Әкімшілік құқықтың пәнінен дәрістер
1лекция. Тақырыбы: Әкімшілік құқықтың пәні, әдісі, жүйесі, қайнар көздері.
Жоспары: 1. Әкімшілік құқықтың түсінігі, пәні, әдісі.
2. Әкімшілік құқықтың жүйесі.
3. Әкімшілік құқықтың құқық жүйесіндегі орны.
4. Әкімшілік құқықтың қайнар көздері.
2Лекция. Тақырыбы: Әкімшілік құқықтық нормалар, әкімшілік.құқықтық
қатынастар.
Жоспары: 1. Әкімшілік құқықтық нормалар ұғымы.
2. Әкімшілік құқықтық нормалардың түрлері.
3. Әкімшілік құқықтық.қатынастар: ұғымы, түрлері, құрылымы.
3 лекция. Тақырыбы: Әкімшілік құқықтың субъектілері.
Жоспары: 1. Әкімшілік құқықтың субъектілеріне жалпы сипаттама.
2. Азаматтар, азаматтығы жоқ адамдар, шетел азаматтарының
әкімшілік құқықтық мәртебелері.
3. Атқару билік органдарының әкімшілік құқықтық мәртебесі.
4. Мемлекеттік қызметшілер әкімшілік құқықтың субъектілері ретінде.
4 лекция. Тақырыбы: Әкімшілік жауапкершілік, әкімшілік құқық бұзушылық.
Жоспары: 1. Әкімшілік жауапкершілік ұғымы және оның негізгі белгілері.
2. Әкімшілік құқық бұзушылық.
3. Әкімшілік құқық бұзушылық құрамы.
5 лекция. Тақырыбы: Әкімшілік жазалар.
Жоспары: 1. Әкімшілік жаза ұғымы.
2. Әкімшілік жазалардың түрлері.
3. Әкімшілік жазаларды қолдану ережелері.
4. Әкімшілік жаза қолдану мерзімдері және әкімшілік жазаға тарту мерзімінің өтуі.
5. Әкімшілік теріс қылықтардың көптігі үшін әкімшілік жаза қолдану.
6 лекция. Тақырыбы: Әкімшілік іс жүргізу.
Жоспары: 1. Әкімшілік іс жүргізу ұғымы және оның принциптері.
2. Әкімшілік іс жүргізудің субъектілері.
3. әкімшілік іс жүргізуде азаматтар құқығына кепілдік беру.
4. Әкімшілік іс жүргізудің кезеңдері /сатылары/.
5. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша ісжүргізу.
7 лекция. Тақырыбы: Әкімшілік құқықтық режимдер.
Жоспары: 1. Әкімшілік құқықтық режимдер ұғымы, түрлері.
2. Төтенше жағдайдың құқықтық режимі.
3. Соғыс жағдайы режимі.
4. ҚР.ның мемлекеттік шекарасын күзету режимі.
8 лекция. Тақырыбы: Мемлекеттік басқарудағы заңдылық пен тәртіпті
қамтамасыз ету.
Жоспары: 1. Заңдылық пен тәртіптің ұғымы және оның мазмұны.
2. Заңдылықтың, тәртіптің қамтамасыз етілуін бақылау.
3. Заңдылық пен тәртіпті қамтамасыз етілуін қадағалау.
9 лекция. Тақырыбы: Қаржы мен несиені басқару.
Жоспары: 1. Қаржы несие қатынастарын реттейтін негізгі нормативті актілер.
2. Қаражат пен несие мекемелерін басқару органдары.
3. Салық ісін басқару.
4. Мемлекеттік бақылау және қадағалау органдары.
10 лекция. Тақырыбы: Ұлттық қауіпсіздікті басқару.
Жоспары: 1. Ұлттық қауіпсіздікті басқарудың құқықтық негіздері.
2. Ұлттық қауіпсіздік саласындағы басқару органдары.
3. Мемлекеттік шекара және оны қорғау.
1. Семинар сабағының тақырыбы: Әкімшілік құқықтың пәні, әдісі, жүйесі, қайнар
көздері.
1.Сабаќтыњ жоспары:
1. Әкімшілік құқықтың түсінігі, пәні, әдісі.
2. Әкімшілік құқықтың жүйесі.
3. Әкімшілік құқықтың құқық жүйесіндегі орны.
4. Әкімшілік құқықтың қайнар көздері.
2.Семинар сабағының тақырыбы: Әкімшілік құқықтық нормалар, әкімшілік.
ќұқықтық қатынастар.
1.Сабаќтыњ жоспары: 1. Әкімшілік құқықтық нормалар ұғымы.
2. Әкімшілік құқықтық нормалардың түрлері.
3. Әкімшілік құқықтық.қатынастар: ұғымы, түрлері, құрылымы.
3.Семинар сабағының тақырыбы: Әкімшілік құқықтың субъектілері.
1.Сабаќтыњ жоспары: 1. Әкімшілік құқықтың субъектілеріне жалпы сипаттама.
2. Азаматтар, азаматтығы жоқ адамдар, шетел азаматтарының
әкімшілік құқықтық мәртебелері.
3. Атқару билік органдарының әкімшілік құқықтық мәртебесі.
4. Мемлекеттік қызметшілер әкімшілік құқықтың субъектілері ретінде.
4.Семинар сабағының тақырыбы: Әкімшілік жауапкершілік, әкімшілік құқық
бұзушылық.
1.Сабаќтыњ жоспары: 1. Әкімшілік жауапкершілік ұғымы және оның негізгі белгілері.
2. Әкімшілік құқық бұзушылық.
3. Әкімшілік құқық бұзушылық құрамы.
6. Семинар сабағының тақырыбы: Әкімшілік іс жүргізу.
1.Сабаќтыњ жоспары:
1. Әкімшілік іс жүргізу ұғымы және оның принциптері.
2. Әкімшілік іс жүргізудің субъектілері.
3. Єкімшілік іс жүргізуде азаматтар құқығына кепілдік беру.
4. Әкімшілік іс жүргізудің кезеңдері /сатылары/.
5. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша ісжүргізу
7. Семинар сабағының тақырыбы: Әкімшілік құқықтық режимдер.
1.Сабаќтыњ жоспары:
1. Әкімшілік құқықтық режимдер ұғымы, түрлері.
2. Төтенше жағдайдың құқықтық режимі.
3. Соғыс жағдайы режимі.
4. ҚР.ның мемлекеттік шекарасын күзету режимі
8.Семинар сабағының тақырыбы: Мемлекеттік басқарудағы заңдылық пен тәртіпті қамтамасыз ету.
1.Сабаќтыњ жоспары:
1. Заңдылық пен тәртіптің ұғымы және оның мазмұны.
2. Заңдылықтың, тәртіптің қамтамасыз етілуін бақылау.
3. Заңдылық пен тәртіпті қамтамасыз етілуін қадағалау
9. Семинар сабағының тақырыбы: Қаржы мен несиені басқару.
1.Сабаќтыњ жоспары:
1. Қаржы несие қатынастарын реттейтін негізгі нормативті
актілер.
2. Қаражат пен несие мекемелерін басқару органдары.
3. Салық ісін басқару.
4. Мемлекеттік бақылау және қадағалау органдары.
10. Семинар сабағының тақырыбы: Ұлттық қауіпсіздікті басқару.
1.Сабаќтыњ жоспары: 1. Ұлттық қауіпсіздікті басқарудың құқықтық негіздері.
2. Ұлттық қауіпсіздік саласындағы басқару органдары.
3. Мемлекеттік шекара және оны қорғау.
Жоспары: 1. Әкімшілік құқықтың түсінігі, пәні, әдісі.
2. Әкімшілік құқықтың жүйесі.
3. Әкімшілік құқықтың құқық жүйесіндегі орны.
4. Әкімшілік құқықтың қайнар көздері.
2Лекция. Тақырыбы: Әкімшілік құқықтық нормалар, әкімшілік.құқықтық
қатынастар.
Жоспары: 1. Әкімшілік құқықтық нормалар ұғымы.
2. Әкімшілік құқықтық нормалардың түрлері.
3. Әкімшілік құқықтық.қатынастар: ұғымы, түрлері, құрылымы.
3 лекция. Тақырыбы: Әкімшілік құқықтың субъектілері.
Жоспары: 1. Әкімшілік құқықтың субъектілеріне жалпы сипаттама.
2. Азаматтар, азаматтығы жоқ адамдар, шетел азаматтарының
әкімшілік құқықтық мәртебелері.
3. Атқару билік органдарының әкімшілік құқықтық мәртебесі.
4. Мемлекеттік қызметшілер әкімшілік құқықтың субъектілері ретінде.
4 лекция. Тақырыбы: Әкімшілік жауапкершілік, әкімшілік құқық бұзушылық.
Жоспары: 1. Әкімшілік жауапкершілік ұғымы және оның негізгі белгілері.
2. Әкімшілік құқық бұзушылық.
3. Әкімшілік құқық бұзушылық құрамы.
5 лекция. Тақырыбы: Әкімшілік жазалар.
Жоспары: 1. Әкімшілік жаза ұғымы.
2. Әкімшілік жазалардың түрлері.
3. Әкімшілік жазаларды қолдану ережелері.
4. Әкімшілік жаза қолдану мерзімдері және әкімшілік жазаға тарту мерзімінің өтуі.
5. Әкімшілік теріс қылықтардың көптігі үшін әкімшілік жаза қолдану.
6 лекция. Тақырыбы: Әкімшілік іс жүргізу.
Жоспары: 1. Әкімшілік іс жүргізу ұғымы және оның принциптері.
2. Әкімшілік іс жүргізудің субъектілері.
3. әкімшілік іс жүргізуде азаматтар құқығына кепілдік беру.
4. Әкімшілік іс жүргізудің кезеңдері /сатылары/.
5. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша ісжүргізу.
7 лекция. Тақырыбы: Әкімшілік құқықтық режимдер.
Жоспары: 1. Әкімшілік құқықтық режимдер ұғымы, түрлері.
2. Төтенше жағдайдың құқықтық режимі.
3. Соғыс жағдайы режимі.
4. ҚР.ның мемлекеттік шекарасын күзету режимі.
8 лекция. Тақырыбы: Мемлекеттік басқарудағы заңдылық пен тәртіпті
қамтамасыз ету.
Жоспары: 1. Заңдылық пен тәртіптің ұғымы және оның мазмұны.
2. Заңдылықтың, тәртіптің қамтамасыз етілуін бақылау.
3. Заңдылық пен тәртіпті қамтамасыз етілуін қадағалау.
9 лекция. Тақырыбы: Қаржы мен несиені басқару.
Жоспары: 1. Қаржы несие қатынастарын реттейтін негізгі нормативті актілер.
2. Қаражат пен несие мекемелерін басқару органдары.
3. Салық ісін басқару.
4. Мемлекеттік бақылау және қадағалау органдары.
10 лекция. Тақырыбы: Ұлттық қауіпсіздікті басқару.
Жоспары: 1. Ұлттық қауіпсіздікті басқарудың құқықтық негіздері.
2. Ұлттық қауіпсіздік саласындағы басқару органдары.
3. Мемлекеттік шекара және оны қорғау.
1. Семинар сабағының тақырыбы: Әкімшілік құқықтың пәні, әдісі, жүйесі, қайнар
көздері.
1.Сабаќтыњ жоспары:
1. Әкімшілік құқықтың түсінігі, пәні, әдісі.
2. Әкімшілік құқықтың жүйесі.
3. Әкімшілік құқықтың құқық жүйесіндегі орны.
4. Әкімшілік құқықтың қайнар көздері.
2.Семинар сабағының тақырыбы: Әкімшілік құқықтық нормалар, әкімшілік.
ќұқықтық қатынастар.
1.Сабаќтыњ жоспары: 1. Әкімшілік құқықтық нормалар ұғымы.
2. Әкімшілік құқықтық нормалардың түрлері.
3. Әкімшілік құқықтық.қатынастар: ұғымы, түрлері, құрылымы.
3.Семинар сабағының тақырыбы: Әкімшілік құқықтың субъектілері.
1.Сабаќтыњ жоспары: 1. Әкімшілік құқықтың субъектілеріне жалпы сипаттама.
2. Азаматтар, азаматтығы жоқ адамдар, шетел азаматтарының
әкімшілік құқықтық мәртебелері.
3. Атқару билік органдарының әкімшілік құқықтық мәртебесі.
4. Мемлекеттік қызметшілер әкімшілік құқықтың субъектілері ретінде.
4.Семинар сабағының тақырыбы: Әкімшілік жауапкершілік, әкімшілік құқық
бұзушылық.
1.Сабаќтыњ жоспары: 1. Әкімшілік жауапкершілік ұғымы және оның негізгі белгілері.
2. Әкімшілік құқық бұзушылық.
3. Әкімшілік құқық бұзушылық құрамы.
6. Семинар сабағының тақырыбы: Әкімшілік іс жүргізу.
1.Сабаќтыњ жоспары:
1. Әкімшілік іс жүргізу ұғымы және оның принциптері.
2. Әкімшілік іс жүргізудің субъектілері.
3. Єкімшілік іс жүргізуде азаматтар құқығына кепілдік беру.
4. Әкімшілік іс жүргізудің кезеңдері /сатылары/.
5. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша ісжүргізу
7. Семинар сабағының тақырыбы: Әкімшілік құқықтық режимдер.
1.Сабаќтыњ жоспары:
1. Әкімшілік құқықтық режимдер ұғымы, түрлері.
2. Төтенше жағдайдың құқықтық режимі.
3. Соғыс жағдайы режимі.
4. ҚР.ның мемлекеттік шекарасын күзету режимі
8.Семинар сабағының тақырыбы: Мемлекеттік басқарудағы заңдылық пен тәртіпті қамтамасыз ету.
1.Сабаќтыњ жоспары:
1. Заңдылық пен тәртіптің ұғымы және оның мазмұны.
2. Заңдылықтың, тәртіптің қамтамасыз етілуін бақылау.
3. Заңдылық пен тәртіпті қамтамасыз етілуін қадағалау
9. Семинар сабағының тақырыбы: Қаржы мен несиені басқару.
1.Сабаќтыњ жоспары:
1. Қаржы несие қатынастарын реттейтін негізгі нормативті
актілер.
2. Қаражат пен несие мекемелерін басқару органдары.
3. Салық ісін басқару.
4. Мемлекеттік бақылау және қадағалау органдары.
10. Семинар сабағының тақырыбы: Ұлттық қауіпсіздікті басқару.
1.Сабаќтыњ жоспары: 1. Ұлттық қауіпсіздікті басқарудың құқықтық негіздері.
2. Ұлттық қауіпсіздік саласындағы басқару органдары.
3. Мемлекеттік шекара және оны қорғау.
Лекция мәтіні (қысқаша): Құқықтың қай саласы болмасын оның пәні туралы мәселе оқулық пән ретінде, ғылым саласы ретінде қызықты да, күрделі. Көптеген ғалымдардың ой-пікірлері бойынша әкімшілік құқық мемлекеттік басқаруды жүргізу процессінде жинақталған қоғамдық қатынастарды реттейді. Әкімшілік құқықтың реттеу пәнін құрайтын қоғамдық қатынастар, мемлекеттік әрекеттердің түрінен оның ішінде мемлекеттік басқару әрекетінде шектелген. «Админстрация» термині латынның
«administratio» әкімшілік әрекет, басқару дегенді білдіреді. «Әкімшілік» сөзі бірнеше мағанада қолданылады. Мысалы, мекеме және кәсіпорын сяиқты. Әкімшілік құқық пәні басқару сипатындағы қоғамдық қатынастарды түсіндіреді. Демек «админстрация» яғни, әкімшілік басқару жөніндегі әрекет болса, онда «Әкімшілік құқық» осы әкімшілік әрекетті жүргізу процессінде жинақталатын қоғамдық қатынастарды реттейді. Демек, әкімшілік құқық мемлекеттік басқару аясындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін сала болып табылады.
Әкімшілік құқық мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру мен жүзеге асыруды қалыптастыру шеңберіндегі қоғамдық қатынастардың осы саласын зерттейді.
Басқару дегеніміз – адамдар ұжымының біріккен қызметіне жекетекшілік ету, оны бағыттап, ұйымдастыру. Сондықтан да әкімшілік құқықтың басқаша атауы басқару немесе басқару құқығы.
Әкімшілік құқық мемлекеттің әлеуметтік-мәдени және әкімшілік құрылысын басқару бойынша атқару – орындаушылық қызметі аясындағы қоғамдық қатынастардың кең шеңберін реттейді. Осы қоғамдық қатынастарға, ең алдымен ұйымдастырудың маңызы зор. Осы қоғамдық қатынастардың маңызды ерекшелігі мынада: оның қатысушыларының біреуі билік функцияларына ие болса, ал екіншілері оларға бағынып, олардың заңды талаптарын орындауға міндетті. Сондықтан бұл қатынастардың қатысушысы заңдылық тұрғыдан тең емес жағдайда, әкімшілік құқығының нормаларын реттелетін қоғамдық қатынастар билік пен бағыныштылардың қарым қатынасы болып табылады.
Әкімшілік құқықтың пәні - әкімшілік құқық нормаларымен реттелінетін мемлекеттік басқару аясындағы қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Басқару қатынастарын былай жіктейміз: субъектівтілік белгісі бойынша, аумақтық-мемлекеттік құрылысты ескере отырып, ықпал ету мақсаттарына қарай.
Субъектілік белгісі бойынша-атқарушы биліктің бірінің біріне бағынысты субъектілерінің арасындағы (тік қатынастар), біріне бірі бағынысты емес атқарушы билік субъектілерінің арасындағы (көлбеу қатынастар), атқарушы билік субъектілері мен жергілікті өзін-өзі басқарудың атқарушы органдарының арасындағы, атқарушы билік субъектілері мен қоғамдық бірлестіктер арасындағы, атқарушы билік субъектілері мен азаматтар арасындағы қатынастарды реттейді.
