Исламдағы ағымдардың шығу себептері

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2

І.тарау. Исламдағы ағымдардың шығу себептері
1.1. Құран және хадистердегі сенім мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Ағымдардың шығу себебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7

ІІ.тарау. Алғашқы сенімдік мәзһабтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2.1. Муржия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2.2. Жабрия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.3. Мутазила ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.4. Қадария ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.5. Шиа ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.6. Харажит ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.7. Салафия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28

КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: өзектілігі: Ислам тарихында Пайғамбарымыздан кейiнгi дәуiрлерде мұсылмандар арасындағы саяси, фиқһи (құқықтық), иғтиқади (сенімге, иманның шарттарына қатысты) мәселелерге байланысты пайда болған ағымдар мен мектептерге «мәзһәб» делiнген. Жәмал және Сыффин соғысында мұсылман екi топ бiр-бiрiмен қақтығысқан. Бiр жағы өлтiрушi екiншi жағы өлушi. Мiнекей осындай саяси тақырыптар дiни тақырыптарға айналғандығын байқаймыз. Сенiм тақырыптары ақылдық тұрғыдан қарастырыла бастады. Адам баласы Аллаһтың жаратқан барлық нәрсесiн iстеуге мiндеттi ма? (Жәбрия) немесе адам өз iсiнiң жаратушысы ма? (Муғтазила) деген көзқарастар пайда болды. Мұның нәтижесiнде тағдыр мәселесi де туындады.
Әсiресе, үшiншi әмірші Осман Ғаффанұлы (573-656) және одан кейiн билiкке келген Әли Әбу Тәлiбұлы (өл. 661) тұсында кейбiр мәселелер бойынша өзгеше ұстанымдар мен көзқарастар пайда бола бастаған. Кiмнiң әмірші (басшы) болатыны, Осман Ғаффанұлын өлтiргендердiң ұсталуы және жазаға тартылуы, биат ету және оның шарттарын бұзудың мәнi, Әли Әбу Тәлiбұлы мен Мұғауия Әбу Сұфйанұлы (өл. 680) арасындағы қақтығыстар және төрелiк айтушылардың үкiмдерi сияқты мәселелер бойынша түрлi пiкiр бiлдiрушiлер пайда болған. Бастапқыда саяси айырмашылықтармен басталған мәзһәбтарға (жолдарға) кейiнгi дәуiрлерде сенім мәзһәбтары да қосылған.
Зерттеудің мақсат-міндеті: Пайғамбарымыздың дәуірінен кейінгі алғашқы сенім мәселелерін зерттеп, салыстырғанды тақырыптың мақсаты деп білдім. Ал міндетіне келетін болсақ, Пайғамбарымыздан кейінгі дәуірдегі сенім мәселесі бойынша шыққан тартыстарды талдау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Пайғамбарымыздың дәуірінен кейінгі алғашқы сенім мәзхабтарының шығуына себеп болған факторларды ғылыми тұрғыдан ашып көрсету.
Зерттеудің құрылымы: Зерттеу әдеттегідей кіріспеден, бірінші тарау екі бөлімнен, екінші тарау жеті бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттердің тізімінен құралған.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Проф. Мухаммед Ебу Зехра, Исламда сиаси, итикади, ве фыкхи мезхеплер тарихи, Станбул-1996, 680 бет.
Bekir Topaloğlu, Kelam Ilmi, Стамбул 1996 ж.
Prof. Dr. Serafeddin Golcuk., Kalam tariһi., Konya 2000,
Prof. Dr. Huseyin Hatemi, Islam felsefesi tarihi, Istanbul 1994,
Әбу Зәхра Мухаммед, Мезхеплер тарихы, Стамбул: 1996, 687 бет.
Suleyman Uludağ, Kelam Dersleri, Стамбул 1967 ж.
Ислам діні және оның тармақтары. Шымкент-2007ж
Bekir Topaloğlu, Kelam Ilmi, Стамбул 1996 ж.
Ислам діні. Осман Қарабиық
Hakkı Dursun Yıldız, Bүyүk İslam Tarihi, Стамбул, 442 б.
Umer Nasuhi Bilmen, Muazzah Kelam İlmi, Станбул, 18 б.

