Екінші симфония («Богатырская»)

Екінші симфония Бородиннің симфониялық шығармаларының ең үздігі және тек қана орыс музыкасының емес, бүкіл әлемнің симфониялық музыкасының ұлы ескерткіштерінің бірі.
Симфонияны композитор 1869 – 1876 жылдары, «Князь Игорь» операсымен бірге, жазды. Сондықтан кейбір музыкалық материалдар алдымен опера үшін жазылып, кейін симфонияда қолданылды.
В. В. Стасовтың берген «Богатырская» атауы халықьа қалыптасып кетті. (Мусоргский оны «Славяндық қаһарманды» деп атаған).
Бородин баяу бөлімде орыс батырларының жиналысын, ал финалда – батырлар тойын суреттейді.
Осы суреттердің барлығы бір патрриоттық идеяға бағытталған. Отанға деген махаббат және батырлар қуатын мадақтау – шығарманың басты тақырыптары болып табылады.
Бірінші бөлім. Бұл бөлімде батырлық бейнелер ең толық көрінеді. Ол сонаталық allegro формасында жазылған. Негізгі партияның бастапқы тақырыбы аса ерекше. Ол бүкіл бірінші бөлімді дамытатын элемент.
Мұнда бірлен батырлық образ пайда болады. Ол – князь Игорьдің партиясында кездескен, және жалпы орыс халық әндерінде кеңінен кездесетін трихордтық әуендерді қамтиды. Ал әуеннің тербелген жүрісі бурлактардың «Эй, ухнем» әнін еске түсіреді. Бір сатының екі хроматикалық нұсқасы қатар тұрмаған болса да, көзге түседі. Мұндай еркшелік бөлінген хроматизм деп аталады. Ол орыс халық әндеріне сай.
Тақырып саз жағынан да өте өзгеше. Мұнда мажордың да, минордың да, фригиялық саздың да белгілері бар, ал негізгі саз – си- минор.
Қысқа байланыстырушы партия жанама партияға әкеледі. Бұл тақырып өзгеше: ойға шомдыратын, баяу, жарқын әуен. Кейбір жүрістері «Князь Игорьдің» хорларын еске түсіреді: прологтағы «Славаның» үшінші тақырыбын, Операның финалдық хорының соңын.
Жанама партия негізгі партияға қарама-қарсы қойылмайды. Операдағы негізгі кейіпкерлердің арасындағы қатынас мында да қайталанады – батырлық бейнені бекітеді. Кейін, даму бөліміне жеткізетін өткінші музыкалық құрылыс басталады. Қарама-қарсылықтың жоқтығынан даму бөлімінде екі партияның интонациялары үйлесіп, бір әуен құрады.
Даму бөлімі Бородинға сай эпикалық, сурет принциптері бойынша жазылған. Оның құрамында бірнеше бөлімше бар. Олар бірнеше тақырыпқа жазылады.
Ең бірінші тақырыптың интонациялары шағын кіріспеде естіледі. Эпизод жылдам темпте жүреді. Бірінші тақырыптың әуендері кейде негізгі түрде, кейне жанама тақырыппен үндескен түрінде естіледі.
Жаңа эпизод – лирикалық суреттеме: жанама партияның орындалуы. Даму тоқтамайды, сабырлы, бапты болады. Бұл шабуыл алдындағы дем алу сияқты. Одан кейін доминантаның орган пунктіндегі күштің өсуі репризаға әкеледі.
Репризаның басы – даму бөлімінің шарықтау шегі және қорытындысы. Батырлық бейненің құдіреті арта түседі.
Бірініші тақырып – анағұрлым қатты, ауыр орындалады (ритмнің ұлғаюы, fff, жаңа аспаптардың қосылуы). Репризада жанама партия одан да нәзік, ал соңғы тақырып жігерлірек болады.