Бақытжан Қаратаев – алғашқы заңгер, депутат және комиссар

Жоспар
Кіріспе

1 Бақытжан Қаратаев . алғашқы заңгер, депутат және комиссар
2 Патша өкіметінің жер саясатына қарсылық
3 Бақытжан Қаратаевтың 1907 жылы ІІ Думада сөйлеген сөзі
4 Қазан төңкерісі жылдарында
5 Қырғыз (қазақ) әскери.револю.циялық комитеті

1905 жылы түсірілген мына суретте қазақтың сол тұстағы және болашақтағы қайраткерлері бейнеленген. Бірінші қатар, ортада Бақытжан Қаратаев
ХІХ ғасырдың 80-жылдарының соңында қазақ даласында қоныс аударушыларға жер бөлу саясатының салдарынан қазақтар адам төзгісіз қиындықтарды бастан кешірді. Міне, осындай шиеленісулер отаршылыққа қарсы бағытталған ұлт-азаттық қозғалыстың туындауына әкеп соқтырды. Бұл қоғамдық қозғалыстардың басында сол замандағы көзі ашық, көкірегі ояу Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Халел Досмұхамедов, Мұхамеджан Сералин, Міржақып Дулатов, Мұстафа Шоқай, Ғұмар Қарашев сынды көптеген зиялының қатарында Бақытжан Қаратаев та бар еді.

Қаратаев Бақытжан Бейсәліұлы 1860 жылы Жайық өңірінің Қаратөбе ауданын¬дағы Ақбақай ауылында дүниеге келген. Ол Орынбор гимназиясын бітіргеннен кейін Санкт-Петербург университетінің заң факультетіне оқуға түседі. 1890 жылы оны ІІ дәрежелі алтын медальмен үздік бітіреді. Алған ма¬мандығы бойынша Петербургте, Кутаисиде және Орынборда бірнеше жыл тергеуші болып істейді. 1897 жылы туған жеріне қайта оралып, Оралда, Қаратөбеде, Жым-питыда адвокат болды. 1907 жылы ІІ Мем¬лекеттік Думаға Орал облысынан депутат болып қатысып, жер-су мәселесі бо-йынша қазақ халқының мүддесін қор¬ғап сөз сөй¬леген. 1907-1916 жылдары ағарту¬шылық жұмыстармен айналысып, «Қазақ¬стан» газетін, «Айқап» журналын шығаруға көмек¬теседі. 1918 жылы облыстық атқару коми¬те¬тінің мүшелігіне сайланды. Сол жылы нау¬рызда әскери үкімет бүлік ұйым¬дас¬тырып, облыстық кеңес мүшелерін (ішінде Қаратаев та бар) тұтқынға алды. 1919 жы¬лы 24 қаңтарда Чапаев дивизиясы босатып, кейін ол Орал облревкомының құрамында ұлттар коллегиясын басқарды. 1919 жылы 24 шілдеде Қаратаев Қазақ әскери ревко¬мының мүшелігіне тағайындалды. 1920 жы¬лы 4-12 қазанда Орынборда өткен Кеңес-тердің Бүкілқазақстандық І съезіне делегат болды. Мұнда қабылдаған Қазақ АССР-інің еңбекшілері құқығы туралы декларацияның жобасын дайындауға қатысқан. Қазақ АССР-інің заң комиссары болды. Кеңестердің ІІ Бүкілқазақстандық съезіне де делегат болып қатысты.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

Бақытжан Қаратаев – алғашқы заңгер, депутат және комиссар
0 1992

1905 жылы түсірілген мына суретте қазақтың сол тұстағы және болашақтағы
қайраткерлері бейнеленген. Бірінші қатар, ортада Бақытжан Қаратаев

ХІХ ғасырдың 80-жылдарының соңында қазақ даласында қоныс аударушыларға жер
бөлу саясатының салдарынан қазақтар адам төзгісіз қиындықтарды бастан
кешірді. Міне, осындай шиеленісулер отаршылыққа қарсы бағытталған ұлт-
азаттық қозғалыстың туындауына әкеп соқтырды. Бұл қоғамдық қозғалыстардың
басында сол замандағы көзі ашық, көкірегі ояу Ахмет Байтұрсынов, Әлихан
Бөкейханов, Халел Досмұхамедов, Мұхамеджан Сералин, Міржақып Дулатов,
Мұстафа Шоқай, Ғұмар Қарашев сынды көптеген зиялының қатарында Бақытжан
Қаратаев та бар еді.

Қаратаев Бақытжан Бейсәліұлы 1860 жылы Жайық өңірінің Қаратөбе ауданындағы
Ақбақай ауылында дүниеге келген. Ол Орынбор гимназиясын бітіргеннен кейін
Санкт-Петербург университетінің заң факультетіне оқуға түседі. 1890 жылы
оны ІІ дәрежелі алтын медальмен үздік бітіреді. Алған мамандығы бойынша
Петербургте, Кутаисиде және Орынборда бірнеше жыл тергеуші болып істейді.
1897 жылы туған жеріне қайта оралып, Оралда, Қаратөбеде, Жымпитыда адвокат
болды. 1907 жылы ІІ Мемлекеттік Думаға Орал облысынан депутат болып
қатысып, жер-су мәселесі бойынша қазақ халқының мүддесін қорғап сөз
сөйлеген. 1907-1916 жылдары ағартушылық жұмыстармен айналысып, Қазақстан
газетін, Айқап журналын шығаруға көмектеседі. 1918 жылы облыстық атқару
комитетінің мүшелігіне сайланды. Сол жылы наурызда әскери үкімет бүлік
ұйымдастырып, облыстық кеңес мүшелерін (ішінде Қаратаев та бар) тұтқынға
алды. 1919 жылы 24 қаңтарда Чапаев дивизиясы босатып, кейін ол Орал
облревкомының құрамында ұлттар коллегиясын басқарды. 1919 жылы 24 шілдеде
Қаратаев Қазақ әскери ревкомының мүшелігіне тағайындалды. 1920 жылы 4-12
қазанда Орынборда өткен Кеңестердің Бүкілқазақстандық І съезіне делегат
болды. Мұнда қабылдаған Қазақ АССР-інің еңбекшілері құқығы туралы
декларацияның жобасын дайындауға қатысқан. Қазақ АССР-інің заң комиссары
болды. Кеңестердің ІІ Бүкілқазақстандық съезіне де делегат болып қатысты.

Патша өкіметінің жер саясатына қарсылық

Қазақ даласына келіп қоныстанушылар саны күрт артып, құнарлы, шұрайлы
жерлерінен айырылып жатқан елдің жағдайы қыл ұшына келген еді. Осындай
дүрбелеңде ел жер сақтап қалу үшін не істерін білмей сабыла бастады.
Сөйтіп, ел тағдыры сынға түскен кезде ұлт зиялыларының көзқарастары қиыспай
екіге бөлінді.

Біріншісі — көшпенді өмір салтын доғарып, ел болып жиылып, қала салайық,
егін егіп, бау-бақша отырғызып, отырықшы салтқа көшейік, сонда шұрайлы
жерлерімізге өзіміз ие болып қаламыз, жақсы өмір сүріп кетеміз дейді.

Екіншісі — сан жылдар қалыптасқан шаруашылық, өмір салты – аяқастынан
өзгерте салатын нәрсе емес, ол – өздігінен қалыптасатын табиғи үрдіс, оны
өзгерткенмен, бәрібір күйреп қалады, ұзаққа бармайды, ақыр аяғында
башқұрттар құсап жерді мұжықтарға болмашы бағаға сатып, сып-сидан болып
шыға келеміз. Одан да көшпелісі көшпелі, отырықшысы отырықшы болып қала
берсін дейді.

Орал қаласында кадеттерді жақтаушылар өмір тәжірибесі мол Бақытжан
Қаратаевтың төңірегіне топтасты. Осы тарихи кезеңде қазақ саяси элитасының
арасында кадеттер партиясына қарай ойысушылықтың байқалуы патша өкіметіне
қарсы қуатты оппозициялық күшке айналған осы партияның қолдауына сүйеніп,
қазақ халқы мүддесін қорғаудан туындаған еді. Қазақ кадеттерінің
бағдарламасында қазақ жерін бүтіндей сол елдің меншігі етіп жариялайтын заң
қабылдау қажеттігі, ішкі Ресейден көшіп келіп қоныстану толқынын тежеу,
қазақ жұмысшыларына еркіндік, теңдік беру, олардың мүддесін қорғайтын
заңдар шығару, қазақ балалары үшін мектеп, медресе, университеттер ашу тағы
сол сияқты талап-тілектер айтылған.

Қазақ зиялылары патша өкіметінің қанаушылық саясатына қарсы ашық және батыл
түрде талаптарын қойып, қазақ елінің барлық мұң-мұқтажын баяндап газет
беттерінде мақалалар жазып, патшаға петициялар жолдай бастады. Соның бірі –
1905 жылдың жазында Торғай және Орал облыстары қазақтарының орталық билік
органдарына жолданған петиция. Қазақ жерін талан-таражға салуды тоқтату
мәселесін назарынан ешқашан тыс қалдырмаған Бақытжан Бисәліұлы бұл
петицияны дайындауға тікелей атсалысты және онда жер мәселесіне байланысты
мынандай талаптар қойылды:

– қазақ жерінде бұл күнге дейін қала салып алып, бейбіт өмір сүріп отырған
орыстар отыра берсін және олар алған жерге талабымыз жоқ. Бірақ қалған
жеріміз қырғыз-қазақ халқының өз пайдасына мәңгі ұрпақ мұрасы ретінде
ешкімнің ортағынсыз берілсін;

– мұнан былай орыс шаруаларына қазақ жерінен жер берілмесін және қазақ
жерінен қоныс аудару учаскелері мұнан былай ашылмасын;

– Далалық ереженің барлық 17 бабы негізсіз деп танылып, жойылсын;

– қырғыз-қазақ халқының қолына жер мәңгілік өзіңдікі деген құжат берілсін
(ҚР ОММ, 1202-қор, 1-тізбе, 37-іс, 123-бет).

Петербургке Б.Қаратаев бастап барған делегация петицияны тиісті орындарға
тапсырғаннан кейін генерал Ғ.Жәңгіровтің араласуымен ІІ Николай патшаның
қабылдауына рұқсат алып, оған өз талап-тілектерін де білдіреді. Осы жылы
Орал қаласында Қазақстанның бес облысының өкілдері қатысқан съезд болып
өтті. Оның делегаттарының қатарында Ә.Бөкейханов, Ж.Сейдалин, М.Дулатов,
Б.Сыртанов, Б.Қаратаев болды.

І Мемлекеттік Думаны шақыру туралы заң 1905 жылдың желтоқсан айында
патшаның екі манифесінің негізінде шықты. Үлкен атыс-тартыстың нәтижесінде
арнайы мәжілістің шешімі бойынша бұратана елдерден Думаға депутат сайлау
турасында шешім қабылданады. Алғашқы Дума таратылғаннан кейін 1907 жылдың
қаңтар-ақпан айларында ІІ Мемлекеттік Думаға депутаттар сайлау жүргізілді.
Қазақ халқынан депутаттыққа Орал облысынан Бақытжан Қаратаев, Ақмола
облысынан Шәймерден Қосшығұлов, Торғай облысынан Ахмет Бірімжанов, Семей
облысынан Темірғали Нұрекенов, Жетісу облысынан Мұхамеджан Тынышпаев,
Сырдария облысынан Тілеулі Алдабергенов, Астрахань губерниясынан Бақтыгерей
Құлманов сайланды. ІІ Мемлекеттік Думада өкіметтің жүргізіп отырған
аграрлық және отаршыл саясаты сынға алынады.

Бақытжан Қаратаевтың 1907 жылы ІІ Думада сөйлеген сөзі

Депутат мырзалар!

Қырғыз-қайсақ халқының атынан бұл мінбеден ешкім сөйлеген жоқ: соған
қарамастан, мемлекетіміздегі шиеленісіп отырған аграрлық мәселені
шаруаларды Далалық облыстар территориясына, Семей және Жетісу облыстарының
территориясына қоныс аудару арқылы шешкісі келетіндер бар. Әсіресе оң жақ
қатарда отырған ағайындарымыз аграрлық дағдарысты шаруаларды Орта Азияға
көшірту жолымен жоюға құштар. Олардың көзқарастарын Парламентке егіншілік
пен жерге орналастыру ісінің бас басқарушысы князь Васильчиков, сондай-ақ
Министрлер Кеңесінің төрағасы Столыпин таратып отыр. Алайда осы уақытқа
дейін Мемлекеттік Дума делегаттарының бірде-бірі дәл қазір азиялық облыстар
ішінде шаруаларды қоныстандыратын басы артық жер бар ма, басымызды қатыра-
қатыра шаруаларды қоныс аударуға тәуекел ете алатындай Далалық облыстардың
барлық бөліктері жаратылыстық-тарихи, шаруашылық-статистика, топырағы мен
ауа райы жағдайлары тұрғысынан зерттеліп болды ма деп сұраған жоқ, ол
туралы біле де қоймас. Жергілікті халықтың мүдделерімен есептеспей келген
қоныстандыру қалай дегенмен де әділетсіздік болып табылуға тиіс. Ол қашанда
күштінің әлсізді қанауы деп қабылданбақ. Сөз жоқ, қырғыздар, яғни қырғыз-
қайсақ деп аталатындар – әлі дамудың төменгі сатысында тұрған қауқарсыз
халық, сол себепті де олармен ортақ тіл табысуға болады және оларға зорлық
көрсетудің ешқандай жөні жоқ. Біз, қырғыз-қайсақтар, Россияда қатты ушығып
отырған аграрлық мәселе шұғыл шешім қабылдауды талап етенінін терең
түсінеміз. Біздің шаруа бауырларымыздың жерге мұқтаждығын жақсы сеземіз,
егер басы артық жеріміз болса, оларға біз ризашылығымызбен ығысып орын
беруге әзірміз. Ал мәселенің түйіні Далалық облыстар территориясының әлі
күнге дейін жаратылыстық-тарихи, шаруашылық-статистикалық тұрғыда жете
зерттелмегендігінде. Бүгін біздің жолдасымызға депутат Темеренков Азияда
ұшы-қиырсыз жер бар, шаруаларды сонда қоныс аудартып, осылайша жер
жетімсіздігін жоюға болады дегенді айтты. Шын мәнінде, белгілі ғалым
Щербина Далалық облыстардың солтүстік уездерін, атап айтқанда, Тоғай,
Ақмола және Семей облыстарының жері құнарлы уездерін ғана зерттеген, бірақ
Щербина олардың оңтүстігіндегі уездерін барлай алмады. Егер ауа райы мен
топырақ жағдайларының барлығы тұтастай зерттелген болса, онда Далалық
облыстардың оңтүстік уездерінде топырақ сорлы, құмды, кеуіп қалған сор дала
болғандықтан, басы артық жердің өте аз екені жайында ешқандай күмәнсіз
қорытынды жасаған болар едік. Осы кезге дейін бәрі қырғыздар көшіп-қонып
жүрді-міс деген түсінікпен келеді. Жоқ, мырзалар, қырғыздардың көшпелілері
де, отырықшылары да бар. Далалық облыстардың солтүстіктегі құнарлы
уездерін, міне, ондаған жылдардан бері отырықшы қырғыздар жайлап, егін егіп
келеді. Олардың кейбіреулері шымнан, енді біреулері кірпіштен, үшіншілері
қызыл кірпіштен үй салып алған, бір сөзбен айтқанда, олардың өз
тұрмыстарына сай тұрғын үй мен қора-қопсылары бар. Осынау отырықшы
қырғыздар үшін егін егу – тұрмыс түзеудің ең негізгі көзі, ал олар мал
өсірумен де айналысады десек, ол тұрмыс түзеудің қосымша көзі болып
табылады. Далалық облыстарға қоныс аудара отырып, іс жүзінде осы
қырғыздарды өздері мекендеген жақсы жерлерінен, жылы ұяларынан қуып шығумен
айналысуда.

Думаның төрағасы:

– Шешен мырза, он минут уақытыңыз бітті.

Қаратаев:

– Мырзалар, осыған дейін сіздердің ешқайсыларыңыз Далалық облыстарға қоныс
аудару жайы туралы ауыз ашқан жоқсыздар. Бәлкім, Мемлекеттік Дума дархандық
танытып, менің сөзімді ақырына дейін тыңдар. Мырзалар, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.