Жеті жарғы – құқықтық әдеп-ғұрып ретінде
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Жеті жарғы . құқықтық әдеп.ғұрып ретінде
1. «Жеті жарғы». құқықтық мәдениетіміздің алтын діңгегі ретінде ... ... 4
2. Тәуке ханның «Жетi жарғысы» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Жеті жарғы . құқықтық әдеп.ғұрып ретінде
1. «Жеті жарғы». құқықтық мәдениетіміздің алтын діңгегі ретінде ... ... 4
2. Тәуке ханның «Жетi жарғысы» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
Кіріспе
Құқық-мемлекет сияқты,қоғамдық дамудың нәтижесі. Ол мемлекеттікке-ұйымдасқан қоғамда, қоғамдық қатынастың негізгі реттеушісі ретінде пайда болады.Әдет-ғұрып,моральдік және алғашқы Тәуке ханның «Жеті-Жарғысы». Тәуке ханның реформаторлық қызметінің сапынан ерекше орын алатын мәселе-қазақ қоғамының құқықтық жүйесін қалыптастыруы. Мемлекетті нығайтып, тәртіп орнату үшін тиімді, халық мүддесіне сай келетін, орындалуы арнайы тетіктермен қамтамасыз етілетін заң жүйесі болуы шарт.
Бұл қағиданы Тәуке хан аса көрегендікпен түсінген. Құқық жүйесін жасау қызметіне қазақ қоғамынан өздерінің қара қылды как жарған әділ шешімдерімен елге танымал болған билерді тарта білді. Олардың негізгі өзегін Төле би, Қаз дауысты Қазыбек және Әйтеке би құрады. Соның негізінде дүниеге келген қазақ қоғамының ұлттық хартиясы – «Жеты Жарғы» дүниеге келді. Ол тек қана сол заманның талаптарына сай келетін құқықтық құжат емес. Оның мәні және мазмұны жағынан көшпелі қазақ халқының этикалық, шаруашылық ұйымдастыру және географиялық ерекшеліктерге сай қабылданған аса кұнды құқықтық ескерткіш болып табылады.
«Жеті Жарғының» әрбір бабы қазақ халқының әлеуметтік
практикасының жемісі, ұлтты қорғау үшін, көшпелі қоғамдық қатынастарды
тиімді реттеуге қабылданған және талқылау барысында идеялық пікірталас,
билердің данагейлігінің қорытындысы. «Билер кеңесі» бекіткеннен кейін ауызша түрде ел арасына таралған. Тарихи, құқықтық әдебиеттерде «Жеті
Жарғы» қай жылы қабылданғаны туралы мәліметтер жоқ. «Жеті Жарғыны»
тұңғыш болып зерттеген шығыстанушы ғалым Н.Өсеров оны 1680 жылы
қабылдады деген пікір айтады. Басқа әдебиеттерде қабылданған жыл көрсетілмейді. Біздің ойымызша, «Жеті Жарғы» 1684-1685 жылдары қабылданған құқықтық құжат. Олай дейтін себебіміз, қазақ қоғамына аса маңызы бар бұл заңдарды жылдық аралық ішінде қабылдау ешқандай ақиқатқа сай келмейді. «Есім ханның ескі жолын», «Қасым ханның қасқа
жолы» сияқты қазақ халқының заңдарын бір жүйеге салу, жаңа нормалар
енгізу, ескі заман талаптарына сай келмейтін нормаларды жоққа шығару
жұмыстарын Тәуке хан 1680 жылы таққа отыра салып жасап үлгерді деуіміз
ғылыми шындыққа сай келмейді. Заң шығару үшін арнайы дайындықтар
қажет, пікірталас болуы шарт.
Құқық-мемлекет сияқты,қоғамдық дамудың нәтижесі. Ол мемлекеттікке-ұйымдасқан қоғамда, қоғамдық қатынастың негізгі реттеушісі ретінде пайда болады.Әдет-ғұрып,моральдік және алғашқы Тәуке ханның «Жеті-Жарғысы». Тәуке ханның реформаторлық қызметінің сапынан ерекше орын алатын мәселе-қазақ қоғамының құқықтық жүйесін қалыптастыруы. Мемлекетті нығайтып, тәртіп орнату үшін тиімді, халық мүддесіне сай келетін, орындалуы арнайы тетіктермен қамтамасыз етілетін заң жүйесі болуы шарт.
Бұл қағиданы Тәуке хан аса көрегендікпен түсінген. Құқық жүйесін жасау қызметіне қазақ қоғамынан өздерінің қара қылды как жарған әділ шешімдерімен елге танымал болған билерді тарта білді. Олардың негізгі өзегін Төле би, Қаз дауысты Қазыбек және Әйтеке би құрады. Соның негізінде дүниеге келген қазақ қоғамының ұлттық хартиясы – «Жеты Жарғы» дүниеге келді. Ол тек қана сол заманның талаптарына сай келетін құқықтық құжат емес. Оның мәні және мазмұны жағынан көшпелі қазақ халқының этикалық, шаруашылық ұйымдастыру және географиялық ерекшеліктерге сай қабылданған аса кұнды құқықтық ескерткіш болып табылады.
«Жеті Жарғының» әрбір бабы қазақ халқының әлеуметтік
практикасының жемісі, ұлтты қорғау үшін, көшпелі қоғамдық қатынастарды
тиімді реттеуге қабылданған және талқылау барысында идеялық пікірталас,
билердің данагейлігінің қорытындысы. «Билер кеңесі» бекіткеннен кейін ауызша түрде ел арасына таралған. Тарихи, құқықтық әдебиеттерде «Жеті
Жарғы» қай жылы қабылданғаны туралы мәліметтер жоқ. «Жеті Жарғыны»
тұңғыш болып зерттеген шығыстанушы ғалым Н.Өсеров оны 1680 жылы
қабылдады деген пікір айтады. Басқа әдебиеттерде қабылданған жыл көрсетілмейді. Біздің ойымызша, «Жеті Жарғы» 1684-1685 жылдары қабылданған құқықтық құжат. Олай дейтін себебіміз, қазақ қоғамына аса маңызы бар бұл заңдарды жылдық аралық ішінде қабылдау ешқандай ақиқатқа сай келмейді. «Есім ханның ескі жолын», «Қасым ханның қасқа
жолы» сияқты қазақ халқының заңдарын бір жүйеге салу, жаңа нормалар
енгізу, ескі заман талаптарына сай келмейтін нормаларды жоққа шығару
жұмыстарын Тәуке хан 1680 жылы таққа отыра салып жасап үлгерді деуіміз
ғылыми шындыққа сай келмейді. Заң шығару үшін арнайы дайындықтар
қажет, пікірталас болуы шарт.
Пайдаланылған әдебиеттер
1.Қазақстан тарихы. Очерк. 149-174-бб.
2.Қазақстан тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2 тараулар.
3. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы, 4-бөлім
4.Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан, 119-146-беттер.
5.Абусейтова М.Х. Казахское ханство во второй половине XVI-века. А., 1985.
6.Левшин А.И. Описание киргиз-казачъих, или киргиз-кайсацких орд и степей. А., 1996.
1.Қазақстан тарихы. Очерк. 149-174-бб.
2.Қазақстан тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2 тараулар.
3. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы, 4-бөлім
4.Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан, 119-146-беттер.
5.Абусейтова М.Х. Казахское ханство во второй половине XVI-века. А., 1985.
6.Левшин А.И. Описание киргиз-казачъих, или киргиз-кайсацких орд и степей. А., 1996.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Жеті жарғы – құқықтық әдеп-ғұрып ретінде
1. Жеті жарғы- құқықтық мәдениетіміздің алтын діңгегі ретінде ... ... 4
2. Тәуке ханның Жетi
жарғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..7
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..13
Кіріспе
Құқық-мемлекет сияқты,қоғамдық дамудың нәтижесі. Ол мемлекеттікке-
ұйымдасқан қоғамда, қоғамдық қатынастың негізгі реттеушісі ретінде пайда
болады.Әдет-ғұрып,моральдік және алғашқы Тәуке ханның Жеті-Жарғысы. Тәуке
ханның реформаторлық қызметінің сапынан ерекше орын алатын мәселе-қазақ
қоғамының құқықтық жүйесін қалыптастыруы. Мемлекетті нығайтып, тәртіп
орнату үшін тиімді, халық мүддесіне сай келетін, орындалуы арнайы
тетіктермен қамтамасыз етілетін заң жүйесі болуы шарт.
Бұл қағиданы Тәуке хан аса көрегендікпен түсінген. Құқық жүйесін жасау
қызметіне қазақ қоғамынан өздерінің қара қылды как жарған әділ шешімдерімен
елге танымал болған билерді тарта білді. Олардың негізгі өзегін Төле би,
Қаз дауысты Қазыбек және Әйтеке би құрады. Соның негізінде дүниеге келген
қазақ қоғамының ұлттық хартиясы – Жеты Жарғы дүниеге келді. Ол тек қана
сол заманның талаптарына сай келетін құқықтық құжат емес. Оның мәні және
мазмұны жағынан көшпелі қазақ халқының этикалық, шаруашылық ұйымдастыру
және географиялық ерекшеліктерге сай қабылданған аса кұнды құқықтық
ескерткіш болып табылады.
Жеті Жарғының әрбір бабы қазақ халқының әлеуметтік
практикасының жемісі, ұлтты қорғау үшін, көшпелі қоғамдық қатынастарды
тиімді реттеуге қабылданған және талқылау барысында идеялық пікірталас,
билердің данагейлігінің қорытындысы. Билер кеңесі бекіткеннен кейін
ауызша түрде ел арасына таралған. Тарихи, құқықтық әдебиеттерде Жеті
Жарғы қай жылы қабылданғаны туралы мәліметтер жоқ. Жеті Жарғыны
тұңғыш болып зерттеген шығыстанушы ғалым Н.Өсеров оны 1680 жылы
қабылдады деген пікір айтады. Басқа әдебиеттерде қабылданған жыл
көрсетілмейді. Біздің ойымызша, Жеті Жарғы 1684-1685 жылдары қабылданған
құқықтық құжат. Олай дейтін себебіміз, қазақ қоғамына аса маңызы бар бұл
заңдарды жылдық аралық ішінде қабылдау ешқандай ақиқатқа сай келмейді.
Есім ханның ескі жолын, Қасым ханның қасқа
жолы сияқты қазақ халқының заңдарын бір жүйеге салу, жаңа нормалар
енгізу, ескі заман талаптарына сай келмейтін нормаларды жоққа шығару
жұмыстарын Тәуке хан 1680 жылы таққа отыра салып жасап үлгерді деуіміз
ғылыми шындыққа сай келмейді. Заң шығару үшін арнайы дайындықтар
қажет, пікірталас болуы шарт.
Үш жүздің өздеріне тән болған, ерекше мазмұндағы әдет-ғұрыптық құқық
жүйесін бір арнаға тоғыстыру уақытты, кеңесті, данагейлікті талап ететін
ұзақ мерзімнің шаруасы. Күлтөбенің басында күнде кеңес деген сөз сол
мағынаны берсе керек.
1.Жеті жарғы- құқықтық мәдениетіміздің алтын діңгегі ретінде
ӘзТәукенің Жеті Жарғысына теориялық-ғылымитұғырданталдау
жасап қарасақ оның әрбір бабы, талаптары мен реттеу функциялары сол
заманның тарихи жағдайларына дәлме-дәл сәйкес келетінін байқаймыз. Тіпті
кейбір мәселелерді заң нормасына айналдыруда заман талабынан асып,
көрегенділіктің нағыз данышпандылығын танытқанын аңғармасқа болмайды.
Атап айтсақ, бұл құқықтық документ қазақ халқының ұлттық бірлігін
нығайтуға, рулар арасында алауыздықты тежеуге, жоңғар шапқыншылығына
қарсы елді бір тудың астына топтастыруды өлшеусіз рел атқарды.
Тәуке хан 1718 жылы дүние салды. Жеті Жарғыны қазақ халқы
негізінде XIX ғасырдың ортасына дейін қолданып келді. Ал, кейбір нормалары
Қазан төңкерісіне дейін толығынан қолданылды, қоғамдық
қатынастарды реттеу функциясын тиімді атқарып келді. Көп жылдар бойы
Кеңес өкіметі тарапынан Жеті Жарғыны феодалдық қатынастардың
сарқыншағы, керітартпа, реакциялық мазмұндағы заң жиынтығы деген
мағынамен сипатталынды. Сонымен қатар Жеті Жарғы ұлттық философиялық,
этникалық, көшпелі қоғамның болмыстық мәніне сай келетін
тәуелсіз қазақ мемлекеттілігінің хартиясы негізінде Жеті Жарғы заңының
барлық нормалары бізге түгелдей жеткен жоқ. Оның көптеген бабтары
К. Шүкірәлиевтің, Я. Гавердоскийдің, А.И. Левшиннің еңбектерінде берілген.
Жеті Жарғы негізінде жеті әдеттік құқықтық жүйеден тұратын қоғамдық
қатынастарды реттейтін салалардың жиынтығы. Бір сөзбен айтқанда, Жеті
Жарлық: жер дауы, жесір дауы, құн дауы, бала тәрбиесі және неке, қылмыстық
жауапкершілік, рулар арасындағы дау, ұлт қауіпсіздігін қамтамасыз еті.
Біздің мұндай тұжырымымыз Қазанғап Байболұлының Төле
бидің тарихы деп аталатын әйгілі дастанындағы идеяларға негізделген. Бұл
дастанда Жеті Жарғының жеті институттары былайша баяндалады:
Жер дауы, баяндайтын, біріншісі,
Ру, қоныспен меншікті ісі.
Иеленген жеріне жанжал болса,
Біреуге басымдылық қып озбыр кісі.
Үй іші мен баланы тәрбиелеу –
Болған жосын заңының екіншісі.
Ұрлық, қарлық, барымта – үшінші заң,
Баян етер бәрін де білген кісі,
Төртінші боп саналған мынау заңы.
Бір халықпен басқа ру болса дауы.
Ұлтын жаудан қорғамақ – бесінші бұл,
Алтыншы, жетінші – құн дауы, жесір дауы.[1]
Тәуке ханның Жеті Жарғысында қазақ қоғамының мемлекеттілік құрылымы,
өкіметтің қалыптасуы, хандарды сайлау тәртібі сияқты мемлекеттік құқықтың
институттары бекітілмеген. Бұл саяси өкіметтің әлсіз
екенін нақтылы дәлелдегендей. Керісінші, қауымдық-патриархалдық
қатынастардан кіндігін үзбеген қазақ қоғамында жеке адамның беделінің
негізінде басқару өте тиімді болып, ру шиеленістерін тежеуге, ұлттық
қауіпсіздік пен территориялық тұтастықты қамтамасыз етуге қызмет етті.
Бірақ Жеті Жарғы жылына бір рет күз айларында белгіленген жерде қазақ
елінің барлық ру, тайпа басшыларын құрылтай кеңеске міндетті түрде келуге
қажет екенін міндет ретінде бекітті. Және Қатысушылар қару асынып келуі
қажет болған. Қарусыз келген адам құрылтай-кеңесте көтерілген мәселе
бойынша дауыс беру құқынан айрылған.
Тәуке ханның бұл саясаты ру басшыларының талқыланған мәселелер бойынша
шешім қабылдап, дауыс бергенде семсер ұстап серт бердім деген мағынамен
ұштасқан, яғни, құрылтай-кеңестің шешімін орындауға, іс жүзіне асыруға ант
бергендікті дәлелдей түседі.
Жеті Жарғы қазақ мемлекеттілігінің жариялық өкіметін қамтамасыз
ету мақсатында қару асынуға жарайтын әрбір жанұя жыл сайын өз дәулетінің
жиырмадан бірін салық ретінде төлеп отыруды өлшем ретінде бекітті.
Мемлекеттік маңызы бар мәселенің бірі - әрбір рулардың таңбаларын
бекіту болды. Құрылтай бекіткен таңба рулардың символдары ретінде танылды.
Ал меншікті иемдену, пайдалану, билеу барысында әрбір жанұяның арнайы
малдың құлағына салынатын ендері болды. Таңба тайпалық, рулық көлемде
пайдаланса, ен салу әрбір жан ұяның жеке белгісі
ретінде пайдаланды.
