Иіс сезу мүшелері

Пән: Валеология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Иіс, иіс сезімі, иіс түйсігі - адамның және жануарлардың иіс органдары арқылы сезу процесі. Иіс сезіммен беріліп отырады. Заттың иісі мұрынға, танауға тартылған ауамен бірге, ал ауыздағы тағам иісі көмей алдындағы таңдай тесігінен өтіп, кеңсірік ішіндегі кілегей қабықтың таяқша тәрізді клеткаларындағы сезу рецепторларына әсер етеді. Әдетте, тыныс алу кезінде иіс аз сезіледі де, ауаны күштірек тартқанда (иіскегенде) көбірек білінеді. Адам әр түрлі иісті едәуір ажырата алады және бұл адамның тұрмыс-салтына, кәсібіне қарай ерекше дамиды. Адамның иіс сезу қабілетін жаттықтыруға, күшейтуге болады. Мысалы, тәтті тағам, шарап, темекі, парфюмерия өнеркәсіптеріндегі иіс талдаушы мамандар иісті жақсы ажыратады. Иіс сезімінің адамның сыртқы дүниені тануында, азық-түліктің, дәрі-дәрмектің сапасын анықтауда маңызы зор.

Иіс адамның көңіл күйіне, жалпы мінез-құлқына жағымды (қолайлы), не жағымсыз (қолайсыз) әсер етеді. Мысалы, жұпар иісті заттар адамның көңілін сергітсе, шылым түтіні, газ иісі басты ауыртады, көңіл-күйді төмендетіп, адам селқостанады, жүрегі айниды. Иіс сезімі соқыр, мылқау, керең адамдарда ерекше жетілген. Иіс сезімі темп-ра ауытқуына, ауа ылғалдылығына, орт. жүйке жүйесі жағдайына, түрлі ауруларға байланысты өзгереді. Сүтқоректілердің иіс сезімін үш түрге бөледі: макросоматикалылар - иісті күшті сезетіндер (сүтқоректілердің көпшілігі, әсіресе, жыртқыштар, тұяқтылар) ; микросоматикалылар - иісті нашар сезетіндер (мысалы, ескекаяқтылар, тіссіз киттер, приматтар) және аносоматикалылар - иіс сезбейтіндер (мысалы, тісті киттер, дельфиндер) .

Иіс сезімі, әсіресе, жәндіктерде жақсы дамыған, себебі, олар тозаңмен қоректенетіндіктен және кейбір гүлдер (мысалы, орхидея, т. б. ) жәндіктер арқылы тозаңданатындықтан гүл иісін сезудің маңызы зор. Организмнің иіс газымен улануы - иіс тию деп аталады. Иіс газы өндіріс орындарында, үйде отынның толық жанбауынан, яғни оған (жану процесіне) ауа толық түспегендіктен пайда болады. Газ плитасын дұрыс пайдаланбаса, пештегі отын (көмір, тезек, ағаш, т. б. ) әбден жанбай, мұржаны ерте жапса, үй ішінде улы газ жиналып, адамға иіс тиеді. Мұндай жағдай жеңіл автомобиль ішінде де, егер есік, терезе толығынан жабылып, кабина іші жасанды жылытқыштармен жылытылса да (мысалы, қозғалтқыш өшпей, оталып тұрса) байқалады. Бұл - адам өміріне өте қауіпті. Егер иіс тию жеңіл болса адамның басы ауырады, құлағы шыңылдайды, екі шекенің тамырлары қатты соғып, бас айналады. Сондай-ақ, көзі қарауытады, лоқсиды, құсады, ентігіп тыныс алуы нашарлайды. Егер иіс көбірек тисе, жоғарыда айтылған белгілерге қосымша адамның қол-аяғы құрысып, сіңірлері тартылып, есінен айырылады. Адам мас сияқты бейжай күйде жатқандай сезінеді. Бұл жағдайлар адам организмінің толық уланып, тыныс алуы қиындап, жүрек соғысының тоқталуына әкеледі.