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2

І-тарау. Исламдағы ағымдардың шығу себептері
1.1. Құран және хадистердегі сенім
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Ағымдардың шығу
себебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7

ІІ-тарау. Алғашқы сенімдік
мәзһабтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2.1.
Муржия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..9
2.2.
Жабрия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..12
2.3.
Мутазила ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..15
2.4.
Қадария ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...20
2.5.
Шиа ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 0
2.6.
Харажит ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..21
2.7.
Салафия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...22

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25

Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28

КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: өзектілігі: Ислам тарихында Пайғамбарымыздан
кейiнгi дәуiрлерде мұсылмандар арасындағы саяси, фиқһи (құқықтық), иғтиқади
(сенімге, иманның шарттарына қатысты) мәселелерге байланысты пайда болған
ағымдар мен мектептерге мәзһәб делiнген. Жәмал және Сыффин соғысында
мұсылман екi топ бiр-бiрiмен қақтығысқан. Бiр жағы өлтiрушi екiншi жағы
өлушi. Мiнекей осындай саяси тақырыптар дiни тақырыптарға айналғандығын
байқаймыз. Сенiм тақырыптары ақылдық тұрғыдан қарастырыла бастады. Адам
баласы Аллаһтың жаратқан барлық нәрсесiн iстеуге мiндеттi ма? (Жәбрия)
немесе адам өз iсiнiң жаратушысы ма? (Муғтазила) деген көзқарастар пайда
болды. Мұның нәтижесiнде тағдыр мәселесi де туындады.
Әсiресе, үшiншi әмірші Осман Ғаффанұлы (573-656) және одан кейiн билiкке
келген Әли Әбу Тәлiбұлы (өл. 661) тұсында кейбiр мәселелер бойынша өзгеше
ұстанымдар мен көзқарастар пайда бола бастаған. Кiмнiң әмірші (басшы)
болатыны, Осман Ғаффанұлын өлтiргендердiң ұсталуы және жазаға тартылуы,
биат ету және оның шарттарын бұзудың мәнi, Әли Әбу Тәлiбұлы мен Мұғауия Әбу
Сұфйанұлы (өл. 680) арасындағы қақтығыстар және төрелiк айтушылардың
үкiмдерi сияқты мәселелер бойынша түрлi пiкiр бiлдiрушiлер пайда болған.
Бастапқыда саяси айырмашылықтармен басталған мәзһәбтарға (жолдарға) кейiнгi
дәуiрлерде сенім мәзһәбтары да қосылған.

Зерттеудің мақсат-міндеті: Пайғамбарымыздың дәуірінен кейінгі алғашқы
сенім мәселелерін зерттеп, салыстырғанды тақырыптың мақсаты деп білдім. Ал
міндетіне келетін болсақ, Пайғамбарымыздан кейінгі дәуірдегі сенім мәселесі
бойынша шыққан тартыстарды талдау.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Пайғамбарымыздың дәуірінен кейінгі алғашқы
сенім мәзхабтарының шығуына себеп болған факторларды ғылыми тұрғыдан ашып
көрсету.

Зерттеудің құрылымы: Зерттеу әдеттегідей кіріспеден, бірінші тарау екі
бөлімнен, екінші тарау жеті бөлімнен, қорытынды және пайдаланған
әдебиеттердің тізімінен құралған.