Жеті Жарғы және қазақтың әдеттік-қылмыстық құқығы. Қазақтың
қылмыстық құқығы Жеті Жарғы талаптарына сай Қасым ханның қасқа
жолы, Есім ханның ескі жолы сияқты заң жинақтарының негізінде
айқындалған. Қазақ қоғамының көшпелі өмірі, патриалдық – қауымдық
құрылыстың ықпалы жалпы қылмыстық құқыққа, оның жеке институттарына
өте зор болғаны анық. Сондықтан қазақтың әдеттік-қылмыстық құқығының
талаптары еліміздің шаруашылық ұйымдастыру болмысының, тыныс- тіршілігінің
көрінісі ретінде танылады.
Жеті Жарғы өзінің бабтарында қылмыс деген ұғымды ешқандай
мазмұнда түсіндіріп, мәнін ашып көрсетпейді. Бекітілген нормаларда тек
қазақ қоғамының әлеуметтік практикасында жиі-жиі кездесетін зиянды қимыл-
әрекеттердің аттары аталып, оларға қолданылатын жазалардың түрлері
көрсетілген. Негізінде Жеті Жарғыда мынандай қылмыстардың құрамдары
беріледі: кісі өлтіру, ұрлық, тонау, бүлік шығару, әйелдің ерінің
көзіне шөп салуы, денеге, мүшеге зақым келтіру, әйелді зорлау, әйелді алып
қашу, экзогамиялық табу, күйеуі бар әйелмен көңілдес болу, тәңірге тіл
тигізу, христиан дініне өту сияқты әрекеттерді жауапқа тартуды көздейді.
Қылмыс істеген адамдарды қылмыскер деп танымайды, керісінше оларды
жын соққан, пері соққан, құдай атқан деген мағынада бағалайды,
қылмыскерді күнәһар деген ұғыммен алмастырып қарайды.
Қылмыстық жауапқа тарту 13 жасқа толған мөлшерден басталған. Қылмыс
субъектісінің ақыл-есі дұрыс, өз әрекеттеріне толығынан жауап бере алатын
болуы шарт. Он үш жаста отау иесі деген сөз әр адамның әрекетіне жауап
бере алатынының нышаны болса керек. Қазақтың қылмыстық құқығы
мылқау, есі дұрыс емес адамдарды жауапқа тартпаған. Сонымен қатар
қылмыс субъектісі болып құлдар саналмайды. Олардың жасаған әрекеттері
үшін иелері жауап береді. Екі қабат әйелдер кісі өлтіргені үшін де жауапқа
тартылмайды, бірақ олар елдің қарғысына үшырайды.
Жеті Жарғының негізгі талаптарының бірі – жасалған қылмыстық
әрекетіне сай жаза тарту, яғни талион принципі (қанға қан, жанға жан).
Бірақ
талион принципі Жеті Жарғыда бекітілгенімен онша дамыған жоқ,
керісінше жаза қолданудың негізгі формасы ретінде мүліктік композиция
қалыптасты. Құқық бұзушылық тек жеке адамның ісі, яғни жәбірленушінің
тілек-талаптарына сай болуына байланысты барлық мәселелерді өздері
құштар адамдар шешеді.
Талдау жасап қарасақ Жеті Жарғының бірнеше бабтары қазақ
мемлекеттілігінің негізгі құрылымын қорғауға және оның территориялық
тұтастығын, ұлттық бірлігін сақтауға бағытталғанын аңғарамыз. Бұрынғы
басылымдарда кездеспейтін, жаңадан ғылыми айналымға түскен Жеті
Жарғының бір бабы мына норманы бекіткен: Көтеріліс жасап, бүлік
шығарған кісілерге елім жазасы бұйырылсын. Бұл талаптың мазмұнына зер
салатын болсақ сол кезеңде әрбір ру басшыларының сепаратистік, алтыбақан
алауыз болған қимыл-әрекеттерінен туған іріткіге тежемелік әсер еткенін
аңғармасқа болмайды. Бұл бабтың мәні дәл қазір де әлсіреген емес.[2]
Жеті Жарғы және некелік қатынастар. Тәуке ханның Жеті
Жарғысында некелік қатынастар да бір жүйеге салынып, Есім ханның ескі
жолы, Қасым ханның қасқа жолы заңдарының негізін одан ары қарай
дамытты, әлеуметтік өмірдің жаңа талаптарында некеге тұрудың шарты
ретінде 13 жас белгіленді. Он үште отау иесі деген сөз сол заманнан
қалған
көрінеді. Екінші шарты – болашақ жұбайлардың жеті атаға дейінгі туыстық
қатынаста болмауы. Жеті атаға дейін қыз алыспау туыстар арасында қанның
араласуынан сақтап, дені сау ұрпақты қалыптастырған. Бұл туралы жоғарыда
толығынан баяндалды.
Жеті Жарғы заңдары үйленуде екі жолмен іс жүзіне асыруды талап
етеді: атастыру және айттыру. Екі жастың бір-бірін сүйіп қосылуы да кең
етек жайған.
Жеті Жарғының нормаларында қалыңмал мәселелері де өзінің
шешімін тапқан. Қалыңмал қалындық үшін әке-шешесіне немесе қыз
ұзатқандарға жасау жасауға, төсек-орын дайындауға берілетін төрт түлік мал
және әртүрлі бағалы заттар. Қалыңмал қазақ қоғамында осы уақытқа дейін
біршама өзгерістерге ұшыраған мағынасымен осы уақытқа жетті.