Аумақтық- мемлекеттік құрылысты ескере отырып республикалық атқарушы биліктің орталық органдары мен жергілікті атқарушы билік органдарының арасындағы, жергілікті атқарушы билік органдарының (екі облыс әкімияттарының) арасындағы, әр түрлі деңгейдегі жергілікті атқарушы билік органдарының (ауылдық, аудандық, облыстық әкімдер мен әкімияттар арасындағы қатынастарды реттейді.
Ықпал ету мақсаттарына қарай ішкі, ішкі ұйымдастыру, ішкі жүйелік, сыртқы (ықпал жүйеден тысқары жүзеге асырылады) қатынастарды реттейді.
Әкімшілік құқықтың әдісі – жолдардың, тәсілдердің жиынтығы, солар арқылы басқару қатынастары реттелінеді. Әкімшілік құқықтық әдістердің түрлері:
Диспозитивтік – ықпал ету субъектілеріне өзара қатынастарын заңмен белгіленген шеңберде реттеуге мүмкіндік беретін ықпал ету тәсілі.
Императивтік – құқықтық нұсқамалардан бұлтаруды болғызбайтын ықпал ету тәсілі.
«administratio» әкімшілік әрекет, басқару дегенді білдіреді. «Әкімшілік» сөзі бірнеше мағанада қолданылады. Мысалы, мекеме және кәсіпорын сяиқты. Әкімшілік құқық пәні басқару сипатындағы қоғамдық қатынастарды түсіндіреді. Демек «админстрация» яғни, әкімшілік басқару жөніндегі әрекет болса, онда «Әкімшілік құқық» осы әкімшілік әрекетті жүргізу процессінде жинақталатын қоғамдық қатынастарды реттейді. Демек, әкімшілік құқық мемлекеттік басқару аясындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін сала болып табылады.
Әкімшілік құқық мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру мен жүзеге асыруды қалыптастыру шеңберіндегі қоғамдық қатынастардың осы саласын зерттейді.
Басқару дегеніміз – адамдар ұжымының біріккен қызметіне жекетекшілік ету, оны бағыттап, ұйымдастыру. Сондықтан да әкімшілік құқықтың басқаша атауы басқару немесе басқару құқығы.
Әкімшілік құқық мемлекеттің әлеуметтік-мәдени және әкімшілік құрылысын басқару бойынша атқару – орындаушылық қызметі аясындағы қоғамдық қатынастардың кең шеңберін реттейді. Осы қоғамдық қатынастарға, ең алдымен ұйымдастырудың маңызы зор. Осы қоғамдық қатынастардың маңызды ерекшелігі мынада: оның қатысушыларының біреуі билік функцияларына ие болса, ал екіншілері оларға бағынып, олардың заңды талаптарын орындауға міндетті. Сондықтан бұл қатынастардың қатысушысы заңдылық тұрғыдан тең емес жағдайда, әкімшілік құқығының нормаларын реттелетін қоғамдық қатынастар билік пен бағыныштылардың қарым қатынасы болып табылады.
Әкімшілік құқықтың пәні - әкімшілік құқық нормаларымен реттелінетін мемлекеттік басқару аясындағы қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Басқару қатынастарын былай жіктейміз: субъектівтілік белгісі бойынша, аумақтық-мемлекеттік құрылысты ескере отырып, ықпал ету мақсаттарына қарай.
Субъектілік белгісі бойынша-атқарушы биліктің бірінің біріне бағынысты субъектілерінің арасындағы (тік қатынастар), біріне бірі бағынысты емес атқарушы билік субъектілерінің арасындағы (көлбеу қатынастар), атқарушы билік субъектілері мен жергілікті өзін-өзі басқарудың атқарушы органдарының арасындағы, атқарушы билік субъектілері мен қоғамдық бірлестіктер арасындағы, атқарушы билік субъектілері мен азаматтар арасындағы қатынастарды реттейді.
Аумақтық- мемлекеттік құрылысты ескере отырып республикалық атқарушы биліктің орталық органдары мен жергілікті атқарушы билік органдарының арасындағы, жергілікті атқарушы билік органдарының (екі облыс әкімияттарының) арасындағы, әр түрлі деңгейдегі жергілікті атқарушы билік органдарының (ауылдық, аудандық, облыстық әкімдер мен әкімияттар арасындағы қатынастарды реттейді.
Ықпал ету мақсаттарына қарай ішкі, ішкі ұйымдастыру, ішкі жүйелік, сыртқы (ықпал жүйеден тысқары жүзеге асырылады) қатынастарды реттейді.
Әкімшілік құқықтың әдісі – жолдардың, тәсілдердің жиынтығы, солар арқылы басқару қатынастары реттелінеді. Әкімшілік құқықтық әдістердің түрлері:
Диспозитивтік – ықпал ету субъектілеріне өзара қатынастарын заңмен белгіленген шеңберде реттеуге мүмкіндік беретін ықпал ету тәсілі.
Императивтік – құқықтық нұсқамалардан бұлтаруды болғызбайтын ықпал ету тәсілі.
1. А.Таранов ҚР Әкімшілік құқығы Академиялық курс 2003ж.
2. Е.Баянов. Әкімшілік құқық бойынша анықтамалар /схемалар/ А.,2003.
3. Д.Н.Бахрах. Әкімшілік құқық. Жалпы бөлім, М., 2000ж.
4. Бекіш Сейдешұлы. Әкімшілік құқық дәрістемесі А., 2003.
2. Е.Баянов. Әкімшілік құқық бойынша анықтамалар /схемалар/ А.,2003.
3. Д.Н.Бахрах. Әкімшілік құқық. Жалпы бөлім, М., 2000ж.
4. Бекіш Сейдешұлы. Әкімшілік құқық дәрістемесі А., 2003.
15. ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1лекция. Тақырыбы: Әкімшілік құқықтың пәні, әдісі, жүйесі, қайнар көздері.
Жоспары: 1. Әкімшілік құқықтың түсінігі, пәні, әдісі.
2. Әкімшілік құқықтың жүйесі.
3. Әкімшілік құқықтың құқық
жүйесіндегі орны.
4. Әкімшілік құқықтың қайнар көздері.
Лекция мақсаты: Студенттерге Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық
пәнін зерттеп,
меңгерту.
Лекция мәтіні (қысқаша): Құқықтың қай саласы болмасын оның пәні туралы
мәселе оқулық пән ретінде, ғылым саласы ретінде қызықты да, күрделі.
Көптеген ғалымдардың ой-пікірлері бойынша әкімшілік құқық мемлекеттік
басқаруды жүргізу процессінде жинақталған қоғамдық қатынастарды реттейді.
Әкімшілік құқықтың реттеу пәнін құрайтын қоғамдық қатынастар, мемлекеттік
әрекеттердің түрінен оның ішінде мемлекеттік басқару әрекетінде шектелген.
Админстрация термині латынның
administratio әкімшілік әрекет, басқару дегенді білдіреді. Әкімшілік
сөзі бірнеше мағанада қолданылады. Мысалы, мекеме және кәсіпорын сяиқты.
Әкімшілік құқық пәні басқару сипатындағы қоғамдық қатынастарды түсіндіреді.
Демек админстрация яғни, әкімшілік басқару жөніндегі әрекет болса, онда
Әкімшілік құқық осы әкімшілік әрекетті жүргізу процессінде жинақталатын
қоғамдық қатынастарды реттейді. Демек, әкімшілік құқық мемлекеттік басқару
аясындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін сала болып табылады.
Әкімшілік құқық мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру мен жүзеге асыруды
қалыптастыру шеңберіндегі қоғамдық қатынастардың осы саласын зерттейді.
Басқару дегеніміз – адамдар ұжымының біріккен қызметіне жекетекшілік
ету, оны бағыттап, ұйымдастыру. Сондықтан да әкімшілік құқықтың басқаша
атауы басқару немесе басқару құқығы.
Әкімшілік құқық мемлекеттің әлеуметтік-мәдени және әкімшілік құрылысын
басқару бойынша атқару – орындаушылық қызметі аясындағы қоғамдық
қатынастардың кең шеңберін реттейді. Осы қоғамдық қатынастарға, ең алдымен
ұйымдастырудың маңызы зор. Осы қоғамдық қатынастардың маңызды ерекшелігі
мынада: оның қатысушыларының біреуі билік функцияларына ие болса, ал
екіншілері оларға бағынып, олардың заңды талаптарын орындауға міндетті.
Сондықтан бұл қатынастардың қатысушысы заңдылық тұрғыдан тең емес жағдайда,
әкімшілік құқығының нормаларын реттелетін қоғамдық қатынастар билік пен
бағыныштылардың қарым қатынасы болып табылады.
Әкімшілік құқықтың пәні - әкімшілік құқық нормаларымен реттелінетін
мемлекеттік басқару аясындағы қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Басқару
қатынастарын былай жіктейміз: субъектівтілік белгісі бойынша, аумақтық-
мемлекеттік құрылысты ескере отырып, ықпал ету мақсаттарына қарай.
Субъектілік белгісі бойынша-атқарушы биліктің бірінің біріне бағынысты
субъектілерінің арасындағы (тік қатынастар), біріне бірі бағынысты емес
атқарушы билік субъектілерінің арасындағы (көлбеу қатынастар), атқарушы
билік субъектілері мен жергілікті өзін-өзі басқарудың атқарушы органдарының
арасындағы, атқарушы билік субъектілері мен қоғамдық бірлестіктер
арасындағы, атқарушы билік субъектілері мен азаматтар арасындағы
қатынастарды реттейді.
Аумақтық- мемлекеттік құрылысты ескере отырып республикалық атқарушы
биліктің орталық органдары мен жергілікті атқарушы билік органдарының
арасындағы, жергілікті атқарушы билік органдарының (екі облыс
әкімияттарының) арасындағы, әр түрлі деңгейдегі жергілікті атқарушы билік
органдарының (ауылдық, аудандық, облыстық әкімдер мен әкімияттар арасындағы
қатынастарды реттейді.
Ықпал ету мақсаттарына қарай ішкі, ішкі ұйымдастыру, ішкі жүйелік,
сыртқы (ықпал жүйеден тысқары жүзеге асырылады) қатынастарды реттейді.
Әкімшілік құқықтың әдісі – жолдардың, тәсілдердің жиынтығы,
солар арқылы басқару қатынастары реттелінеді. Әкімшілік құқықтық әдістердің
түрлері:
Диспозитивтік – ықпал ету субъектілеріне өзара қатынастарын заңмен
белгіленген шеңберде реттеуге мүмкіндік беретін ықпал ету тәсілі.
Императивтік – құқықтық нұсқамалардан бұлтаруды болғызбайтын ықпал ету
тәсілі.
Көтермелеу – мінез-құлықтың белгілі бір түрі үшін көтермелеуге уәде
беру жолымен белсенді мінез-құлықты ынталандыратын ықпал ету тәсілі.
Ұсыныс жасау – басқару субъектілеріне қолданылып жүрген заң тұрғысынан
мінез-құлықтың ең пайдалы түрін ұсынатын ықпал ету тәсілі.
Әкімшілік құқықтың жүйесі - өзара байланысты әкімшілік-құқықтың
институттар мен нормалардың жиынтығы.
Әкімшілік құқықтық институт – басқару қатынастарының сапалық жағынан
біркелкі тобын реттейтін біршама бөлектенген әкімшілік-құқықтық
нормалардың жиынтығы. Әкімшілік құқықтық институт екі бөлімнен тұрады.
Негізгі бөлім және ерекше бөлім институттарынан. Негізгі бөлім
институттарына мыналар жатады:
- Әкімшілік құқықтық нормалар мен қатынастарды реттеуші нормалардан;
- Азаматтардың әкімшілік-құқықтық мәртебесінің;
- Мемлекеттік қызметтің;
- Атқарушы билік органдары мен басқарудың өзге де субъектілері
мәртебесінің;
- Мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз етудің;
- Әкімшілік жауаптылықтың;
- Әкімшілік іс жүргізуден тұрады.
Ерекше бөлім институтарына:
- Салааралық басқарудың;
- Экономика аясындағы басқарудың;
- Әкімшілік – саяси аядағы басқарудың;
- Әлеуметтік-мәдениет аясындағы басқарудан тұрады.
Әкімшілік құқықтың заңдық қайнар көздері – бұл әкімшілік-құқықтың
нормалар көрінісінің сыртқы нақты нысандары.
Әкімшілік құқықтың заңдық қайнар көздерінің түрлері :
- Әкімшілік шарт – нормативтік мазмұны бар әкімшілік құқықтың
нормалары қаралған құқық шығарушы субъектілердің арасындағы екі
немесе көп жақты келісімі.
- Әкімшілік прецедент - нақты заңдық іс бойынша шешім, ол
келешекте пайда болатын барлық ұқсас істер үшін міндетті болады.
- Құқықтық әдет-ғұрып – тарихи қалыптасқан және дағдыға айналған
мемлекеттің санкция берген мінез-құлық ережесі.
- Әкімшілік-құқықтық доктрина - әкімшілік-құқықтық мәселелер
жөніндегі ғылыми еңбектер, солардың негізінде әкімшілік-құқықтық
нормалар жасалады және нақты шешімдер қабылданады.
Нормативтік-құқықтық акт – құқық шығарушы құзыретті субъектілер
қабылдаған және әкімшілік құқықтың нормалары қаралған заңдық акт.
Нормативті актілерді негізгі және туынды түрлерге бөлу. Нормативті
актілердің негізгі түрлеріне мыналар жатады:
1. ҚР Конституция, конституциялық заңдар, кодекстер, заңдар;
2. ҚР Президенттің заң күші бар жарлықтары;
3. Парламент пен оның палаталарының нормативтік қаулылары;
4. ҚР Үкіметінің нормативтік қаулылары;
5. Конституциялық Кеңестің, Жоғарғы соттың, Орталық сайлау
комиссиясының нормативтік қаулылары;
6. ҚР миистрлерінің және орталық мемлекеттік органдардың басқа
басшыларының нормативтік бұйрықтары;
7. Мемлекеттік комитеттердің нормативтік қаулылары, басқа да орталық
мемлекеттік органдардың нормативтік қаулылары;
8. Маслихаттар мен әкімдердің нормативтік құқықтық актілері.
Номативтік актілердің туынды түрлеріне:
1) Регламент, 2)Ереже, 3) Қағида, 4) Нұсқаулық.
Бақылау сұрақтары:
1. Әкімшілік құқықтың ұғымы.
2. Әкімшілік құқықтың әлісі, функциялары.
3. Әкімшілік құқықтың жүйесі.
4. Әкімшілік құқықтың қайнар көздері.
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Әкімшілік құқықтың реттейтін қоғамдық қатынастары.
2. Әкімшілік құқықтың әдісі, функциялары, принциптері.
3. Әкімшілік құқық ғылымының маңызды проблемалары.
Қажетті әдебиеттер:
1. А.Таранов ҚР Әкімшілік құқығы Академиялық курс 2003ж.
2. Е.Баянов. Әкімшілік құқық бойынша анықтамалар схемалар А.,2003.
3. Д.Н.Бахрах. Әкімшілік құқық. Жалпы бөлім, М., 2000ж.
4. Бекіш Сейдешұлы. Әкімшілік құқық дәрістемесі А., 2003.
2Лекция. Тақырыбы: Әкімшілік құқықтық нормалар, әкімшілік-құқықтық
қатынастар.
Жоспары: 1. Әкімшілік құқықтық нормалар ұғымы.
2. Әкімшілік құқықтық нормалардың түрлері.
3. Әкімшілік құқықтық-қатынастар: ұғымы, түрлері,
құрылымы.
Лекция мақсаты: Студенттерге Қазақстан Республикасының әкімшілік құқықтық
нормалар, әкімшілік-құқықтық қатынастарды
зерттеп, меңгерту.
Лекция мәтіні (қысқаша): Әкімшілік құқықтық нормалардың ұғымы мен
ерекшеліктері.
Әкімшілік құқық құқықтың басқа салалары сияқты заң нормаларынан
тұрады. Әкімшілік норма ұғымын мына мазмұнда қолдануға болады:
1) заңдастырылған ережелер негізінде басқару;
2) ережелерде белгіленген жария мүдделер үшін басқару.
Әкімшілік құқық нормалары атқарушылық билікті жүзеге асырудың күрделі
процесстерімен байланыста болады. Биліктің шоғырланған сипаты билік пен
бағыныштылық арасындағы қатынастан көрініс табады. ҚР Конституциясын сәйкес
биліктің бірден бір көзі халық болып табылады, ол билікті тікелей өз
өкілдері немесе арнайы құрылған органдар арқылы жүзеге асырады.
Әкімшілік құқықтық нормасы – мемлекеттік басқару аясындағы
қатынастарды, сондай-ақ мемлекеттік қызметті жүзеге асыру процесінде пайда
болатын басқару сипаты бар қатынастарды реттейтін Қазақстан құқығының
нормасы. Әкімшілік құқық нормасының белгілері:
- Заңдық нормалардың бір түрі;
- Мемлекеттік – билік сипаты бар;
- өкілетті субъектілер қабылдайды;
- формалды белгіленгендігі;
- құрылымдық құрылуы;
- жалпы міндетті болуы;
- мемлекеттік басқару аясындағы (атқарушы билік механизмінің қызмет
атқару аясындағы) қатынастарды және өзге де аялардағы басқару
сипаты бар қатынастарды реттейді;
- мемлекеттік мәжбүрлеумен қамтамасыз етіледі.
Әкімшілік құқықтық нормалардың құрылымы мыналар:
- Диспозиция – тиісті мінез- құлықтың ережесі бар норманың бөлігі,
әкімшілік құқық субъектілері соны қолдануы керек.
- Гипотеза – нақты шарттарды көрсететін норманың бөлігі, солар
болғанда норма әрекет етеді.
- Санкция – диспозицияны бұзғанның нәтижесінде пайда болатын жағымсыз
салдарларды көрсететін нормалардың бөлігі.
Әкімшілік құқық нормаларының түрлері:
1. Реттейтін пәні бойынша-материялдық, процессуалдық болып бөлінеді;
2. Құқықтық функциялары бойынша – реттейтін, қорғайтын болып
бөлінеді;
3. Нұсқаманың мазмұны бойынша – міндеттейтін, тиым салатын, уәкілдік
ететін болып бөлінеді.