І-тарау. Исламдағы ағымдардың шығу себептері

1.1. Құран және Пайғамбарымыздың хадистеріндегі сенім мәселесі
Ислам дінінде сенім мәселесіне өте қатты көңіл бөледі. Сенімді
түсіндіруде ғұламалар негізгі қайнар етіп, міндетті түрде Аллаһ Тағаланың
сөзі Құран кәрім және Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.с)-ның хадистеріне
негіздегені баршамызға мәлім. Себебі Аллаһ Тағаланы тану барлық дінде басты
мәселе екені айдан анық. Шексіз Құдірет иесін, шектеулі ақылмен тану мүмкін
емес болғандықтан Аллаһу Тағала құлдарына өзін танытып, дұрыс сену жолдарын
Елшілер жіберу арқылы реттеп отырады. Сол себептен тақырыбымыз сенімге
тікелей қатысты болғандықтан, Исламның негізгі қайнарларынан сөз етуді
ұйғардық.
Сөзіміздің басында айтып кеткендей Аллаһу Тағала Құран кәримде адамзатқа
өзін паш ету мақсатында Өзі туралы, өзінің сипаттары туралы кеңінен
байндаған. Осыған байланысты Аллаһу Тағаланың Құран кәрімде айтылған
сипаттарына тоқталайық.
Аллаһтың сипаттары
Аллаһ әр нәрсені біледі (ғылым): Бақара 29, 33, 231, Рағыд 8-10 Ібраким 38;
Нахыл 19, 23; Така 7, 98; Әнбия 110; Хаж 70, 76; Мүминүн 92; Қасас 69;
Ғанкәбүт 45, 52; Лүқман 23, 34; Сәжде 6; Сәбә 2; Фатыр 38; Зүмәр 7, 46;
Ғафыр 19; Фүссилат 47; Шура 12, 24, 25; Хадид 3, 4, 6; Мүжадәлә 7; Хашыр
22; Тағабүн 4, 11, 18; Мүлік 13, 14.
Аллаһ әр нәсені естиді (самиғ): Бақара 127, 137, 181, 224, 227, 244, 256;
Әли Ғымран 34, 35, 38, 121; Ниса 58, 134, 148; Әнғам 13, 115; Ағраф 200;
Әнфал 61; Юныс 65; Юсыф 34; Ібраким 39; Әнбия 4; Нүр 21, 60; Шүғара 220;
Ғанкәбүт 5, 60;Сәбә 50; Ғафыр 20, 56; Фүссилат 36; Шура 11; Мүжадәдә 1.
Аллаһ әр нәрсені көреді (басар): Бақара 96, 110, 233, 237; Әли Ғымран 15,
20; Ниса 58, 134; Ісра 1, 17, 30, 96; Хаж 61, 75; Сәбә 11; Фатыр 31, 45;
Ғафыр 20, 44, 56; Шура 11, 27; Хадид 4; Мүжадәлә 1; Мүлік 19; Іншиқақ 15.
Аллаһ бар (вужуд): Әнғам 75-79; Нәміл 59-64; Қасас 71-73; Ғанкәбүт 61, 63;
Хадид 3; Мүлік 19, 30.
Аллаһ діреу ғана (уахданиет): Бақара 163, 255; Әли Ғымран 2, 6, 18; Ниса
87, 171; Әнғам 19, 102; Твубе 31; Һүд 14; Рағыд 16, 30; Нахыл 22, 51; Ісра
42, 43; Таьа 22, 25; Мүминүн 91, 116; Қасас 70, 88; Фатыр 3; Саффат 1-5;
Сад 65, 66; Зүмәр 4-6; Ғафыр 3, 16, 62, 65; Фтссилат 6; Зүхрүф 84; Дүхан 8;
Хашыр 22, 23; Тағабүн 13; Мүззәмміл 9; Ыхлас 1.
Аллаһ ежелден бар (қыдем): Бақара 255; Хадид 3.
Аллаһ ешнәрсеге ұқсамайды (мүхаләфәтун лил хауарис): Бақара 22; Әнғам 101;
Мәрям 65; Шура 11; Ыхлас4. , Аллаһ жаратушы: Бақара 28, 29; Әли Ғымран 47;
Мәида 17; Әнғам 73, 95, 101, 102; Ағраф 54; Рағыд 16; Хыжыр 86; Ісра 99;
Нүр 45; Қасас 68; Рүм 27, 40, 54; Сәжде 7; Фатыр 1; Ясін 81; Зүмәр 62; Шура
49; Қамар 49, 50; Уақиға 57-59, 63-65; Хашыр 24; Тағабүн 2.
Аллаһ қалағанын істейді (ираде): Бақара 185 253; Әли
Аллаһ өздігінен бар (қиям би-нәфсихи): Бақара 255.
Аллаһ сөйлеуші (кәлам): Бақара 37; Ниса 164; Әнғам 34, 115; Ағраф 158; Кеһф
27, 109; Лұқман 27.
Аллаһ тірі (хаят): Бақара 255; Әли Ғымран 2; Така 111; Гафыр 65.
Аллаһтан басқа сиынып, табынатын ешбір тәңір жоқ: Фатиха 5; Бақара
163, 255; Әли Ғымран 2, 6, 18, 62, 64; Ниса 87, 171; Мәида 73; Әнғам 39,