Тәуке ханның Жеті Жарғысында қалыңмал берудің белгіленген
тәртібі болған. Бұл өлшем негізінде келін түсетін әулеттің, елдің, рудың
дәулетіне, тұрмысына байланысты беріліп отырған.
Жеті Жарғы егер біреудің әйелі қалған жағдайда балдызды алуға
рұқсат етеді. Бұл жерде Тәуке ханның Жеті Жарғысының көздеген
мақсаты – апасының артында қалған балаларына туған сіңілсінің әр уақытта
жаны ашиды, жетімдіктің зардабын тарттырмай, өз баласындай мәпелеп
өсіру. Бірақ бұл талап міндеттейтін нормаға жатпайды, тек екі жақтың өзара
келісуіне байланысты болған. Ердің балдызына қойған талабын қыз
қабылдамаса, билер сотынан қорғау таппайды.
Арнайы норма ретінде Жеті Жарғыда көп әйел алушылық институты
да бекітілген. Шариғат нормаларының талаптары бойынша еркектің төрт
әйелмен некелесуге рұқсат етілетіні белгілі. Ал Жеті Жарғы болса әйел
санын шектемеген, ер адамның тұрмыстық, әлеуметтік жағдайларына
байланысты қалыптасқан.
Жеті Жарғы және қазақ билері Жеті Жарғыны халық арасында
қолдану, оны іс жүзіне асыру және насихаттау мәселелері қазақ билеріне
жүктелген.
Ақылы асқан әз Тәуке хан бұл дүниеден өтер кезінде Қазақтың ұраны
- бірлік деп көзін жұмған екен. Иә, содан бері екі жарым ғасырдан астам
уақыт өтсе де бұл өсиет қазақ халқына әлі де көкейтесті, саяси,
экономикалық, әлеуметтік, рухани мәселелерді шешуде Қазақстанның күн
тәртібінде тұрған мәселе. Шапса тұлпардың тұяғы сынатын, ұшса сұңқардың
қанаты талатын, Алтайдан Атырауға дейін созылған қазақ даласының
территориялықтұтастығыментәуелсізді гіүшінжанаямайтертөгіп, қасық
қаны қалғанша ішкі сепаратистік әрекеттер мен сыртқы шапқыншылыққа
тойтарыс бере білген данышпен бабамыз әз Тәукенің қазақ халқына сіңірген
еңбегі, атқарған қызметі өлшеусіз.
Тәуке хан қайтыс болған соң өз бастарының қара басын ойлаған
дарынсыз, баққұмар хандардың көбі таққа таласумен елдің бірлігін қашырып,
кең байтақ сахарасын көршілес мемлекеттердің жемтігіне айналдырды. Оған
тарих куәгер. Өз әулетінің билігін сақтау үшін қайтадан рулық жікке бөлді
...
Жақында өзім бұрын танымайтын Орынбай Дастановтың Әзірет
Сұлтан деп аталатын өлеңдер мен поэмалар жинағын оқып отырып, Тәуке
хан туралы мынандай шумақты оқыдым:
Тарихтан мені ешкім өшіре алмас,
Халық үшін еткен еңбек босқа қалмас.
Мен жайында жаманат пікірлерді,
Келешек ұрпақтар да айта қоймас.[3]
Өте мағыналы сөз. Тәукенің ұлылығы мен данышпандығы бүкіл
халыққа үлгі, еліктеуге тұратын қасиет. Солай бола береді де.
Егеменді Қазақстан 10 желтоқсан 1998 жылы, 4 бет Сәкен Өзбекұлы.
2. Тәуке ханның Жетi жарғысы
Жеті жарғының негіздері туралы пікірлер де сан алуан. Кейбір
ғалымдар оның негіздерін Шыңғыс ханның атақты Яссасынан іздейді, енді
біреулері Жеті жарғыны Яссадан бөлек, өзінше жеке жазылған дегенді
айтады. Ал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Жеті жарғы – құқықтық әдеп-ғұрып ретінде
1. Жеті жарғы- құқықтық мәдениетіміздің алтын діңгегі ретінде ... ... 4
2. Тәуке ханның Жетi
жарғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..7
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..13
Кіріспе
Құқық-мемлекет сияқты,қоғамдық дамудың нәтижесі. Ол мемлекеттікке-
ұйымдасқан қоғамда, қоғамдық қатынастың негізгі реттеушісі ретінде пайда
болады.Әдет-ғұрып,моральдік және алғашқы Тәуке ханның Жеті-Жарғысы. Тәуке
ханның реформаторлық қызметінің сапынан ерекше орын алатын мәселе-қазақ
қоғамының құқықтық жүйесін қалыптастыруы. Мемлекетті нығайтып, тәртіп
орнату үшін тиімді, халық мүддесіне сай келетін, орындалуы арнайы
тетіктермен қамтамасыз етілетін заң жүйесі болуы шарт.
Бұл қағиданы Тәуке хан аса көрегендікпен түсінген. Құқық жүйесін жасау
қызметіне қазақ қоғамынан өздерінің қара қылды как жарған әділ шешімдерімен
елге танымал болған билерді тарта білді. Олардың негізгі өзегін Төле би,
Қаз дауысты Қазыбек және Әйтеке би құрады. Соның негізінде дүниеге келген
қазақ қоғамының ұлттық хартиясы – Жеты Жарғы дүниеге келді. Ол тек қана
сол заманның талаптарына сай келетін құқықтық құжат емес. Оның мәні және
мазмұны жағынан көшпелі қазақ халқының этикалық, шаруашылық ұйымдастыру
және географиялық ерекшеліктерге сай қабылданған аса кұнды құқықтық
ескерткіш болып табылады.