4. Кеңістікте қолданылуы бойынша – республикалық, аймақтық, әкімшілік
аумақтық бөліністік болып бөлінеді.
5. Тұлғалар тобы бойынша – жалпы күші бар, арнайы болып бөлінеді.
Әкімшілік-құқықтық қатынастардың ұғымы және негізгі белгілері.
Әкімшілік-құқықтық – бұл әкімшілік құқық нормаларының негізінде пайда
болатын басқару қатынастыры, олардың қатысушыларының субъективтік құқықтары
мен заңдық міндеттері болады. Әкімшілік-құқықтық қатынастардың элементтері
субъект, объект, заңды айғақ болып бөлінеді Әкімшілік құқықтық қатынастың
субъектісіне жеке және заңды тұлғалар, мемлекет, әкімшілік аумақтық
бөліністер жатады. Әкімшілік құқықтық қатынастың объектісіне материалдық
игіліктер жатады. Әкімшілік құқықтық қатынастың заңды айғақтары оқиға және
әрекеттерден тұрады. Оқиға адам еркінен тыс құбыластар. Оларға жер
сілкінісі, дауыл, табиғи аппаттары жатады. Әрекет адамның өз әрекетімен
жасаған іс-қимылдары. Әкімшілік құқықтық қатынастардың түрлері. Мазмұны
бойынша – материялдық, процессуалдық болып бөлінеді; Құқықтық фунциялары
бойынша – реттейтін, қорғайтын болып бөлінеді; Қорғау тәсілі бойынша -
әкімшілік тәртіппен және сот тәртібімен қорғалатын болып бөлінеді.
Бақылау сұрақтары:
1. Әкімшілік құқықтық нормалардың ұғымы мен ерекшеліктері.
2. Әкімшілік құқықтық нормалардың құрылымы мен түрлері.
3. Әкімшілік құқықтық қатынастардың ұғымы және негізгі белгілері.
4. Әкімшілік құқықтық қатынастардың түрлері.
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Әкімшілік құқықтық нормаларды жүзеге асырудың тәсілдері.
Қажетті әдебиеттер:
1. А. Таранов ҚР Әкімшілік құқығы Академ курс 2003ж.
2. Е. Баянов. Әкімшілік құқық бойынша анықтамалар схемалар А.,2003ж.
3. Д.Н. Бахрах. Әкімшілік құқық. Жалпы бөлім, М., 2000ж.
4. Бекіш Сейдешұлы. Әкімшілік құқық дәрістемесі. А., 2003ж.
3 лекция. Тақырыбы: Әкімшілік құқықтың субъектілері.
Жоспары: 1. Әкімшілік құқықтың субъектілеріне жалпы
сипаттама.
2. Азаматтар, азаматтығы жоқ
адамдар, шетел азаматтарының
әкімшілік құқықтық мәртебелері.
3. Атқару билік органдарының
әкімшілік құқықтық мәртебесі.
4. Мемлекеттік қызметшілер әкімшілік
құқықтың субъектілері
ретінде.
Лекция мақсаты: Студенттерге Қазақстан Республикасының әкімшілік құқықтың
субъектілерін жеке-жеке зерттеп,
меңгерту.
Лекция мәтіні (қысқаша): Қазақстан Республикасы азаматының әкімшілік
құқықтық мәртебесінің негіздері – азаматтардың әкімшілік құқық
нормаларымен бекітілген субъективтік құқықтарының, заңдық міндеттерінің,
жауаптылықтарының кешені. Азаматтардың әкімшілік-құқықтық мәртебесінің
принциптері. Азаматтық – адамның мемлекетпен тұрақты байланысы. Мемлекеттік
басқару аясындағы азаматтардың құқықтары мен міндеттері. Азаматтардың
әкімшілік-құқықтық мәртебесі олардың жалпы құқықтық мәртебесі олардың жалпы
құқық мәртебесінің бір бөлшегі болып табылады және ол мынадай элементтерден
тұрады:
1. Әкімшілік құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттік.
2. Әкімшілік мемлекеттік басқару аясындағы құқықтары мен міндеттерінің
болуы.
3. Азаматтардың әкімшілік құқық кепілдіктерімен бостандықтарының
болуы. Азаматтардың құқықтарының, бостандықтары мен заңды мүдделерінің
әкімшілік-құқықтық кепілдіктері. Шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ
адамдардың әкімшілік-құқықтық мәртебесінің ерекшеліктері.
Атқарушы билік органдарының ұғымы және түрлері. Атқарушы билік органы
бұл тиісті құзырет берілген, белгілі бір аумақ шеңберінде қызмет атқаратын
және атқарушы - өкім етуші қызыметті жүзеге асыратын, біршама дербес,
құрылымдық жағынан жекеленген мемлекеттік аппараттың бөлігі. Атқарушы билік
органдарының мынадай түрлері бар: унитарлық құрылым белгісі бойынша
әкімшілік аумақтық және республикалық болып бөлінеді. Құзыретінің сипаты
бойынша жалпы, салалық, салааралық, арнайы, ішкі салалық болып бөлінеді.
Мәселелердің шешудің тәртібі бойынша алқалы және жеке дара басшылық болып
бөлінеді. Атқарушы билік органдарын ұйымдастырумен қызыметінің негізгі
принциптері. Атқарушы билік аясындағы Қазақстан Республикасының Үкіметі.
Атқарушы биліктің орталық органдары. Жергілікті атқарушы органдар.
Мемлекеттік басқарудың атқарушы билік органдары – қоғам және
мемлекеттің әкімшілік – саяси, әлеуметтік – мәдени, шаруашылық және
салааралық аумақ қызметіндегі міндеттерін функционалды түрде жүзеге
асыратын атқарушы - өкім ету қызметі және бүтін құрамды белгіленген жеке
әлеуметтік құрылым.
Қазақстан Республикасының Үкіметі атқарушы билігін жүзеге асырады, атқарушы
органдардың жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық
жасайды.Үкімет Қазақстан Республикасының атқарушы билігінің жоғарғы органы
болып табылады.Мұндай анықтама Қазақстан Республикасы Үкіметінің заңдылық
табиғатын ашады, мемлекеттік билікті бөлісу жүйесіндегі орнын көрсетеді
және оның қызмет сипатын бағалайды. Барлық атқарушы органдарды басқаратын,
олардың қызметіне басшылық жасайтын жоғарғы атқарушы орган ретінде ол елде
мемлекеттік басқаруды жүзеге асырады. Қазақстан Республикасының Үкіметі
мемлекеттік биліктің жеке тармағы болып табылады және мемлекеттің атқарушы
билігін бейнелейді. Сондықтан Конституция Үкіметтің мемлекеттік билік
жүйесіндегі орнын анықтайды, биліктің басқа тармақтарымен өзара қарым –
қатынастарының нормативтік негіздерін белгілейді. Конституция Үкімет пен
Парламенттің , Үкімет пен Президенттің өзара қарым – қатынастарын анықтап,
тежемелік және тепе – теңдік механизмін белгілейді.
Атқарушы биліктің жоғарғы органы ретінде Үкіметке Қазақстан
Республикасының Конституциясымен және Президенттің Қазақстан
Республикасының Үкіметі туралы 1995 жылғы 18 желтоқсандағы
конституциялық заң күші бар Жарлығымен орнықтырылған кең өкілеттіктер
берілген.
Үкіметке Премьер-Министр басшылық етеді.Оның өкілеттігі Республика
Конституциясымен және Президенттің Үкімет туралы Жарлығымен
бекітіледі.Премьер - Министрдің мынадай өкілеттігі болады :
Үкіметтің жұмысын ұйымдастырады және өзінің орынбасарлары мен Үкімет
мүшелері арасында қызмет міндетін бөледі;
Президентпен, Парламентпен,Конституциялық Кеңеспен, Жоғарғы Сотпен,
Бас Прокуратурамен , басқа да мемлекеттік органдармен қатынаста Үкімет
атынан сөйлейді немесе оны Үкіметтің өкілдігіне тапсырады;
Халықаралық қатынастарда Үкімет атынан сөйлейді немесе мұны Үкіметтің
өкілдігіне тапсырады және үкімет аралық шарттар мен келісімдерге қол қояды;
Сонымен, Үкіметтің әкімшілік-құқықтық мәртебесіне тоқталып өтсек : Атқарушы
билік органдарының әкімшілік – құқытық мәртебесі мыналармен анықталады :
- атқарушы билік органдары қызметінің заңнан туындайтын сипаттамасымен ;
- құқылық актілерді шығару құқысымен (мысалы, қаулылар мен өкімдер).
- төмен тұрған атқарушы билік органдарының жоғарғы органдарға
есептілігі мен бақылаулығы ;
- Атқарушы билік органдарының өз құзіреті шегіндегі оперативтілігі
Атқарушы билік органдары – мемлекеттік органдардың бір түрі , ол :
басқарушылық – атқарушылық және өкім етушілік қызметті жүзеге асыады;
мемлекеттік-биліктілік өкілеттлікке ие; белгіленген құзіреті бар; ішкі
ұйымдастырушылық құрылымы бар; бюджетті орындау сұрақтары бойынша
белгіленген өкімді органдарға бақылаулылығы;
Атқарушы билік органдарының ұйымдастырушылық құрылымының түрлері
төмендегідей болмақ:
- желілік жүйе ;
- функционалдық жүйе ;
- аумақтық жүйе ;
- функционалдық – салалық жүйе ;
- өндірістік – сапалық жүйе ;
Ал, атқарушы билік органдарының саралануы мынадай тәртіппен ерекшеленеді :
а) Қызметінің аумақтық масштабына байланысты :
- орталық ;
- жергілікті ;
- аумақаралық ;
б) Құру тәртібіне қарай :
- Қазақстан Республикасы Президенті құратын ;
- Жоғары атқарушы билік органдары құратын ;
с) Құзіретінің сипаттамасы мен көлемі жағынан :
- жалпы құзіретті ;
- салааралық құзіретті ;
- арнайы құзіретті ;
Қазақстан Республикасы Үкіметі, біріншіден, Парламент пен Президент
жүзеге асыратын заң шығару процесіне қатысады; екіншіден, өз құзіреті
шеңберінде норма шығарушылықты жүзеге асырады; үшіншіден, министрліктер
мен ведомстволардың норма шығарушылық қызметін бақылайды; төртіншіден,
атқарушы биліктің жергілікті органдарының норма шығарушылық қызметін
бақылайды.
Ал, енді кезекті Қазақстан Республикасы Орталық Атқарушы Билік Органдарының
ұйымдастырылу – құқықтық мәртебесіне кезек берсек :
Республика Министрлігі :
А) Қазақстан Республикасының Министрлігі – мемлекеттік басқару саласына
(аясына) басшылықты, сондай – ақ заңдармен көзделген жеке салааралық
үйлестіруді жүзеге асыратын орталық атқарушы орган болып табылады.
Б) Министрлік Республика Үкіметінің құзіретіне жатқызылған мәселелер
бойынша өз құзіреті шегінде шешімдерді өз бетінше қабылдайды.
В) Министрліктің құрылымын тиісті министр бекітеді.
Жалпы, Қазақстан Республикасының Министрлігінің құрылымдық бөлімшелері :
- ведомстволардан ;
- департаменттерден ;
- басқармалардан тұрады .
Сонымен, Қазақстан Республикасы Үкіметінің негізгі Конституциялық
міндеттері :
* Мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық саясатының, оның қорғаныс
қабілетінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуінің негізгі
бағыттарын әзірлейді және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады;
* Респуликаның сыртқы саясатын тжүргізу жөнінде шаралар әзірлейді;
* Парламентке республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есепті
әзірлеп ұсынады, бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді;
* Министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің өзге де орталық және
жергілікті атқарушы органдардың қызметіне басшылық жасайды;
* Мәжіліске заң жобаларын енгізеді және заңдарының орындалуын қамтамасыз
етеді;
* Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдарының басшыларын
қызметке тағайындайды және қызметтен босатады;
* Мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады;
* Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің
төрт мүшесін бес жыл мерзімге қызметке тағайындайды;
* Конституциямен, заңдармен және президент өзіне жүктелген өзгеде
қызметтерді орындайды;
Қазақстан Республикасының Үкіметі :
- Үкіметті Республика Президенті ҚР Конституциясында көзделген тәртіпте
құрады;
- өзінің бүкіл қызметінде Республика Президентінің алдында жауап береді;
- Қазақстан Республикасы Атқарушы билігін жүзеге асырады;
- ҚР Конституциясының 53- бабының 6- тармағында көзделген жағдайда
Республика Парламентіне есеп береді;
- Қазақстан Республикасы Атқарушы органдар жүйесін басқарады;
- Қазақстан Республикасы Атқарушы органдар қызметіне басшылық жасайды;
МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТШІЛЕРДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Мемлекеттік қызметшілердің қызметін саралау
1. Мемлекеттік қызметшілер лауазымдарының құрамына мемлекеттік
қызметшілердің саяси және әкімшілік лауазымдар кіреді.
2. Саяси лауазымдарға:
Саяси лауазымдарға Қазақстан Республикасының Президенті белгілейтін
өзге лауазымдар жатқызылуы мүмкін.
1) Қазақстан Республикасының Президенті тағайындайтын мемлекеттік
саяси қызметшілер, олардың орынбасарлары;
2) Қазақстан Республикасының Парламентінің және Парламент
Палаталарының Төрағалары тағайындайтын және сайлайтын
мемлекеттік саяси қызметшілер, олардың орынбасарлары;
2-1) Қазақстан Республикасының Жоғары Сотының аппаратын басқаратын
мемлекеттік саяси қызметші, оның орынбасарлары;
3) Конституцияға сәйкес Президент пен Үкіметінің өкілдері болып
табылатын мемлекеттік саяси қызметшілер;
4) орталық атқарушы органдар мен ведомстволарды басқаратын мемлекеттік
саяси қызметшілер (басшылар) олардың орынбасарлары атқаратын лауазымдар
жатады.
3. Мемлекеттік әкімшілік қызметшілер үшін лауазымдар санаттары
белгіленеді. Мемлекеттік әкімшілік қызметшілер лауазымдарынын санаттар
бойынша тізілімін уәкілетті органның ұсынуы бойынша Қазақстан
Республикасының Президенті бекітеді.
4. Мемлекеттік саяси қызметшілер үшін лауазым санаттары белгіленбейді.
Мемлекеттік қызметшілердің құқықтары
Мемлекеттік қызметшінің:
1)Республиканың азаматтарына Қазақстан Республикасының
Конституциясымен және заңдарымен кепілдік берілетін құқықтар мен
бостандықтарды пайдалануға;
2) өз өкілеттігі шегінде мәселелерді қарауға және олар бойынша
шешімдер қабылдауға қатысуға, тиісті органдар мен лауазымды міндеттерді
орындау үшін қажетті ақпарат пен материалдар алуға;
3) белгіленген тәртіппен лауазымдық міндеттерді орындау үшін қажетті
ақпарат пен материалдар алуға;
4) лауазымдық міндеттерді атқару үшін білгіленген тәртіппен меншік
нысандарына қарамастан, ұйымдарда болуға;
5) басшыдан мемлекеттік қызметшінің атқаратын лауазымына сәйкес
қызметтік өкілеттік міндеттері мен көлемін дәл белгілеуді талап етуге;
6) жеке басының қадір – қасиетінің құрметтелуіне, басшылар, өзге де
лауазымды адамдар және азаматтар тарапынан өзіне әділ және құрметпен
көзқарас жасалуына;
7) өзі атқаратын лауазымға жұмыс сапасына, тәжірбиесіне және осы Заңда
білгіленген өзге де негіздерге қарай ынталандырылуына және еңбегіне ақы
төленуіне;
8) тиісті бюджет қаражаты есебінен қайта даярлауға (қайта мамандануға)
және біліктілігін арттыруға;
9) өзінің мемлекеттік қызмет өткеруіне қатысты материалдармен
кедергісіз танысуға, қажет болған жағдайларда жеке түсініктеме беруге;
10) біліктілігі мен қабілеті, өзінің қызметтік міндеттерін адал
орындауы ескеріле отырып, қажет бойынша жоғарылауға;
11) қызметшінің пікірінше негізсіз айып тағылған жағдайда қызметтік
тексеру жүргізілуін талап етуге;
12) еңбегінің қорғалуына, денсаулығының сақталуына, қауіпсіз және
жоғары өнімді жұмыс істеуі үшін қажетті еңбек жағдайына;
13) әлеуметтік және құқықтық қорғалуға;
14) мемлекеттік қызметтен өз қалауы бойынша босауға;
15) зейнетақымен және әлеуметтік қамсыздандырылуға;
16) жоғары тұрған мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдарға
мемлекеттік қызметті жетілдіру жөнінде ұсыныстар енгізуге құқығы бар.