71, 74, 87, 151, 161; Ағраф 16, 59, 65, 73, 85, 158; Тәубе 31, 129; Ьүд 2,
26, 50, 65, 84; Юсыф 38-40; Хыжыр 41; Рағыд 30; Нахыл 2; Ісра 35; Кеьф 10;
Мәрям 36; Таһа 8, 14, 98; Әнбия 22, 25, 87; Хаж 34; Мүминүн 23, 91, 116,
117; Нүр 46; Нәміл 26, 59, 60, 64; Қасас 70-72, 88; Фатыр 3; Ясін 61;
Саффат 35; Сад 65; Зүмәр 2, 3, 6; Гафыр 3, 62, 66; Фүссилат 6; Сәжде 14;
Зүхрүф 84; Дүхан 8; Ахқаф 21; Мүхаммед 19; Зәрят 51; Түр 43; Хашыр 22, 23;
Тағабүн 13; Мүзәммил 9.
Аллаһтың әр нәрсеге құдіреті жетеді: Бақара 20, 106, 109, 148, 259, 284;
Әли Ғымран 26, 29 65, 189; Ниса 133, 149; Мәида 17, 19, 40, 120; Әнғам 17,
37, 41, 65; Әнфал 41; Тәубе 39; Һүд 4; Нахыл 70, 77; Ісра 99; Хаж 6, 39;
Мүминүн ІК; Нүр 45; Фүрқан 54; Ғанкәбүт 20 Рүм 54; Фатыр 1, 4; Ясін 11.
Шура 9, 21, 50; Ахқаф 33; Фатх 21; Хадид 2; Хашыр 6; Талақ 12; Тахрим 8;
Мүлік 1; Мағарыж 50; Қиямет 4, 40; Мтрсәлат 23; Тарық 8.
Аллаһтың міңгілігі (бақа): Бақара 255,: фұрқан 58; Қасас 88; Рахман 26;
Хадид 3.
Көріп отырғанымыздай Аллаһ өзін осыншама аяттармен танытуға тырысқан. Біз
Аллаһты өзі танытқан сипаттармен ғана тануға мүмкіндігіміз бар.
Хадистер Қүранға сәйкес әрі оған қайшы келмейді, керісінше оны кең
түрғыда түсіндіріп, Аллаһтың кітабында нүсқау жасалған мәселелерді талдап-
таратады. Қүран ереже-нүсқау, үкімдерді қысқа да нақты сөзбен келтірген.
Бүл түрғыдан мүсылмандардың діни іс-амалдары мен күнделікті тіршіліктерінде
кездескен мәселелерде Қүранның ереже-бүйрықтары мен үкімдерін үстану үшін
аяттардың егжей-тегжейлі түсіндірмесіне мүқтаж болуы заңды. Сондықтан Аллаһ
тағала Пайғамбарға {ц) Қүранды түсіндіруді тапсырып: Саған да адамдарға
олар үшін түсірілгенді түсіндірерсің деп Құранды түсірдік,—деген (Нахыл,
44).
Аллаһ тағала Қүранда: Ол (Пайғамбар (с.а.с) өз ойынан
сөйлемейді,—дейді (Нәжм, 2). Демек, Аллаһтың дінін жеткізу барысындағы
Пайғамбардың (с.а.с) барлық сөздері мен іс-әрекеттері оның нәпсі қалауынан
туындамай, жоғарыдан басқарылған.
Аллаһ тағала Пайғамбарымызға (с.а.с) ерекше өкілдікті нәсіп етіп: Ал
кім Аллаһқа және Елшіге бойсұнса, міне, солар—Аллаһ нығметке бөлеген
пайғамбарлармен, шыншылдармен, шәһидтер-мен және игілермен бірге болады
(Ниса, 69); Ей, иман келтіргендер! Аллаһқа бойсұнындар жә-не Елшіге
бойсүныңцар. Егер бір нәрседе талассандар, оны Аллаһқа жөне Елшіге
жүгінтіндер (Ниса, 59); Елшінеден тыйса, содан тыйылыңдар (Хашыр, 7);
Олар өзара таласқан нәрселерінде сені төреші етіп, сосын шығарған үкіміңе
қатысты көщлдерінде қаяу таппай, толық бойсүнғанға дейін мүмін бола
алмайды,—деп айтқан (Ниса, 65). Міне, осылайша, Аллаһ тағала мүміндерге
Құранмен қатар, Пайғамбарының (с.а.с) үннетін де басшылыққа алуды бүйырды.
Ал Пайғамбардың (с.а.с) сүннетін үстану арқылы оған бойсүнуды — Аллаһ
тағала Өзіне бойсүнумен теңестіріп: Кім пайғамбарға бағынса, расында,
Аллаһқа бағынған болады,—деген (Ниса, 80).
Аллаһ тағала Өз елшісінің сездері мен іс-амалдарын, өмір жолын бүкіл
мүсылман атаулыға үлгі-өнеге етіп берді, мүнда жалпы мүсылман үмбеті мен
жеке мүсылман басшылыққа алатын үлгі-өнеге қайнары мол. Расында сендер
үшін Аллаһтың елшісінде көркем өнегелер бар (Ахзаб, 21). Бүл — адамдардың
Пайғамбарымыздан үлгі алуын меңзеген Аллаһ тағаланың тікелей бүйрығы.
Пайғамбарымыздың(с.а.с) нүсқаулары мен жүріс-тұрысы мұсылмандар
өмірінде үстемдікке жетіп, олар үшін күнделікті өмір салтына, әдет-ғүрыпқа
айналып, ол сүннет деген үғым аясында қарастырылды. Ал бүл сүннеттің
негізгі дәлел көзі—Пайғамбардан (с.а.с) келіп жеткен сенімді хадистер.
Сондай-ақ, хадистер шариғат, яғни ислами заң бойынша бірден-бір құқықтық
маңызға ие. [27:4]
1.2. Исламдағы ағымдардың шығу себебі
Ислам тарихында Пайғамбарымыздан кейiнгi дәуiрлерде мұсылмандар
арасындағы саяси, фиқһи (құқықтық), иғтиқади (ақидаға, иманның шарттарына
қатысты) мәселелерге байланысты пайда болған ағымдар мен мектептерге
мәзһәб делiнген. Әсiресе, үшiншi әмірші Осман Ғаффанұлы (573-656) және
одан кейiн билiкке келген Әли Әбу Тәлiбұлы (өл. 661) тұсында кейбiр
мәселелер бойынша өзгеше ұстанымдар мен көзқарастар пайда бола бастаған.
Кiмнiң әмірші (басшы) болатыны, Осман Ғаффанұлын өлтiргендердiң ұсталуы
және жазаға тартылуы, биат ету және оның шарттарын бұзудың мәнi, Әли Әбу
Тәлiбұлы мен Мұғауия Әбу Сұфйанұлы (өл. 680) арасындағы қақтығыстар және
төрелiк айтушылардың үкiмдерi сияқты мәселелер бойынша түрлi пiкiр
бiлдiрушiлер пайда болған. Бастапқыда саяси айырмашылықтармен басталған
мәзһәбтарға (жолдарға) кейiнгi дәуiрлерде фиқһ және ақида мәзһәбтары да
қосылған. Саяси мақсаттарға ие топтар өздерiнiң жақтаушыларын көбейту үшiн
фиқһ және ақида салаларында да жаңа пiкiрлер бiлдiрiп, белгiлi топтарды
өздерiне қаратқан. Мәзһабтар негізінен дiннiң өзегi болып табылатын маңызды
мәселелер бойынша емес, діннің төңірегіндегі, яғни екiншi дәрежедегi
мәселер бойынша қалыптасқан. Яғни, Аллаһтың барлығы, бiрлiгi,
пайғамбарларға иман, ахирет күнiне иман, жиһад, намаз, ораза, зекет,
қажылық қатарлы ғибадаттардың фарыз болуы сияқты көптеген басты мәселелер
бойынша дау-дамай жоқ. Кейбiр ғұламалар дiннiң шарттарының орындалуы және
аяттар мен хадистердегi үкiмдердi түсiндiруде өзiнiң қолындағы дәлелдерге
сүйене отырып пiкiр бiлдiрген, фәтуа жасаған. Мәзһәб имамдары мен
ғалымдардың қорытындыларын ең ақырғы және мәңгілік өзгермейтін қағидаларға
айналдыру Құранның рухына сәйкес келмейді. Бұған кейбір мәзһәб имамдарының
өзгерген жағдайларға байланысты түрліше қорытынды жасауы және олардың
шәкірттерінің басқаша пікір баяндауы дәлел бола алады[10:73-78]
Саяси айырмашылықтардың пайда болуының басты себебi – ислам
дiнiнiң рушылдық пен нәсiлшiлдiктi шектегенiне қарамастан, саяси билiктен
дәмелi кейбiр топтардың рушылдыққа, ұлтшылдыққа, қиқарлыққа уә қиянаттыққа
баруы. Ислам дiнi 634-750 жылдары аралығындағы қысқа мерзiмде батыстағы
Испаниядан шығыстағы Қытайға дейiнгi ұлан-ғайыр аймақта таралған. Аталған
мерзiмде мұсылман билiгiне қосылған елдердiң тұрғындарынан көптеген адамдар
исламды қабылдаған. Бұлардың iшiнде исламды iштен бүлу яки өзiнiң
лауазымын, дәулетiн сақтап қалу мақсатымен қабылдағандар да кезiгедi. Мiне,
көпшiлiгi йаһұди, христиан және мәжусилiктi (отқақұлдық, зороастризм)
ұстанған осындай адамдар мұсылмандар арасында өз нанымдары мен аңыздарын
таратып, көптеген зиянды ағымдардың пайда болуына себеп болған.[11:231-322]

ІІ-тарау. Алғашқы сенімдік мәзһабтар
1.1. Муржия.
Муржия - күнә жасаған мұсылманның жағдайын Аллаһқа тәуекел еткен
(иржа), ешбiр пiкiр айтпа ған топ болып табылады. Иржа - сөзi екi мағынаға
келедi.
Кешiктiру, қалдыру
Үмiт беру
Бұл бүлік үлкен күнә жасағанның мүмин болып болмайтындығы туралы
тартысулардың көбейген бір уақытында ортаға шықты. Харижилер, үлкен күнә
істегеннің кәпір болатындығы, Мутазилалар болса олар мүмин емес, тек
өздеріне мұсылман дей алатындығын айтады. Хасан ал Басри және
табиундардың бір тобы үлкен күнә жасағанның мұнафық болатындығын, себебі
жасаған амалдар жүректің дәлелі, тілмен сөйлеген сөздің иманға дәлел
болмайтындығын айтады.
Мұсылмандардың көбісі болса, үлкен күнә жасағанның күнәһар, бірақ
мүмин, бұл жағдай Аллаһтың жұмысы, Аллаһ қаласа күнәсі үшін азап береді,
қаласа кешіретіндігін айтады.
Осындай келіспеушіліктерден Муржия мәзһабы ортаға шықты. Күнә
жасаудың иманға ешқандай зияны болмайтындығын ашық айтты.
Осы мәзһабтағылардың кейбіреуі үлкен күнә жасаған кісінің жағдайының,
Қиямет күнінде Аллаһа қалдырғанын айтады және олар ахли суннет уал жамағат
ғалымдарының көбісімен кейбір мәселелерде келіседі.
Бұл ағымның негізі Хз.Осман кезеңінің соңына қарай Хз.Османның
басқаруы, уалилері туралы ортаға шыққан бүкіл Ислам әлеміне жайылған
өсектер. Осы өсектер нәтижесінде шыққан бүлік, Хз.Османды өлтіруге дейін
барды.
Осы кезеңде Сахаба-и Кирамның бір бөлігі үндемеді және мұсылмандардың
бір-біріне қосылуына себеп болып, бұл бүлікке қатыспауды керек деп тапты
және Абубакирдің (р.а) Пайғамбарымыздан (с.а.с) нан риуаят еткен хадиске
жүгінді. Пайғамбарымыз бұл хадисте: Жақында ортаға бір бүліктер шығады. Ол
бүліктер ортаға шыққан кезінде отырған кісі, бұл бүлікке қарай жүргеннен,
жүрген болса, оған қарай жүгіргеннен жақсы. Назар салыңыз, бұл бүлік ортаға
шыққанында түйесі болған түйесіне, қойы бар қойына, жері болған сонымен
айналысуға кетсін - деп бұйырған. Сол жерде болған бір кісі: Егер адамның
түйесі, қойы, жері болмаса ше?-деп сұрады. Пайғамбарымыз былай деп жауап
берді: Қылышын алсын және оның ұшын тасқа ұрсын, сосын құтылу мүмкіндігі
болса, өзін құтқарсын.
Хз. Али кезеңіне дейін жеткен бұл бүлікке араласпады және Хз. Али
және Хз.Муавия арасында шыққан соғыстар туралы ешбір көзқарастар жоқ. Саад
ибн абу Уаққас жоғарыдағы хадистің рависі Абубакир, Абдуллаһ б. Өмер және
Имран б. Хусейн осы жамағаттан. Бұл сахабалар қақтығысқан екі топтан
қайсысы дұрыс болғандығын анықтай алмай және бұл жағдайды Аллаһ Тағалаға
қалдырды.
Бұл туралы имам Набави былай дейді: Мәселе, Сахаба-и Кирам арасында
қалай шешу керек екендігін білмейтін бір жағдайда еді. Тіпті, Сахаба-и
кирамнан бір жамағат бұл мәселе туралы шешімі жоқ деп тапты. Қарсыласқан
екі топтан да ұзақтады. Соғыспады және қайсы жақтың дұрыс айтып жатқандығын
біле алмады.
Муржия мәзһабындағылар бір бірлерімен келіспегендер үшін мыналарды
айтады: Олар, Лә илаһа иллаллаһ Мухаммадур Расулуллаһ деп, Аллаһтан
басқа илаһ жоқ екендігін және Хз.Мұхаммед (с.а.с) ның оның пайғамбары
екендігін қабыл етеді. Олай болса олар, не кәпір емес, не мүшрик емес, олар
мұсылмандар. Олардың жағдайларын Аллаһа қалдырамыз. Адамдардың жасырын
екендіктерін тек Аллаһ біледі
Тіпті, бұл мәзһабтағы кейбір кісілер былай дейді. Егер бір кісі,
Аллаһ Тағаланың, шошқа етін жеуді харам еткендігін білемін, тек, оның харам
деген шошқа еті қой ма, әлде басқа бір нәрсе ма, білмеймін десе, онда ол
кісі мүмин. Және бір кісі: Аллаһ Тағаланың қағбаға қажылық етуді фарз
еткендігін білемін. Тек қағбаның қайда екендігін білмеймін. Мүмкін, ол
Үндістанда шығар? десе ол кісі мүмін. Олар былай дейді: бұл сияқты
мәселелер, иманның сыртында болған нәрселер. Бұл мәселелер туралы күмән
етіледі деп айтуды қаламауда. Себебі ақылы бар адамның Қағбаның қай жерде
орналасқанын туралы күмән етуіне болмайды, және қой мен доңызды бір-бірімен
шатастыру мүмкін емес. Муржия мәзһабындағылар амалды иманмен салыстырып,
амалды төмен деп санайды. Амалдың жәннатқа кіру не кірмеуде әсері болып,
болмайтындығы туралы айтып амалды кішірейтеді, оны жеңіл қарастырып,
иманның тек қана жүрек арқылы қабылдаудан тұратындығын, барлық сыртқы
әрекеттердің адамның жүрегіне иман кірмегенін көрсетсе де тек қана жүректің
қабылдағанының иман саналатынын айтады. Тіпті одан да асырып, ашық көрінген
және білінген нәрселер туралы күмән келтірудің, иманның негізгі шарты етіп
қабылдағандары жүрекпен қабылдауға зиян бермейтіндігін, себебі, ашықтан-
ашық көрінген бұл нәрселер иманның негізі емес екендігін айтуда. Мысалы,
олар, Қағбаның қай жерде екені туралы күмәндану және доңыздың қандай
жануар болғанын білмеу, иманға зиянын тигізбейді, тек ақылға зиянды болады
дейді.
Ғалымдардың бір бөлігі Муржия мәзхабын екі бөлікке бөледі:
А) Сүннетке тәуелді болған мұсылмандар: бұлар үлкен күнә жасағанның, тек
күнәсіна қарай азап көретіндігін, жәһәннамда қалып қоймаймын егер аллаһ
тағалам мені кешірсе, рахметіне бөлеп оған ешқандай азап бермей және оның
Аллаһ тарапынан бір рақымдылық болғандығын,Аллаһ рақым иесі болғандығын
айтады. Фықыһ және хадис ғалымдарының көбісі осы топта.
Б) Бидғаттарға тәуелді болған Муржияшылар: Бұлар бас тарту мен бағынудың
пайда бермегені сияқты, иманмен бірге күнәның бір зияны болмайтындығын
айтатындар. Көпшілігінің айтуы бойынша Муржия деген атау осыларға тән.
[ 1:129 б]
2.2. Жабрия.
Бұрын айтқандай Сахабалар және Умайлер кезінде ғалылымдар Аллаһ
Тағаланың құдіреті қасында адамзаттың құдіреті және қадар мәселесі туралы
түрлі пкірлер ұсынған.
Кей ғалымдар Құл істеген істерінің жаратушысы емес және құлға
жүктелген істерге құлдың ешқандай қатысы жоқ деп айтқан.
Жебрие мәсхабінің негізі осы: кез-келген істің орындалуын құлдан
алыстатып, Аллаһтан деп біледі. Өйткені олардың ойынша құл кез-келген іс-
әрекетті орындауға күші жетпейді. Себебі олардың ойынша құл Аллаһтың
жаратқан нәрсесін орындауға мәжбүр деп санайды. Аллаһ кез-келген жансыз
нәрсенлерге калағанын орындатқаны сияқты адамның да қалау еркін шектейді.
Мысалы: таңның атуы, судың ағыуы, сияқты. Адам сауап алуға немесе кунә
алуға мәжбүр Осы мәселелер ортаға шыққаннан соң адамдар оған шын сеніп,
өзднрінің әрекетін Аллаһтың тарапынан және адамның оған еш қатысы жоқ
дегенді өздеріне міндет деп санады. Ибни Хазм Жәбриешілердің дәлелдерін
былай түсіндіреді. Жебриешілер былай айтты Аллаһ барлық нәрсені жаратқан
және жаратылғандарының ешқайсысы өзіне ұқсамайды, Аллаһ құдірет иесі
болғанын алға тартып, өзінен басқа ешбір болмыс өздігінен әрекет етпейтінін
айтқан.
Осы жебриелер туралы Муртаза атты ғалымның Әл-Мунияту Уәл-
Амалатты еңбегінде айтқандай, Умайлер кезеңінде өмір сүрген атақты екі
ғалымның хаттары қалған.
Абдуллаһ ибн Аббас
Хасан Басри (р.а)
Абдуллаһ ибн Аббас өз хатында былай үндеген: Ей жебиешілер сендер
адамдарды тақуалыққа шақырасындар ма? Әрине шын мәнінде тақуалар
сендердің бұл әрекеттеріңді теріске шығарар еді. Адамзатты жамандықтан
құтқарғыңыз келе ме? Әрине қазіргі таңдағы бүлікшілер сендердің ойларыңмен
бүлік шығарушылар. Ей өткен мұнафықтардың балалары, залымдардың
көмекшілері, фасықтардың мешіттерін күзеткендер, іштеріңізден Аллаһқа жала
жапқан, қателіктеріңді Аллаһқа жапқандардан басқа ешкім шықпайды ма?
Хасан Басри өз хатында Басрада Жебрие мазхабын қабылдаған топқа былай
үндеген: Кім де кім Аллаһқа және қадар мен қазаға иман келтірмесе ол
Аллаһқа күпірлік келтірген болып табылады. Кім де кім өз қатесін Раббына
жүктесе олда кафир болып табылады.
Абдуллаһ б Аббас және Хасан Басридің Жебрие ағымындағыларға дер
кезінде жауап беріп отырған және мәселенің негізін ашықтауға тырысқан.
Абдуллаһ ибн Аббастың ұлы Алидің былай дегені риуят етілген: Бір
күні мен әкемнің жанында отыр едім, қасымызға бір адам келіп, Ей Абдуллаһ
осында кейбір адамдар бар, істегендерін Аллаһ тарапынан деп Аллаһтың оларға
күнә істетіп жатқанын тілге тиек етеді. Әкем ол кісіге блай деп жауап
берді. Осында сол кісілерден біреуі болса еді, алқымынан алып жан
тапсырғанша жібермей қояр едім. Аллаһ құлдарын күнә істе деп зорлады деп
айтпаңдар, Аллаһ құлдарының істерін білмейді депте айтпаңдар.
Осындай мәселе сахабалардың дәуірінде де мүшіріктер арасында кең
таралған еді. Жебрие мәсхабы да сол сияқты Омайттардың кезінде өз теориясын
жасап, артына көптеп шәкірттер тарту арқылы бір мәзхаб халіне келген.
Жебриешілердің түсінігін әуелі Яһудилер шығарғаны туралы ғалымдар
біраз мәселе көтерген. Мұсылмандар арасында алғашқы рет Жебрие мәзхабын
таратқан Жаад б Дирһем болған. Осы кісінің Шам қаласында тұратын бір
яһудиден үйренгені туралы және Жаадтан Жеһам б. Сафуан деген кісінің
үйренгені туралы деректер бар.
Жеһам б Сафуан ол өзі қорасандық Бени Расип әулетінен еді. Ол өзінің
көзқарасын қорасан өлкесіне де таратуға тырысқан. Жеһам б. Сафуан тек
Жебрие мәсхабімен ғана емес одан да басқа мәселелермен айналысқан. Ол умея
сұлтандығының кезінде Маруан халифалығының тұсында Мүслим б Ахуаз Әл
Мазини тарапынан өлтірілген. Ол қайтыс болғаннан кейін оның жолын қуушылар
Нихавен қаласында орталық ашады. Жеһам б. Сафуан тек Жебрие мәсхабімен ғана
емес одан да басқа мәселелермен айналысқан. Жеһамның ойынша:
Жеһамның ойынша, Жәннәт және тозақ фани болып табылады. Ешқандай нәрсе
абади (мәңгі) емес. Құран кәрімде айтылған мәңгіліктегі мақсат олардың
мерзімін ұзарту.
Иман білу деген сөз, Інкәр билмеу деген сөз. Олардың ойынша Пайғамбарымыз
(с.а.с) ның сипаттарын білген Яһудилер және Пайғамбарызға мойын сұнбаған
мүшіріктер Мүмин деп саналады.
Аллаһтың кәләмі (сөзі) қадым (басталуы жоқ) емес хадис (бастауы бар) дейді.
Құран керімнің жаратылған (махулұқ) деген де осылар.
Аллаһты ешқандай сипатпен түсіндіруге болмайды. Оған тірілік және ылим
сипаты берілмейді. Мен Аллаһты жаратылғандарда болған сипаттармен
сипаттамаймын.
Қиямет қайымда Аллаһтың құлдарына көрінеді дегенді мойындамаймын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.