Жеті Жарғының әрбір бабы қазақ халқының әлеуметтік
практикасының жемісі, ұлтты қорғау үшін, көшпелі қоғамдық қатынастарды
тиімді реттеуге қабылданған және талқылау барысында идеялық пікірталас,
билердің данагейлігінің қорытындысы. Билер кеңесі бекіткеннен кейін
ауызша түрде ел арасына таралған. Тарихи, құқықтық әдебиеттерде Жеті
Жарғы қай жылы қабылданғаны туралы мәліметтер жоқ. Жеті Жарғыны
тұңғыш болып зерттеген шығыстанушы ғалым Н.Өсеров оны 1680 жылы
қабылдады деген пікір айтады. Басқа әдебиеттерде қабылданған жыл
көрсетілмейді. Біздің ойымызша, Жеті Жарғы 1684-1685 жылдары қабылданған
құқықтық құжат. Олай дейтін себебіміз, қазақ қоғамына аса маңызы бар бұл
заңдарды жылдық аралық ішінде қабылдау ешқандай ақиқатқа сай келмейді.
Есім ханның ескі жолын, Қасым ханның қасқа
жолы сияқты қазақ халқының заңдарын бір жүйеге салу, жаңа нормалар
енгізу, ескі заман талаптарына сай келмейтін нормаларды жоққа шығару
жұмыстарын Тәуке хан 1680 жылы таққа отыра салып жасап үлгерді деуіміз
ғылыми шындыққа сай келмейді. Заң шығару үшін арнайы дайындықтар
қажет, пікірталас болуы шарт.
Үш жүздің өздеріне тән болған, ерекше мазмұндағы әдет-ғұрыптық құқық
жүйесін бір арнаға тоғыстыру уақытты, кеңесті, данагейлікті талап ететін
ұзақ мерзімнің шаруасы. Күлтөбенің басында күнде кеңес деген сөз сол
мағынаны берсе керек.
1.Жеті жарғы- құқықтық мәдениетіміздің алтын діңгегі ретінде
ӘзТәукенің Жеті Жарғысына теориялық-ғылымитұғырданталдау
жасап қарасақ оның әрбір бабы, талаптары мен реттеу функциялары сол
заманның тарихи жағдайларына дәлме-дәл сәйкес келетінін байқаймыз. Тіпті
кейбір мәселелерді заң нормасына айналдыруда заман талабынан асып,
көрегенділіктің нағыз данышпандылығын танытқанын аңғармасқа болмайды.
Атап айтсақ, бұл құқықтық документ қазақ халқының ұлттық бірлігін
нығайтуға, рулар арасында алауыздықты тежеуге, жоңғар шапқыншылығына
қарсы елді бір тудың астына топтастыруды өлшеусіз рел атқарды.
Тәуке хан 1718 жылы дүние салды. Жеті Жарғыны қазақ халқы
негізінде XIX ғасырдың ортасына дейін қолданып келді. Ал, кейбір нормалары
Қазан төңкерісіне дейін толығынан қолданылды, қоғамдық
қатынастарды реттеу функциясын тиімді атқарып келді. Көп жылдар бойы
Кеңес өкіметі тарапынан Жеті Жарғыны феодалдық қатынастардың
сарқыншағы, керітартпа, реакциялық мазмұндағы заң жиынтығы деген
мағынамен сипатталынды. Сонымен қатар Жеті Жарғы ұлттық философиялық,
этникалық, көшпелі қоғамның болмыстық мәніне сай келетін
тәуелсіз қазақ мемлекеттілігінің хартиясы негізінде Жеті Жарғы заңының
барлық нормалары бізге түгелдей жеткен жоқ. Оның көптеген бабтары
К. Шүкірәлиевтің, Я. Гавердоскийдің, А.И. Левшиннің еңбектерінде берілген.
Жеті Жарғы негізінде жеті әдеттік құқықтық жүйеден тұратын қоғамдық
қатынастарды реттейтін салалардың жиынтығы. Бір сөзбен айтқанда, Жеті
Жарлық: жер дауы, жесір дауы, құн дауы, бала тәрбиесі және неке, қылмыстық
жауапкершілік, рулар арасындағы дау, ұлт қауіпсіздігін қамтамасыз еті.
Біздің мұндай тұжырымымыз Қазанғап Байболұлының Төле
бидің тарихы деп аталатын әйгілі дастанындағы идеяларға негізделген. Бұл
дастанда Жеті Жарғының жеті институттары былайша баяндалады:
Жер дауы, баяндайтын, біріншісі,
Ру, қоныспен меншікті ісі.
Иеленген жеріне жанжал болса,
Біреуге басымдылық қып озбыр кісі.
Үй іші мен баланы тәрбиелеу –
Болған жосын заңының екіншісі.
Ұрлық, қарлық, барымта – үшінші заң,
Баян етер бәрін де білген кісі,
Төртінші боп саналған мынау заңы.
Бір халықпен басқа ру болса дауы.
Ұлтын жаудан қорғамақ – бесінші бұл,
Алтыншы, жетінші – құн дауы, жесір дауы.[1]
Тәуке ханның Жеті Жарғысында қазақ қоғамының мемлекеттілік құрылымы,
өкіметтің қалыптасуы, хандарды сайлау тәртібі сияқты мемлекеттік құқықтың
институттары бекітілмеген. Бұл саяси өкіметтің әлсіз
екенін нақтылы дәлелдегендей. Керісінші, қауымдық-патриархалдық
қатынастардан кіндігін үзбеген қазақ қоғамында жеке адамның беделінің
негізінде басқару өте тиімді болып, ру шиеленістерін тежеуге, ұлттық
қауіпсіздік пен территориялық тұтастықты қамтамасыз етуге қызмет етті.