Мемлекеттік қызметшілердің негізгі міндеттері
1. Мемлекеттік қызметшілер:
1) Республиканың Конституциясы мен заңдарын сақтауға;
2) Қазақстан Республикасының Президенті бекіткен тәртіппен
мемлекеттік қызметшінің антын беруге;
3) азаматтар мен заңды тұлғалар құқықтарының, бостандықтары мен заңды
мүдделерінің сақталуын және қорғалуын қамтамасыз етуге, заңдарда
белгіленген тәртіп пен мерзімде азаматтардың өтініштерін қарауға, олар
бойынша қажетті шаралар қолдануға;
4) өзіне берілген құқықтар шегінде және қызмет міндеттеріне сәйкес
өкілеттігін жүзеге асыруға;
5) мемлекеттік тәртіп пен еңбек тәртібін сақтауға;
6) өзіне заңды белгіленген шектеулерді қабылдауға;
7) заңдарда белгіленген қызметтік әдеп нормаларын сақтауға;
8) басшылардың бұйрықтары мен өкімдерін, жоғары тұрған органдар мен
лауазымды адамдардың өз өкілеттілігі шегінде шығарған шешімдері мен
нұсқауларын орындауға;
9) мемлекеттік құпияларды және заңмен қорғалатын өзге де құпияны
сақтауға, оның ішінде мемлекеттік қызметті тоқтатқаннан кейін де, заңмен
белгіленген белгілі бір уақыт ішінде, ол жөнінде қолхат бере отырып
сақтауға;
10) қызметтік міндеттерін атқару кезінде алған, азаматтардың жеке
өмірін, ар – намысын және қадір – қасиетін қозғайтын мәліметтерді құпия
сақтауға жене олардың, заңдарда көзделген жағдайларды қоспағанда, мұнда
ақпарат беруді талап етпеуге;
11) мемлекеттік меншіктің сақталуын қамтамасыз етуге;
12) мемлекеттік қызметшінің жеке мүдделері оның өкілеттігінен
түйісетін немесе қайшы келетін жағдайларда, оларды тағайындауға құқығы бар
лауазымды адамды дереу хабардар етуге;
13) қызметтік міндеттерін тиімді атқару үшін өзінің кәсіби деңгейі
мен біліктілігін арттыруға міндетті;
2. Мемлекеттік қызметшілердің осы Заңды белгіленген негізгі
міндеттерінен туындайтын нақты міндеттері үлгі біліктілік талаптар
негізінде айқындалады және тиісті мемлекеттік органдардың басшылары
бекітетін қызметтік нұсқауларда көрсетіледі.
Мемлекеттік қызметте болуға байланысты шектеулер
1. Мемлекеттің қызметшінің:
1) өкілді органдардың депутаты және жергілікті өзін - өзі басқару
органдарының мүшесі болуға;
2) педагогты, ғылыми және өзге де шығармашылық қызметті қоспағанда,
басқа да ақылы қызметпен айналысуға;
3) кәсіпкерлік қызметпен айналысуға, соның ішінде, егер коммерциялық
ұйымды басқаруға тікелей қатысу Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
оның қызметтік міндетіне кірмейтін болса, ұйымдық – құқықтық нысанына
қарамастан, егер коммерциялық ұйымды басқаруға қатысуға;
4) үшінші тұлғалардың істері бойынша өзі қызмет істейтін не өзіне
тікелей бағынышты немесе өзінің бақылауындағы мемлекеттік органда өкіл
болуға;
5) өзінің қызметтік іс - әрекетін материалдық – техникалық, қаржылық
және ақпараттық қамтамасыз ету құралдарын, басқа да мемлекеттік мүлік пен
қызметтік ақпаратты қызметтік емес мақсатта пайдалануға;
6) ереуілдерді қоса алғанда, мемлекеттік органдардың қалыпты жұмыс
істеуіне және қызметтік міндеттерді орындауға кедергі келтіретін
әрекеттерге
қатысуға;
7) лауазымдық өкілеттігін орындауға байланысты азаматтар мен заңды
тұлғалар көрсететін қызметті жеке мақсатына пайдалануға құқығы жоқ.
2. Мемлекеттік қызметші белгіленген тәртіпке және заңдарға сәйкес,
қызметке кіргеннен кейін бір ай ішінде мемлекеттік қызмет өткеру уақытына
өзінің меншігіндегі коммерциялық ұйымдардың жарғылық капиталындағы үлесті
(акциялар пакеттерін) және осы адамдарға заңды тиесілі ақшаны, сондай – ақ
мүліктік жалға берілген өзге де мүлікті қоспағанда, пайдалану табыс алуға
әкеп соғатын өзге мүлікті сенім білдірілген басқаруға беруге міндетті.
Мемлекеттік қызметшінің сенім білдірілген басқаруға берілген мүліктен,
соның ішінде сыйақы, дивидендтер, ұтыстар, мүлікті жалға беруден және басқа
да заңды көздерден түскен табыс нысанында табыс алуға құқығы бар.
3. Заңдарда көзделген жағдайларды қоспағанда, мемлекеттік қызметшіге
өзінің жақын туыстары (ата – аналары, балалары, бала асырап алған балалар,
ата – анасы бір және ата – анасы бөлек аға – інілері мен апа – сіңлілері,
аталары, әжелері, немерелері) немесе ері (зайыбы) атқаратын қызметке
тікелей бағынысты лауазым атқаруына болмайды.
3-1. Мемлекеттік қызметшілердің жақын туыстары мен жекжаттарына
(жұбайлардың аға –інілеріне, апа – сіңілеріне, ата – аналары мен
балаларына) қатысты лауазымдық өкілеттіліктерін жүзеге асыруына Қазақстан
Республикасының заң актілерімен шектеулер көзделуі мүмкін.
4. Мемлекеттік қызметке:
1) белгіленген тәртіппен әрекетке қабілетсіз немесе әрекетке
қабілетті деп шектеулі деп танылған;
2) сот белгілі бір мерзім ішінде мемлекеттік лауазымдар атқару
құқығынан айырған;
3) біліктілік талаптарында тиісті қызметтерді атқару үшін денсаулық
жағдайына арнаулы талаптар белгіленген реттерде медициналық мекеменің
қорытындысына сәйкес лауазымдық өкілеттікті орындауға кедергі келтіретін
науқасы бар;
4) өзінің мәртебесін және соған негізделген беделін жеке басылық,
топтық және өзге де қызметтік емес мүдделерге пайдалануға алып келуі
ықтимал әрекеттерге жол бермеу мақсатында өзіне белгіленген шектеулерді
қабылдаудан бас тартқан;
5) мемлекеттік қызметке кірер алдында екі жыл ішінде сыбайлас
жемқорлық құқық бұзушылығы үшін тәртіптік жауапкершілікке тартылған;
6) мемлекеттік қызметке кірер алдында бір жыл ішінде қасақана құқық
бұзушылығы үшін сот тәртібімен әкімшілік жаза қолданылған;
6-1) мемлекеттік қызметке кіргенге дейін үш жыл ішінде сыбайлас
жемқорлық құқық бұзушылық жасағалны үшін сот тәртібімен әкімшілік жаза
қолданылған;
7) мемлекеттік қызметке кіру уақытына өтелмеген немесе заңда
белгіленген тәртіппен алынбаған соттылығы бар адамдарды қабылдауға
болмайды.
5. Аталған мәліметтерді табыс етпеу немесе бұрмалау мемлекеттік қызметке
қабылдаудан бас тарту үшін негіз болып табылады.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазақстан Республикасының азаматының әкімшілік-құқықтық мәртебесінің
негіздері.
2. Мемлекеттік басқару аясындағы азаматтардың құқықтары мен міндеттері.
3. Азаматтардың құқықтарының, бостандықтары мен заңды мұдделерінің
әкімшілік-құқықтық кепілдіктері.
4. Атқарушы билік органдарының ұғымы және түрлері.
5. Атқарушыбилік органдарын ұйымдастыру мен қызыметінің негізгі
принциптері.
6. Атқарушы билік аясындағы Қазақстан Республикасының Үкіметі.
7. Атқарушы биліктің орталық органдары.
8. Жергілікті атқарушы органдар.
9. Мемлекеттік қызыметтің ұғымы, маңызы және принциптері.
10. Мемлекеттік лауазым мен қызметшінің ұғымы және оларды жіктеу.
11. Мемлекеттік қызыметшілердің әкімшілік-құқықтық мәртебесінің негіздері.
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Атқарушы билік аясындағы ҚР Президентінің өкілеттігі.
2. Шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ адамдардың әкімшілік-құқықтық
мәртебесінің ерекшеліктері.
3. Атқарушы билік органдарының жүйесі.
4. Мемлекеттік және мемлекеттік емес кәсіпорындар мен мекемелер.
5. Жергілікті атқарушы органдар.
6. Қоғамдық діни бірлестіктер.
Қажетті әдебиеттер:
1. А.Таранов ҚР Әкімшілік құқығы Академиялық курс 2003ж.
2. Е.Баянов. Әкімшілік құқық бойынша анықтамалар схемалар А.,2003.
3. Д.Н.Бахрах. Әкімшілік құқық. Жалпы бөлім, М., 2000ж.
4. Бекіш Сейдешұлы. Әкімшілік құқық дәрістемесі А., 2003.
4 лекция. Тақырыбы: Әкімшілік жауапкершілік, әкімшілік құқық бұзушылық.
Жоспары: 1. Әкімшілік жауапкершілік ұғымы және оның негізгі белгілері.
2. Әкімшілік құқық бұзушылық.
3. Әкімшілік құқық бұзушылық құрамы.
Лекция мақсаты: Студенттерге әкімшілік жауапкершілік, әкімшілік құқық
бұзушылықты меңгерту.
Лекция мәтіні (қысқыша): Әкімшілік құқық бұзушылықтың ұғымы және белгілері.
2001 жылғы 30 қаңтарда қабылданған Әкімшілік құқық бұзушылық туралы ҚР
кодексінің ерекше бөлімінде көзделген құқық бұзушылық құрамының барлық
белгілері бар әрекет жасау әкімшілік жауаптылықтың негізі болып табылады.
Жеке адамның әкімшілік жауаптылық көзделген құқыққа қарсы, кінәлі іс
әрекеті не әрекетсіздігі әкімшілік құқық бұзушылық деп танылады. ( ӘҚБтК 28
бабы).
Әкімшілік құқық бұзушылық әкімшілік құқықтық нормаларымен жауаптылық
қаралатын, белгілі әрекеттерді жасауға тыйым салатын, қорғалатын қоғамдық
қатынастарға нұқсан келтіреді. Осы сияқты ережелерді бұзу әкімшілік құқық
бұзушылықтың құрамын құрайды.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың мынадай заңдық белгілері:
А) құқыққа қарсылық – бұл құқық нормаларын бұзатын әрекеттер жасау
болып табылады.
Б) кінәлілік, яғни құқыққа қарсылық әрекетті қасақана немесе абайсызда
жасау.
Егер құқыққа қарсы әрекет не әрекетсіздік жасаған адам оның өз
қылығының зиянды зардаптарын біле тұра әдейі саналы түрде жол берсе,
әкімшілік құқық бұзушылық қасақана жасалды деп танылады.
Егер әкімшілік құқық бұзушылық жасаған адам өз әрекетінің не
әрекетсіздігінің зиянды зардаптары болуы мүмкін екенін біле тұрса да, бірақ
жеңілдікпен ондай зардаптар болмас деп ойлаған болса, ондай зардаптардың
болуын болжамаған болса, әкімшілік құқық бұзушылық абайсыздықпен жасалған
деп танылады.
Кінә - әкімшілік құқық бұзушылықтың міндетті белгісі. Ол болмаса
адамды әкімшілік жауаптылыққа тартуға негіз жоқ деп танылады.
В) қоғамға зиянды деп азаматтың, қоғамның, мемлекеттің мүдделеріне
зиян келтіретін әрекет танылады. Қазақстан аумағында тұратын шетел
азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар ҚР-ң азаматтығымен бірдей жалпы
негіздерде әкімшілік жауапты болады. Имунитеті бар шетел азаматтары
жауаптылығы дипломатиялық жолмен шешіледі.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың құрамы – заңдық элементтердің жиынтығы,
солар болған жағдайда әрекет әкімшілік құқық бұзушылық болып саналады да
әкімшілік жауаптылық туындайды
Басқаша айтқанда, бұзушының әрекетінде белгілі бір заңдық элементтер
болған жағдайда ғана ол әкімшілік жауаптылыққа жатады. Мұндай элементтер
әкімшілік құқық бұзушылықтың объектісі, объективтік жағы, субъектісі,
субъективтік жағы болып табылады. Әкімшілік құқық бұзушылықтың объектісі
– құқық бұзушылықпен зиян келген қоғамдық қатынастар. Мысалы: ӘҚБтК 373 б.
Митінгілер, шерулер және т.с.с. ұйымдастыру мен өткізудің тәртібін бұзған
үшін жауаптылық қаралған. Міне осы аталған құқық бұзушылықтың нақты
объектісі болып табылады.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың объективтік жағы - әкімшілік құқық
нормасымен белгіленген, оның сыртқы көрінісін сипаттайтын белгілердің
жиынтығы, яғни объектіге бағытталған құқыққа қарсы әрекет немесе
әрекетсіздік, оның сипаты, сондай-ақ оны жасаудың не жасамаудың жағдайы.
Объектівтік жақтың элементі ретінде болатын жағдайлар әкімшілік құқық
бұзушылықтың уақытын, тәсілін ескеруді болжайды.
Мысалы: ӘҚБтК 298 бабында аң аулау ережелерін, сондай-ақ жанауарлар
дүниесін пайдаланудың басқа да түрлерін жүзеге асыру ережелерін (тиісті
рұқсатсыз, не тиым салынған қарулармен не тәсілдермен) бұзуы айтылған.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың субектісі - әкімшілік құқық бұзушылық
жасаған жеке және заңды тұлға. Мұнан басқа арнайы субъектілер – лауазымды
адамдар, әскери қызметшілер, шетел азаматтары бөлінеді. Әкімшілік құқық
бұзушылық кодекс бойынша ақыл-есі дұрыс, 16 жасқа толған адам әкімшілік
жауаптылыққа жатады.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың субективтік жағы – бұл кінә, яғни
субъектінің құқыққа қарсы әрекетке және пайда болған салдарларға психикалық
қатысы. Кінә қасақаналық немесе абайсыздық нысанында көрініс табуы мүмкін.
Егер адамның әрекетінде заң элементтерінің төртеуінің жиынтығы бар деп
табылатын болса, онда ол әкімшілік жауаптылыққа тартылады. Әкімшілік құқық
бұзушылықтың түрлері.
Әкімшілік жауаптылық – заңдық жауаптылықтың ерекше түрі, сол өкілетті
органдардың немесе лауазымды адамдардың әкімшілік құқық бұзушылық (теріс
қылық) жасаған адамдарға әкімшілік жазалар қолдануынан көрінісін табады.
Жалпы заңдық жауаптылыққа тән белгілер әкімшілік құқықта да бар.
Сонымен бірге заңдық жауаптылықтың жалпы белгілері заңдарда әкімшілік
жауаптылыққа сәйкестендіріле ерекше түрде икемделінеді және де
жауаптылықтың нақ осы түріне сипатты белгілер бекітіледі.
Әкімшілік жауапкершіліктің негізгі ерекшеліктері мыналар:
1) Әкімшілік жауаптылық заңмен де, заңға тәуелді актілермен де
немесе олардың әкімшілік құқық бұзушылық туралы нормаларымен
тағайындалады, яғни оның өзінің нормативтік-құқықтық негізі
бар;
2) Әкімшілік жауаптылықтың негізіне әкімшілік құқық бұзушылық
жатады.
3) Әкімшілік жауаптылықтың субъектілері адамдар да, ұжымдық
құрылымдар да болуы мүмкін.
4) Әкімшілік құқық бұзушылықтар үшін әкімшілік жазалар қаралған.
5) Әкімшілік жазаларды өкілетті органдар мен лауазымды адамдардың
үлкен тобы: атқарушы биліктің жергілікті өзін-өзі басқарудың,
олардың лауазымды адамдары, сондай-ақ соттар қолданады.
6) Органдар мен лауазымды адамдар әкімшілік жазаларды өздеріне
қызмет не жұмыс жөнінен бағынышты емес адамдарға – құқық
бұзушыларға қолданылады. Осы белгі бойынша әкімшілік
жауаптылық жоғары тұрған органның лауазымды адамның
негізіненбағыныштылық жолымен жұмыскерлермен қызметшілерге
қолданатын тәртіптік шаралардан ерекшеленеді.
7) Әкімшілік жазаға тартылған адам тағайындалған мерзім өткенше
әкімшілік жазасы бар адам болып саналады.
8) Әкімшілік жауаптылықтың шаралары әкімшілік құқық бұзушылық
туралы істерді жүргізуді реттейтін заңдарға сәйкес
қолданылады.
Әкімшілік жауаптылықтың негізгі ерекшілігі, оның негізіне
әкімшілік құқық бұзушылық, ал шараларына - әкімшілік жазалар жатады.
Бақылау сұрақтары:
1. Әкімшілік құқық бұзушылықтың ұғымы және белгілері.
2. Әкімшілік құқық бұзушылықтың заңдық құрамы.
3. Әкімшілік құқық бұзушылықтың түрлері.
4. Әкімшілік жауапкершілік.
5. Әкімшілік жауапкершіліктің ұғымы және негізгі белгілері.
6. Әкімшілік жауапкершілліктен босату.
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Әкімшілік құқық бұзушылықты қылмыстан ажырату.
2. Заңды тұлғалардың әкімшілік жауапкершілігі.
Қажетті әдебиеттер:
1. А.Таранов ҚР Әкімшілік құқығы Академиялық курс 2003ж.
2. Е.Баянов. Әкімшілік құқық бойынша анықтамалар схемалар А.,2003.
3. Д.Н.Бахрах. Әкімшілік құқық. Жалпы бөлім, М., 2000ж.
4. Бекіш Сейдешұлы. Әкімшілік құқық дәрістемесі А., 2003
5 лекция. Тақырыбы: Әкімшілік жазалар.
Жоспары: 1. Әкімшілік жаза ұғымы.
2. Әкімшілік жазалардың түрлері.
3. Әкімшілік жазаларды қолдану
ережелері.
4. Әкімшілік жаза қолдану мерзімдері
және әкімшілік жазаға тарту
мерзімінің өтуі.
5. Әкімшілік теріс қылықтардың
көптігі үшін әкімшілік жаза
қолдану.
Лекция мақсаты: Студенттерге әкімшілік жазалардың түрлерін, қолдану
ережелерін
оқытып меңгерту.
Лекция мәтіні (қысқаша): Әкімшілік жазалардың ұғымы және мақсаты.
1. Әкімшілік жаза ұғымы. Әкімшілік құқық пәнінде жаза қолдану ұғымын
өкілеттілік берілген мемлекеттік орган немесе өкілеттігі бар лауазымды
адамның әкімшілік теріс қылық жасаған адамға заң негізінде қолданатын
мемлекеттік ықпал ету шарасы деп түсінуге болады. Әкімшілік құқық нормасы
қандай да бір әәекетке әкімшілік-құқықтық тыйым белгілейді жэне сол арқылы
ереженің сақталуын қамтамасыз етеді, сонымен қатар бұзылған жағдайда
кінәліге жаза қолданылады. Әкімшілік ықпал ету шаралары құқық бұзушыға
қатысты әкімшілік құқықтағы жазаны қолдануды көздейді. Олар әкімшілік
құқық бұзушылық жөніндегі заңмен, заңға тәуелді актілермен және оның
нормаларымен бекітіледі. Демек, әкімшілік жазалардың жеке нормативтік-
құқықтық жүйесі бар. Әкімшілік жазалау нормалары жеке әкімшілік құқық,
институтын қалыптастырады. Мысалы, қылмыстық жауапкершілікке қолданылатын
жазалар - арнайы заңмен; тәртіптік жауапкершілікке қолданылатын жазалар -
мемлекеттік қызметшілердің категориялық бөлінісіне сәйкес заңдар мен заңға
тәуелді актілермен және Еңбек туралы заңмен; ал материалдық (қаржылық)
жауапкершілікке қолданылатын жазалар Еңбек туралы, азаматтық жөніндегі
заңдармен, кейбір жағдайда әкімшілік құқық нормаларымен бекітіледі немесе
жауапкершілікке тартылады. Әкімшілік жауапкершілік қолданылатын жазаларды
жеңілдететін немесе жоятын актілер кері күшке ие, яғни олардың
басылымына дейінгі жасалған құқық бұзушылыққа да танылады. Әкімшілік
жауапкершілікті қиындататын және бекітетін актілердің кері
күші жоқ. Жауапкершілкке қатысушылардың жастық ерекшеліктері де
маңызды. Мысалы, 16 жастан 18 жасқа дейінгі құқық
бұзушыларға кәмелеттік жасқа дейін қолданылатын шаралар арнайы комиссия
мүшелерінің қаулысымен қадағаланады.
Ал әскер қызметкерлері мен әскерде әскери борышын өтеушілерге, ішкі
істер органының төменгі және басқарушы әкімшілік құқық бұзушылық үшін
тәртіптік жарғы жауапкершілікке тартылады. Бұл азаматтарға қазба
байлықтарды, жер және су ресурстарын, атмосфералық ауа мен әсемдік және
жануарлар әлемін жол жүру ережелері мен кеден ережелерін, өсімдіктердің
карантины жайлы ережелер мен контрабандалық әрекеттерге жол бермеуді
қадағалайтын нормаларды орындамаған жағдайда, әкімшілік жауапкершілікке
жалпы түрде тартылып әкімішілк жазалау шарасы қолданылады. Аталған
азаматтарға әкімшілік қадағалау орындалмайды.
Қазақстан Республикасынын, аумағындағы шетел азаматтары мен
азаматтығы жоқ тұлғаларға Қазақстан Республикасының азаматтарына қолданатын
жалпы әкімшілік жауапкершілік пен әкімшілік жазалау шаралары қолданылады.
Ал Қазақстан Республикасының аумағында шетел азаматтары жасаған құқық
бұзушылыққа әкімшілік жауапкершілік пен жазалау шараларын қолдану
дипломатиялық келісімдер арқылы шешіледі.
2. Әкімшілік жазалардың түрлері. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодекске сәйкес әкімшілік жазалар бірнеше түрлерге бөлінеді, олар:
1) ескерту жасау;
2) айыппұл салу;
3) әкімшілік құқық бұзушылық жасаудың құралы болған заттың өтемін төлеп
алу;
4) әкімшілік құқық бұзушылық жасаудың құралы немесе тікелей объектісі
болған затты тәркілеу;
5) арнаулы берілген құқықтардан айыру (мысалы, аң аулау құқығынан,
көлік құралын жүргізу құқығынан);
6) берілген арнаулы рұқсаттан, біліктілік аттестатынан
(куәліктен) айыру, яғни, ол дегеніміз белгілі бір қызмет түріне не белгілі
бір әрекет жасауға оның күшін тоқтату, лицензиядан айыру;
7) тұрғызылып қойылған немесе өз бетімен тұрғызылып жатқан құрылысты
мәжбүрлеп бұзыптастау;
8) кәсіпксрлік кызметін тоқтата тұру немесе оған мұлдем 1 тыйым салу;
9) әкімшілік қамауға алу;
10) азаматтығы жоқ адамды немесе шетелдікті Қазақстан Республикасының
(территориясынан) аумағынан әкімшілік жолмен шығарып жіберу
(департациялау).
Кішігірім, елеусіз әкімшілік теріс әрекет жасағандық үшін қолданылатын
әкімшілік жауапакершіліктің ең жеңіл түрі ескерту жасау болып табылады.
Ескерту жасау бір жағынан тәрбиелік ықпалдық мәжбүрлеу шараларының бірі
болып табылады, онда теріс әрекет жасаған адам басқа азаматтарға қоғамдық
және мемлекеттік институттарға зиян келтіретін әрекеттерді алдағы уақытта
қайталап жасамауы жөнінде ескертеді. Ескерту жасау кінәлі адамға қандай да
бір құқықтық салдарлар әкеледі, ол әкімшілік жазаға тартылған болып
саналады, сонымен қатар
ескерту жасауды қолдану қайтара жасалған теріс әрекет үшін жазалау
мәселесін шешкенде жазаның басқа түрлерімен қоса есепке алынады.
Айыппұл салу белгілі бір әкімшілік-құқықтық нормаларды
бұзған кінәлі адамға ақшалай жаза қолдану арқылы мүліктік ықпал ету шарасы
болып табылады. Лауазымды адамдарға салынатын әкімшілік айыппұлдың мөлшері
құқық бұзушылықтың сипатына қарай өзгеріп отырады, мысалы,
әкімшілік құкық бұзушылық туралы кодекс әкімшілік айыппұлдың
мөлшерін құқық бұзушылықтың сипатына және құқық бұзушының
мәртебесіне қарай белгілеп отырады. Жеке тұлғаға салынатын айыппұлдың
мөлшері айлық есептік көрсеткіштің оннан бірінен аз емес,
лауазымды .І адамдарға салынатын айыппұл мөлшері бес айлық
есептік көрсеткіштен кем емес, ал заңды тұлғаларға екі мың айлық есептік
көрсеткіштен кем емес мөлшерде болады. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодекстің 48-бабында:
1. ақшалай жаза ретінде;
2. әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте көзделген
шектерде;
3. айлық есептік көрсеткіш санына сәйкес келетін сома түрінде салынады деп
қаралады;
4. азаматтарға салынатын айыппұл, әдетте айлық есептік көрсеткіштің жиырма
айлық есептік көрсеткіш мөлшерінен, ал лауазымды адамдарға елу айлық
есептік көрсеткіш мөлшерінен аспауға тиіс деп көрсетілген.
Айыппұлды құқық бұзушы өзіне айыппұл салу туралы қаулы
тапсырылғаннан кейін 15 күннен кешіктірмей төлейді. Бұл ретте азаматтың,
лауазымды адамның шағымдану құқығы
сақталады және егер шағым беріліп қаралғаннан кейін немесе
прокурордың наразылығынан кейін шағым қанағаттандырусыз қалдырылса, онда
жоғарыдағы мерзім шағымның қанағаттандырусыз қалдырылғандағы жайында хабар
берілген күннен бастап саналады.
Әкімшілік құқық бұзушылық қаруы болған немесе тікелей объектісі болған
затты өтемін төлеп алып қою әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 49-
бабы бойынша жүзеге асырылатын әкімшілік жазаның бір түрі болып табылады.
Осы бап бойынша зат алынып сатылады, ал сатуға байланысты шығын алынып
тасталынады, қалған сома заттың бұрынғы иесіне тапсырылады.
Тәркілеу мүліктік сипаттағы әкімшілік жаза ол құқық бұзушылық жасау
құралдары немесе оның тікелей объектілері болған заттарды мемлекет
меншігіне тегін алу, бұл туралы әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің
50-бабында нақтырақ айтылған. Тәркілегенде әкімшілік құқық бұзушылық
жасаудың құралы болған немесе тікелей объектісі болып табылатын зат
төлемсіз алынады. Құзіретті орган немесе өкілеттілік берілген лауазымды
тұлға затты тәркілегенде тәркілеу туралы тиісті қаулы шығарады, ал алынған
күні қаулының орындалғаны туралы тиісті қаулы шығарады.
Әкімшілік ықпал етудің қаралып отырған тәртібін анықтай келе заң
шығарушы, атылатын қару мен оқ дәрінің тәркіленуі де, өтемі төленіп алынуы
да аңшылық күн көрудің негізгі көзі болып табылатын адамға қатысты
қолданылмайтындығын әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте айырықша атап
етеді.
Нақты адамға берілген арнаулы құқықтан айыру дегеніміз - осы құқықты
пайдалану тәртібін өрескел немесе үнемі бұзғаны үшін оны сол құқықтан айыру
болып табылады, бұл туралы әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 51-
бабында айтылып өткен. Осы баптың негізінде белгілі бір қызметпен
айналысудың немесе белгілі бір түрін орындаудың арнаулы құқығынан айыру
мынадай 2 жағдайда ғана пайдаланылады:
1) көлік құралын мас күйінде басқарғанда, жол қозғалысы ережесін басқадай
бұзған жағдайда.
2) аң аулау ережесін бұзғанда.
Басқару құқығынан айырумен қатар, күшіндегі заң, көлік құралын
басқару құқығының күшін тоқтатудың басқа да негіздемелердін белгілейді:
- жүргізуші куәлігі күшінің белгіленген мерзімінің өтуі;
- жүргізушінің денсаулығының көлік құралын қауіпсіз басқаруға кедергі
келтіретіндей дәрігерлік (медициналық) қорытындымен расталып
нашарлауы.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстін 48-бабында:
Әкімшілік қамауға алу - әкімшілік жаза қолданудың негізгі түрі. Ерекше
жағдайда әкімшілік құқық бұзушылықтың кейбір түрлері үшін 15 тәулікке
дейінгі мерзімге, ал төтенше жағдайда жасалған құқық бұзушылық үшін 30
тәулікке дейінгі мерзімде қолданылады. Осы әкімшілік жазаға тартылған
адамдар ішкі істер органдары белгілеген жерлерде ұсталады, олар қамаудағы
адамдардың басқа санаттарынан бөлек болады.
Әкімшілік ұстау мерзімі әкімшілік қамауға алу мерзіміне кіреді, сол
себепті қамауда ұстау мерзімі қысқарады. Қызметтің белгілі бір түріне
берілген рұқсаттан лицензиядан айыру азаматтарға, шаруашылық жүргізуші
субъектілерге және лауазымды адамдарға арнайы өкілеттік берілген
мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың Қазақстан Республикасында
белгіленген тәртіпте қолданатын әкімшілік жазасы.
Жеке кәсіпкердің немесс заңды тұлғаның қызметін тоқтата тұру немесе
тиым салу әкімшілік шара болып табылады және белгілі бір жағдайларда
қолданылады, бұл туралы, әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 53-
бабының 1-бөлімінде айтылған. Біріншіден, бұл жаза тек сот арқылы
беріледі. Екіншіден, іс сотта өкілетті органның өтініші бойынша қаралады.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі қызметі ерекше жағдайларда және
үш күннен аспайтын мерзімге сот шешімінсіз тоқтата тұру немесе оған тиым
салу мүмкіндігіне жол береді.
3. Әкімшілік жазаларды қолдану ережелері. Осы аталып көрсетілген
шаралармен қатар әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте, өз бетімен
салынып жатқан немесе салынған құрылыстарды мәжбүрлеп бұзу, сондай-ақ
Қазақстан Республикасы аумағынан (территориясынан) әкімшілік
жолмен аластату шараларын қарастырған.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 7-тарауында әкімшілік
жазаларды қолдану ережелері көрсетілген.
Әкімшілік құқық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1лекция. Тақырыбы: Әкімшілік құқықтың пәні, әдісі, жүйесі, қайнар көздері.
Жоспары: 1. Әкімшілік құқықтың түсінігі, пәні, әдісі.
2. Әкімшілік құқықтың жүйесі.
3. Әкімшілік құқықтың құқық
жүйесіндегі орны.
4. Әкімшілік құқықтың қайнар көздері.
Лекция мақсаты: Студенттерге Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық
пәнін зерттеп,
меңгерту.
Лекция мәтіні (қысқаша): Құқықтың қай саласы болмасын оның пәні туралы
мәселе оқулық пән ретінде, ғылым саласы ретінде қызықты да, күрделі.
Көптеген ғалымдардың ой-пікірлері бойынша әкімшілік құқық мемлекеттік
басқаруды жүргізу процессінде жинақталған қоғамдық қатынастарды реттейді.
Әкімшілік құқықтың реттеу пәнін құрайтын қоғамдық қатынастар, мемлекеттік
әрекеттердің түрінен оның ішінде мемлекеттік басқару әрекетінде шектелген.
Админстрация термині латынның
administratio әкімшілік әрекет, басқару дегенді білдіреді. Әкімшілік
сөзі бірнеше мағанада қолданылады. Мысалы, мекеме және кәсіпорын сяиқты.
Әкімшілік құқық пәні басқару сипатындағы қоғамдық қатынастарды түсіндіреді.
Демек админстрация яғни, әкімшілік басқару жөніндегі әрекет болса, онда
Әкімшілік құқық осы әкімшілік әрекетті жүргізу процессінде жинақталатын
қоғамдық қатынастарды реттейді. Демек, әкімшілік құқық мемлекеттік басқару
аясындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін сала болып табылады.
Әкімшілік құқық мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру мен жүзеге асыруды
қалыптастыру шеңберіндегі қоғамдық қатынастардың осы саласын зерттейді.
Басқару дегеніміз – адамдар ұжымының біріккен қызметіне жекетекшілік
ету, оны бағыттап, ұйымдастыру. Сондықтан да әкімшілік құқықтың басқаша
атауы басқару немесе басқару құқығы.
Әкімшілік құқық мемлекеттің әлеуметтік-мәдени және әкімшілік құрылысын
басқару бойынша атқару – орындаушылық қызметі аясындағы қоғамдық
қатынастардың кең шеңберін реттейді. Осы қоғамдық қатынастарға, ең алдымен
ұйымдастырудың маңызы зор. Осы қоғамдық қатынастардың маңызды ерекшелігі
мынада: оның қатысушыларының біреуі билік функцияларына ие болса, ал
екіншілері оларға бағынып, олардың заңды талаптарын орындауға міндетті.
Сондықтан бұл қатынастардың қатысушысы заңдылық тұрғыдан тең емес жағдайда,
әкімшілік құқығының нормаларын реттелетін қоғамдық қатынастар билік пен
бағыныштылардың қарым қатынасы болып табылады.
Әкімшілік құқықтың пәні - әкімшілік құқық нормаларымен реттелінетін
мемлекеттік басқару аясындағы қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Басқару
қатынастарын былай жіктейміз: субъектівтілік белгісі бойынша, аумақтық-
мемлекеттік құрылысты ескере отырып, ықпал ету мақсаттарына қарай.
Субъектілік белгісі бойынша-атқарушы биліктің бірінің біріне бағынысты
субъектілерінің арасындағы (тік қатынастар), біріне бірі бағынысты емес
атқарушы билік субъектілерінің арасындағы (көлбеу қатынастар), атқарушы
билік субъектілері мен жергілікті өзін-өзі басқарудың атқарушы органдарының
арасындағы, атқарушы билік субъектілері мен қоғамдық бірлестіктер
арасындағы, атқарушы билік субъектілері мен азаматтар арасындағы
қатынастарды реттейді.
Аумақтық- мемлекеттік құрылысты ескере отырып республикалық атқарушы
биліктің орталық органдары мен жергілікті атқарушы билік органдарының
арасындағы, жергілікті атқарушы билік органдарының (екі облыс
әкімияттарының) арасындағы, әр түрлі деңгейдегі жергілікті атқарушы билік
органдарының (ауылдық, аудандық, облыстық әкімдер мен әкімияттар арасындағы
қатынастарды реттейді.
Ықпал ету мақсаттарына қарай ішкі, ішкі ұйымдастыру, ішкі жүйелік,
сыртқы (ықпал жүйеден тысқары жүзеге асырылады) қатынастарды реттейді.
Әкімшілік құқықтың әдісі – жолдардың, тәсілдердің жиынтығы,
солар арқылы басқару қатынастары реттелінеді. Әкімшілік құқықтық әдістердің
түрлері:
Диспозитивтік – ықпал ету субъектілеріне өзара қатынастарын заңмен
белгіленген шеңберде реттеуге мүмкіндік беретін ықпал ету тәсілі.
Императивтік – құқықтық нұсқамалардан бұлтаруды болғызбайтын ықпал ету
тәсілі.
Көтермелеу – мінез-құлықтың белгілі бір түрі үшін көтермелеуге уәде
беру жолымен белсенді мінез-құлықты ынталандыратын ықпал ету тәсілі.
Ұсыныс жасау – басқару субъектілеріне қолданылып жүрген заң тұрғысынан
мінез-құлықтың ең пайдалы түрін ұсынатын ықпал ету тәсілі.
Әкімшілік құқықтың жүйесі - өзара байланысты әкімшілік-құқықтың
институттар мен нормалардың жиынтығы.
Әкімшілік құқықтық институт – басқару қатынастарының сапалық жағынан
біркелкі тобын реттейтін біршама бөлектенген әкімшілік-құқықтық
нормалардың жиынтығы. Әкімшілік құқықтық институт екі бөлімнен тұрады.
Негізгі бөлім және ерекше бөлім институттарынан. Негізгі бөлім
институттарына мыналар жатады:
- Әкімшілік құқықтық нормалар мен қатынастарды реттеуші нормалардан;
- Азаматтардың әкімшілік-құқықтық мәртебесінің;
- Мемлекеттік қызметтің;
- Атқарушы билік органдары мен басқарудың өзге де субъектілері
мәртебесінің;
- Мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз етудің;
- Әкімшілік жауаптылықтың;
- Әкімшілік іс жүргізуден тұрады.