Емі: иіс тиген адамды дереу таза ауаға шығарып, салқын су бүркіп, мүсәтір спиртін иіскетеді. Егер адамның тыныс алуы нашарласа, тез арада сыртқы киімдерін шешіп, қолдан жедел дәрігерлік көмек көрсету керек. Оттекпен де тыныс алдыру пайдалы. Организмнен уды тез шығару үшін көп мөлшерде сұйық ішкізіп, жылы ұстап, терлеткен пайдалы

Иіс сезу мүшелері - адамның және жануарлардың иіс қабылдайтын органы. Иіс сезу мүшелері иіс сезу шұңқыршасын жауып жатқан иіс сезу клеткаларынан тұрады. Омыртқасыз жануарларда иіс сезу мүшелері эктодермадан дамиды және олардың әр жерінде жеке не топтанған клетка түрінде болады. Кейбір буынаяқтыларда шоғырланған ұзын не қысқа талшықтары бар көп клеткалы өсінді түрінде болады. Мысалы, иіс сезімі жақсы дамыған бал арасының әрбір мұртша буынында 15 мыңдай сезім түйіні болса, иіс сезімінен гөрі көзі жақсы дамыған инелікте ол 10 - 12 ғана болады. Омыртқалы жануарлар мен адамдарда мұрын қуысының (иіс сезу шұңқыршасының) кеңейіп, тереңдеуіне байланысты Иіс сезу мүшелері одан әрі жетіле түседі. Бұлайша күрделену - иіс сезуі өте күшті дамыған жануарларда (макросоматиктерде) - жыртқыштарда, кемірушілерде, тұяқтыларда ең жоғары дәрежеге жетеді. Керісінше иіс сезуі нашар дамыған (микросоматик) жануарларда, мысалы, ескекаяқтылар, тіссіз киттер, т. б. иіс сезу мүшелері біршама жетілмеген (редукцияланған) . Кейбір жануарлардың иіс сезу мүшелері болмайды (аносоматиктер) . Оларға дельфиндер жатады. Адамдарда Иіс сезу мүшелері мұрын қуысының жоғарғы бөлімінде, яғни жоғарғы мұрын қалқаны мен мұрын қалқасының жоғасыр бөлігінде орналасқан. Заттардың иісі ауамен бірге мұрын қуысына еніп, иіс сезу мүшелерінің иіс сезетін, жүйке клеткаларынан түзілген рецепторларда қабылданады. Бұл клеткалардың орт. өсінділері бассүйектің тор сүйегі арқылы миға өтетін 15 - 20 иіс сезу жүйкелерін құрайды. Мидың ілгек деп аталатын бөлігінде иіс сезу мүшелерінің (анализаторының) орталығы орналасқан. Осы орталықта әр түрлі иістер саналы түрде қабылданады.

Иіс сенсорлық жүйесі

Иіс сезу хеморецепцияға жатады. Негізі, химиялык сезгіштіктің үш түрін ажыратады: жалпы химиялық сезгіштік, дәм сезу және иіс сезу. Осылардың ішіндегі ең жоғарғы сезгіштігі және спецификалығы бары, заттың небәрі бірнеше молекуласымен жанасудан қозу күйіне келе алатыны - дистанттық, яғни иіс сезу хемороцепторлары. Әр түрлі иіс заттары үшін тітіркендіру табалды-рықтары бірдей болмайды.

Мәселен, үшнитробутилтолуолдың бір литр ауадағы мг-ның млардтан бір бөлігіндей мөлшерін адам сезе алады. Бір иіс сезу рецепторын иіс затының бір молекуласы қоздыра алады, ал рецепторлардың аз ғана санының козуы түйсік туғызады. Сөйте тұра зат әсерінінің шамасының өзгеруін бағалау (айыру табалдырығы) адамда жақсы жетілмеген. Иіс күшінің минимальды өзгергенін сезу үшін оған бастапқы иістің 30-60 процентін косу керек. Иттерде бұл көрсеткіштер 3-6 есе аз болады. Анализатор сезгіштігіне түрлі факторлар әсер етеді. Мысалы, ауа буларының болуы тітіркендіру табалдырығын төмендетеді. Таза ауа да сондай әсер етеді.

Иіс заттарының иіс сезу облысына түсуінін қиындауы табалдырықты жоғарылатады (тұмау кезінде) . Әлсіз иісі бар затты қайталап иіскеуден тітіркендіру табалдырығын төмен-детуге болады (сенсибилизация жүреді) . Ми қыртысындағы баска анализаторлар зоналарында (мысалы, керу зонасында) туған қозу иррадиациаланса, иіс анализаторының да қозғыштығы жоғарылауы мүмкін. Теріс индукция, керісінше, қозғыштыкты төмендетеді. Адам мен жануарларда бұлардың көмегімен түраралық коммуникация, бағалау, сондай-ак, қоршаған ортадағы биологиялық маңызды химиялық сигналдар туралы хабар алу іске асады.

Иіс сезу жүйесінің шеткі бөлімі жоғарғы мұрын жолдары облысында жатады (5-8 см2) . Омыртқалы жануарларда иіс сезу зпителиінің калындығы 30-дан 200 мкм-ге дейін болады (70-сурет) .

Онда клеткалардың үш типі бар; рецепторлық, тірек және базальдық. Рецепторлық клеткалар диаметрі 5-10мкм-дей және тірек клеткалардың арасында орналасады.

Адамда рецепторлық иіс сезу клеткаларының жалпы саны - Ю млн. -дай. Әр иіс сезу клеткасынын, беткейінде түйреуіш тәрізді біраз жуандаған белім болады. Бұдан ұзындығы 10 мкм-дей, диаметрі 0, 3 мкм-дей 6-12өте жіңішке тұкшелер шығады. Түкшелер Боумең бездері жасайтын сұйық ортаға батырылады. Түкшелер болуының арқасында рецептордың иіс затының молекулаларымен контактыға түсетін ауданы ондаған есе артады деп есептеледі. Түкшелердің белсенді қозғалу қызметінін, де бұл процесте (иіс заттарының молекулаларын ұстау және олармен жанасуға түсуде) тиісті рөлі бар болу керек. Иіс сезу клеткасындағы түйреуіш тәрізді бөлім маңызды цитохимиялық орталық деп саналады, шамасы, сол жерде рецепторлық потенциал генерацияпанатын болу керек. Бұл клеткалар алғашқы сезгіш рецепторларға жатады.

Хемероцепторлар бетқейі, әдетте, сілекеймен қапталып тұрады. Ол структураланған матрикс ретінде рецептивтік беткейдің тітір.

Иісті қабылдаудын, көбірек тараған теориясы - стереохимиялық теория. Бұл тұсінік бойынша, рецепторлык иіс сезу клеткаларының мембранасында белгілі конфигурациялы учаскелер (белсенді рецепторлық орталықтары) бар.

Оларға белгілі пішінді адекватгы тітіркендіргіш молекулалары адсорбцияланады. Бұлардын, белсенді топтары, атомдары немесе иондары мембрана спецификалык белоктарымен байланыска тұсе алады. Аталған учаскелерге өздеріне сай келетін молекулалар орналасқан соң мембрананың ол жерінде деполяризация жүреді де, қозу туады. Иіс рецепциясының теориясы бойынша, бұл процестің бастапқы ізвеносында өзара әрекеттесудің екі түрі болуы мүмкін: иіс затының молекуласы мен рецептивтік учаске бір-біріне соғылғанда зарядтың контактылы тасылуы және молекулалық комплекстің және заряд тасушы ком-плекстің түзілуі . Түзілетін комплекстің тұрақты компоненті - белсенді учаскелері электрондар доноры және акцепторы функциясын атқаратын рецепторлардың белокты молекулалары.

Бұл теорияның елеулі бір моменті: иіс заттары молекулалары мен рецептивтік учаскелер арасындағы көп нүктелі (бірнеше жерінде) өзара әрекеттесу жүреді деп есептеу. Осы теорияға сүйеніп, алғашқы иістер дап аталатын иістер үшін рецепторлық учаскелер модельдері жасалды. Бес түрлі алғашкы иіс бар деп есептеледі: камфара, мускус (жұпар иіс, хош иіс), гүл, жалбыз иіс (мятный), эфир.

Омыртқалылардың иіс сезу рецепторларына тән нәрсе - олар тітіркендіргіштердің бір тобына жауап береді. Бірак, олардың бірі максимальды реакция туғызса, басқалары - әлсіз жауап, ал үшіншілері - тежелу туғызады. Иіс сезу рецепторлары сезгіштігінің мұндай кең спектрі анализатордың шеткі бөлімінде иісті заттарды алғашқы анализдеудің негізі болып табылады. Бірак, тек иіс сезу рецепторларына тікелей әсер ететін заттардан баска, мұрыннын кілегей қабығындағы үш тарам нервтін сезгіш ұштарында қозу туғызатын, тіпті кейде дәм сезу рецепторларына әсер ететін де иісті затгар болады (аммиак, сірке қышқылы, т. б. ) - Оның бер жағында таза ольфактивті (иіс сезімін туғызушы) деп саналып жүрген заттардың өзі үш тарам, тіл-жұтқыншақ, кезеген нервтерде қозу туғызатындығы белгілі болып отыр. Осыған орай, кейде, осы нервтерге байланысты "қосымша иіс сезу облысы" болады деп те есептеледі.

Иіс сезу эпителиінің беткейіне тигізілген электродтар арқылы тіркелетін суммарлық электрлік белсенділіктің өзгерістерін электроольфактограмма деп атайды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.