Бірақ Жеті Жарғы жылына бір рет күз айларында белгіленген жерде қазақ
елінің барлық ру, тайпа басшыларын құрылтай кеңеске міндетті түрде келуге
қажет екенін міндет ретінде бекітті. Және Қатысушылар қару асынып келуі
қажет болған. Қарусыз келген адам құрылтай-кеңесте көтерілген мәселе
бойынша дауыс беру құқынан айрылған.
Тәуке ханның бұл саясаты ру басшыларының талқыланған мәселелер бойынша
шешім қабылдап, дауыс бергенде семсер ұстап серт бердім деген мағынамен
ұштасқан, яғни, құрылтай-кеңестің шешімін орындауға, іс жүзіне асыруға ант
бергендікті дәлелдей түседі.
Жеті Жарғы қазақ мемлекеттілігінің жариялық өкіметін қамтамасыз
ету мақсатында қару асынуға жарайтын әрбір жанұя жыл сайын өз дәулетінің
жиырмадан бірін салық ретінде төлеп отыруды өлшем ретінде бекітті.
Мемлекеттік маңызы бар мәселенің бірі - әрбір рулардың таңбаларын
бекіту болды. Құрылтай бекіткен таңба рулардың символдары ретінде танылды.
Ал меншікті иемдену, пайдалану, билеу барысында әрбір жанұяның арнайы
малдың құлағына салынатын ендері болды. Таңба тайпалық, рулық көлемде
пайдаланса, ен салу әрбір жан ұяның жеке белгісі
ретінде пайдаланды.
Жеті Жарғы және қазақтың әдеттік-қылмыстық құқығы. Қазақтың
қылмыстық құқығы Жеті Жарғы талаптарына сай Қасым ханның қасқа
жолы, Есім ханның ескі жолы сияқты заң жинақтарының негізінде
айқындалған. Қазақ қоғамының көшпелі өмірі, патриалдық – қауымдық
құрылыстың ықпалы жалпы қылмыстық құқыққа, оның жеке институттарына
өте зор болғаны анық. Сондықтан қазақтың әдеттік-қылмыстық құқығының
талаптары еліміздің шаруашылық ұйымдастыру болмысының, тыныс- тіршілігінің
көрінісі ретінде танылады.
Жеті Жарғы өзінің бабтарында қылмыс деген ұғымды ешқандай
мазмұнда түсіндіріп, мәнін ашып көрсетпейді. Бекітілген нормаларда тек
қазақ қоғамының әлеуметтік практикасында жиі-жиі кездесетін зиянды қимыл-
әрекеттердің аттары аталып, оларға қолданылатын жазалардың түрлері
көрсетілген. Негізінде Жеті Жарғыда мынандай қылмыстардың құрамдары
беріледі: кісі өлтіру, ұрлық, тонау, бүлік шығару, әйелдің ерінің
көзіне шөп салуы, денеге, мүшеге зақым келтіру, әйелді зорлау, әйелді алып
қашу, экзогамиялық табу, күйеуі бар әйелмен көңілдес болу, тәңірге тіл
тигізу, христиан дініне өту сияқты әрекеттерді жауапқа тартуды көздейді.
Қылмыс істеген адамдарды қылмыскер деп танымайды, керісінше оларды
жын соққан, пері соққан, құдай атқан деген мағынада бағалайды,
қылмыскерді күнәһар деген ұғыммен алмастырып қарайды.
Қылмыстық жауапқа тарту 13 жасқа толған мөлшерден басталған. Қылмыс
субъектісінің ақыл-есі дұрыс, өз әрекеттеріне толығынан жауап бере алатын
болуы шарт. Он үш жаста отау иесі деген сөз әр адамның әрекетіне жауап
бере алатынының нышаны болса керек. Қазақтың қылмыстық құқығы
мылқау, есі дұрыс емес адамдарды жауапқа тартпаған. Сонымен қатар
қылмыс субъектісі болып құлдар саналмайды. Олардың жасаған әрекеттері
үшін иелері жауап береді. Екі қабат әйелдер кісі өлтіргені үшін де жауапқа
тартылмайды, бірақ олар елдің қарғысына үшырайды.
Жеті Жарғының негізгі талаптарының бірі – жасалған қылмыстық
әрекетіне сай жаза тарту, яғни талион принципі (қанға қан, жанға жан).
Бірақ
талион принципі Жеті Жарғыда бекітілгенімен онша дамыған жоқ,
керісінше жаза қолданудың негізгі формасы ретінде мүліктік композиция
қалыптасты. Құқық бұзушылық тек жеке адамның ісі, яғни жәбірленушінің
тілек-талаптарына сай болуына байланысты барлық мәселелерді өздері
құштар адамдар шешеді.
Талдау жасап қарасақ Жеті Жарғының бірнеше бабтары қазақ
мемлекеттілігінің негізгі құрылымын қорғауға және оның территориялық
тұтастығын, ұлттық бірлігін сақтауға бағытталғанын аңғарамыз. Бұрынғы
басылымдарда кездеспейтін, жаңадан ғылыми айналымға түскен Жеті
Жарғының бір бабы мына норманы бекіткен: Көтеріліс жасап, бүлік
шығарған кісілерге елім жазасы бұйырылсын. Бұл талаптың мазмұнына зер
салатын болсақ сол кезеңде әрбір ру басшыларының сепаратистік, алтыбақан
алауыз болған қимыл-әрекеттерінен туған іріткіге тежемелік әсер еткенін
аңғармасқа болмайды. Бұл бабтың мәні дәл қазір де әлсіреген емес.[2]
Жеті Жарғы және некелік қатынастар. Тәуке ханның Жеті
Жарғысында некелік қатынастар да бір жүйеге салынып, Есім ханның ескі
жолы, Қасым ханның қасқа жолы заңдарының негізін одан ары қарай
дамытты, әлеуметтік өмірдің жаңа талаптарында некеге тұрудың шарты
ретінде 13 жас белгіленді. Он үште отау иесі деген сөз сол заманнан
қалған
көрінеді. Екінші шарты – болашақ жұбайлардың жеті атаға дейінгі туыстық
қатынаста болмауы. Жеті атаға дейін қыз алыспау туыстар арасында қанның
араласуынан сақтап, дені сау ұрпақты қалыптастырған. Бұл туралы жоғарыда
толығынан баяндалды.
Жеті Жарғы заңдары үйленуде екі жолмен іс жүзіне асыруды талап
етеді: атастыру және айттыру. Екі жастың бір-бірін сүйіп қосылуы да кең
етек жайған.
Жеті Жарғының нормаларында қалыңмал мәселелері де өзінің
шешімін тапқан. Қалыңмал қалындық үшін әке-шешесіне немесе қыз
ұзатқандарға жасау жасауға, төсек-орын дайындауға берілетін төрт түлік мал
және әртүрлі бағалы заттар. Қалыңмал қазақ қоғамында осы уақытқа дейін
біршама өзгерістерге ұшыраған мағынасымен осы уақытқа жетті.
Тәуке ханның Жеті Жарғысында қалыңмал берудің белгіленген
тәртібі болған. Бұл өлшем негізінде келін түсетін әулеттің, елдің, рудың
дәулетіне, тұрмысына байланысты беріліп отырған.
Жеті Жарғы егер біреудің әйелі қалған жағдайда балдызды алуға
рұқсат етеді. Бұл жерде Тәуке ханның Жеті Жарғысының көздеген
мақсаты – апасының артында қалған балаларына туған сіңілсінің әр уақытта
жаны ашиды, жетімдіктің зардабын тарттырмай, өз баласындай мәпелеп
өсіру. Бірақ бұл талап міндеттейтін нормаға жатпайды, тек екі жақтың өзара
келісуіне байланысты болған. Ердің балдызына қойған талабын қыз
қабылдамаса, билер сотынан қорғау таппайды.
Арнайы норма ретінде Жеті Жарғыда көп әйел алушылық институты
да бекітілген. Шариғат нормаларының талаптары бойынша еркектің төрт
әйелмен некелесуге рұқсат етілетіні белгілі. Ал Жеті Жарғы болса әйел
санын шектемеген, ер адамның тұрмыстық, әлеуметтік жағдайларына
байланысты қалыптасқан.
Жеті Жарғы және қазақ билері Жеті Жарғыны халық арасында
қолдану, оны іс жүзіне асыру және насихаттау мәселелері қазақ билеріне
жүктелген.
Ақылы асқан әз Тәуке хан бұл дүниеден өтер кезінде Қазақтың ұраны
- бірлік деп көзін жұмған екен. Иә, содан бері екі жарым ғасырдан астам
уақыт өтсе де бұл өсиет қазақ халқына әлі де көкейтесті, саяси,
экономикалық, әлеуметтік, рухани мәселелерді шешуде Қазақстанның күн
тәртібінде тұрған мәселе. Шапса тұлпардың тұяғы сынатын, ұшса сұңқардың
қанаты талатын, Алтайдан Атырауға дейін созылған қазақ даласының
территориялықтұтастығыментәуелсізді гіүшінжанаямайтертөгіп, қасық
қаны қалғанша ішкі сепаратистік әрекеттер мен сыртқы шапқыншылыққа
тойтарыс бере білген данышпен бабамыз әз Тәукенің қазақ халқына сіңірген
еңбегі, атқарған қызметі өлшеусіз.
Тәуке хан қайтыс болған соң өз бастарының қара басын ойлаған
дарынсыз, баққұмар хандардың көбі таққа таласумен елдің бірлігін қашырып,
кең байтақ сахарасын көршілес мемлекеттердің жемтігіне айналдырды. Оған
тарих куәгер. Өз әулетінің билігін сақтау үшін қайтадан рулық жікке бөлді
...
Жақында өзім бұрын танымайтын Орынбай Дастановтың Әзірет
Сұлтан деп аталатын өлеңдер мен поэмалар жинағын оқып отырып, Тәуке
хан туралы мынандай шумақты оқыдым:
Тарихтан мені ешкім өшіре алмас,
Халық үшін еткен еңбек босқа қалмас.
Мен жайында жаманат пікірлерді,
Келешек ұрпақтар да айта қоймас.[3]
Өте мағыналы сөз. Тәукенің ұлылығы мен данышпандығы бүкіл
халыққа үлгі, еліктеуге тұратын қасиет. Солай бола береді де.
Егеменді Қазақстан 10 желтоқсан 1998 жылы, 4 бет Сәкен Өзбекұлы.
2. Тәуке ханның Жетi жарғысы
Жеті жарғының негіздері туралы пікірлер де сан алуан. Кейбір
ғалымдар оның негіздерін Шыңғыс ханның атақты Яссасынан іздейді, енді
біреулері Жеті жарғыны Яссадан бөлек, өзінше жеке жазылған дегенді
айтады. Ал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz