Геномдық мутациялар

1. ГЕНОМДЫҚ МУТАЦИЯЛАР
2. Автополиплоидия.
3. Аллополиплоидия.
4. Гетероплоидтардын пайда болу себептері.

Геномдық мутациялар клеткадағы хромосома санының өзгеруіне байланысты. Оның пайда болу себептері әр түрлі. Әрбір түр үшін хромосоманың саны, формасы мен мөлшері жүйелік белгі болып табылады. Кариотиптің негізгі бірлігі хромосомалардың гаплоидты жиынтығы, яғни гомологты хромосомалардың әрбір жұбынан біреуі ғана болады. Мұндай жиынтыққа шоғырланған гендер тобын геном деп, ал ондағы хромосомалар санын негізгі сан деп атап, оны әрпімен белгілейді. Митоз бен мейоз ұрпақтан ұрпаққа берілетін хромосомалар санының тұрақтылығын қамтамасыз ететін клетка бөлінуінің аса дәл механизмі болып табылады. Алайда кейбір жағдайларда хромосомалардың клетканың полюстеріне қарай өркелкі ажырауынан немесе ажырамауынан, сондай-ақ хромосомалардың клетканың белінуінсіз (цитокенезсіз) екі еселенуінен бұл механизм бұзылады. Осының нәтижесінде хромосомалар саны өзгеріп (2п n) әдеттен тыс хромосомалар саны көбейген клеткалар пайда болады.
Гаплоидты жиынтықтары тұтас көбейген организмдерді полиплоидтар деп атайды. Егер хромосомалар саны гаплоидты жиынтыққа еселі болмаса (бір немесе бірнеше хромосома) ондай организмдерді анеуплоидтар немесе гетероплоидтар деп атайды.
Организм клеткаларындағы хромосомалар санының өзгеріуі, оның белгілері мен қасиеттерінің өзгеруімен қатар жүреді, сондықтан оларды геномдық мутациялар деп атайды.
Полиплоидия (грек. "полиплос" — көп қайтара, "ейдос" - түр). Өсімдіктер мен жануарлар клеткаларындағы хромосома санының еселенуі полиплоидия деп аталады. Полиплоидия эволюция процесіндегі өзгергіштіктің тұқым қууындағы маңызды бағыты. Адам полиплоидияны селекцияда пайдаланады. Дара жынысты жануарларда полиплоидия сирек кездеседі. Көбіне аскаридаларда, кейбір қосмекенділерде болады. Полиплоидия кезінде сомалық клеткалардағы хромосоманың диплоид санының жыныс клеткаларындағы хромосоманың гаплоид санының ауытқуы байқалады. Полиплоидия кезінде әрбір хромосома — үш (3п) - триплоидты, төрт (4п) - тетраплоидты, бес (5п) -пентаплоидты т.с.с. еселенген клеткалар пайда болуы мүмкін.
Гомозиготалы организмнен пайда болған тетраплоид та гомозиготалы болады. Егер жиынтықтың көбеюінде гомологты хромосомаларды белгілі бір гендердің әр түрлі аллельдері болса, онда түзілетін тетраплоид та осы гендер бойынша гетерозиготалы болады. Сомалық клеткалар хромосомалары еселенген жағдайда бастапқы полиплоидтық клеткадан дамыған бөлігінде ғана полиплоидты болады да, организм химерлі болып шығады. Егер полиплоидтану зиготаның бірінші бөлігінде жүрсе, онда ұрықтық барлық клеткалары полиплоидты болып шығады.