Ерекше бөлім институтарына:
- Салааралық басқарудың;
- Экономика аясындағы басқарудың;
- Әкімшілік – саяси аядағы басқарудың;
- Әлеуметтік-мәдениет аясындағы басқарудан тұрады.
Әкімшілік құқықтың заңдық қайнар көздері – бұл әкімшілік-құқықтың
нормалар көрінісінің сыртқы нақты нысандары.
Әкімшілік құқықтың заңдық қайнар көздерінің түрлері :
- Әкімшілік шарт – нормативтік мазмұны бар әкімшілік құқықтың
нормалары қаралған құқық шығарушы субъектілердің арасындағы екі
немесе көп жақты келісімі.
- Әкімшілік прецедент - нақты заңдық іс бойынша шешім, ол
келешекте пайда болатын барлық ұқсас істер үшін міндетті болады.
- Құқықтық әдет-ғұрып – тарихи қалыптасқан және дағдыға айналған
мемлекеттің санкция берген мінез-құлық ережесі.
- Әкімшілік-құқықтық доктрина - әкімшілік-құқықтық мәселелер
жөніндегі ғылыми еңбектер, солардың негізінде әкімшілік-құқықтық
нормалар жасалады және нақты шешімдер қабылданады.
Нормативтік-құқықтық акт – құқық шығарушы құзыретті субъектілер
қабылдаған және әкімшілік құқықтың нормалары қаралған заңдық акт.
Нормативті актілерді негізгі және туынды түрлерге бөлу. Нормативті
актілердің негізгі түрлеріне мыналар жатады:
1. ҚР Конституция, конституциялық заңдар, кодекстер, заңдар;
2. ҚР Президенттің заң күші бар жарлықтары;
3. Парламент пен оның палаталарының нормативтік қаулылары;
4. ҚР Үкіметінің нормативтік қаулылары;
5. Конституциялық Кеңестің, Жоғарғы соттың, Орталық сайлау
комиссиясының нормативтік қаулылары;
6. ҚР миистрлерінің және орталық мемлекеттік органдардың басқа
басшыларының нормативтік бұйрықтары;
7. Мемлекеттік комитеттердің нормативтік қаулылары, басқа да орталық
мемлекеттік органдардың нормативтік қаулылары;
8. Маслихаттар мен әкімдердің нормативтік құқықтық актілері.
Номативтік актілердің туынды түрлеріне:
1) Регламент, 2)Ереже, 3) Қағида, 4) Нұсқаулық.
Бақылау сұрақтары:
1. Әкімшілік құқықтың ұғымы.
2. Әкімшілік құқықтың әлісі, функциялары.
3. Әкімшілік құқықтың жүйесі.
4. Әкімшілік құқықтың қайнар көздері.
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Әкімшілік құқықтың реттейтін қоғамдық қатынастары.
2. Әкімшілік құқықтың әдісі, функциялары, принциптері.
3. Әкімшілік құқық ғылымының маңызды проблемалары.
Қажетті әдебиеттер:
1. А.Таранов ҚР Әкімшілік құқығы Академиялық курс 2003ж.
2. Е.Баянов. Әкімшілік құқық бойынша анықтамалар схемалар А.,2003.
3. Д.Н.Бахрах. Әкімшілік құқық. Жалпы бөлім, М., 2000ж.
4. Бекіш Сейдешұлы. Әкімшілік құқық дәрістемесі А., 2003.
2Лекция. Тақырыбы: Әкімшілік құқықтық нормалар, әкімшілік-құқықтық
қатынастар.
Жоспары: 1. Әкімшілік құқықтық нормалар ұғымы.
2. Әкімшілік құқықтық нормалардың түрлері.
3. Әкімшілік құқықтық-қатынастар: ұғымы, түрлері,
құрылымы.
Лекция мақсаты: Студенттерге Қазақстан Республикасының әкімшілік құқықтық
нормалар, әкімшілік-құқықтық қатынастарды
зерттеп, меңгерту.
Лекция мәтіні (қысқаша): Әкімшілік құқықтық нормалардың ұғымы мен
ерекшеліктері.
Әкімшілік құқық құқықтың басқа салалары сияқты заң нормаларынан
тұрады. Әкімшілік норма ұғымын мына мазмұнда қолдануға болады:
1) заңдастырылған ережелер негізінде басқару;
2) ережелерде белгіленген жария мүдделер үшін басқару.
Әкімшілік құқық нормалары атқарушылық билікті жүзеге асырудың күрделі
процесстерімен байланыста болады. Биліктің шоғырланған сипаты билік пен
бағыныштылық арасындағы қатынастан көрініс табады. ҚР Конституциясын сәйкес
биліктің бірден бір көзі халық болып табылады, ол билікті тікелей өз
өкілдері немесе арнайы құрылған органдар арқылы жүзеге асырады.
Әкімшілік құқықтық нормасы – мемлекеттік басқару аясындағы
қатынастарды, сондай-ақ мемлекеттік қызметті жүзеге асыру процесінде пайда
болатын басқару сипаты бар қатынастарды реттейтін Қазақстан құқығының
нормасы. Әкімшілік құқық нормасының белгілері:
- Заңдық нормалардың бір түрі;
- Мемлекеттік – билік сипаты бар;
- өкілетті субъектілер қабылдайды;
- формалды белгіленгендігі;
- құрылымдық құрылуы;
- жалпы міндетті болуы;
- мемлекеттік басқару аясындағы (атқарушы билік механизмінің қызмет
атқару аясындағы) қатынастарды және өзге де аялардағы басқару
сипаты бар қатынастарды реттейді;
- мемлекеттік мәжбүрлеумен қамтамасыз етіледі.
Әкімшілік құқықтық нормалардың құрылымы мыналар:
- Диспозиция – тиісті мінез- құлықтың ережесі бар норманың бөлігі,
әкімшілік құқық субъектілері соны қолдануы керек.
- Гипотеза – нақты шарттарды көрсететін норманың бөлігі, солар
болғанда норма әрекет етеді.
- Санкция – диспозицияны бұзғанның нәтижесінде пайда болатын жағымсыз
салдарларды көрсететін нормалардың бөлігі.
Әкімшілік құқық нормаларының түрлері:
1. Реттейтін пәні бойынша-материялдық, процессуалдық болып бөлінеді;
2. Құқықтық функциялары бойынша – реттейтін, қорғайтын болып
бөлінеді;
3. Нұсқаманың мазмұны бойынша – міндеттейтін, тиым салатын, уәкілдік
ететін болып бөлінеді.
4. Кеңістікте қолданылуы бойынша – республикалық, аймақтық, әкімшілік
аумақтық бөліністік болып бөлінеді.
5. Тұлғалар тобы бойынша – жалпы күші бар, арнайы болып бөлінеді.
Әкімшілік-құқықтық қатынастардың ұғымы және негізгі белгілері.
Әкімшілік-құқықтық – бұл әкімшілік құқық нормаларының негізінде пайда
болатын басқару қатынастыры, олардың қатысушыларының субъективтік құқықтары
мен заңдық міндеттері болады. Әкімшілік-құқықтық қатынастардың элементтері
субъект, объект, заңды айғақ болып бөлінеді Әкімшілік құқықтық қатынастың
субъектісіне жеке және заңды тұлғалар, мемлекет, әкімшілік аумақтық
бөліністер жатады. Әкімшілік құқықтық қатынастың объектісіне материалдық
игіліктер жатады. Әкімшілік құқықтық қатынастың заңды айғақтары оқиға және
әрекеттерден тұрады. Оқиға адам еркінен тыс құбыластар. Оларға жер
сілкінісі, дауыл, табиғи аппаттары жатады. Әрекет адамның өз әрекетімен
жасаған іс-қимылдары. Әкімшілік құқықтық қатынастардың түрлері. Мазмұны
бойынша – материялдық, процессуалдық болып бөлінеді; Құқықтық фунциялары
бойынша – реттейтін, қорғайтын болып бөлінеді; Қорғау тәсілі бойынша -
әкімшілік тәртіппен және сот тәртібімен қорғалатын болып бөлінеді.
Бақылау сұрақтары:
1. Әкімшілік құқықтық нормалардың ұғымы мен ерекшеліктері.
2. Әкімшілік құқықтық нормалардың құрылымы мен түрлері.
3. Әкімшілік құқықтық қатынастардың ұғымы және негізгі белгілері.
4. Әкімшілік құқықтық қатынастардың түрлері.
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Әкімшілік құқықтық нормаларды жүзеге асырудың тәсілдері.
Қажетті әдебиеттер:
1. А. Таранов ҚР Әкімшілік құқығы Академ курс 2003ж.
2. Е. Баянов. Әкімшілік құқық бойынша анықтамалар схемалар А.,2003ж.
3. Д.Н. Бахрах. Әкімшілік құқық. Жалпы бөлім, М., 2000ж.
4. Бекіш Сейдешұлы. Әкімшілік құқық дәрістемесі. А., 2003ж.
3 лекция. Тақырыбы: Әкімшілік құқықтың субъектілері.
Жоспары: 1. Әкімшілік құқықтың субъектілеріне жалпы
сипаттама.
2. Азаматтар, азаматтығы жоқ
адамдар, шетел азаматтарының
әкімшілік құқықтық мәртебелері.
3. Атқару билік органдарының
әкімшілік құқықтық мәртебесі.
4. Мемлекеттік қызметшілер әкімшілік
құқықтың субъектілері
ретінде.
Лекция мақсаты: Студенттерге Қазақстан Республикасының әкімшілік құқықтың
субъектілерін жеке-жеке зерттеп,
меңгерту.
Лекция мәтіні (қысқаша): Қазақстан Республикасы азаматының әкімшілік
құқықтық мәртебесінің негіздері – азаматтардың әкімшілік құқық
нормаларымен бекітілген субъективтік құқықтарының, заңдық міндеттерінің,
жауаптылықтарының кешені. Азаматтардың әкімшілік-құқықтық мәртебесінің
принциптері. Азаматтық – адамның мемлекетпен тұрақты байланысы. Мемлекеттік
басқару аясындағы азаматтардың құқықтары мен міндеттері. Азаматтардың
әкімшілік-құқықтық мәртебесі олардың жалпы құқықтық мәртебесі олардың жалпы
құқық мәртебесінің бір бөлшегі болып табылады және ол мынадай элементтерден
тұрады:
1. Әкімшілік құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттік.
2. Әкімшілік мемлекеттік басқару аясындағы құқықтары мен міндеттерінің
болуы.
3. Азаматтардың әкімшілік құқық кепілдіктерімен бостандықтарының
болуы. Азаматтардың құқықтарының, бостандықтары мен заңды мүдделерінің
әкімшілік-құқықтық кепілдіктері. Шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ
адамдардың әкімшілік-құқықтық мәртебесінің ерекшеліктері.
Атқарушы билік органдарының ұғымы және түрлері. Атқарушы билік органы
бұл тиісті құзырет берілген, белгілі бір аумақ шеңберінде қызмет атқаратын
және атқарушы - өкім етуші қызыметті жүзеге асыратын, біршама дербес,
құрылымдық жағынан жекеленген мемлекеттік аппараттың бөлігі. Атқарушы билік
органдарының мынадай түрлері бар: унитарлық құрылым белгісі бойынша
әкімшілік аумақтық және республикалық болып бөлінеді. Құзыретінің сипаты
бойынша жалпы, салалық, салааралық, арнайы, ішкі салалық болып бөлінеді.
Мәселелердің шешудің тәртібі бойынша алқалы және жеке дара басшылық болып
бөлінеді. Атқарушы билік органдарын ұйымдастырумен қызыметінің негізгі
принциптері. Атқарушы билік аясындағы Қазақстан Республикасының Үкіметі.
Атқарушы биліктің орталық органдары. Жергілікті атқарушы органдар.
Мемлекеттік басқарудың атқарушы билік органдары – қоғам және
мемлекеттің әкімшілік – саяси, әлеуметтік – мәдени, шаруашылық және
салааралық аумақ қызметіндегі міндеттерін функционалды түрде жүзеге
асыратын атқарушы - өкім ету қызметі және бүтін құрамды белгіленген жеке
әлеуметтік құрылым.
Қазақстан Республикасының Үкіметі атқарушы билігін жүзеге асырады, атқарушы
органдардың жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық
жасайды.Үкімет Қазақстан Республикасының атқарушы билігінің жоғарғы органы
болып табылады.Мұндай анықтама Қазақстан Республикасы Үкіметінің заңдылық
табиғатын ашады, мемлекеттік билікті бөлісу жүйесіндегі орнын көрсетеді
және оның қызмет сипатын бағалайды. Барлық атқарушы органдарды басқаратын,
олардың қызметіне басшылық жасайтын жоғарғы атқарушы орган ретінде ол елде
мемлекеттік басқаруды жүзеге асырады. Қазақстан Республикасының Үкіметі
мемлекеттік биліктің жеке тармағы болып табылады және мемлекеттің атқарушы
билігін бейнелейді. Сондықтан Конституция Үкіметтің мемлекеттік билік
жүйесіндегі орнын анықтайды, биліктің басқа тармақтарымен өзара қарым –
қатынастарының нормативтік негіздерін белгілейді. Конституция Үкімет пен
Парламенттің , Үкімет пен Президенттің өзара қарым – қатынастарын анықтап,
тежемелік және тепе – теңдік механизмін белгілейді.
Атқарушы биліктің жоғарғы органы ретінде Үкіметке Қазақстан
Республикасының Конституциясымен және Президенттің Қазақстан
Республикасының Үкіметі туралы 1995 жылғы 18 желтоқсандағы
конституциялық заң күші бар Жарлығымен орнықтырылған кең өкілеттіктер
берілген.
Үкіметке Премьер-Министр басшылық етеді.Оның өкілеттігі Республика
Конституциясымен және Президенттің Үкімет туралы Жарлығымен
бекітіледі.Премьер - Министрдің мынадай өкілеттігі болады :
Үкіметтің жұмысын ұйымдастырады және өзінің орынбасарлары мен Үкімет
мүшелері арасында қызмет міндетін бөледі;
Президентпен, Парламентпен,Конституциялық Кеңеспен, Жоғарғы Сотпен,
Бас Прокуратурамен , басқа да мемлекеттік органдармен қатынаста Үкімет
атынан сөйлейді немесе оны Үкіметтің өкілдігіне тапсырады;
Халықаралық қатынастарда Үкімет атынан сөйлейді немесе мұны Үкіметтің
өкілдігіне тапсырады және үкімет аралық шарттар мен келісімдерге қол қояды;
Сонымен, Үкіметтің әкімшілік-құқықтық мәртебесіне тоқталып өтсек : Атқарушы
билік органдарының әкімшілік – құқытық мәртебесі мыналармен анықталады :
- атқарушы билік органдары қызметінің заңнан туындайтын сипаттамасымен ;
- құқылық актілерді шығару құқысымен (мысалы, қаулылар мен өкімдер).
- төмен тұрған атқарушы билік органдарының жоғарғы органдарға
есептілігі мен бақылаулығы ;
- Атқарушы билік органдарының өз құзіреті шегіндегі оперативтілігі
Атқарушы билік органдары – мемлекеттік органдардың бір түрі , ол :
басқарушылық – атқарушылық және өкім етушілік қызметті жүзеге асыады;
мемлекеттік-биліктілік өкілеттлікке ие; белгіленген құзіреті бар; ішкі
ұйымдастырушылық құрылымы бар; бюджетті орындау сұрақтары бойынша
белгіленген өкімді органдарға бақылаулылығы;
Атқарушы билік органдарының ұйымдастырушылық құрылымының түрлері
төмендегідей болмақ:
- желілік жүйе ;
- функционалдық жүйе ;
- аумақтық жүйе ;
- функционалдық – салалық жүйе ;
- өндірістік – сапалық жүйе ;
Ал, атқарушы билік органдарының саралануы мынадай тәртіппен ерекшеленеді :
а) Қызметінің аумақтық масштабына байланысты :
- орталық ;
- жергілікті ;
- аумақаралық ;
б) Құру тәртібіне қарай :
- Қазақстан Республикасы Президенті құратын ;
- Жоғары атқарушы билік органдары құратын ;
с) Құзіретінің сипаттамасы мен көлемі жағынан :
- жалпы құзіретті ;
- салааралық құзіретті ;
- арнайы құзіретті ;
Қазақстан Республикасы Үкіметі, біріншіден, Парламент пен Президент
жүзеге асыратын заң шығару процесіне қатысады; екіншіден, өз құзіреті
шеңберінде норма шығарушылықты жүзеге асырады; үшіншіден, министрліктер
мен ведомстволардың норма шығарушылық қызметін бақылайды; төртіншіден,
атқарушы биліктің жергілікті органдарының норма шығарушылық қызметін
бақылайды.
Ал, енді кезекті Қазақстан Республикасы Орталық Атқарушы Билік Органдарының
ұйымдастырылу – құқықтық мәртебесіне кезек берсек :
Республика Министрлігі :
А) Қазақстан Республикасының Министрлігі – мемлекеттік басқару саласына
(аясына) басшылықты, сондай – ақ заңдармен көзделген жеке салааралық
үйлестіруді жүзеге асыратын орталық атқарушы орган болып табылады.
Б) Министрлік Республика Үкіметінің құзіретіне жатқызылған мәселелер
бойынша өз құзіреті шегінде шешімдерді өз бетінше қабылдайды.
В) Министрліктің құрылымын тиісті министр бекітеді.
Жалпы, Қазақстан Республикасының Министрлігінің құрылымдық бөлімшелері :
- ведомстволардан ;
- департаменттерден ;
- басқармалардан тұрады .
Сонымен, Қазақстан Республикасы Үкіметінің негізгі Конституциялық
міндеттері :
* Мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық саясатының, оның қорғаныс
қабілетінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуінің негізгі
бағыттарын әзірлейді және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады;
* Респуликаның сыртқы саясатын тжүргізу жөнінде шаралар әзірлейді;
* Парламентке республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есепті
әзірлеп ұсынады, бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді;
* Министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің өзге де орталық және
жергілікті атқарушы органдардың қызметіне басшылық жасайды;
* Мәжіліске заң жобаларын енгізеді және заңдарының орындалуын қамтамасыз
етеді;
* Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдарының басшыларын
қызметке тағайындайды және қызметтен босатады;
* Мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады;
* Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің
төрт мүшесін бес жыл мерзімге қызметке тағайындайды;
* Конституциямен, заңдармен және президент өзіне жүктелген өзгеде
қызметтерді орындайды;
Қазақстан Республикасының Үкіметі :
- Үкіметті Республика Президенті ҚР Конституциясында көзделген тәртіпте
құрады;
- өзінің бүкіл қызметінде Республика Президентінің алдында жауап береді;
- Қазақстан Республикасы Атқарушы билігін жүзеге асырады;
- ҚР Конституциясының 53- бабының 6- тармағында көзделген жағдайда
Республика Парламентіне есеп береді;
- Қазақстан Республикасы Атқарушы органдар жүйесін басқарады;
- Қазақстан Республикасы Атқарушы органдар қызметіне басшылық жасайды;
МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТШІЛЕРДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Мемлекеттік қызметшілердің қызметін саралау
1. Мемлекеттік қызметшілер лауазымдарының құрамына мемлекеттік
қызметшілердің саяси және әкімшілік лауазымдар кіреді.
2. Саяси лауазымдарға:
Саяси лауазымдарға Қазақстан Республикасының Президенті белгілейтін
өзге лауазымдар жатқызылуы мүмкін.
1) Қазақстан Республикасының Президенті тағайындайтын мемлекеттік
саяси қызметшілер, олардың орынбасарлары;
2) Қазақстан Республикасының Парламентінің және Парламент
Палаталарының Төрағалары тағайындайтын және сайлайтын
мемлекеттік саяси қызметшілер, олардың орынбасарлары;
2-1) Қазақстан Республикасының Жоғары Сотының аппаратын басқаратын
мемлекеттік саяси қызметші, оның орынбасарлары;
3) Конституцияға сәйкес Президент пен Үкіметінің өкілдері болып
табылатын мемлекеттік саяси қызметшілер;
4) орталық атқарушы органдар мен ведомстволарды басқаратын мемлекеттік
саяси қызметшілер (басшылар) олардың орынбасарлары атқаратын лауазымдар
жатады.
3. Мемлекеттік әкімшілік қызметшілер үшін лауазымдар санаттары
белгіленеді. Мемлекеттік әкімшілік қызметшілер лауазымдарынын санаттар
бойынша тізілімін уәкілетті органның ұсынуы бойынша Қазақстан
Республикасының Президенті бекітеді.
4. Мемлекеттік саяси қызметшілер үшін лауазым санаттары белгіленбейді.
Мемлекеттік қызметшілердің құқықтары
Мемлекеттік қызметшінің:
1)Республиканың азаматтарына Қазақстан Республикасының
Конституциясымен және заңдарымен кепілдік берілетін құқықтар мен
бостандықтарды пайдалануға;
2) өз өкілеттігі шегінде мәселелерді қарауға және олар бойынша
шешімдер қабылдауға қатысуға, тиісті органдар мен лауазымды міндеттерді
орындау үшін қажетті ақпарат пен материалдар алуға;
3) белгіленген тәртіппен лауазымдық міндеттерді орындау үшін қажетті
ақпарат пен материалдар алуға;
4) лауазымдық міндеттерді атқару үшін білгіленген тәртіппен меншік
нысандарына қарамастан, ұйымдарда болуға;
5) басшыдан мемлекеттік қызметшінің атқаратын лауазымына сәйкес
қызметтік өкілеттік міндеттері мен көлемін дәл белгілеуді талап етуге;
6) жеке басының қадір – қасиетінің құрметтелуіне, басшылар, өзге де
лауазымды адамдар және азаматтар тарапынан өзіне әділ және құрметпен
көзқарас жасалуына;
7) өзі атқаратын лауазымға жұмыс сапасына, тәжірбиесіне және осы Заңда
білгіленген өзге де негіздерге қарай ынталандырылуына және еңбегіне ақы
төленуіне;
8) тиісті бюджет қаражаты есебінен қайта даярлауға (қайта мамандануға)
және біліктілігін арттыруға;
9) өзінің мемлекеттік қызмет өткеруіне қатысты материалдармен
кедергісіз танысуға, қажет болған жағдайларда жеке түсініктеме беруге;
10) біліктілігі мен қабілеті, өзінің қызметтік міндеттерін адал
орындауы ескеріле отырып, қажет бойынша жоғарылауға;
11) қызметшінің пікірінше негізсіз айып тағылған жағдайда қызметтік
тексеру жүргізілуін талап етуге;
12) еңбегінің қорғалуына, денсаулығының сақталуына, қауіпсіз және
жоғары өнімді жұмыс істеуі үшін қажетті еңбек жағдайына;
13) әлеуметтік және құқықтық қорғалуға;
14) мемлекеттік қызметтен өз қалауы бойынша босауға;
15) зейнетақымен және әлеуметтік қамсыздандырылуға;
16) жоғары тұрған мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдарға
мемлекеттік қызметті жетілдіру жөнінде ұсыныстар енгізуге құқығы бар.
Мемлекеттік қызметшілердің негізгі міндеттері
1. Мемлекеттік қызметшілер:
1) Республиканың Конституциясы мен заңдарын сақтауға;
2) Қазақстан Республикасының Президенті бекіткен тәртіппен
мемлекеттік қызметшінің антын беруге;
3) азаматтар мен заңды тұлғалар құқықтарының, бостандықтары мен заңды
мүдделерінің сақталуын және қорғалуын қамтамасыз етуге, заңдарда
белгіленген тәртіп пен мерзімде азаматтардың өтініштерін қарауға, олар
бойынша қажетті шаралар қолдануға;
4) өзіне берілген құқықтар шегінде және қызмет міндеттеріне сәйкес
өкілеттігін жүзеге асыруға;
5) мемлекеттік тәртіп пен еңбек тәртібін сақтауға;
6) өзіне заңды белгіленген шектеулерді қабылдауға;
7) заңдарда белгіленген қызметтік әдеп нормаларын сақтауға;
8) басшылардың бұйрықтары мен өкімдерін, жоғары тұрған органдар мен
лауазымды адамдардың өз өкілеттілігі шегінде шығарған шешімдері мен
нұсқауларын орындауға;
9) мемлекеттік құпияларды және заңмен қорғалатын өзге де құпияны
сақтауға, оның ішінде мемлекеттік қызметті тоқтатқаннан кейін де, заңмен
белгіленген белгілі бір уақыт ішінде, ол жөнінде қолхат бере отырып
сақтауға;
10) қызметтік міндеттерін атқару кезінде алған, азаматтардың жеке
өмірін, ар – намысын және қадір – қасиетін қозғайтын мәліметтерді құпия
сақтауға жене олардың, заңдарда көзделген жағдайларды қоспағанда, мұнда
ақпарат беруді талап етпеуге;
11) мемлекеттік меншіктің сақталуын қамтамасыз етуге;
12) мемлекеттік қызметшінің жеке мүдделері оның өкілеттігінен
түйісетін немесе қайшы келетін жағдайларда, оларды тағайындауға құқығы бар
лауазымды адамды дереу хабардар етуге;
13) қызметтік міндеттерін тиімді атқару үшін өзінің кәсіби деңгейі
мен біліктілігін арттыруға міндетті;
2. Мемлекеттік қызметшілердің осы Заңды белгіленген негізгі
міндеттерінен туындайтын нақты міндеттері үлгі біліктілік талаптар
негізінде айқындалады және тиісті мемлекеттік органдардың басшылары
бекітетін қызметтік нұсқауларда көрсетіледі.
Мемлекеттік қызметте болуға байланысты шектеулер
1. Мемлекеттің қызметшінің:
1) өкілді органдардың депутаты және жергілікті өзін - өзі басқару
органдарының мүшесі болуға;
2) педагогты, ғылыми және өзге де шығармашылық қызметті қоспағанда,
басқа да ақылы қызметпен айналысуға;
3) кәсіпкерлік қызметпен айналысуға, соның ішінде, егер коммерциялық
ұйымды басқаруға тікелей қатысу Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
оның қызметтік міндетіне кірмейтін болса, ұйымдық – құқықтық нысанына
қарамастан, егер коммерциялық ұйымды басқаруға қатысуға;
4) үшінші тұлғалардың істері бойынша өзі қызмет істейтін не өзіне
тікелей бағынышты немесе өзінің бақылауындағы мемлекеттік органда өкіл
болуға;
5) өзінің қызметтік іс - әрекетін материалдық – техникалық, қаржылық
және ақпараттық қамтамасыз ету құралдарын, басқа да мемлекеттік мүлік пен
қызметтік ақпаратты қызметтік емес мақсатта пайдалануға;
6) ереуілдерді қоса алғанда, мемлекеттік органдардың қалыпты жұмыс
істеуіне және қызметтік міндеттерді орындауға кедергі келтіретін
әрекеттерге
қатысуға;
7) лауазымдық өкілеттігін орындауға байланысты азаматтар мен заңды
тұлғалар көрсететін қызметті жеке мақсатына пайдалануға құқығы жоқ.
2. Мемлекеттік қызметші белгіленген тәртіпке және заңдарға сәйкес,
қызметке кіргеннен кейін бір ай ішінде мемлекеттік қызмет өткеру уақытына
өзінің меншігіндегі коммерциялық ұйымдардың жарғылық капиталындағы үлесті
(акциялар пакеттерін) және осы адамдарға заңды тиесілі ақшаны, сондай – ақ
мүліктік жалға берілген өзге де мүлікті қоспағанда, пайдалану табыс алуға
әкеп соғатын өзге мүлікті сенім білдірілген басқаруға беруге міндетті.
Мемлекеттік қызметшінің сенім білдірілген басқаруға берілген мүліктен,
соның ішінде сыйақы, дивидендтер, ұтыстар, мүлікті жалға беруден және басқа
да заңды көздерден түскен табыс нысанында табыс алуға құқығы бар.
3. Заңдарда көзделген жағдайларды қоспағанда, мемлекеттік қызметшіге
өзінің жақын туыстары (ата – аналары, балалары, бала асырап алған балалар,
ата – анасы бір және ата – анасы бөлек аға – інілері мен апа – сіңлілері,
аталары, әжелері, немерелері) немесе ері (зайыбы) атқаратын қызметке
тікелей бағынысты лауазым атқаруына болмайды.
3-1. Мемлекеттік қызметшілердің жақын туыстары мен жекжаттарына
(жұбайлардың аға –інілеріне, апа – сіңілеріне, ата – аналары мен
балаларына) қатысты лауазымдық өкілеттіліктерін жүзеге асыруына Қазақстан
Республикасының заң актілерімен шектеулер көзделуі мүмкін.
4. Мемлекеттік қызметке:
1) белгіленген тәртіппен әрекетке қабілетсіз немесе әрекетке
қабілетті деп шектеулі деп танылған;
2) сот белгілі бір мерзім ішінде мемлекеттік лауазымдар атқару
құқығынан айырған;
3) біліктілік талаптарында тиісті қызметтерді атқару үшін денсаулық
жағдайына арнаулы талаптар белгіленген реттерде медициналық мекеменің
қорытындысына сәйкес лауазымдық өкілеттікті орындауға кедергі келтіретін
науқасы бар;
4) өзінің мәртебесін және соған негізделген беделін жеке басылық,
топтық және өзге де қызметтік емес мүдделерге пайдалануға алып келуі
ықтимал әрекеттерге жол бермеу мақсатында өзіне белгіленген шектеулерді
қабылдаудан бас тартқан;
5) мемлекеттік қызметке кірер алдында екі жыл ішінде сыбайлас
жемқорлық құқық бұзушылығы үшін тәртіптік жауапкершілікке тартылған;
6) мемлекеттік қызметке кірер алдында бір жыл ішінде қасақана құқық
бұзушылығы үшін сот тәртібімен әкімшілік жаза қолданылған;
6-1) мемлекеттік қызметке кіргенге дейін үш жыл ішінде сыбайлас
жемқорлық құқық бұзушылық жасағалны үшін сот тәртібімен әкімшілік жаза
қолданылған;
7) мемлекеттік қызметке кіру уақытына өтелмеген немесе заңда
белгіленген тәртіппен алынбаған соттылығы бар адамдарды қабылдауға
болмайды.
5. Аталған мәліметтерді табыс етпеу немесе бұрмалау мемлекеттік қызметке
қабылдаудан бас тарту үшін негіз болып табылады.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазақстан Республикасының азаматының әкімшілік-құқықтық мәртебесінің
негіздері.
2. Мемлекеттік басқару аясындағы азаматтардың құқықтары мен міндеттері.
3. Азаматтардың құқықтарының, бостандықтары мен заңды мұдделерінің
әкімшілік-құқықтық кепілдіктері.
4. Атқарушы билік органдарының ұғымы және түрлері.
5. Атқарушыбилік органдарын ұйымдастыру мен қызыметінің негізгі
принциптері.
6. Атқарушы билік аясындағы Қазақстан Республикасының Үкіметі.
7. Атқарушы биліктің орталық органдары.
8. Жергілікті атқарушы органдар.
9. Мемлекеттік қызыметтің ұғымы, маңызы және принциптері.
10. Мемлекеттік лауазым мен қызметшінің ұғымы және оларды жіктеу.
11. Мемлекеттік қызыметшілердің әкімшілік-құқықтық мәртебесінің негіздері.
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Атқарушы билік аясындағы ҚР Президентінің өкілеттігі.
2. Шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ адамдардың әкімшілік-құқықтық
мәртебесінің ерекшеліктері.
3. Атқарушы билік органдарының жүйесі.
4. Мемлекеттік және мемлекеттік емес кәсіпорындар мен мекемелер.
5. Жергілікті атқарушы органдар.
6. Қоғамдық діни бірлестіктер.
Қажетті әдебиеттер:
1. А.Таранов ҚР Әкімшілік құқығы Академиялық курс 2003ж.
2. Е.Баянов. Әкімшілік құқық бойынша анықтамалар схемалар А.,2003.
3. Д.Н.Бахрах. Әкімшілік құқық. Жалпы бөлім, М., 2000ж.
4. Бекіш Сейдешұлы. Әкімшілік құқық дәрістемесі А., 2003.
4 лекция. Тақырыбы: Әкімшілік жауапкершілік, әкімшілік құқық бұзушылық.
Жоспары: 1. Әкімшілік жауапкершілік ұғымы және оның негізгі белгілері.
2. Әкімшілік құқық бұзушылық.
3. Әкімшілік құқық бұзушылық құрамы.
Лекция мақсаты: Студенттерге әкімшілік жауапкершілік, әкімшілік құқық
бұзушылықты меңгерту.
Лекция мәтіні (қысқыша): Әкімшілік құқық бұзушылықтың ұғымы және белгілері.
2001 жылғы 30 қаңтарда қабылданған Әкімшілік құқық бұзушылық туралы ҚР
кодексінің ерекше бөлімінде көзделген құқық бұзушылық құрамының барлық
белгілері бар әрекет жасау әкімшілік жауаптылықтың негізі болып табылады.
Жеке адамның әкімшілік жауаптылық көзделген құқыққа қарсы, кінәлі іс
әрекеті не әрекетсіздігі әкімшілік құқық бұзушылық деп танылады. ( ӘҚБтК 28
бабы).
Әкімшілік құқық бұзушылық әкімшілік құқықтық нормаларымен жауаптылық
қаралатын, белгілі әрекеттерді жасауға тыйым салатын, қорғалатын қоғамдық
қатынастарға нұқсан келтіреді. Осы сияқты ережелерді бұзу әкімшілік құқық
бұзушылықтың құрамын құрайды.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың мынадай заңдық белгілері:
А) құқыққа қарсылық – бұл құқық нормаларын бұзатын әрекеттер жасау
болып табылады.
Б) кінәлілік, яғни құқыққа қарсылық әрекетті қасақана немесе абайсызда
жасау.
Егер құқыққа қарсы әрекет не әрекетсіздік жасаған адам оның өз
қылығының зиянды зардаптарын біле тұра әдейі саналы түрде жол берсе,
әкімшілік құқық бұзушылық қасақана жасалды деп танылады.
Егер әкімшілік құқық бұзушылық жасаған адам өз әрекетінің не
әрекетсіздігінің зиянды зардаптары болуы мүмкін екенін біле тұрса да, бірақ
жеңілдікпен ондай зардаптар болмас деп ойлаған болса, ондай зардаптардың
болуын болжамаған болса, әкімшілік құқық бұзушылық абайсыздықпен жасалған
деп танылады.
Кінә - әкімшілік құқық бұзушылықтың міндетті белгісі. Ол болмаса
адамды әкімшілік жауаптылыққа тартуға негіз жоқ деп танылады.
В) қоғамға зиянды деп азаматтың, қоғамның, мемлекеттің мүдделеріне
зиян келтіретін әрекет танылады. Қазақстан аумағында тұратын шетел
азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар ҚР-ң азаматтығымен бірдей жалпы
негіздерде әкімшілік жауапты болады. Имунитеті бар шетел азаматтары
жауаптылығы дипломатиялық жолмен шешіледі.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың құрамы – заңдық элементтердің жиынтығы,
солар болған жағдайда әрекет әкімшілік құқық бұзушылық болып саналады да
әкімшілік жауаптылық туындайды
Басқаша айтқанда, бұзушының әрекетінде белгілі бір заңдық элементтер
болған жағдайда ғана ол әкімшілік жауаптылыққа жатады. Мұндай элементтер
әкімшілік құқық бұзушылықтың объектісі, объективтік жағы, субъектісі,
субъективтік жағы болып табылады. Әкімшілік құқық бұзушылықтың объектісі
– құқық бұзушылықпен зиян келген қоғамдық қатынастар. Мысалы: ӘҚБтК 373 б.
