Желтоқсан оқиғасының басталуы

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ - түрік университеті

Факультеті «Заң»

Кафедрасы «Әлеуметтану»

СӨЖ

Òàºûðûáû: Желтоқсан оқиғасы

²àáûëäà¹àí: т. ғ. к., доцент

Нұрбетова Г. О.

Îðûíäà¹àí: Пәрімбеков Н.

Тобы:ЗСЦ-111

Түркістан - 2011 ж

Жоспар:

Кіріспе

Негізгі бөлім

Желтоқсан оқиғасының басталуы.
Желтоқсан құрбандары.
Желтоқсан оқиғасының салдары.

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Халқымыздың ғасырлар бойғы арманын жүзеге асырған Қазақстан тәуелсіздігіне
20 жыл! Ал сол Тәуелсіздік тұғырына жету жолында талай жыл күреспен арпалысып келдік. Иә, дана халқымыз бірлік болмаса тірлік болмайтындығын бекер айтпаған. Бірлік болмай, патшаның отарлық саясатының қыл бұрауы мойынға мықтап түскенде ғана, халық өзінің кешегі азат өмірінің көзден ұшқанын аңғарады. Тек аңғарып қоймай, кешегі даланы еркін жайлаған халық атқа қонды. Кенесарыдай батыр бабамыздың бар мақсаты ─ елінің тәуелсіздігі еді. Сол тәуелсіздік жолында өз өмірін құрбан етті . Сын сағатта өз мүддесінен ел мүддесін жоғары ұстады.
Наурызбай, Ағыбай, Басығара, Жоламан батырлар да Кенесары хан қозғалысын қолдап, оны пір тұтты. Талай жылға созылған осы күрес халықтың әлі де сойыл ұстап, жауға аттанар ерлері барын танытты. Исатай мен Махамбетті де ереуіл атқа ер салдырып, егеулі найза қолға алдырған, еңку-еңку жер шалдырған, темір қазық жастанып, беркініп садақ асындырған, біртіндеп жауды қашырған да сол, ұлы жол, азаттық жолы еді ғой!

Желтоқсан оқиғасының басталуы.

Тәуелсіздік үшін күрес бір сәт те толастаған емес, ол теңіз толқыны сияқты қат- қабат жарға соғып жатты. Кеңес тарихы болса олардың әрбір толқынын бір-бірінен айырып алып, аймақтық оқиғалардың қатарына жатқызды. 1916 жылғы ұлт-азаттық төңкерісі де осы тұрғыдан қаралып келеді. Ал шындығында 1916 жылғы оқиға империяның бүкіл шығысында болды. Ол сонау Азия, Африка, Оңтүстік Америкадағы ұлт-азаттық қозғалыстардың ешқайсысынан кем емес-ті.
Аумалы-төкпелі аласапыран заманда, арпалысып өткен адамзат ғұмырында ұйыса, қанаттаса жүрген халықтардың Жер-Анадан қоныс тауып, құт мекенге айналдырған шекаралы, шекті аймағы қалыптасқаны мәлім. Бірінікі шөлді болар, бірінікі көлді болар, бірінікі нулы болар, бірінікі сулы болар ─ әйтеуір, кіндік кесіп, кір жуған жер әр адамда болатындығы айдай анық.
Дана бабаларымыздың ең асыл армандарының бірі ─ туған жерден топырақ бұйыртса деп, тағдырына егіле, езіле тілейтін аңсарында қандай ғажап астар бар екенін есіңе еріксіз түсіресің.
Қазақ батыры Шынқожаның денесі жау қолында қалғанда жан аяспай шайқасқан жауынгерлер өздері пір тұтқан батырдың бір ғана саусағын алып шығып, оны сол Аягөзге құятын Нарын маңындағы шағын төбеге жерленгенін тебірене жазған поляк жиһанкезі Янушкевич далалықтардың бойындағы елге деген, жерге деген сезімінің, еріне деген құрметінің ересен екендігіне таңданыс білдіреді.
Қай кезден де отаншылдық сезімнің барлық халықтарға тән, жоғары екендігі белгілі. Сондықтан да болар Отанға деген ұлы махаббат, асқар сүйіспеншілік, туған жерге деген қастерлі, қасиетті сезімдер ─ үлкен ерліктердің, ғажайып батырлықтардың бастауы, қайнар көзі.
Осы ұлы планетамызда әлем халықтары арасында өзінің бүкіл болмысымен, мінез-табиғатымен, тарихымен, тілімен, ділімен, ән-жыр, әсем күйімен, тағы да басқа сан түрлі қасиеттерімен ешбір қайталанбас қазақ халқы бар. Қазақ халқының бір ғана шаңырағы, бір ғана ұлы мекені, бір ғана Отаны бар. Ол ─ Қазақ Елі, Қазақ Даласы, Қазақ Жері, барша қазақ халқының кіндік қаны тамған жері ─ Қазақстан!
1930 жылдардағы Шұбартау, Созақ көтерілістерінің қайсысын алмасаң да, олардың барлығы да отаршылдыққа қарсы бағытталды. 1986 жылғы Желтоқсан ұлттық қозғалысы да сол көтерілістердің заңды жалғасы еді.
Тоталитарлық тәртіп өз халқынан митингілерде, мерекелік шерулерде билеуші партияның саясатын қолдап, қолпаштауға бағытталған бірауыздылықты талап етті. «Тоқыраудың» соңғы жылдары халықтың тоталитарлық тәртіпке деген үнсіз қарсылығы ерекше күшті еді. Алайда, Алматыда үнсіз наразылықтың бет-пердесі аспанға бірақ ұшты. «Қайта құру» кезеңі ішінде үстемдік режим тұңғыш рет күллі жүйенің сыр бере бастағанын байқайтындай өте бір өжет қарсыласуға килікті. Оқиға салдарын жою үшін Кеңестік тәртіп аппараты барын салып бақты. Қорқытты, үркітті. Көтерісшілер қатаң жазаланды. Көпшілігінің өміріне де, көңіліне де жазылмас жара түсті. Ләззат, Сәбира, Қайраттай гүлдеріміз ерте солды. Олар желтоқсанда егеменді ел болсақ деп талпынған, шындық жырын жырлаған, халқымыздың жас өркені еді.
Дүниені дүр сілкіндірген, тәуелсіздік туын ең алғаш көтерген әйгілі 86-ның желтоқсаны туралы шындық мерзімді баспасөз беттерінде аз жазылған жоқ. Сонау қылышынан қан тамған „колбинизм заманының” өзінде-ақ «бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ» деп, баспасөз бетінен алаңдағы оқиғаның ақиқатын батыл айта білген қазақ ақын-жазушыларының есімін бүгінде бүкіл әлем таниды. Тіпті, шындықты айтамыз деп шырылдаған қаламгерлеріміздің кейбірі прокуратура бөлмелерінде сарылып, жауапта отырған күндері де болды. Әділдік қашан да жеңбек. 1992 жылы 21 ақпан күні Республика Жоғары сотының Пленумы болып өтіпЬ ѡалып, врдақРтұѢқин Ѷас азамаѢѢаѠы -0ҚайѠат Шѫёқұлбеков Шмарқҵм), Түгелбай Тәшенов, Қайѫргелді Күзннбаев жӹне басқа желтоһѡан ӛаһбрмаѽдарѫ уолық ақталдѫ® [„Желтоһѡан құрбандарынРжоқтаѓ”, Алматћ „Жилын”] ЋЖелтоқёан$оқиҗасында!ъектен шықһапРзұѻямдықтгт болды. Соныҳ дәлепі рѵтіндеРоблыстық «Даѣа» газетінее0жарыӛ"көрген «Қалрађ жолддған ҶасыѠын хаѢында» былай дейді: [93ж. (желтоқсанР№10] «19л6`жылғы желтоһсвндағы ѳақиғаны ТаСС дүниежүзіне ҫмаскҿнемднр менРнаѨақорлардың бұқара тәѱтіпсіздігі»Рдеп0дауѠықѢырды. Шыпында, тез арада"басып, заншып тѰстаѿ, түк білмнгендей отыра қалу мақсатымен`бұлРоқиғанћ өкўмзттіҳ өзіСұйымѴастѫѐған ежіЮ командирлерТмен!олардың бұйрығын оряндаујыласдѫңРқимѫл-ӝѐелзтініңақаұѫса қалуы кімдіРболса"да таңТқалдырмай қоймайды.
` Р Ѡ 0 " 4

Ѝ

ЭЍ

-

! 0аР` ( b -Ѝ ( "Р Р Р Р Р0" желтоқѡанСқҳрбвндашы.

Оқиғанѫң ѡырѢтай ілігіРКолбинніӣ Қазақстан басшылығына келуі еді. 17 жел-Ѣоқѡан күні Брежнев атынжағћРалаңға наѠѰзылық білдѶрген 30 мың адаѼ жиналѫпЬ ӭздерінің ПленуѼ"шешімдеѠімеѽ келіупейтінін бейбіт түрде танытты. РЖиѽалғандардың жартыѡынан аёѢамы жѰс жұмѫёшылар дб< қалғандарѫ орта және жоғаѠѫ оқѣ орындарының!студенттері= мектеп оқуъыларћ еді. Ереуілге шықһан жастардың!қолдарында «ӨзѶміздѶ-өзўміз билеуеі талап етзмізС»Ь0«Әр халѫққа ─ өз көсеоі!», $«1937Ржѫл$қайталѰнбауы4керек!»< «Ұлѫ державалық ессѶздѶкРдереу тоҟѢатылсын!»Рдеген ұѠандаѠ, транѹпосанттар болмы/ Кейін4ѵреуілъілерді жазалаѓ ісі!заңдћ болуян ойлағанСүкѶмет адамдаѐы днмонсѢшанттар арасына бүлік ѢүсіріпЬ оларды жоспѰрлады. БлаңдыРһорѨаған милиѦия нен КГЙ щепѲеєін"һұпия0ниетпен бұзып!машиналарРкіріп<!арақ пен есірђкі қосылғанРмәнті жәнеРтемекі!Ѳаратылды. Жастат үкіметРтафапынан $білмеді. !Алдын-ала күтўлгендей, кӫпшілікаирасыпдѰғы жастаѐдың кейбўреулерінің аяқ алыѡы өзгеєіп, бір-біріне қоқан-поқѫ көрсете бастады.
18-желтоқсан күнгі құрбан әсіресе мол болды. Ол күні алаңға ешкім жіберілмейтін болып жоспарланғанына қарамай, көшеге 30 мыңдай адам шығып, кешегі түнгі болған оқиғаға лағынет айтты. Ереуілшілер бұл күні кеше кешке өлгендердің мәйітін сұрады. Жендеттер жауап орнына ешбір ескертусіз шайқас

ашты. Тағы да кескілеу басталды. Оқиғадан соң іле-шала алаңдағы қан күні бойы жуылды. Алтын жүзігі бар саусақты жендеттер шауып, алтын сырғаны құлақтан жырып алды. Орыс біткен жендеттер жағында болды демейміз. Бірақ жазалаушылардың дені, олардың дем берушілері негізінен орыстар болды. Бұл қазақ жастарының орыс ұлтына деген наразылығын қоздыра түсті. Осылай, бейбіт наразылық үкімет тарапынан қанмен тәмамдалды. Жендеттердің жазалаушы әрекеттерін тікелей басқарғандар - Колбин, Мирошхин, Мещеряков, Князев, Щулико, ал қазақ жағынан Қамалиденов, Мұқашев, Елемесовтер бар.

Желтоқсан оқиғасының салдары.

Көтерілістің шынайы себептері: Қазақстандағы барлық билікті уысынан жібермей ұстаған шовинистік жүйе, күшпен орыстандыру саясаты, интернационалистік у-шу тасасында ұлттық тіл мен мәдениетті жою әрекеті, ауру мен балалар өлімінің көбеюі, теңсіздік, саяси бостандықпен санаспау, ұлттық намыс пен ар-ұжданды

табан асты ету, жергілікті халықтың қайыршы жағдайда өмір кешуі.
Мұхтар Шаханов «Рух және ыза дауылы немесе бес ғасырлық арман» еңбегінде: «1986 жылғы желтоқсан оқиғасы әлемді дүр сілкіндіргенімен әлі күнге дейін талай қандастарымыздың санасын сілкіндіре алмай келеді. Олай дейтін себебіміз қазіргі таңда желтоқсан оқиғасынан мүлдем бейхабар жастарымыздың көптеп кездесуі, ал Кеңес дәуірінің тарихын оқыған жоғары буынның 1905 жылғы қанды жексенбіні білмейтіні кемде-кем. Мүмкін бұл жағдай салыстыруға келмейтін де шығар, алайда әр халықтың өз тарихының өшпес орны бар. Біздің мақсатымыз шындықты ашу. Себебі 20 жыл өтсе де, шындықтың беті әлі күнге дейін ашылған жоқ» деген. КСРО халық депутаттарының І съезінде басын бәйгеге тігіп, желтоқсан оқиғасы жөнінде алғаш мәселе көтерген, Шыңғыс Айтматовша айтсақ: «Кремльдің қабырғасында тұп-тұра бомба жарылғандай» етіп сөз сөйлеген М. Шахановтың съезд мінберіндегі үш минуты болашақ үшін ақиқаттың бастауындай болған еді. Ақын тілімен айтсақ:

Арман ойда күмбір-күмбір күй қызып,
Арғымақтың жал- құйрығын түйгізіп,
Аңыратып, көсілттің бір жүректің
Үлкен сөзін үш минутқа сыйғызып
Үш-ақ минут шабыт нөсер мырза шақ
Көк тіреді көңіл біткен бір жасап,
Үш-ақ минут жетеді екен мәрттікке
Шығу үшін мәңгі өлмейтін жыр қашап.

«Иә, Шаханов! Сен тым алысты аңсайсың, өзіңді жоғарыдағылар жақтайды деп бекер алданып жүрсің, әлі де кеш емес, шұқылауыңды тоқтат, әйтпесе сенің де, көмекшілеріңнің де көзі жойылады, тыныш қана өлеңіңді жаз» ─ деп қорқытып, үркітулердің ешбірінен жасқанбай, желтоқсандық жастардың ақтаушысы да, жақтаушысы да бола білген аға-апаларымыз Қайрат пен Сәбира, Ербол мен Ләззаттардың тағдырына бей-жай қарай алмады. Шахановтың Мәскеу мінберінен желтоқсан туралы сөйлеген сөздері нағыз батылдықтың көрінісі болды. Оның жалынды сөздері үлкен күш берді. Шахановтың бұл ерлігін біз қаһармандық деп білеміз.
Азаттық алаңында топ жарып шыққан қазақ жастарының қайсар үні, қаршадай қазақ қыздарының қайратты қимылы тарихқа айналып, болашақта еліміздің ұл-қыздарын отансүйгіштікке шақырары анық. 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы ұлттық санамызды оятып қана қойған жоқ, ол сонымен қатар көптеген қандастарымыздың бойына бауырмалдық, өз халқына деген жанашырлық сезім қалыптастырды.
Мұхтар Шаханов «Бес ғасырлық арман немесе желтоқсан тағылымы» атты желтоқсан оқиғасының 10 жылдығына арналған ғылыми-теориялық конференцияда жасаған баяндамасында былай дейді:
─ Иә, ағайындар, кезінде Кеңестер Одағын ғана емес күллі әлемді дүр сілкінткен, Горбачевтің қасқа маңдайындағы дара даққа тағы бір қара дақ қосқан, қылышынан қан тамған Мәскеу тоталитарлық жүйе алпауыттарының қиқулата ат қосқан ғасырдың алғысы, жігіттің намысы, ананың асылдығы, әкенің жасықтығы немесе басымдығы таразыға түскен, жас келін әділдік іздеп сот пен прокуратураның арасын жас қылған, қарт әже немересін жетектеп түрменің есігін аңдыған, шашынан сүйреліп сабалып, ары тапталған ару қыз іштей тынған, сенгені сынған, өздері еңіреген, бұзауы мөңіреген қиқулы, қасіретті шаққа он жыл кейін шегініп, он жыл алыстап барып салиқалы сындарлы көзбен қарайтын мамыржай кезең де келіп жетіпті-ау ?!
Жұбан Молдағалиев «Мен - қазақпын, өз халқымды мақтан етемін!» деп 1986 жылғы желтоқсанның 31-і күні Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің бірінші хатшысы Г. В. Колбинмен жазушылар одағында болған кездесуде берген сұхбатында жастарды жазықсыз жазалаған өкімет адамдары екенін ашық түрде беттеріне айта келіп, «Мен сондай ұят оқиға және оның артынша не болғанын естігенде, жасырып қайтейін, осы күнге дейін өмір сүргеніме өкіндім» - дейді. Бұдан түйгеніміз: осындай ағалардың болғанына да тәубе дейміз.
Павлодарлық ақын ағамыз, желтоқсан оқиғасының куәгері Арман Қани «Қызыл түнектегі ақ бұрқақ» атты мақаласында көтеріліс күндеріндегі Ертістің Павлодар өңірінде орнаған саяси хал-ахуалды сипаттаған. Ал «Бұл қалай болған еді?» атты екінші мақаласында егемендігіміз бен тәуілсіздігімізді нығайтуға ықпал еткен облысымыздағы саяси оқиғалар жайында баяндалады.
«Атышулы бесінші Пленумның соңы Алматыда қандай да бір төтенше оқиғаға әкеп соқтырғанын павлодарлықтар сол 17-желтоқсанның күні-ақ сезді. Алматымен телефон байланысы үзілді. Жазушылар үйіндегі таныс қаламгерлермен код арқылы хабарласпақ болуымыздан еш нәтиже шықпады. Сол кездегі әдетімізше «Голос Америки» тәрізді радиостанциялардың хабарларына құлақ түргенімізбен, маңызды ақпарат ала алмадық. Қазақ тілінде хабар тарататын «Азаттық» радиостанциясы «Алматы қаласында қазақтар большевиктерге қарсы ашық күреске шықты» дегеннен басқа мардымды ештеңе айтқан жоқ. «Азат» азаматтық қозғалысының Павлодар облыстық бөлімшесін ұйымдастыруды Бикеш Орханқызы Дүрманова қолға алса, негізін қалауға ағайынды Мейрам, Мақсұт Калиевтер белсене ат салысты. Бөлімше ресми тіркеуден өтпей тұрған кездің өзінде азаттықтар түрлі саяси оқиғаларға қатысып, әрекет ете бастады» дейді.
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің қазақ тілі мен әдебиті кафедрасының аға оқытушысы, филология ғылымының . кандидаты, доцент, желтоқсанға қатысушы Зейнуллина Айман Файзоллақызы желтоқсан оқиғасы жайлы былай дейді: «Адам ғұмырындағы мәңгі есте қалар тағдыр парағы қалыңдай түскен сайын, оның мазмұны да, бағасы да тереңге түседі. Енді, міне араға 20 жылға жуық кезең өткенде сол бір желтоқсанның ызғарлы күнінде алаңға не үшін шықтық? - деген сауал қоямын өз-өзіме. Алда не күтіп тұрғанын білместен, БТР, әскери машиналар қалқанды жазалаушылар қаптап келе жатқанда да, айылымызды жимастан, бейбіт түрде «Менің Қазақстанымды» айтып тұра бердік. Сапер күрегі жігіттердің басына тиіп, қыздар бұрымынан сүйретілгенде ғана біз аңсаған тәуелсіздіктің қойған талабының бірден жүзеге аспайтынына көз жеткіздік. Жазалауға ұшыраған жастардың тартқан жан азабы мен тән азабы тәуелсіздігіміздің төлеуі ғой. Арқамды осып өткен келтектің соққысын кезінде ауырсынсам да, дәл қазір таяқ жегеніме ешқандай налымаймын. Егер біз дәл солай жазаланбасақ, жазаланудан қорқып, алаңға бармасақ, тәуелсіздік келер ме еді? Желтоқсан тек қазақтарды ғана емес, Одақтың бұғауындағы өзге ұлттарды да оятты. Мен онда Қазақ Мемлекеттік қыздар педагогикалық иститутының соңғы курсKның сруденті Хдім - дей келіп, мнан Ùрі «Қ. РысқұлбекоВЖ
ТәшХнов, Қ. Күзенбаева іAтерінің (Савицкийдің өлімі турАлы материаг( қазақтіліне аудару жґмысЋн бердЖ. МАрқұм СалтанатҚожахметоВА, Жанар Рүстемова көЧімізде жас, ғолымы7 дірілФеп, медициналыҙ сөздікті аударып отырщн, жазу жаздыҋ. » ─ аейді. Бұд0н әрі Айман Файзоллақызъ ЏаУ-дыҡ ұстазы Шакаман Рыскүл Б5ктемірқызK, ЖақРева СәулекердіҢ желтоқсанға қАтысқандары туралы да айтты. Жегтоқсандықтардың кө?шілігі өздерітсралы аЙтқылары келмейтіндігін аңғардық.
«Ғазақт0р Ӊзінің бостандығы Мдй тәуел@іздігі жолында тЄк патша отаршылдары мен Кеңестік жүйенің озбыр; щғЋна қарсы 200- ден астам ұлт-азаттық көтерЖлісЂерге шыққан екен. Соның ең соңғысы ─ тоталиBарлық Цүйееіҡ темір құрсауЋн тАлқандауғ0 арналған қагақ жаAтарының желтоқсан қ>зғалысына да 20 жыл толды. ТӉуелсіЗдVк жОлыйдағы мұнд0й ұмтылыстардың бә@і ел рарихынIң ең қастерлі парақтары ретЖнде әрқашан жадымыУда саталаBын б; аДы», - деді ҚР ПрезидХЭBі ҒР тәуелсіздігіНVң 15 жыгдығына ар=ала= AалтАнатты жималыста сөйлеген сөзінде. .
Н. Ә. Наз0рбаев өзЖнің «Ғасырлар тоғысында»атты кітабында:» 198 жылғы Желтоқсан оқиғала@ы қазақ жАстарының саНа-сезімінің қаншалықтыөAкбндігін көрсетті. Олар жҏз жылға жуық уақыт бойы халықты казармалKқ Ђәртіпте ұстап келГен тотаЛитарлЋқ жүйеЭің алдынФа бірінші болып айылдарын жиғанжоқ. Жастар аұдан әрі кез-келген ұлтқа тән ұлттық мақтаныш сезімін қорлауҒа жол бермейтінін өЗ хагқының атынан ашық мәйімдедV» ─ деп дәл бағалаған.
Желтоқсан пәЛей жылдар бойыЭа мызғыЬас қАмал саналып келГен Кеңестік имПерияның і@гесін мүжіп, көбесін күйретіп, ақуры жер ббтінен дойылып тынуынР ұрындырған пәриенді соққJ бОлып тиді. Ўсы орайдА, Желтоқсан қозғалысын, біріншіден, ішкі ұлтЂық да£ызы б0р оғиға (ұлттың өзім-өзі танусезімінің оянты), евімшіЄей, дАлпыодақтық деңгейдегі (одақт0с республикалардың егемендігіне Aерпін берг5н) оқиҒА ретінде, үшіншєден, әл5мдік маңызы бар (социалистіклРгбрьдің күиреуінің басталуы) аса сайихалы Ъӡп синатты әлеумХттік сілкініс ─ атышулы тарихи фенЮмен ретінде бағаласа да Артық емес, ─ дейді жазушы, мемлекет қайраткері Әбіш Кекілбаев.