Ғұн мемлекетінің саяси тарихы

Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Ғұн мемлекетінің этникалық және саяси тарихы
2. Ғұндардың шаруашылығы. Әлеуметтік . экономикалық қатынастары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Ғұндар. Б. з. б. I мыңжылдықта казіргі Монғолияның оңтүстігіндегі Ордостан Каспий өңіріне дейінгі Орталык Азияның ұлан-байтақ кеңістігін тегі мен этникалық құрамы жөнінен әр түрлі тайпалар мекендеген.
Шаруашылықтың біртіндеп дамуы, тұрмыстың біршама ортақтығы, эт-никалық жақындык, саяси тәртіп факторы Орталық Азияда ертедегі таптық ірі бірлестіктердің құрылуына әкеп соқты. Олардың уақыты жағынан алғашқылары сюнну (ғұндар) болды. Б. з. б. III ғасырдын аяғында кытай деректемелерінде пайда болган сюнну (гұн) атауы тегі әр түрлі таппаларды біріктірген және Тынык мұхит пен Солтүстік Қытайдан Алтай мен Жеті-суға дейінгі аумақта, ал кейіннен одан әрі батысқа да ара-түра таралып отырған саяси құрылымға катысты болды.
Сюнну этнонимінің мазмұны мен накты калай айтылатыиы әзірше айкын емес. Зерттеулердің көрсетіп отырғанындай, оның ежелгі кытайлык транскрипциясы гректер мен ертедегі орыс шежірелерінің фруна (труна) деген түріне тіреліп жатыр. Орыс шежіресі Еділ мен Дунайдағы өздерінің сюн-нуларға сабактастығын сақтап калған ғұн-болғар ақсүйектерін сипаттай ксліп, оларды трунове, яғни трундар деп атайды. Егер осылайша, «трун» деген сөз бастапкыда «ғұн» тайиаларының ақсүйектеріне арналып аптылса, сюнну (хунну),яғнитрундар ғұндар деп саналмаіанын білдірмейді. Трун және ғұн терминдері бір ғана этникалык-саяси қауым жөнінде колданылған, олардың таралған аудандары әр түрлі болғанымен ғұн термині әлде қайда мол қауымды білдірді.
Ғұндардың жоғарғы билеушісін қытай авторлары шаныой деп атайды. Б. з. б. 206 жылы ғұн тайпаларын Меде шаньюй басқарды. Меде билік еткен алғашқы жылдардың өзінде ақ Қытайдың шекаралык аудандарына жорықтар жасап оған күйрете соқкы берді. Кескілескен күресте Мөде әскери-саяси куаты басым Хань әулетін сюнну-ғұндардың Ордостағы көшіп жүретін жерлерінен дәме етуден бас тартуға мәжбүр етті. Хань императоры Гаоцзу Мөденің алдында бас иіп, онымен «тыныштық және туыстык туралы шартқа» қол қоюға мәжбүр болды, бұл шарт бойынша ол шаньюйге өзінің ханшасын әйелдікке беруге және жыл сайын «сый-лық» ретінде салық төлеп тұруға міндеттенді, кейін ол салықты үнемі төлеп тұрды.

1. 1-том Алматы “Атамұра” 1996ж 245-248 б, 258-260 б.
2. Түрік халық тарихы Алматы “Білім” 1996ж 26-44 б.
3. Көне тарих 103-108 б.
4. Түркістан халық энциклопедиясы Алматы 2000ж 268-270 б.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе
Негізгі бөлім
Ғұн мемлекетінің этникалық және саяси тарихы
Ғұндардың шаруашылығы.‭ ‬Әлеуметтік‭ – ‬экономикалық қатынастары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Ғұндар.‭ ‬Б.‭ ‬з.‭ ‬б.‭ ‬I мыңжылдықта казіргі Монғолияның оңтүстігіндегі Ордостан Каспий өңіріне дейінгі Орталык Азияның ұлан-байтақ кеңістігін тегі мен этникалық құрамы жөнінен әр түрлі тайпалар мекендеген.
Шаруашылықтың біртіндеп дамуы,‭ ‬тұрмыстың біршама ортақтығы,‭ ‬эт-никалық жақындык,‭ ‬саяси тәртіп факторы Орталық Азияда ертедегі таптық ірі бірлестіктердің құрылуына әкеп соқты.‭ ‬Олардың уақыты жағынан алғашқылары сюнну‭ (‬ғұндар‭) ‬болды.‭ ‬Б.‭ ‬з.‭ ‬б.‭ ‬III ғасырдын аяғында кытай деректемелерінде пайда болган сюнну‭ (‬гұн‭) ‬атауы тегі әр түрлі таппаларды біріктірген және Тынык мұхит пен Солтүстік Қытайдан Алтай мен Жеті-суға дейінгі аумақта,‭ ‬ал кейіннен одан әрі батысқа да ара-түра таралып отырған саяси құрылымға катысты болды.
Сюнну этнонимінің мазмұны мен накты калай айтылатыиы әзірше айкын емес.‭ ‬Зерттеулердің‭ ‬көрсетіп отырғанындай,‭ ‬оның‭ ‬ежелгі кытайлык‭ ‬транскрипциясы гректер мен ертедегі орыс шежірелерінің фруна‭ (‬труна‭) ‬деген түріне тіреліп жатыр.‭ ‬Орыс шежіресі Еділ мен Дунайдағы өздерінің сюн-нуларға сабактастығын сақтап калған ғұн-болғар ақсүйектерін сипаттай ксліп,‭ ‬оларды трунове,‭ ‬яғни трундар деп атайды.‭ ‬Егер осылайша,‭ ‬трун‭ ‬деген сөз бастапкыда‭ ‬ғұн‭ ‬тайиаларының ақсүйектеріне арналып аптылса,‭ ‬сюнну‭ (‬хунну‭)‬,яғнитрундар ғұндар‭ ‬деп саналмаіанын білдірмейді.‭ ‬Трун және ғұн терминдері бір ғана этникалык-саяси‭ ‬қауым жөнінде колданылған,‭ ‬олардың таралған аудандары әр түрлі болғанымен ғұн термині әлде қайда мол қауымды білдірді.
Ғұндардың жоғарғы билеушісін қытай авторлары шаныой деп атайды.‭ ‬Б.‭ ‬з.‭ ‬б.‭ ‬206‭ ‬жылы ғұн тайпаларын Меде шаньюй басқарды.‭ ‬Меде билік еткен алғашқы жылдардың өзінде‭ ‬ақ Қытайдың шекаралык аудандарына жорықтар жасап оған күйрете соқкы берді.‭ ‬Кескілескен күресте Мөде әскери-саяси куаты басым Хань әулетін сюнну-ғұндардың Ордостағы көшіп жүретін жерлерінен дәме етуден бас тартуға мәжбүр етті.‭ ‬Хань императоры Гаоцзу Мөденің алдында бас иіп,‭ ‬онымен‭ ‬тыныштық және туыстык туралы шартқа‭ ‬қол қоюға мәжбүр болды,‭ ‬бұл шарт бойынша ол шаньюйге өзінің ханшасын әйелдікке беруге және жыл сайын‭ ‬сый-лық‭ ‬ретінде салық төлеп тұруға міндеттенді,‭ ‬кейін ол салықты үнемі төлеп тұрды.

Ғұн мемлекетінің этникалық және саяси тарихы.
Шығыста Мөде‭ ‬шығыс ху‭ ‬тайпаларын бағындырды,‭ ‬ал оның құрамы-на,‭ ‬шамаыен алғанда,‭ ‬Керулен және Онон алкаптарында мекендеген сянь-би және ухуань тайпалары кіретін еді.‭ ‬Мөде батыста юеди‭ (‬юечжи‭) ‬тайпаларына‭ ‬қарсы жорыктар жасады.‭ ‬Бұл кезде казіргі Кореядан Тибетке және Шығыс Түркістаннан Хуанхэнің орта ағысына дейін созылып жатқан аумак ғұн шаньюйлерінің қол астына түсті,‭ ‬ал солтүстікте ғұн конфедерациясына біріккен тайпалар Байкалдан арғы оңтүстік аудандарға дейінгі аумакты алып жатты.
Деректемелерде ғұндардың Саян-Алтай тайпаларына жасаған жорык,-тары туралы да айтылған.‭ ‬Шежіреші б.‭ ‬з.‭ ‬б.‭ ‬201‭ ‬жылы сюннулердің со-лтүстікке және солтүстік-батысқа карай жорығын жалғастырып,‭ ‬Хуньюй,‭ ‬Цюйшэ,‭ ‬Динлин,‭ ‬Гэкунь және Синьли елдерін бағындырғанын хабарлайды.‭ ‬Текске берілген түсініктемеде әлгі айтылған бес елдің сюннулердің солтүстік жағында жатқаны айтылады,‭ ‬сірә,‭ ‬ол батысында Кем‭ (‬Енисей‭) ‬өзенінен Іле алқабына дейін созылып жатса керек.
Б.‭ ‬з.‭ ‬б.‭ ‬201‭ ‬жылғы жорықта ғұндар Алтай тайпаларын түгелдей дерлік бағындырды,‭ ‬бірак,‭ ‬олар бұл аумақты толық қоластына қаратқан жок.‭ ‬Қалай дегенмен де,‭ ‬сол кезде осылай болғанын жазбаша деректемелер де,‭ ‬архео-логиялық материалдар да көрсете алмады.
Одан кейінгі онжылдықтарда ғұн тайпаларының күшеюіне‭ ‬қоса олар батыста да қызу қимыл көрсете бастайды.‭ ‬Б.‭ ‬з.‭ ‬б.‭ ‬177‭ ‬жылы Мөде көршілері-не‭ ‬қарсы өз бетімен кимыл жасады деген сылтаумен өзінің батыстағы түрктерін‭ (‬князьдарын‭) ‬юедилерге қарсы жорыққа аттандарды.‭ ‬Ғұндардың атты әскерлері Чжанье-Ганьчжоу ауданы маңында юедилерді жеңіліске ұшыратты және сонымен бірге ғұндардың калыптасып жаткан бірлестігінің шет аймағындағы бірнеше үлесті бағындырды.‭ ‬Келесі жылғы жазда бұл жөнінде шаньюй былай деген:‭ ‬Аспанның рақымымен жауынгерлер аман,‭ ‬ал аттар мықты шықты:‭ ‬олар юедилерді жойып,‭ ‬жуасытты‭; ‬семсердің‭ ‬ұшына іліп немесе бағындырып,‭ (‬өз билігін‭) ‬нығайтты.‭ ‬Лоулань,‭ ‬Усун,‭ ‬Хуцзе және оларға шектес‭ ‬36‭ ‬үлес‭ (‬князьдік‭) ‬сюннулерге‭ ‬қаратылды.‭ ‬Олардың бәрі сюннулердің армиясына кіріп,‭ ‬бір әулетке айналды‭‬.
Бұл құжат өте маңызды,‭ ‬бірақ сын көзбен‭ ‬қарауды талап етеді.‭ ‬Отыз алты мемлекет‭ ‬деп казіргі Шығыс Түркістан аумағына орналаскан князьдік‭ ‬тер,‭ ‬яғни жалпы алғанда батыстағы Каспий теңізінің жағалауына дейінгі бүкіл жер айтылған.‭ ‬Тарихи жазбалардын‭ (‬Ши цзи‭) ‬авторы Сыма Цянь юедилердің‭ ‬толык‭ ‬талканцалғаны туралы хабарды кұп алып,‭ ‬бүл орайда б.‭ ‬з.‭ ‬б.‭ ‬177‭ ‬жылы қытайларға юедилердің‭ (‬юечжилердің‭) ‬Хуанхэнің солтүстік ойпатынан батысырақта мекендеген бір бөлігінің ғана белгілі болғанын ескермеген.‭ ‬Қытай деректемелерінде юеди деп аталған көшпелі тайпалар Грек-Бактрияны‭ ‬талкдндағаннан кейін олар туралы мәліметтер өзінен-өзі бүкіл Орта Азияға да тарала бастайды.
Сірә,‭ ‬б.‭ ‬з.‭ ‬б.‭ ‬177‭ ‬жылы сюнну-ғұндардың Тынық мүхиттан Каспий теңізінің жағалауына дейінгі барлық елдерді бір князьдің атты әскері күшімен бағындыруын шындыққа жанаспайды деп санау керек.‭ ‬Дегенмен де,‭ ‬шығыстағы юедилердің бағындырылғанына күмән жоқ,‭ ‬нақ сол сиякты Лоулан,‭ ‬Усун және Хуцзэ бірлестіктерінің юедилерге тәуелді болғаны ту-ралы хабар да рас.‭ ‬Бұл этникалық-саяси атаулардың географиялық орны онша айқын емес.‭ ‬Қазіргі картаға Лобнор ауданындағы Лоулан‭ (‬Крораина‭) ‬князьдігі ғана азды-көпті сәйкес келеді.‭ ‬Қытай жазбаларындағы басқа деректердің уцзесімен теңестірілген Хуцзе жерінің немесе тайпасының этнонимі жергілікті Айғыр атауынан шығуы мүмкін.‭ ‬Ол Усун және Цзянь-кунь елдерінің арасында,‭ ‬яғни шамамен Оңтүстік Алтайда болған.‭ ‬Геро-доттың аргиппейлер тайпасы осы маңайда орналаскан деп саналады.‭ ‬И.‭ ‬X.‭ ‬Дворсцкийдің пікірінше,‭ ‬аргиппейлер деген сөз ертедегі гректерше‭ ‬арғы-мақ‭‬,‭ ‬тұлпар‭ ‬дегенді білдірді,‭ ‬демек,‭ ‬нақ сол үғымға жакын әлдебір жергілікті атаудың аудармасы болып табылады.‭ ‬Осы тұрғыдан алғанда,‭ ‬ер-тедегі кытай тілінің жоғарыда аталған транскрипцияларын түркілердін‭ ‬арғымақ‭ ‬немесе‭ ‬айғыр‭ ‬деген сездерімен салыстыру дұрыс сиякты.
Ғүндар бірлестігіне шыккан тегі әр түрлі тайпалар немесе этникалык-саяси кұрылымдар кірген.‭ ‬Конфедерацияның коғамдық өміріне бір орта-лыққа бағынғысы келмейтін‭ ‬қуатты күштер,‭ ‬кең-байтак жердің әр түрлі аудандары арасында берік саяси және экономикалықбайланыстардың бол-мауы зор ыкпал жасады.‭ ‬Алғашкы кезде біршама бірлік ғүн коғамындағы фратрияаралық ұйымның ерекше түрі болуы аркылы орнаған.
Сюнну-ғұн тарихынан әулеттік бірлестіктің үш,‭ ‬ал кейін төрт экзога-миялық билеуші рулардан‭ (‬фратриялардан‭) ‬тұрғаны мәлім.‭ ‬Деректемеде былай делінген:‭ ‬Хуянь руы,‭ ‬Лань руы,‭ ‬олардан кейін Сюйбу руы пайда болды‭; ‬оларда ең атакты тармактар да нак осы үш әулет‭‬.‭ ‬Бұл орайла сол канатты құрайтын Хуянь руы ең атактысы болған,‭ ‬ал Лань және оған енші-лес Сюйбу оң канат болған.‭ ‬Бір кызығы,‭ ‬шаньюйлік Люаньти руы атакты ру деп аталмаған.‭ ‬Ал Хуянь мен Лань шаньюймен құдандалы туыс болған.‭
Біздін заманымызға жақындағанда кұдандалы туыстық біраз өзгерген.‭ ‬Оңтүстік сюннулерде шаньюй руы Сюй-Лянь-ти деп атала бастады,‭ ‬баска аксүйектер әулетінен Хуянь,‭ ‬Сюйбу,‭ ‬Цюлинь және Лань аталған.‭ ‬Осы төрт әулет олардың елінде атақты рулар болды және әдетте шаньюймен құданд-алытуыс еді‭‬13.‭ ‬Онда бұдан әрі былай делінген:‭ ‬Хуянь руы сол‭ (‬яғни шығыс және үлкен‭) ‬қанат,‭ ‬ал Лань және Сюйбу рулары оң‭ (‬яғни батыс және кіші‭) ‬қанат болды‭‬.‭ ‬Тағы екі ғасырдан кейін олардың патшалык руы алмаскан және өз атауын өзгерткен.‭ ‬Тізіп келтірілген ең атактысы енді Дугэ‭ (‬Туглаг‭) ‬руы болып шығады,‭ ‬ол‭ ‬ен батыр және‭ ‬ұлығы болды,‭ ‬сондыктан шаньюй-лер солардан шыкты.‭ ‬Олардың атакты төрт руы Хуянь руы,‭ ‬Сюйбу руы.‭ ‬Лань руы,‭ ‬Цяо‭ (‬Цюлинь‭) ‬руы болды,‭ ‬бірак ен атақтысы‭ ‬-‭ ‬Хуянь руы,‭ ‬одан канцлерлер,‭ ‬сол және оң канаттағы жичжулер шыккан‭‬.‭ ‬Уакыт өте келе шаньюй руының белгісіз рудан‭ ‬ең ержүрек‭ ‬болуы негізінде‭ ‬ең үлык‭ ‬руға айналған эволюциясы ерекше көрінеді.‭ ‬Тегінде,‭ ‬мүнда белгілі бір кезенде сол кезде-ақ болған ер адам жағынан мұраға калатын принципті көрсеткен еркек‭ (‬патриархаттык‭) ‬тегінің іс жүзінде үстемдік етуімен дуалдық‭ ‬ұйым қалыптаскан болса керек.
Б.‭ ‬з.‭ ‬б.‭ ‬I ғасырдын.‭ ‬орта шенінде-ак сюнну коғамы өзінін.‭ ‬вассалдык иелік-терінен айрылумен бірге‭ ‬байырғы‭ ‬күрамында екі топка‭ ‬-‭ ‬Хуханьешаньюй бастаған оңтүстік және Чжичжи басшылық еткен солтүстік топтарға бөлінді.‭ ‬Оңтүстік сюннулер Ордос аумағында мекендеп калды да,‭ ‬солтүстік сюннулер өз тайпаластарының кысымымен Саян мен Байкал өңіріне ығысты,‭ ‬яғни солтүстік пен батысқа коныс аударды.
Б.з.б.49‭ ‬жылы‭ ‬Чжич‭ ‬жикерші‭ ‬князьдікке‭ ‬дипломатиялык‭ ‬сапарға‭ ‬кеткен Хуханьенің аз уакыт болмауын пайдаланып,‭ ‬оның жерін басып алып,‭ ‬сол арқылы конфедерацияның бірлігін кайта орнатуға әрекет жасады.‭ ‬Алай-да оның күші жетпейтін еді.‭ ‬Шежірешінің айтканындай,‭ ‬Чжичжидің өзі сюннуде күшпен нығая алмайтынын білді‭‬.‭ ‬Ол усун гуньмосы Уцзютудан көмек сұрады,‭ ‬бірак соңғысы оның елшісінің басын алып,‭ ‬Чжичжиге ша-буыл жасауға‭ ‬8000‭ ‬атты әскер жіберді.‭ ‬Чжичжидің атты әскері усундердің отрядын талкандады,‭ ‬бірак.‭ ‬одақтассыз калған Чжичжи оңтүстік ғүндардың жерінен кетуге мәжбүр болды.‭ ‬Одан әрі деректемеде бұл және одан кейінгі оқиғалар былайша суреттеледі:‭ ‬Чжичжи усун әскерінің көп екенін,‭ ‬өз елшісінің әлі оралмағанын көріп,‭ ‬өз әскерін орналастырды да,‭ ‬усундерге лап койып,‭ ‬оларды тас-талкан етті‭; ‬солтүстікке бет бұрып,‭ ‬Уцзеге соккы берді,‭ ‬Уцзе бағынды.‭
Чжичжи өз әскерінін көмегімен ба-тыста Цзянькуньді киратты,‭ ‬ал солтүстікте Данлинді бағындырды.‭ ‬Үш князьдікті бағындырған соң ол ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.