Митінгілер, шерулер және т.с.с. ұйымдастыру мен өткізудің тәртібін бұзған
үшін жауаптылық қаралған. Міне осы аталған құқық бұзушылықтың нақты
объектісі болып табылады.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың объективтік жағы - әкімшілік құқық
нормасымен белгіленген, оның сыртқы көрінісін сипаттайтын белгілердің
жиынтығы, яғни объектіге бағытталған құқыққа қарсы әрекет немесе
әрекетсіздік, оның сипаты, сондай-ақ оны жасаудың не жасамаудың жағдайы.
Объектівтік жақтың элементі ретінде болатын жағдайлар әкімшілік құқық
бұзушылықтың уақытын, тәсілін ескеруді болжайды.
Мысалы: ӘҚБтК 298 бабында аң аулау ережелерін, сондай-ақ жанауарлар
дүниесін пайдаланудың басқа да түрлерін жүзеге асыру ережелерін (тиісті
рұқсатсыз, не тиым салынған қарулармен не тәсілдермен) бұзуы айтылған.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың субектісі - әкімшілік құқық бұзушылық
жасаған жеке және заңды тұлға. Мұнан басқа арнайы субъектілер – лауазымды
адамдар, әскери қызметшілер, шетел азаматтары бөлінеді. Әкімшілік құқық
бұзушылық кодекс бойынша ақыл-есі дұрыс, 16 жасқа толған адам әкімшілік
жауаптылыққа жатады.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың субективтік жағы – бұл кінә, яғни
субъектінің құқыққа қарсы әрекетке және пайда болған салдарларға психикалық
қатысы. Кінә қасақаналық немесе абайсыздық нысанында көрініс табуы мүмкін.
Егер адамның әрекетінде заң элементтерінің төртеуінің жиынтығы бар деп
табылатын болса, онда ол әкімшілік жауаптылыққа тартылады. Әкімшілік құқық
бұзушылықтың түрлері.
Әкімшілік жауаптылық – заңдық жауаптылықтың ерекше түрі, сол өкілетті
органдардың немесе лауазымды адамдардың әкімшілік құқық бұзушылық (теріс
қылық) жасаған адамдарға әкімшілік жазалар қолдануынан көрінісін табады.
Жалпы заңдық жауаптылыққа тән белгілер әкімшілік құқықта да бар.
Сонымен бірге заңдық жауаптылықтың жалпы белгілері заңдарда әкімшілік
жауаптылыққа сәйкестендіріле ерекше түрде икемделінеді және де
жауаптылықтың нақ осы түріне сипатты белгілер бекітіледі.
Әкімшілік жауапкершіліктің негізгі ерекшеліктері мыналар:
1) Әкімшілік жауаптылық заңмен де, заңға тәуелді актілермен де
немесе олардың әкімшілік құқық бұзушылық туралы нормаларымен
тағайындалады, яғни оның өзінің нормативтік-құқықтық негізі
бар;
2) Әкімшілік жауаптылықтың негізіне әкімшілік құқық бұзушылық
жатады.
3) Әкімшілік жауаптылықтың субъектілері адамдар да, ұжымдық
құрылымдар да болуы мүмкін.
4) Әкімшілік құқық бұзушылықтар үшін әкімшілік жазалар қаралған.
5) Әкімшілік жазаларды өкілетті органдар мен лауазымды адамдардың
үлкен тобы: атқарушы биліктің жергілікті өзін-өзі басқарудың,
олардың лауазымды адамдары, сондай-ақ соттар қолданады.
6) Органдар мен лауазымды адамдар әкімшілік жазаларды өздеріне
қызмет не жұмыс жөнінен бағынышты емес адамдарға – құқық
бұзушыларға қолданылады. Осы белгі бойынша әкімшілік
жауаптылық жоғары тұрған органның лауазымды адамның
негізіненбағыныштылық жолымен жұмыскерлермен қызметшілерге
қолданатын тәртіптік шаралардан ерекшеленеді.
7) Әкімшілік жазаға тартылған адам тағайындалған мерзім өткенше
әкімшілік жазасы бар адам болып саналады.
8) Әкімшілік жауаптылықтың шаралары әкімшілік құқық бұзушылық
туралы істерді жүргізуді реттейтін заңдарға сәйкес
қолданылады.
Әкімшілік жауаптылықтың негізгі ерекшілігі, оның негізіне
әкімшілік құқық бұзушылық, ал шараларына - әкімшілік жазалар жатады.
Бақылау сұрақтары:
1. Әкімшілік құқық бұзушылықтың ұғымы және белгілері.
2. Әкімшілік құқық бұзушылықтың заңдық құрамы.
3. Әкімшілік құқық бұзушылықтың түрлері.
4. Әкімшілік жауапкершілік.
5. Әкімшілік жауапкершіліктің ұғымы және негізгі белгілері.
6. Әкімшілік жауапкершілліктен босату.
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Әкімшілік құқық бұзушылықты қылмыстан ажырату.
2. Заңды тұлғалардың әкімшілік жауапкершілігі.
Қажетті әдебиеттер:
1. А.Таранов ҚР Әкімшілік құқығы Академиялық курс 2003ж.
2. Е.Баянов. Әкімшілік құқық бойынша анықтамалар схемалар А.,2003.
3. Д.Н.Бахрах. Әкімшілік құқық. Жалпы бөлім, М., 2000ж.
4. Бекіш Сейдешұлы. Әкімшілік құқық дәрістемесі А., 2003
5 лекция. Тақырыбы: Әкімшілік жазалар.
Жоспары: 1. Әкімшілік жаза ұғымы.
2. Әкімшілік жазалардың түрлері.
3. Әкімшілік жазаларды қолдану
ережелері.
4. Әкімшілік жаза қолдану мерзімдері
және әкімшілік жазаға тарту
мерзімінің өтуі.
5. Әкімшілік теріс қылықтардың
көптігі үшін әкімшілік жаза
қолдану.
Лекция мақсаты: Студенттерге әкімшілік жазалардың түрлерін, қолдану
ережелерін
оқытып меңгерту.
Лекция мәтіні (қысқаша): Әкімшілік жазалардың ұғымы және мақсаты.
1. Әкімшілік жаза ұғымы. Әкімшілік құқық пәнінде жаза қолдану ұғымын
өкілеттілік берілген мемлекеттік орган немесе өкілеттігі бар лауазымды
адамның әкімшілік теріс қылық жасаған адамға заң негізінде қолданатын
мемлекеттік ықпал ету шарасы деп түсінуге болады. Әкімшілік құқық нормасы
қандай да бір әәекетке әкімшілік-құқықтық тыйым белгілейді жэне сол арқылы
ереженің сақталуын қамтамасыз етеді, сонымен қатар бұзылған жағдайда
кінәліге жаза қолданылады. Әкімшілік ықпал ету шаралары құқық бұзушыға
қатысты әкімшілік құқықтағы жазаны қолдануды көздейді. Олар әкімшілік
құқық бұзушылық жөніндегі заңмен, заңға тәуелді актілермен және оның
нормаларымен бекітіледі. Демек, әкімшілік жазалардың жеке нормативтік-
құқықтық жүйесі бар. Әкімшілік жазалау нормалары жеке әкімшілік құқық,
институтын қалыптастырады. Мысалы, қылмыстық жауапкершілікке қолданылатын
жазалар - арнайы заңмен; тәртіптік жауапкершілікке қолданылатын жазалар -
мемлекеттік қызметшілердің категориялық бөлінісіне сәйкес заңдар мен заңға
тәуелді актілермен және Еңбек туралы заңмен; ал материалдық (қаржылық)
жауапкершілікке қолданылатын жазалар Еңбек туралы, азаматтық жөніндегі
заңдармен, кейбір жағдайда әкімшілік құқық нормаларымен бекітіледі немесе
жауапкершілікке тартылады. Әкімшілік жауапкершілік қолданылатын жазаларды
жеңілдететін немесе жоятын актілер кері күшке ие, яғни олардың
басылымына дейінгі жасалған құқық бұзушылыққа да танылады. Әкімшілік
жауапкершілікті қиындататын және бекітетін актілердің кері
күші жоқ. Жауапкершілкке қатысушылардың жастық ерекшеліктері де
маңызды. Мысалы, 16 жастан 18 жасқа дейінгі құқық
бұзушыларға кәмелеттік жасқа дейін қолданылатын шаралар арнайы комиссия
мүшелерінің қаулысымен қадағаланады.
Ал әскер қызметкерлері мен әскерде әскери борышын өтеушілерге, ішкі
істер органының төменгі және басқарушы әкімшілік құқық бұзушылық үшін
тәртіптік жарғы жауапкершілікке тартылады. Бұл азаматтарға қазба
байлықтарды, жер және су ресурстарын, атмосфералық ауа мен әсемдік және
жануарлар әлемін жол жүру ережелері мен кеден ережелерін, өсімдіктердің
карантины жайлы ережелер мен контрабандалық әрекеттерге жол бермеуді
қадағалайтын нормаларды орындамаған жағдайда, әкімшілік жауапкершілікке
жалпы түрде тартылып әкімішілк жазалау шарасы қолданылады. Аталған
азаматтарға әкімшілік қадағалау орындалмайды.
Қазақстан Республикасынын, аумағындағы шетел азаматтары мен
азаматтығы жоқ тұлғаларға Қазақстан Республикасының азаматтарына қолданатын
жалпы әкімшілік жауапкершілік пен әкімшілік жазалау шаралары қолданылады.
Ал Қазақстан Республикасының аумағында шетел азаматтары жасаған құқық
бұзушылыққа әкімшілік жауапкершілік пен жазалау шараларын қолдану
дипломатиялық келісімдер арқылы шешіледі.
2. Әкімшілік жазалардың түрлері. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодекске сәйкес әкімшілік жазалар бірнеше түрлерге бөлінеді, олар:
1) ескерту жасау;
2) айыппұл салу;
3) әкімшілік құқық бұзушылық жасаудың құралы болған заттың өтемін төлеп
алу;
4) әкімшілік құқық бұзушылық жасаудың құралы немесе тікелей объектісі
болған затты тәркілеу;
5) арнаулы берілген құқықтардан айыру (мысалы, аң аулау құқығынан,
көлік құралын жүргізу құқығынан);
6) берілген арнаулы рұқсаттан, біліктілік аттестатынан
(куәліктен) айыру, яғни, ол дегеніміз белгілі бір қызмет түріне не белгілі
бір әрекет жасауға оның күшін тоқтату, лицензиядан айыру;
7) тұрғызылып қойылған немесе өз бетімен тұрғызылып жатқан құрылысты
мәжбүрлеп бұзыптастау;
8) кәсіпксрлік кызметін тоқтата тұру немесе оған мұлдем 1 тыйым салу;
9) әкімшілік қамауға алу;
10) азаматтығы жоқ адамды немесе шетелдікті Қазақстан Республикасының
(территориясынан) аумағынан әкімшілік жолмен шығарып жіберу
(департациялау).
Кішігірім, елеусіз әкімшілік теріс әрекет жасағандық үшін қолданылатын
әкімшілік жауапакершіліктің ең жеңіл түрі ескерту жасау болып табылады.
Ескерту жасау бір жағынан тәрбиелік ықпалдық мәжбүрлеу шараларының бірі
болып табылады, онда теріс әрекет жасаған адам басқа азаматтарға қоғамдық
және мемлекеттік институттарға зиян келтіретін әрекеттерді алдағы уақытта
қайталап жасамауы жөнінде ескертеді. Ескерту жасау кінәлі адамға қандай да
бір құқықтық салдарлар әкеледі, ол әкімшілік жазаға тартылған болып
саналады, сонымен қатар
ескерту жасауды қолдану қайтара жасалған теріс әрекет үшін жазалау
мәселесін шешкенде жазаның басқа түрлерімен қоса есепке алынады.
Айыппұл салу белгілі бір әкімшілік-құқықтық нормаларды
бұзған кінәлі адамға ақшалай жаза қолдану арқылы мүліктік ықпал ету шарасы
болып табылады. Лауазымды адамдарға салынатын әкімшілік айыппұлдың мөлшері
құқық бұзушылықтың сипатына қарай өзгеріп отырады, мысалы,
әкімшілік құкық бұзушылық туралы кодекс әкімшілік айыппұлдың
мөлшерін құқық бұзушылықтың сипатына және құқық бұзушының
мәртебесіне қарай белгілеп отырады. Жеке тұлғаға салынатын айыппұлдың
мөлшері айлық есептік көрсеткіштің оннан бірінен аз емес,
лауазымды .І адамдарға салынатын айыппұл мөлшері бес айлық
есептік көрсеткіштен кем емес, ал заңды тұлғаларға екі мың айлық есептік
көрсеткіштен кем емес мөлшерде болады. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодекстің 48-бабында:
1. ақшалай жаза ретінде;
2. әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте көзделген
шектерде;
3. айлық есептік көрсеткіш санына сәйкес келетін сома түрінде салынады деп
қаралады;
4. азаматтарға салынатын айыппұл, әдетте айлық есептік көрсеткіштің жиырма
айлық есептік көрсеткіш мөлшерінен, ал лауазымды адамдарға елу айлық
есептік көрсеткіш мөлшерінен аспауға тиіс деп көрсетілген.
Айыппұлды құқық бұзушы өзіне айыппұл салу туралы қаулы
тапсырылғаннан кейін 15 күннен кешіктірмей төлейді. Бұл ретте азаматтың,
лауазымды адамның шағымдану құқығы
сақталады және егер шағым беріліп қаралғаннан кейін немесе
прокурордың наразылығынан кейін шағым қанағаттандырусыз қалдырылса, онда
жоғарыдағы мерзім шағымның қанағаттандырусыз қалдырылғандағы жайында хабар
берілген күннен бастап саналады.
Әкімшілік құқық бұзушылық қаруы болған немесе тікелей объектісі болған
затты өтемін төлеп алып қою әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 49-
бабы бойынша жүзеге асырылатын әкімшілік жазаның бір түрі болып табылады.
Осы бап бойынша зат алынып сатылады, ал сатуға байланысты шығын алынып
тасталынады, қалған сома заттың бұрынғы иесіне тапсырылады.
Тәркілеу мүліктік сипаттағы әкімшілік жаза ол құқық бұзушылық жасау
құралдары немесе оның тікелей объектілері болған заттарды мемлекет
меншігіне тегін алу, бұл туралы әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің
50-бабында нақтырақ айтылған. Тәркілегенде әкімшілік құқық бұзушылық
жасаудың құралы болған немесе тікелей объектісі болып табылатын зат
төлемсіз алынады. Құзіретті орган немесе өкілеттілік берілген лауазымды
тұлға затты тәркілегенде тәркілеу туралы тиісті қаулы шығарады, ал алынған
күні қаулының орындалғаны туралы тиісті қаулы шығарады.
Әкімшілік ықпал етудің қаралып отырған тәртібін анықтай келе заң
шығарушы, атылатын қару мен оқ дәрінің тәркіленуі де, өтемі төленіп алынуы
да аңшылық күн көрудің негізгі көзі болып табылатын адамға қатысты
қолданылмайтындығын әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте айырықша атап
етеді.
Нақты адамға берілген арнаулы құқықтан айыру дегеніміз - осы құқықты
пайдалану тәртібін өрескел немесе үнемі бұзғаны үшін оны сол құқықтан айыру
болып табылады, бұл туралы әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 51-
бабында айтылып өткен. Осы баптың негізінде белгілі бір қызметпен
айналысудың немесе белгілі бір түрін орындаудың арнаулы құқығынан айыру
мынадай 2 жағдайда ғана пайдаланылады:
1) көлік құралын мас күйінде басқарғанда, жол қозғалысы ережесін басқадай
бұзған жағдайда.
2) аң аулау ережесін бұзғанда.
Басқару құқығынан айырумен қатар, күшіндегі заң, көлік құралын
басқару құқығының күшін тоқтатудың басқа да негіздемелердін белгілейді:
- жүргізуші куәлігі күшінің белгіленген мерзімінің өтуі;
- жүргізушінің денсаулығының көлік құралын қауіпсіз басқаруға кедергі
келтіретіндей дәрігерлік (медициналық) қорытындымен расталып
нашарлауы.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстін 48-бабында:
Әкімшілік қамауға алу - әкімшілік жаза қолданудың негізгі түрі. Ерекше
жағдайда әкімшілік құқық бұзушылықтың кейбір түрлері үшін 15 тәулікке
дейінгі мерзімге, ал төтенше жағдайда жасалған құқық бұзушылық үшін 30
тәулікке дейінгі мерзімде қолданылады. Осы әкімшілік жазаға тартылған
адамдар ішкі істер органдары белгілеген жерлерде ұсталады, олар қамаудағы
адамдардың басқа санаттарынан бөлек болады.
Әкімшілік ұстау мерзімі әкімшілік қамауға алу мерзіміне кіреді, сол
себепті қамауда ұстау мерзімі қысқарады. Қызметтің белгілі бір түріне
берілген рұқсаттан лицензиядан айыру азаматтарға, шаруашылық жүргізуші
субъектілерге және лауазымды адамдарға арнайы өкілеттік берілген
мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың Қазақстан Республикасында
белгіленген тәртіпте қолданатын әкімшілік жазасы.
Жеке кәсіпкердің немесс заңды тұлғаның қызметін тоқтата тұру немесе
тиым салу әкімшілік шара болып табылады және белгілі бір жағдайларда
қолданылады, бұл туралы, әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 53-
бабының 1-бөлімінде айтылған. Біріншіден, бұл жаза тек сот арқылы
беріледі. Екіншіден, іс сотта өкілетті органның өтініші бойынша қаралады.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі қызметі ерекше жағдайларда және
үш күннен аспайтын мерзімге сот шешімінсіз тоқтата тұру немесе оған тиым
салу мүмкіндігіне жол береді.
3. Әкімшілік жазаларды қолдану ережелері. Осы аталып көрсетілген
шаралармен қатар әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте, өз бетімен
салынып жатқан немесе салынған құрылыстарды мәжбүрлеп бұзу, сондай-ақ
Қазақстан Республикасы аумағынан (территориясынан) әкімшілік
жолмен аластату шараларын қарастырған.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 7-тарауында әкімшілік
жазаларды қолдану ережелері көрсетілген.
Әкімшілік құқық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz