзінде былай деп жазды: Бір халықтың тұрмысын түп-

тамырынан бұзып өзгертуі (көшпенділіктен, отаршылдыққа, отаршылдықтан

көшпенділікке шыққан секілді) оңай іс емес. Қауіпті дертке тәуіп қанша

керек болса, бұл мәселенің түйінін шешуге де сонша білім керек. Өлгенді

тірілту мүмкін болмаған секілді, бұл туралы өзгеріс қате пікірмен болса,

түзетуге болмайды [28, 285].

Ал, большевиктік бағдарлама сырттай қарағанда демократиялық

нысанда болғанмен, ол ұсынылып отырған өзгерістердің демократиялық,

ізгіліктің мәнін жойып қана қойған жоқ, орныққан қоғамдық қатынастарды

күрт қиратуға, жаппай жазалау шараларын жүргізуге алдын -ала20

бағдарланған болатын. Алашорда қайраткерлері сондықтан да

болшевизмді қабылдамай, Кеңес өкіметіне қарсы шықты. 1917 жылы Қазан

төңкерісін қалай қарсы алды деген сұрақ туындайды. Қазақ халқының

бірқатар қайраткерлері бұл жөнінде жасырмай жазды. А.Байтұрсынов қазақ

халқы Қазан төңкерісі идеяларына дайын болмағандығын айтқан болатын.

Оның пікірінше, қазақтар үшін 1917 жылғы ақпан революциясы қаншалықты

түсінікті болса, Қазан төңкерісі соншалықты түсініксіз болды. Егер
қазақтар

ақпан революциясын зор қуанышпен қарсы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.