Жануарлар биотехнологиясы пәнінен тіректік дәрістер жинағы
КІРІСПЕ
№ 1 Дәріс
№ 2 Дәріс
№ 3 Дәріс
№ 4 Дәріс
№ 5 Дәріс
№ 6 Дәріс
№ 7 Дәріс
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТ
№ 1 Дәріс
№ 2 Дәріс
№ 3 Дәріс
№ 4 Дәріс
№ 5 Дәріс
№ 6 Дәріс
№ 7 Дәріс
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТ
«Жануарлар биотехнологиясы» пәнінің мақсаты – студенттерде жануарлардың гендік және жасұшалы инженериясының мүмкіншіліктері тұралы, биотехнологияда жануарлардың жасұшаларын қолдану жолдары және әдістері тұралы білім дамыту. Осы курстың тапсырмасы – болашақ мамандарға жануарлар биотехнологиясы саласында сапалы және терең білім беру. Курсты оқып бітірген студенттер міндетті түрде:
Білу керек: жануарлардың биотехнологиясының жалпыбиологиялық негіздерін, жасұшалы және ұрық инженерияда өткізілетін эксперименттер тұралы, жануарлардың сома және жыныс жасұшаларының клондау және генетикалық ауысу ұстанымдарын. Студенттер медицинада және малшаруашылықта ғылыми және тәжірибе салаларында биотехнология әдістерінің қолдануы тұралы білу керек.
Қолдарынан келу керек: теориялық білімді ғылыми және тәжірибе жұмыстарына қолдану, жануарлар биотехнологиясының эксперименттерін білімді жоспарлау.
Ие болу керек: негізгі жануарлы объектілермен – тышқан, үй қоян, қой – тәжірибеде жұмыс істеу әдістеріне; микроскоп құралдарына (құрамы әр түрлі микроскоптар, микроманипуляторлар, микроинъекторлар); зертханалық құрал жабдықтарына (термостаттар, центрифугалар, анализаторлар және арнаулы құралдар), және тағында хирургиялық құралдарға.
Оқу үдірісінде кесте материалдары, плакаттар және өткізілетін сабақтың тақырыбына сәйкес келетін материалдар қолданылады.
«Жануарлар биотехнологиясы» пәнімен танысқанда негізінде келесі жалпы білім беру пәндерден түсініктеме болу керек: биохимия, жалпы және молекулярлы генетика, адам және жануарлар физиологиясы, жасұшалы биотехнология.
Білу керек: жануарлардың биотехнологиясының жалпыбиологиялық негіздерін, жасұшалы және ұрық инженерияда өткізілетін эксперименттер тұралы, жануарлардың сома және жыныс жасұшаларының клондау және генетикалық ауысу ұстанымдарын. Студенттер медицинада және малшаруашылықта ғылыми және тәжірибе салаларында биотехнология әдістерінің қолдануы тұралы білу керек.
Қолдарынан келу керек: теориялық білімді ғылыми және тәжірибе жұмыстарына қолдану, жануарлар биотехнологиясының эксперименттерін білімді жоспарлау.
Ие болу керек: негізгі жануарлы объектілермен – тышқан, үй қоян, қой – тәжірибеде жұмыс істеу әдістеріне; микроскоп құралдарына (құрамы әр түрлі микроскоптар, микроманипуляторлар, микроинъекторлар); зертханалық құрал жабдықтарына (термостаттар, центрифугалар, анализаторлар және арнаулы құралдар), және тағында хирургиялық құралдарға.
Оқу үдірісінде кесте материалдары, плакаттар және өткізілетін сабақтың тақырыбына сәйкес келетін материалдар қолданылады.
«Жануарлар биотехнологиясы» пәнімен танысқанда негізінде келесі жалпы білім беру пәндерден түсініктеме болу керек: биохимия, жалпы және молекулярлы генетика, адам және жануарлар физиологиясы, жасұшалы биотехнология.
1. Мак-Ларен Э. Химеры млекопитающих ,М. Мир, 1979
2. Мухамедгалиев Ф.М., Тойшибеков М.М., Абильдинов Р.Б., Бердонгарова О.И., Джанабеков К.Д. Трансплантация зигот в племенном овцеводстве.- Алма-Ата: Наука, 1981.- 168с.
3. Серов О.Л.. Перенос генов в соматические и половые клетки. Новосибирск. 1985.
4. Карш Фр.Дж. Гормональная регуляция размножения у млекопитающих. Под ред. К.Остина, Р.Шорта.- Москва “Мир”.-1987.-с.8-31.
5. Эрнст Л.К. Трансплантация эмбрионов сельско-хозяйственных животных. М., 1989.
6. Завертяев Б.П.. Биотехнология в воспроизводстве и селекции крупного рогатого скота. Л., Агропромиздат,1989, с. 1-255.
7. Муромцев Г.С. и др. Основы сельскохозяйственной биотехнологии. Москва ВО «Агропромиздат», 1990.
8. Р.Е. Спиер, Дж. Гриффитс. Биотехнология клеток животных. Москва, ВО «Агропромиздат» 2 тома.
9. Гилберт С.. Биология развития. В 3-х томах. Биология развития. М. Мир, 1993.
10. Глик Б., Пастернак Дж. Молекулярная биотехнология. Принципы и применение. М. Мир, 2002. 589 с.
11. Корочкин Л.И. Биология индивидуального развития(Генетический аспект) М. МГУ, 2002, 264 с.
12. Шевелуха В.С., Калашникова Е.А., Воронин Е.С. и др. Сельскохозяйственная биотехнология. 2-е изд. М. Высшая школа, 2003.
13. Щелкунов С.Н. Генная инженерия. Новосибирск. Изд-во Новосибирского государственного университета. 2004.
14. Джамалова Г.А. Биотехнология животных. Алматы. Агентство «Маматай». 2004.
ҚОСЫМША:
1. Фанбрюн П.. Методы микроманипуляций. М., 1951.
2. Бландова З.К. и др. Линии лабораторных животных для медико-биологических исследований. М., 1983.
3. Дыбан А.П., Баранов В.С.. Цитогенетика развития млекопитающих. М., 1987.
4. Фрешни Р. Культура животных клеток. М., 1989.
5. Мурзамадиев А.М., Ертаев Е.Е., Салыкбаев Т.Н. Биотехнология в воспроизводстве овец.- Алма-Ата: Гылым, 1992.-88с.
6. Альбертс Б. и др. Молекулярная биология клетки. В 3-х томах. М. Мир, 1994
7. Жимулев И.Ф. Общая и молекулярная генетика. Новосибирск. Изд-во Новосибирского университета. Сибирское университетское издательство. 2002. 459 с.
8. Бочков Н.П. Клиническая генетика. Издание 2-е. Москва. Гэотар-мед. 2002.
9. Корочкин Л.И. Геном. Клонирование. Происхождение человека. М. Век 2. 2004.
2. Мухамедгалиев Ф.М., Тойшибеков М.М., Абильдинов Р.Б., Бердонгарова О.И., Джанабеков К.Д. Трансплантация зигот в племенном овцеводстве.- Алма-Ата: Наука, 1981.- 168с.
3. Серов О.Л.. Перенос генов в соматические и половые клетки. Новосибирск. 1985.
4. Карш Фр.Дж. Гормональная регуляция размножения у млекопитающих. Под ред. К.Остина, Р.Шорта.- Москва “Мир”.-1987.-с.8-31.
5. Эрнст Л.К. Трансплантация эмбрионов сельско-хозяйственных животных. М., 1989.
6. Завертяев Б.П.. Биотехнология в воспроизводстве и селекции крупного рогатого скота. Л., Агропромиздат,1989, с. 1-255.
7. Муромцев Г.С. и др. Основы сельскохозяйственной биотехнологии. Москва ВО «Агропромиздат», 1990.
8. Р.Е. Спиер, Дж. Гриффитс. Биотехнология клеток животных. Москва, ВО «Агропромиздат» 2 тома.
9. Гилберт С.. Биология развития. В 3-х томах. Биология развития. М. Мир, 1993.
10. Глик Б., Пастернак Дж. Молекулярная биотехнология. Принципы и применение. М. Мир, 2002. 589 с.
11. Корочкин Л.И. Биология индивидуального развития(Генетический аспект) М. МГУ, 2002, 264 с.
12. Шевелуха В.С., Калашникова Е.А., Воронин Е.С. и др. Сельскохозяйственная биотехнология. 2-е изд. М. Высшая школа, 2003.
13. Щелкунов С.Н. Генная инженерия. Новосибирск. Изд-во Новосибирского государственного университета. 2004.
14. Джамалова Г.А. Биотехнология животных. Алматы. Агентство «Маматай». 2004.
ҚОСЫМША:
1. Фанбрюн П.. Методы микроманипуляций. М., 1951.
2. Бландова З.К. и др. Линии лабораторных животных для медико-биологических исследований. М., 1983.
3. Дыбан А.П., Баранов В.С.. Цитогенетика развития млекопитающих. М., 1987.
4. Фрешни Р. Культура животных клеток. М., 1989.
5. Мурзамадиев А.М., Ертаев Е.Е., Салыкбаев Т.Н. Биотехнология в воспроизводстве овец.- Алма-Ата: Гылым, 1992.-88с.
6. Альбертс Б. и др. Молекулярная биология клетки. В 3-х томах. М. Мир, 1994
7. Жимулев И.Ф. Общая и молекулярная генетика. Новосибирск. Изд-во Новосибирского университета. Сибирское университетское издательство. 2002. 459 с.
8. Бочков Н.П. Клиническая генетика. Издание 2-е. Москва. Гэотар-мед. 2002.
9. Корочкин Л.И. Геном. Клонирование. Происхождение человека. М. Век 2. 2004.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ИННОВАЦИЯЛЫҚ ЕУРАЗИЯ УНИВЕРСИТЕТІ
Жануарлар биотехнологиясы
тіректік дәрістер жинағы
ПАВЛОДАР 2008 жыл
БЕКІТІЛДІ
Инженерлік Академия Директоры
вет.ғ.докт., профессор _____________Е.Б.Никитин
„______„________________2008ж.
Құрастырған:
зертхана меңгерүшісі, оқытушы_________Х.Х.Рафикова
Қолданбалы биотехнология кафедрасы
ТІРЕКТІК ДӘРІСТЕР ЖИНАҒЫ
Жануарлар биотехнологиясы
пәні бойынша
050701 Биотехнология
мамандығының студенттеріне арналған
Тіректік дәрістер жинағы Бакалавриат. 050701 – Биотехнология
2008 ж. Жұмыс бағдарламасының негізінде жасалған және Инновациялық
Еуразия университетінің Ғылыми кеңесінде бекітілген.
Қолданбалы биотехнология кафедрасының мәжілісінде
қарастырылды
___ ________2008ж. №____ хаттама
Қолданбалы биотехнология кафедра меңгерүшісінің орынбасары
т. ғ. к., профессор___________ М.С.Омаров
Инженерлі Академияның ғылыми-әдістемелік кеңесінің мәжілісінде
бекітіліп басып шығаруға ұсынылған ___ ________2008ж. № ___
хаттама
ИА ҒӘК төрағасы
тех. ғыл. канд., профессор___________Е.К. Ордабаев
Келісілді:
Ақпараттық — әдістеме бөлімінің бастығы
пед. ғыл. канд., профессор ___________ Н.М. Ушакова
ИнЕУ ИӘБ мақұлданған
© Инновациялық Еуразия университеті, 2008
© Х.Х.Рафикова
Медиатекаға өткізілді ______________________
МАЗМҰНЫ
бет
КІРІСПЕ 4
№ 1 Дәріс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
№ 2 Дәріс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
№ 3 Дәріс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
№ 4 Дәріс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
№ 5 Дәріс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
№ 6 Дәріс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
№ 7 Дәріс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТ 40
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Жануарлар биотехнологиясы пәнінің мақсаты – студенттерде
жануарлардың гендік және жасұшалы инженериясының мүмкіншіліктері
тұралы, биотехнологияда жануарлардың жасұшаларын қолдану жолдары
және әдістері тұралы білім дамыту. Осы курстың тапсырмасы – болашақ
мамандарға жануарлар биотехнологиясы саласында сапалы және терең
білім беру. Курсты оқып бітірген студенттер міндетті түрде:
Білу керек: жануарлардың биотехнологиясының жалпыбиологиялық
негіздерін, жасұшалы және ұрық инженерияда өткізілетін
эксперименттер тұралы, жануарлардың сома және жыныс жасұшаларының
клондау және генетикалық ауысу ұстанымдарын. Студенттер медицинада
және малшаруашылықта ғылыми және тәжірибе салаларында биотехнология
әдістерінің қолдануы тұралы білу керек.
Қолдарынан келу керек: теориялық білімді ғылыми және тәжірибе
жұмыстарына қолдану, жануарлар биотехнологиясының эксперименттерін
білімді жоспарлау.
Ие болу керек: негізгі жануарлы объектілермен – тышқан, үй
қоян, қой – тәжірибеде жұмыс істеу әдістеріне; микроскоп
құралдарына (құрамы әр түрлі микроскоптар, микроманипуляторлар,
микроинъекторлар); зертханалық құрал жабдықтарына (термостаттар,
центрифугалар, анализаторлар және арнаулы құралдар), және тағында
хирургиялық құралдарға.
Оқу үдірісінде кесте материалдары, плакаттар және өткізілетін
сабақтың тақырыбына сәйкес келетін материалдар қолданылады.
Жануарлар биотехнологиясы пәнімен танысқанда негізінде келесі
жалпы білім беру пәндерден түсініктеме болу керек: биохимия, жалпы
және молекулярлы генетика, адам және жануарлар физиологиясы,
жасұшалы биотехнология.
№1 Дәріс
Жануарлар биотехнологиясына кіріспе. Биотехнология әдістері
малшаруашылықта
Мазмұн: Биотехнология: жаңа туу және даму. Малшаруашылықта
биотехнологияның мақсаттары, объекттері. Биотехнологияның басқа
ғылымдармен байланысы. Жануарлардың биотехнологиялық қоры.
Жануарлар биотехнологиясы Қазақстанда. Биотехнология түрлері.
Жануарлар биотехнологиясының бағыттары. Жануарлар
биотехнологиясының әдістері.
Биотехнология: жаңа туу және даму
Биотехнология деген түсініктеме бірінші рет 1917 жылы шошқа
етін өндеу үдіріске толық мінездеме берген Венгрия инженері Карл
Эрекимен қолданылған. К.Эреки сөзі бойынша: Биотехнология – ол
тірі жандардың көмегімен өткізілетін жұмыстар.
Биотехнология дамуын қарастырғанда келесі заңдылықты байқап
өтуге болады: ХХ-шы ғасырдың 60-шы жылдарына дейін көбінесе көбею
саласында зерттеулер өткізілген (жасанды ұрықтандыру,
суперовуляция, ұрықтарды қайта отырту). 60-шы жылдардың соңында
және 70-ші жылдардың басында биотехнология өз зерттеулерін
жасұшалардың технологияларының саласында қадағалап өткізеді. Олар
келесі зерттеулер: экстракорпоралдық ұрықтандыру, өсіру,
гаметалармен жасұшаларды төмен температураларда ұзақ уақыт сақтау.
Ал 1973 жылдан бастап биотехнология молекулярлық зерттемелерге
қатысады.
Биотехнология саласының мақсаты – коммерциялық өнімді дамыту.
Сондықтан биотехнологияның негізінде экономика жатыр. Экономика
жағдайлары жоғары мемлекеттерде биотехнология дамуыда өте жақсы
деңгейде. Олар келесі мемлекеттер: Америка Құрамы Штаттар, Ұлы
Британия, Германия, Франция, Нидерланды, Жапония. Жалпы
биотехнологиялық өнімдердің 50 пайызы Америкалық Құрамы Штаттарына,
20 пайызы Европаға, 11 пайызы Жапонияға, 9 пайызы қалған
мемлекеттерге келеді. Биотехнология адамзатқа келесі пайдалы
жағдайларды тұдырады:
- инфекциялық, нәсілдік ауруларды анықтап, емдеп, келешекте
болдырмау;
- антибиотиктерді, полимерлерді, аминқышқылдарды, ферменттерді және
басқа тағамдық қоспаларды өңдейтін микроағзаларды дамыту;
- паразиттік, вирустік ауруларға төзімді өсімдіктердің түрлерін
шығару;
- тез өсіп жететін, ауруларға қарсы тұра алатын мүмкіншіліктері
жоғары жануарлардың көмегімен асыл тұқымдық малшаруашылықты дамыту;
- қоршаған ортаны кірлететін себептерден босату.
Биотехнология: тарихи мәлімет
Мезгіл Оқиға
1890 Волтер Хип бірінші рет қоянның ұрығын
донордан реципиентке транспланттайды
1917 Карл Эреки биотехнология түсініктемесін
кіргізеді
1961 Биотехнология және биоинженерия журналының
шығуы
1973 Н.Бауэр және С.Кохан рекомбинанттық ДНҚ
биотехнологиясын тұдырады
1975 Кохлер және Милстейн моноклоналды
антиденелерді алу жолымен таныстырады
1978 Genentech компаниясы адам инсулинін іш
таяқшаның көмегімен алады
1980 Американдық Жоғары сот Diamond*Chakrabarty
компаниясының микроағзалармен генетикалық
жұмыстарды өткізу құқығының патентін ашады
1981 Бірінші коммерциялық ДНҚ-синтезаторлар
ашылған
1982 Рекомбинанттық ДНҚ көмегімен алынған
жануарларға арналған вакцина Европада
пайдалана басталды
1988 Полимеразды-шынжырлы реакциямен қолданып
зерттеулер өткізіле басталды
1990 Адамның сома жасұшаларына арналған генетика
терапиясының әдістері Америка құрама
штаттарында жұмыс істей бастады
1990 Адам геномының жобасы жұмыс бастады
1997 осы күнге дейін Сүтпен қоректенетіндердің ядроларын клондау
Малшаруашылықтағы биотехнологияның мақсаттары, объекттері.
Биотехнологияның басқа ғылымдармен байланысы
Биотехнология ағзаның биохимиялық, физиологиялық, қайта орнына
келу мүмкіншіліктерін зерттеп, оның нәсілдік қорларымен қолданып,
барлық биологиялық бағдарламаларды түзетуге мүмкіндік болатын
жолдарды табуға жағдайлар тұдырады.
Биотехнологиялық зерттеулердің объекттері – тірі ағзалардың
негізгі топтарының өкілдері. Олар вирустер, бактериялар, өсімдіктер
және жануарлар, олардан бөлек жүрген молекулалар, жасұшалар және
жасұшалардың құрамдарындағы заттар. Зерттеген уақытта тірі
жүйелердің мүмкіншіліктерін, олардың қорларын қарастырады.
Жануарлардың биотехнологиялық қорлары келесі:
- молекулярлық (геннің құрамы және қасиеттері);
- физиологиялық (гаметалар банкі, тотипотенттік);
- селекциялық (тұқым жақсарту, жаңа тұқым алу).
Сондықтан биотехнология осы тірі жүйелерде өтетін физико-
химиялық, биохимиялық және физиологиялық үдірістерге, сол кезде
шығатын қуатқа, өнімдердің жаратылуына және дағдарлануына,
ұйымдастырылған құрылымдардың қалыптасуына сүйенеді.
Биотехнология ғылым болып өзіне келесі ғылыми пәндерді
кіргізеді:
а) молекулярлы биология микробиологиямен бірігіп
микроағзалардың биотехнологиясын құрады;
б) молекулярлы биология, микробиология және химиялық инженерия
бірігіп молекулярлы биотехнология құрады;
в) жасұшалы биология молекулярлы биологиямен және
микробиологиямен бірігіп жасұшалы биотехнология жаратады;
г) жасұшалы биотехнология, жануарлардың көбею биологиясы,
акушерство және хирургия – осы ғылымдар жануарлардың көбею
биотехнологиясын тұдырып отыр;
д) жануарлардың даму биологиясы, жануарлардың тұқымдарын
жақсарту, малдәрігерлік және жоғары айтылған ғылымдардың бәрі
жануарлардың биотехнологиясын тұдырады;
е) молекулярлы және жасұшалы биотехнология көбею
биотехнологиясымен бірігіп ұрық инженерия ғылымында жаңа ағым
тұдырады.
Ал биотехнологияның ғылым болып тұғаны – ол молекулярлы,
жасұшалы биологияның көмегімен болған.
Биотехнологияның басқа ғылымдармен байланысы
Б И О Т Е Х Н О Л О Г И Я
Молекулярлы Микробиология Генетика Жасұшалы
биология Биотехноло
гия
Жануарлар биотехнологиясының пайдалану салалары:
1. Мал шаруашылық.
2. Мал дәрігерлік.
3. Азық өнімдеу.
4. Селекциялық орта.
5. Диагностика. Дәрілер, вакциналар.
6. Азықтар және азық қоспалары.
Жануарлардың биотехнологиялық қоры
Мал шаруашылықта биотехнология әдістерін еңгізуге жануарлардың
келесі биологиялық ерекшеліктері жағдай береді:
1. Жануарлардың жыныс жасұшаларының (гаметаларының) биологиялық банкі.
Жануарлардың гаметаларының биологиялық банкі ұрғашылардың жыныс
жасұшаларында (гонадаларда) орналасқан. Гаметалардың
морфогенетикалық мүмкіншіліктері өте жоғары. Мысалы, тұған кезде
ұрғашы қойлардың жыныс жасұшаларында 700 мың фолликулалар
(гонаданың жасұшалары) болады; жыныс жасына келгенде 12000-86000
ұсақ фолликулалар және 100-400 үлкен фолликулалар болады. Еркек
жануарлардың жұмыртқаларында сперматазоидтердің саны одан да көп
(280-450 триллион). Осындай қордан табиғи жынысу жағдайда көбеюге
қатысатын гаметалардың (жұмытқа жасұшалары және сперматазоидтер)
саны бірден туатындарға 5-10, көптен туатындарға 40-80 паралар.
2. Жануарлардың ұрықтарының имплантацияға (қайта отырту) дейін дамуы.
Ұрықтандырылғаннан кейін ұрық ұрғашы малдың жыныс мүшелерінде бос
жағдайда болады. Ұрықтандырылған жерден еңгізілетін жерге дейін
ұрық бір неше күн жүреді: шошқаларда 2-3, қойларда 4-5, қояндарда 5-
7, сиырларда 7-8 күн. Осы жағдаймен қолданып жануарлардың
ұрықтарымен әр түрлі жұмыстар өткізеді.
3. Бірден туатын жануарларда бір жұмыртқалы егіздер туу. Бір
жұмыртқалы егіздер келесі жағдайда туады: имплантация алдындағы
кезеңде ұрықтың қабыршығына бір зақым келіп ұрық бөлініп кетіп, екі
немесе бір неше ұрықтар жаратылады. Осындай егіздердің нәсілдік,
биохимиялық көрсеткіштері бірдей, неге десек олар бір
ұрықтандырылған жұмыртқалы жасұшадан шығады (тотипттенттік жағдай).
Осындай көріністің көмегімен көп жасұшалы ағзалардан биологиялық
ұқсас ағзаларды алуға болатын болды. Осы жағдай тұқым мал
шаруашылығына өте маңызды.
4. Малшаруашылықта тұқым дәнін тұдырып жетілдіру. Ауылшаруашылық
жануарларды ұстап көбейткенде тұқым дәнін және пайдаланатын үйірді
айырады. Тұқым дәніне жататын малда келесі көрсеткіштер болу керек:
физиологиялық саулық, көбеюге жарамдық жоғары қасиеті, жоғары
бағалы нәсілдік қасиеттері және сапалы ұрпақ. Биотехнологиялық
зерттеуде осы жануарлар тобына жататындар берушілер (донорлар)
және жасаушылар (ұрықтандырушылар). Беруші – ол нәсілдік бағалы
ұрықтарды беретін ұрғашы; жасаушы – ол еркек мал. Сондықтан,
жануарлардың осы дәрежесі үйірдің көбейту жұмысына өте маңызды.
Пайдаланатын жануарлардың үйірі – ол жануарлар, генотиптері аса
маңызды емес, бірақ міндетті түрде физиологиялық сау, көбеюге
жарамды жақсы қасиеттері бар. Осы дәрежеге реципиенттерді
жатқызады. Реципиент – бөтен ұрықты алып жүретін ұрғашы.
Пайдаланатын жануарларға күйлеген ұрғашы малдарды табатын еркек
малдардыда жатқызады.
Жалпы, ауылшаруашылық жануарлардың биотехнологиялық
мүмкіншіліктері жануарлардың биологиялық ерекшеліктерімен
белгіленеді. Биологиялық қасиеттер тектілік қорлармен реттеледі.
Сонымен, жануарлардың биотехнологиялық қорын үш топқа бөлуге
болады:
а) молекулярлық қор – ген қасиеттерімен және құрамымен
белгіленеді;
б) физиологиялық қор – гамета банкі арқылы ашылады, ұрықтың
еңгізуліден бұрын дамуы (тотипотенттік);
в) селекциялық қор – тұқым малшаруашылығымен байланысты, ұрықты
жақсартып жаңа тұқым жасаумен байланысты
Жануарлардың биотехнологиялық қоры
1. Биотехнологиялық қор
МОЛЕКУЛЯРЛЫҚ Нуклеин қышқылы
Репликаттау,транскриптеу,транслятт ау
ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ Көбею(репродуктивті) аппараты
Гонаданың гормондары
Эмбрионалдық даму
Имплантациядан бұрын даму. Тотипотенттік
СЕЛЕКЦИЯЛЫҚ Ұрық малшаруашылығы
Резистенттік, өнімділік, қайта өндіріс
2. Биотехнологиялық өнім
Рибосомалдық ДНҚ Ұрықтар Резістенттігі
Рибосомалдық банкі және өнімділігі
ақуыз Клондалған жоғары
Трансгендік жануарлар жануарлар
жануарлар Бақталасқа
Жарамды
Малшаруашық өнімі
Жануарлар биотехнологиясы Қазақстанда
Қазақстанда жануарлар биотехнологиясының дамуына Мухамедгалиев
Ф.М., Жанабеков К.Ж., Абильдинов Р.Б. үлес қосқан. Олар ұрықтармен
жұмыс істегенде бірінші рет суперовуляция және трансплантация
әдістерімен қолданып осының арқасында Қазақстанда жануарлар
биотехнологиясы даму жолына тұрды.
Кәзіргі уақытта Қазақстанда бір топ мамандар жануарлар
биотехнологиясынан жұмыстар өткізе алады. Олар Қасымов К.Т.,
Тойшибеков М.М., Садыкулов Т.С., Аузбаев С.А., Малмаков Н.И.,
Салықбаев Т.Н., Джамалова Г.А. және т.б. Осы ғалымдар ғылыми
жұмыстарын тек қана зертханада өткізбей тәжірибеде қолдану
сұрақтарын қарастырады. Мысалы, 1997 жылдан бастап Алматы облысы
Мади тұқым шаруашылығында дегресс қойларын көбейту ғылыми
зерттеулері өткізіліп жатыр.
Биотехнология түрлері
Адамның биологиялық жүйеге әсер етуіне байланысты
биотехнологияны келесі түрлерге бөледі:
1. Молекулярлы – негізінде рекомбинанттық ДНҚ технологиясы және
микроағзалар технологиясы.
2. Жасұшалы – негізінде ядро және жасұшаның деңгейіндегі жұмыстар.
Осы әдістердің пайдалану саласына байланысты биотехнология
келесі түрлерге бөлінеді:
1. Ғарыштық.
2. Экологиялық.
3. Медициналық.
4. Ауылшаруашылық.
5. Өнеркәсіптік.
Ауылшаруашылық биотехнологиясы өз алдына өсімдіктер
биотехнологиясына және жануарлар биотехнологиясына бөледі.
Жануарлар биотехнологиясы – молекулярлы және жасұшалы
биотехнология әдістерінің көмегімен генотипті реттейтін,
резистенттігі жоғары және жоғарыөнімді жануарларды алу әдістерді
зерттейтін ғылым
Жануарлар биотехнологиясының бағыттары.
Малшаруашылықта биотехнологиялық қорлар ашу үшін молекулярлы,
жасұшалы, көбейту биотехнологияларымен қолданады.
Жануарларды көбейту биотехнологиясы – жануарлардың
репродуктивтік қорларының генетикалық мүмкіншіліктерін жақсарту
мақсатымен қолданылатын әдіс. Көбейту биотехнологиясында зерттеу
пәні – жануарлардың репродуктивтік қасиеті ал зерттеу объекті –
олар:
1) жануарлардың ағзаларының гормондары – гипоталамус, гипофиз,
гонадалар арқылы зерттелетін;
2) көбею мүшелерінің құрамы және физиологиясы.
Көбейту биотехнологиясында келесі әдістерді айырады:
1. Суперовуляция – фолликулдарға өсуге және дамуға мүмкіншілік
беретін, гормондардың көмегімен ұрғашы-донорларға әсер ететін әдіс.
2. Жасанды ұрықтандыру – жануарлардың генотиптерін жақсарту үшін
асылтұқымды еркек малдардың ұрықтарымен қолданып ұрғашыларға ұрық
себу жұмыстары.
Генетиканың және жасанды ұрықтандыру технологиясының
жетістіктерінің көмегімен малшылар жануарларды жетілдіру үшін
қолайлы әдістер тапты, жоғары мүмкіншіліктері бар еркек жануарларды
іріктеп алу жағдайлары туды, бүкіл популяциялардың генетикалық
жақсарту екпіндері тездетілді.
3. Ұрықтарды транспланттау – ұрғашы-донордан ұрғашы-реципиентке ұрық
тасу әдісі. Малшаруашылықта транспланттау мақсаты – асылтұқымды
ұрғашы жануарлардың генетикалық қорларымен қолдану.
Ұрықтарды транспланттау әдістің көмегімен ұрғашылардың көбею
мүмкіншіліктері кеңейді, неге десек, олардың ана бездерінде аналық
жыныс жасұшаларының қоры мол болады. Осы генетикалық қорды
толығынан қолдану үшін келесі зерттеулер өткізілген: асылтұқымды
аналардың ұрықтарын алып төмен генетикалық бағалы , көбею үдірісіне
жарамды аналардың жатырларына транспланттау.
Осы технология жұмыс істегенде:
а) бір асылтұқымды анадан алынған ұрпақтардың саны көбейеді;
б) ағзаларды гамета және ұрықтар түрінде апарып жеткізуге және
көп уақыт сақтауға болады;
в) гаметаларды және ұрықтарды іріктеп алып керек жынысты және
керек физиологиялық-биохимиялық қасиеттері бар ұрпақтарды алады.
Осы айтылған технологияларды еңгізу үшін, ақырғы мақсаты
ұрықтарды транспланттау болатын жұмыстардың кешенімен қолдану
керек.
Көбейту технологиясы келесі кезеңдерден тұрады: донорларды,
жасаушыларды, реципиенттерді іріктеп алу, донорларға суперовуляция
өткізу, донорларды ұрықтандыру, ұрықтарды шығарып алу, алып
шығарған ұрықтардың қасиеттерін бағалау, ұрықтарды реципиенттердің
мүшелеріне еңгізу.
Кәзіргі уақытта көбейту биотехнологиясы молекулярлы және
жасұшалы биотехнологиялардың әдістерімен тығыз байланысады.
Жасұшалы биотехнология – түрлі жасұшалы жұмыстар өткізу арқылы
бағалы биологиялық қасиеттері бар ағзаларды алуды зерттейтін пән.
Малшаруашылықта зерттеу объекті – жануарлардың репродуктивтік
жасұшалары. Малшаруашылықта жасұшалы биотехнология өзіне бір бірін
толықтыратын екі ғылыми бағыт кіргізеді:
1.Ұрық өсіру зерттеулер (ұрық дақылы) – гаметалармен ұрықтарға
өмір сүруге және дамуға жағдай тұдыратын.
Ұрық өсіру зерттеулердің негізгі тапсырмалары:
а) гаметалардың және ұрықтардың селекциясы;
б) гаметаларды және ұрықтарды өсіру;
в) гаметаларды экстракорпоралды ұрықтандыру;
г) гаметалардың және ұрықтардың банкін ашу;
д) қоректік орталарды жасап қасиеттерін жақсарту.
2. Жасұшалы технологиялар – жануарлардың генотиптерін жақсарту
үшін жасұшалардың және ядролардың деңгейінде жүргізетін жұмыстар.
Малшаруашылықта жасұшалы технологиялардың жұмыстары келесі:
а) соматикалық гибридизация;
б) клондау;
в) химералық жануарларды алу.
Молекулярлы биотехнология – жануардың ағзасында молекулярлы
деңгейде жаңа генетикалық бағдарламаны алу мақсатын зерттейтін
ғылым. Зерттеу объекті нуклеин қышқылы болады (ДНҚ және РНҚ
молекулалары). Молекулярлы биотехнология келесі екі бөлімдерден
тұрады:
1. Генетикалық инженерия – тек қана гендерді зерттейді. Генетикалық
инженерияның тапсырмалары:
а) гендерді синтездеу және оларды жаңарту;
б) рекомбинанттық молекулаларды құрастыру және клондау;
в) гендердің банкін жасау.
2. Генетикалық өзгеру – гендерді тасу үдірісі. Негізгі
тапсырмалар:
а) генді реципиентке кіргізу;
б) өзгерген гендерді іріктеп синтездеу;
в) гендерді еңгізу;
г) трансгендік жануарларды және жоғарыбағалы заттарды алу.
Жануарлар биотехнологиясының әдістері
Ғалымдар биотехнология әдістерінің көмегімен малшаруашылықта
жануарлармен әр түрлі эксперименттерді өткізеді. Осындай жұмыстың
мақсаты – жануарлардың биологиялық бағдарламасын өзгерту. Осы жұмыс
ұрық даму орнына тіркелмей тұрғанда өткізіледі. Ұрықты алып,
биотүзету өткізіп, соны дамыту үшін физиологиялық ананың
репродукция мүшелеріне еңгізеді.
Осындай жағдайда молекулярлы биотехнология, жасұша
биотехнологиясы және көбейту биотехнологиясы малшаруашылықта жаңа
ғылыми әдістерді жаратып отыр – ұрық инженерия, ұрық дақылы, ұрық
трансплантациясы.
Ұрық инженерия – жануарлардың ағзаларынан генетикалық қорын
тауып, алып, мүмкіншіліктерімен қолдану әдіс.
Ұрық дақылы – жануарлардың гаметаларының және ұрықтарының
физиологиялық қорларының мүмкіншіліктерін іздеп табатын, олардың
өмір сүру үдірістерін ағзаның ішінде және ағзадан бөлек сақтайтын
малшаруашылықтағы биотехнологиялық әдіс.
Ұрық транспланттау – жануарлардың репродуктивтік жүйесінің
физиологиялық қорын іздеп, оның мүмкіншіліктерін анықтап, бағалы
генотиптерді тездетіп көбейту үшін ұрықтарды транспланттау әдісімен
қолданатын малшаруашылықтағы биотехнология әдісі.
Малшаруашылықта ұрық инженериясы, ұрық дақылы, ұрық
транспланттау кешен жаратып, жануарлардың селекциялық, немесе,
генетикалық қорларын ашады.
№2 Дәріс
Жануарлардың көбею биологиясының негіздері.
Мазмұн: Жасұша – тірі ағзаның негізі. Жануарлардың сома
жасұшаларының биологиялық мәні. Жануарлардың ұрғашыларының
репродукциялық жүйесі. Ұрғашылардың жыныс жүйесінің физиологиясы.
Фолликулогенез жән овуляция.
Жасұша – тірі ағзаның негізі. Жануарлардың сома жасұшаларының
биологиялық мәні
Малшаруашылықта ұрық дақылдардың зерттеулерінің негізінде
жасұшалы теория жатыр. Оның негізгі жағдайлары:
а) жасұша – тірі материяның негізі;
б) әр түрлі ұлпалардың, ағзалардың жасұшаларының құрамы ұқсас;
в) жасұшалардың көбеюі алғашқы жасұшаның бөлінуінен басталады;
г) жасұша – жалпы ағзаның бір бөлегі. Оның бір белгілі құрамы
және атқаратын жұмысы болады;
д) бір ағзаның жасұшалары ұлпалардың, мүшелердің жүйелеріне
кіріп бір бірімен тығыз байланысады.
Органикалық әлемде өмір ұйымдасудың екі түрі болады: жасұшадан
бұрын (вирустер) және жасұшалы (прокариоттар, эукариоттар).
Эукариоттардың прокариоттардан айырмашылығы – эукариоттардың
жасұшаларында ядро бар, прокариоттарда жоқ. Эукариоттардың
цитоплазмаларында әдейленген, бір белгіленген жұмыстарды атқаратын
органеллалар бар. Эукариоттық жасұшалар прокариоттық жасұшалардан
үлкен.
Морфологиялық айырмашылықтан басқа прокариоттарда және
эукариоттарда ұқсас қасиеттер бар: жасұшаның сыртына және ішіне
заттарды жеткізетін плазма болу; ақуыздың синтезі рибосомада өтеді;
РНҚ синтезі және ДНҚ репликациясы; биоэнергетикалық үдірістер.
Сонымен: жасұша – қабыршықпен қоршалған, реттелген,
биополимерлердің (ақуыздар, нуклеинқышқылдар, липидтер, көмірсулар
және т.б.) жүйелері, зат алмасу, энергетикалық үдірістерге
қатысатын, жалпы барлық жүйелердің жұмыстарына көмектесетін.
Морфологиялық мән. Жануарлардың жасұшасы плазматикалық
қабыршықпен қоршалған цитоплазмадан, ядродан, органоидтерден
тұрады. Цитоплазманың негізі – гиалоплазма – сулы негізгі зат.
Гиалоплазма жасұшаның құралымдарын біріктіріп олардың қарым-
қатнасуына көмектеседі. Органеллалар – митохондриялар, Гольджи
аппараты, рибосомалар, лизосомалар.
Молекулярлық мән. Жасұшада әр түрлі заттар синтезделіп
ыдырайды. Осы үдірістер ферменттердің көмегімен өтеді. Жануарлардың
ұлпаларында 96 пайызы көміртек, сутек, оттек, азотқа келеді. 3,5
пайыз калий, кальций, натрий, фосфор және басқа микроэлементтер. Аз
мөлшерде микроэлементтер бар. Жасұшада химиялық компоненттерді
бейорганикалық (85 пайыз су, 1,5 пайыз минералдық тұздар) және
органикалық (10 пайыз ақуыздар, 0,4 пайыз көмірсулар, 1,1 пайыз
нуклеинқышқылдар, 2 пайыз липидтер) компоненттерге бөледі.
Физиологиялық мән. Жасұшаның атқаратын негізгі жұмыстары
келесі: зат алмасу, қозғалыс, көбею, қоздырғышқа жауап беру.
Зат алмасу. Жасұшаның өмір сүру үдірістерінің негізінде зат
алмасу жатыр (ассимиляция, диссимиляция).
Қозғалыс. Диссимиляция кезінде қуат босатылып шығады. Қуаттың
жартысы жылуға айналады, жартысы қозғалысқа кетеді.
Қоздырғышқа жауап беру. Қоздырғыш себепкер шарттарға жылу,
химиялық, электр және т.б. қуат түрлері жатады.
Көбею. Ол тірі ағзаның негізгі қасиеті. Жануарлардың
жасұшаларының көбеюі бөліну жолмен өтеді. Бөліну екі әдісті болады:
а) тұра (амитоз);
б) күрделі (митоз).
Митозда ядрода терең өзгерістер өтеді.
Сүтпен қоректенетіндердің гонадалары жаратылысын жыныс белдік
түрінде бастайды. Ұрық дамуын бастағанда оның алғашқы жыныс
жүйелерінің екі түрін айырады – вольф және мюллер аңғарларын. Y-
хромосомалардың болуымен байланысты ата бездер немесе ана бездер
жаратылады. Ұрғашылардың жыныс мүшелері мюллер аңғарларынан, еркек
жануарлардың жыныс мүшелері вольф аңғарларынан жаратылады.
Жыныс аппаратының биологиялық негізі – жануарлардың жыныс
белгілерін жаратып, жұмыс істету.
Жануарлардың ұрғашыларының репродукциялық жүйесі
Ұрғашы жануарлардың жыныс жүйесінің биологиялық маңызы – ана
безін жаратып жеткізу, жыныс жағдайымен сперматазоидтерді алу,
гаметаларды ұрықтандыруға жағдайлар тұдыру, ұрықты жатырдың ішінде
дамыту және оны туып сүтімен емізу.
Ұрғашының жыныс мүшелерін сыртқыға және ішкіге бөледі. Сыртқы
жыныс мүшелері – сарпай, клитор, қынаптың сырты. Сарпай екі жыныс
еріндерден тұрады, сол еріндердің арасында жыныс жарығы болады.
Клитор еркек жыныс мүшесіне ұқсаған, жыныс жарықтың үстінгі жағында
болады. Қынаптың сырты – қысқа бұлшық етті түтік, жыныс жарықтан
басталып зәр шығатын тесіктің қасында бітеді.
Ішкі жыныс мүшелері – қынап, жатыр, фаллопий түтіктері және
аналық бездері. Қынап – жыныс мүшесі және іштегі төлдің шығатын
жері. Ол өте ұзын түтік, төқ ішектін астында, жанбастың ортасында
орналасады. Қынаптың іші кілегейлі қабыршықпен жабылған. Жатыр –
төлді алып жүретін мүше, үш бөлектен тұрады: бас жақтан, денесінен,
оң және соң екі мүйізшеден. Бас жағы үш қабыршықтардан тұрады -
кілегейлі, бұлшық етті, сірі. Кілегейлі қабыршық кілегей шығаратын
муциндерден тұрады. Осы кілегейдің биологиялық маңызды қасиеттері
бар: сіңдіріп алу, бактериоциттік және бактериостаттық. Жыныс
қоздырылу уақыты басталғанда кілегей суйықталып, мөлдір болып көп
мөлшерде ағып шыға бастайды, ал жүктілік уақытта кілегей қойырып,
кілегейлі тығын түрінде жатырдың ауызын жауып, дамып жатқан ұрықты
микробтардан сақтайды.
Іште төл жылқыларда және есектерде жатырдың денесінде, ал
сиырларда, қойларда, ешкілерде жатырдың мүйізшелерінде жатады.
Жатырдың мүйізшелерінің қалыптары әр түрлі жануарларда әр түрлі
болады:
- сиырларда, қойларда, ешкілерде жатыр екі мүйізді;
- жылқылардың жатырларының денелерінің ортасында қалқа болмайды;
- көп төлді жануарларда (шошқалар, мысықтар, иттер, тышқандар)
жатырдың денесі жоқ , ал жатырдың бас жағы мүйізшелерге өтеді;
- үйқояндарда жатырдың бас жағы екіге бөлінеді.
Фаллопий түтіктері – қос, қатты иреленген түтіктер. Олардың
жұмысы – овуляциядан шыққан аналық безді сперматазоидпен
кездестіріп ұрықтандыру. Фаллопий түтіктерінің қабыршығында үш
қабат болады: кілегейлі, бұлшықетті және сірі. Кілегейлі қабыршық
гиалуронидаза ферментін шығарады. Осы фермент ұрықтандыру
процессіне қатысады. Аналық бездер – кішкентай қос мүшелер. Екі
жұмыс атқарады – ұрғашылардың жыныс жасұшаларын шығарады және
ұрғашылардың жыныс гормондарын (эстроген, прогестерон) шығарады.
Аналық бездер жылқылардың қарын жағында, сиырлардың, қойлардың,
шошқалардың жанбас жақтарында орналасады. Аналық бездердің
үлкендігі және салмағы жануардың түрімен байланысты. Сыртынан олар
ақуызды қабыршықпен қапталған, ішінде екі бөлім айырады: қабыршықты
– фолликулдық және милы – тамырлы. Қабыршықты қабатта фолликулалар
және сары денелер орналасады. Милы қабыршықта өте көп тамырлар және
жүйкелер орналасқан.
Жұмыртқа жасұшасы – гаплоидтік, ірі, қозғалыссыз жыныс
жасұшасы. Ұрғашының ағзасында орналасып, сперматазоидпен қосылып,
ұрыққа даму береді.
Жұмыртқа жасұшасының құрамында ядро және цитоплазма бар,
сыртынан жасұша плазматикалық қабыршықпен қапталған. Цитоплазмада
органеллалар және қоспалар бар, цитоплазма әр түрлі қоректік
заттардың ( нуклеопротеидтер, липохондриялар, гликоген түйіршіктері
және т.б.) қоры болады. Осы заттар ұрықтану үдірісі өткеннен кейін
эмбриогенезде керек болады. Осындай ерекшелікпен байланысты
жұмыртқа жасұшасында ядро-цитоплазма салыстыруы 1 : 550 болады.
Піскен жұмыртқа жасұшалардың ядросында хромосомалардың саны
гаплоидты болады. Ооцит дамып піскен кезде оның центриолясы
жоғалып, жасұшада ассимиляция және диссимиляция үдірістерінің
деңгейі ақырындайды.
Жануарлардың овуляциядан өткен жұмыртқа жасұшалардың мөлшері
110-160мк. Жасұша үш қабат қабыршықтармен жабылған: бірінші (сары),
жануарлардың бәр түрлерінде болады, ооциттің өзімен синтезделеді;
екінші (жылтыр) – zone pellucid (ZP), оның ішкі жағы ооциттің
өзімен синтезделеді, ал сыртқы жағы фолликулярлы жасұшалармен
синтезделеді; үшінші, құстарда жақсы дамыған, овуляциядан кейін,
ооцит жұмыртқа түтігінен өткеннен кейін қалыптасады.
Жануарлардың овуляцияланған жұмыртқа жасұшаларының ерекшелігі –
олар zone pellucidпен қапталған, оның айналасында фолликулярлы
жасұшалар сәүлелі тәж қалыптастырады. Осы тәж жұмыртқа алып жүретін
түйірге өтеді. ZP ооциттің плазматикалық қабыршығына жабысып
тұрмайды, оолемма және ZP арасында перивителлиндік құыс жаратылады.
Zone pellucid ооцидтерді және имплантацияға дайын ұрықтарды
қаптайды. Осы қабыршықтың қалындығы әр түрлі жануарларда әр түрлі
болады: тышқандарда ол жұқа болып инемен жақсы пісіледі, үй
қояндарда және қаракүзендерде ол өте қалын және мықты болады.
Ұрғашылардың жыныс жүйесінің физиологиясы
Жаңа тұған жануарлардың жыныс мүшелері дамып жетпеген, көбею
үдірістеріне бір белгіленген жасқа жеткенде дайын болады. Сол жасты
физиологиялық пісіп жету деп айтады. Физиологиялық пісіп жету жаста
ұрғашыларда жыныс қызметтері реттеледі.
Ауылшаруашылық жануарлардың жыныс және физиологиялық пісіп жету
мерзімдері
Пісіп жету, ай Жыныс Физиологиялық
Ірі қара мал 7,5 17
Қойлар 7 14
Шошқалар 6 10
Жылқылар 16 36
Жыныс циклы – ана бездерінің функционалдық жағдайларының және
гормоналдық өзгерістердің ритмикалық ауысып отыру қортындылары. Осы
жағдайда жануарлардың жүріс-тұрыстарында және жыныс сфераларында
цикл бойынша өзгерістер болады.
Ұрғашылардың жыныс циклында жүріс-тұрыстарында келесі
өзгерістер болады: қоздырылу, тоқталу, байсалдану.
Қоздырылғанда төрт феномен көрінеді:
1) күйіт – жыныс мүшелеріне қан толу, кілегейлі қабыршықтар ісіну және
бездердің толық секреттер шығару процессі;
2) жыныс қоздырылу – ұрғашы еркек малға көңіл аудару;
3) жыныс рефлексі – ұрғашының еркек малға жыныс реакциясы;
4) овуляция – ооциттердің піскен фолликуладан шығатын процессі.
Жыныс циклдын гормондарына байланысты фолликулярлық және
лютеалдық фазалар айырылады.
Фолликулярлық фазада екі кезең айырады:
а) овуляция алдындағы – ана безі бөлініп шықпаған кезең;
б) овуляциядан кейінгі – овуляциядан сары дененің қалыптасқан
аралығы.
Фолликулярлық фазада ФСГ гормоны өте көп мөлшерде шығады. Осы
гормон фолликулға өсуге және дамуға керек.
Лютеалдық фазада жыныс белгілері жоғалып, ағза жүктілікке
дайындалады. Осы фазада бірінші гормон ЛГ шығады. Ол овуляцияға
керек. Кейіннен жануар жүкті болғанда прогестерон көп мөлшерде шыға
бастайды.
Гипоталамус – гипофиз – ана безі қарым-қатынас. Гипоталамустың
бақылауында жүйке және эндокрин жүйелері болады. Гипоталамус
гипофиздің алдынғы бөліміне –аденогипофизге - әсер етеді.
Аденогипофизде жүйке жасұшалары жоқ, сондықтан бас миімен байланыс
қан тамырлары арқылы атқарылады.
Аденогипофизде әр түрлі жасұшалар болады. Лг және ФСГ
гонадотрофтар деген жасұшаларда синтезделеді. Басқа түрлі жасұшалар
– лактотрофтар – пролактиннен алынып көбею үдірісіне өте маңызды
болады.
ЛГ және ФСГ – гликопротеиндер – екі пептидтік шынжырлардан
тұрады – альфа және бетта. ЛГ және ФСГ секрециясы гонадотропиннің
бақылауында. Пролактиннің секрециясы пролактин-басушы себепкер
шарттың бақылауында.
Гипофиздің артқы бөлімі окситоцин деген гормонды шығарады. Осы
гормон сүт безінен сүт шығуға және төл тууға көмек береді.
Гонадалық гормондар ана бездерімен шығарылады. Олар –
фолликулярлық гормон – эстроген (эстрон, эстрадиол, эстриол) және
сары дененің гормоны – прогестерон.
Прогестерон жатырдың кілегейлі қабыршығын ұрықты тіркеп алып
еңгізуге дайындайды, одан ары сол ұрыққа дамуға көмектеседі.
Прогестеронның көмегімен жануарлардың сүт бездері сүт шығаруға
дайындалады.
Осы гуморалдық жүйе бас мидің қабыршықтарынан импульстер алады.
Жыныс циклының дамуы келесі:
Иістің, көздің, құлақтың, сезіну көмегімен жүйкелерден белгілер
мидің қабыршығына барады. Мидің қабыршығынан импульстер жүйкелерден
гипоталамусқа түседі. Осында жаратылған нейросекрет (релизинг-
себепкер шарт) қанға түсіп гипофизге әсер береді, сол кезде
гипофизден ФСГ бөлініп шығады. ФСГ қанға бөлініп шыққанда фолликул
дамып пісе бастайды. Фолликулдардың пісуі эстрогендердің
жаратылуымен белгіленеді. Олар бас мидің хеморецепторлары және
анализаторлары арқылы күйіт, қоздырылу жаратады. Эстрогендер
көбейгенде ФСГ секрециясы төмендейді, ал ЛГ мөлшері жоғарлайды. Сол
кезде овуляция басталып сары дене жаратылады.
Жүктілік кезеңі басталмаса, прогестеронның мөлшері төмендеп,
гипофиздің лютеотроптық қызметі белсенденіп (ФСГ секрециясы), жаңа
фолликулалар өсіп жыныс циклы қайталанады.
Фолликулогенез және овуляция
Оогенездың биологиялық ерекшелігі – ооциттердің дамуы
фолликуланың ішінде өтеді. Фолликулогенезде даму үш кезеңі болады:
алғашқы (преантралдық даму), екінші (антралдық даму), үшінші
(Граафов дамуы)
Преантралдық даму. Преантралдық дамуда бұрынғы, орташа, кейінгі
кезеңдерді айырады:
1. Бұрынғы дамуда (примордиалдық фолликул). Ооцит профазаның І мейоз
кезенінде фолликулярлық жасұшалармен байланыс құрады.
2. Орташа даму кезенінде ооцит бидайға ұқсаған жасұшалармен қапталып,
куб қалыпты болады.Ооциттерді айланып фолликулярлық жасұшаның
бірінші қабаты жаратылғанда, мөлдір жасұша қабыршығы – zone
pellicud (ZP) жаратылады. 0,4 мм көлемінде фолликул ақырын өседі,
0,7 мм жеткенде өсүі тездетіледі.
3. Кейінгі даму кезенінде ооцит бидайға ұқсаған жасұшалармен екі қабат
қапталады. Бидай жасұшалары ФСГмен байланысады. Дамыған ірі
фолликул (ФСГ және ЛГ гормондарға рецепторлары бар) қанға
эстрадиол гормонын шығарады.
Антралдық даму (екінші фолликул) – ішінде профазаның І мейоз
кезеніндегі ооцит бар. Фолликулдың бидай жасұшалары бар қабаттардың
арасында суйықтықпен толтырылған бос орын жаратылады (antrum). Сол
суйықтықты фолликулярлық суйықтық деп атайды. Осы суйықтық
жаратылуға ФСГ, эстроген гормондары әсер етеді.
Грааф фолликулы. – ол фолликул, ішінде үлкен антрум және ІІ
мейоз кезеніндегі ооцит бар.
Гомондармен әсер етілген фолликул тез үлкен болып өсіп үшінші
фолликулға тез ауысады. Осы фолликул ана бездің сыртына қарай
жылжып, ішінде фолликулярлық суйықтықтың көлемі көбейіп, ол ана
бездің сыртына шығып тұрып, овуляцияға белгі тосып тұрады. Сыртқа
шығып тұрған фолликуланың басын стигма деп атайды.
Грааф дамуда екі кезен айырады:
1. Овуляция алдындағы кезең. Фолликулалардың диаметры 2,5-3,0 мм
бастап 1,0-1,8 см дейін. Екінші қатар фолликуланың кезеңінен
овуляция алдындағы фазаға дейін 24 күн керек.
2. Овуляциялық кезең. Овуляцияға дайын фолликуланың диаметры 3,0 мм
бастап 1,0-2,8 см дейін барады. Фолликуланың антрумы үлкен,
қабыршығы жұқа. Овуляция алдында фолликула эстрадиол шығарады.
Фолликуланың қабыршығында, бидайды жасұшаларда ЛГ-рецепторлар көп.
Тағы да бидайды жасұшаларда ФСГ-рецепторлар бар.
Овуляция уақытында corona radialeмен айналған жұмыртқадан
фолликулярлы суйықтық атылады.
Овуляция. Қанда ЛГ, ФСГ, эстрогендың мөлшерлері ең жоғары
деңгейде болғанда, фолликуланың пісүінің ақырғы кезеңдері болып
овуляция басталады. Фолликуланың өзі ары қарай өсіп, ішінде
фолликулярлық суйықтық жиналады.
Овуляция кезінде фолликулярлы суйықтық жұмыртқа жасұшасымен
бірге атылады.
Сары дене (сары түсіне сәйкес аталған) овуляциядан кейін
фолликуланың жасұшалы компоненттерінен қалыптасады. Фолликула
жарылып суйықтық сыртқа шығады, ана бездің стромасы қысқартылып,
фолликула кішірейеді. Фолликула атылып шыққанда зақымданған ұсақ
тамырлардан аққан қан фолликуладан босаған жерге құйылады. Атылып
шыққан фолликула сары денеге ауысқанда бір қатар өзгерістерден
өтеді. Бидай тәрізді жасұшалар үлкейіп гормондар шығаратын
жасұшалардың белгілерін алады. Сары дененің құрамында дәнекер ұлпа,
лютеинды жасұшалар, ұйыған қанның фибрины, ұйыған қан бар.
Сары дененің үш түрін айырады:
- диэструстың сары денесі – жігерлігі төмен, аз тұратын, жүктілік
болмағанда овуляциядан кейін жаратылатын;
- өтірік жүктіліктің сары денесі – жігерлігі және өмір сүрүі аздап
жоғары, стерильді жынысуда жаратылады;
- жүктіліктің сары денесі – жігерлі, ұзын өмір сүреді.
Сары дене жаратылуға керекті жағдай – ЛГ және пролактин болу.
Сары дене прогестерон шығарады. Прогестеронның негізгі жұмысы –
жатырдың кілегейлі қабыршығын ұрықтандырылған жұмыртқаны алып
тіркеүге дайындау. Жүктілік басталған кезде сары дененің өсу кезеңі
басталады. Жүктілікте сары денеде екі гормон жаратылады: релаксин –
жатырдың былшық еттерін қысқартпай жүктілікті сақтайтын, окситоцин
– ана бездің тамырына жіберіліп, эстроген жаратуға көмектесіп,
жүктілікті қорғайтын.
№ 3 Дәріс.
Жануарлардың көбею биологиясының негіздері
Мазмұн:Жануарлардың еркектерінің репродукциялық аппараты.
Гаметаларды in vivo культивирлеу. Гаметаларды ұрықтандыруға
арналған физиологиялық жағдайлар. Гаметалар in vivo ұрықтану.
Ұрықтарды in vivo культивирлеу.
Жануарлардың еркектерінің репродукциялық аппараты
Еркек жануарлардың жыныс аппаратының биологиялық маңыздығы –
сперматазоидтерді жарату, олардың дамуына қолайлы жағдайлар тұдыру,
сол сперматазоидтерді жыныс мүшелерінен шығарып ұрғашылардың жыныс
мүшелерне кіргізу. Еркек жануарлардың жыныс мүшелерінің құрамы –
аталық ұрық бездері, шығару аңғарлар, жыныс бездері, жыныс мүшесі.
Аталық ұрық бездері – домалақша келген түтікті жыныс бездері,
ұманың ішінде орналасып сперматазоидтерді және тестостеронды
шығаратын. Аталық ұрық безін сыртынан екі қабыршық қаптайды: сірі
(сыртқы) және ақұызды (ішкі). Ақұызды қабыршықтан қалқалар бөлініп,
400-500 бөлімдер жаратылып, сол бөлімдердің әр біреүінің ішінде 4-5
иреленген, ұзындығы 50-80 см түтікшелер болады. Осы жерде жыныс
гормоны жаратылады. Аталық ұрық безінің түтікшелерінің жалпы
ұзындығы 1200-6000 метр. Аталық ұрық безінің ортасында иреленген
түтікшелер қосылып тік түтікшелерге кіреді.
Аталық безде басы, денесі, қуйрық жағы айырылады. Бас жағында
13-15 аңғаршықтар болады. Қуйрық жақта сперматазоидтер пісіп жетіп,
қорғаныс липидті қабыршықпен қапталып, анабиоз жағдайына кіреді;
аталық бездің аңғары кеңейіп сперма өткізетін түтікке өтеді.
Ұрық қыл арқаны ұрық өткізүшіден, қан тамырларынан,
жүйкелерден, бұлшық ет жіпшелерінен тұрады. Ұрық өткізүші – ұзын
тұтік, қабырғасында бездері бар. Сол бездер сперматазоидтермен
араласатын суйық секреттер шығарады. Ұрық өткізүшілердің саны екеу.
Олар құықтың үстінгі жағында бір бірімен қосылып, жыныс мүшесінен
шығады.
Жыныс мүшесі ұрғашылардың жыныс мүшелеріне эякулятты
(секреттермен араласқан сперматазоидтер) жеткізеді. Сперматазоид –
жұмыртқа жасұшаға еңгізілу қасиеті бар гаплоидтік жасұша.
Сперматазоидтің құрамына ядро және органоидтерді кіргізетін
цитоплазма бар. Сперматазоид бас, мойын, құйрық бөлімдерден тұрады.
Бас жағы – 4-6 мкм, домалақ келген. Нуклеопротеидтерге бай ядро
бар. Осында нәсілдік материал орналасқан – еркек хромосомалардың
жиынтығы. Ядроның алдында акросома орналасқан (across – жоғары,
шеткі, soma – дене). Акросома – вакуоляда орналасқан тығыз бөлшек,
бас жақтың алдында Гольджи кешенінің күрделі қайта құру
қортындысында жаратылған. Акросомада акросомалдық жіп және
ферменттер – гиалуронидаза, Д, Е-спермолизиндер, про-акрозин бар.
Жұмыртқа жасұшасын ұрықтандырғанда осы ферменттер жұмыртқа
жасұшаның қабыршығын бұзып сперматазоид жұмыртқа жасұшаның ішіне
кіреді. Акросома жұмыртқа жасұшаның дамуына жол береді.
Мойын жағы – ұзындығы 0,6 мкм, екі центриолядан тұрады:
проксималдық және дисталдық. Проксималдық центриоля ұрықтандыру
үдірісінде жұмыртқа жасұшаның цитоплазмасына кіріп бөлінуге
қатысады. Дисталдық центриоля артқы және алдынғы бөлшектерге
бөлінеді. Дисталдық центриоля сперматазоидтың құйрығының жұмысына
қатысты.
Құйрық жағы – 20-30 мкм – бас, орта, ұш жақ бөлектерден тұрады.
Құйрық болімнің ортасынан қысқарту жұмысын атқаратын білік жіп
өтеді. Әдетте құйрық қатты созылған болып, оның мөлшері бас
бөлектен бір неше есе артық болады. Құйрықтың бас жағында
сперматазоидтің цитоплазмасының негізгі бөлегі орналасқан. Осында
митохондриялар көп болып, олар білік жіптің қасында спираль түрінде
орналасады.
Құйрықтың мәні – ұрғашының жыныс мүшелерінде сперматазоидтерге
қозғалуға мүмкіншілік беру. Сперматазоидтер жұмыртқа жасұшасына
қарай (хемотаксис) және сұйықтықтың ағынына қарсы (реотаксис)
қозғалады. Құйрықта ферменттер сукциндегидраза және
аденозинтрифосфатаза, ақуыз-спермозин бар. Осы заттар кешен құрып
сперматазоидтердің қозғалысында маңызды жұмыс атқарады.
Сырттай ұрықтандырылатын жануарларда сперматазоидтер спираль
түрінде қозғалады. Іште ұрықтандырылатын жануарларда ұрғашыларлың
жыныс жолдарында сперматазоидтер тұра жолмен жүреді.
Сперматазоидтердің жылдамдығы 7,5 смсек.
Әр түрлі жануарлардың сперматазоидтерінің ұзындығы әр түрлі
болады. Осы көрсеткіш жануардың денесінің үлкендігімен байланысты
емес. Торғайдың сперматазоиді 200, теңіз шошқаның – 100, бұқаның –
65, адамның 55-60, үй қоянның – 20 мкм болады.
Гаметаларды in vivо культивирлеу
Гаметогенез – жыныс жасұшалардың даму кезеңі, диплоидтық жыныс
жасұшалардың гаплоидтық дифференциалданған ұрғашы (жұмыртқа
жасұшасы) және еркек (сперматазоид) жыныс жасұшаларына аусу
үдірісі. Жыныс түрлеріне байланысты гаметогенезды сперматогенезге
және оогенезге бөледі.
Сперматогенез төрт кезеңнен тұрады: көбею, өсу, пісу,
қалыптасу, ал оогенез үш кезеңнен тұрады: көбею, өсу, пісу.
1. Көбею кезеңі ( гониялар – сперматогониялар, оогониялар). Алғашқы
жыныс жасұшалардың саны митоз арқылы өседі. Гонияларға ауысып, олар
өзгереді: үлкейіп, домалақша қалыптасып, белсенді көбейеді
(пролиферация). Гоний қабыршықтарының өткізу қабілеті жоғары болып,
олардан өткен қоректік заттар жасұшалар бөлінгенде қуат көзі болып
жұмыс істейді. Сүтпен қоректенетін ұрғашылардың көбісінде
оогонийлердің пролиферативтік белсенділігі туу алдында тоқтайды,
еркектерде – жыныс пісу кезеңде тоқтайды.
2. Өсу кезеңі ( гоноцит – І қатарлы сперматоцид немесе ооцит) І қатар
– мейоздың бірінші бөліну үдірісі. Өсу кезеңінде жыныс жасұшалары
бөлінбейді. Сорылып алынатын қоректік заттар цитоплазмамен
ассимиляцияланып жасұшалардың белсенді өсүіне көмектеседі. І
қатарлы ооциттермен салыстырғанда І қатарлы сперматоцидтердің
көлемі аса өспейді.
Ооциттерде екі өсу кезең айырады:
превителлогенез(цитоплазматикалық өсу) және вителлогенез
(трофоплазматикалық өсу).
Превителлогенез – ақырын өсу кезеңі, оогониялар мейозға
кіргеннен басталады. Ооцит өзінің РНҚ, ақуыз, басқа
компоненттерінің синтезі арқылы өседі. Ядроның және цитоплазманың
салмағы тепе теңді өседі.
Вителлогенез – тез өсу кезеңі, цитоплазмада белсенді үдірістер
өтіп, ядролық-цитоплазмалық салыстыру өзгереді (1:6 бастап 1:550
дейін). Сырттан қоректік заттар түсу арқылы цитоплазманың салмағы
өседі.
І қатарлы ооцит өскенде органеллалар ( рибосома, митохондрия),
қоректік заттар (ақуыз), қуат көздері жиналады. Ооциттің көлемі
өседі.
3. Пісу кезеңі ( сперматид, ІІ қатарлы ооцит) Осы кезеңде
жасұша екі рет бөлінеді. Ооциттердің пісүі жануарларда жыныс жасына
келгенде басталады. Ооциттердің пісүі сиырларда және шошқаларда -
40 сағат, қойларда және ешкілерде – 25 сағат.
4. Қалыптасу кезеңі (сперматазоид). Домалақша келген жасұша –
сперматида – сперматазоидты сипаттайтын морфологиялық қасиеттерін
алады. Қалыптасқан кезде сперматиданың домалақша келген ядросы
тығыздалып, жасұшаның алдынғы жағына жылжиды. Гольджи кешені ядроға
жылжып тығыздалған түйіршік – акробласт – жаратады. Акробласт
үлкейіп болашақ сперматазоидтың басын қаптайды.
Акробласттың ортасында акросома қалыптасады. Акросома – фермент
гиалуронидазаға бай тығыз дене. Ядроға қарсы полюсқа центросома
жылжиды. Центросоманың дисталды центриолясынан жгутик, кейіннен
сперматазоидтың құйрығы қалыптасады. Проксималды центриоля
ұрықтандырғанда зиготаға түсіп оның бөлінүіне қатысады.
Центриолялармен қоршалған цитоплазма бөлімі мойыншаны
қалыптастырады.
Дисталды центриоль екі бөлімге бөлінеді: алдынғы және артқы.
Дисталды центироляның алдынғы бөлімінен құйрықтың білік жіпшесі
өсіп шығады. Дисталды центриоляның артқы бөлімі жүзік тәрізді
болады. Сперматиданың артқы бөлімінің цитоплазмасының құрамында
митохондриялар және гликоген болады. Жасұша ұзарып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ИННОВАЦИЯЛЫҚ ЕУРАЗИЯ УНИВЕРСИТЕТІ
Жануарлар биотехнологиясы
тіректік дәрістер жинағы
ПАВЛОДАР 2008 жыл
БЕКІТІЛДІ
Инженерлік Академия Директоры
вет.ғ.докт., профессор _____________Е.Б.Никитин
„______„________________2008ж.
Құрастырған:
зертхана меңгерүшісі, оқытушы_________Х.Х.Рафикова
Қолданбалы биотехнология кафедрасы
ТІРЕКТІК ДӘРІСТЕР ЖИНАҒЫ
Жануарлар биотехнологиясы
пәні бойынша
050701 Биотехнология
мамандығының студенттеріне арналған
Тіректік дәрістер жинағы Бакалавриат. 050701 – Биотехнология
2008 ж. Жұмыс бағдарламасының негізінде жасалған және Инновациялық
Еуразия университетінің Ғылыми кеңесінде бекітілген.
Қолданбалы биотехнология кафедрасының мәжілісінде
қарастырылды
___ ________2008ж. №____ хаттама
Қолданбалы биотехнология кафедра меңгерүшісінің орынбасары
т. ғ. к., профессор___________ М.С.Омаров
Инженерлі Академияның ғылыми-әдістемелік кеңесінің мәжілісінде
бекітіліп басып шығаруға ұсынылған ___ ________2008ж. № ___
хаттама
ИА ҒӘК төрағасы
тех. ғыл. канд., профессор___________Е.К. Ордабаев
Келісілді:
Ақпараттық — әдістеме бөлімінің бастығы
пед. ғыл. канд., профессор ___________ Н.М. Ушакова
ИнЕУ ИӘБ мақұлданған
© Инновациялық Еуразия университеті, 2008
© Х.Х.Рафикова
Медиатекаға өткізілді ______________________
МАЗМҰНЫ
бет
КІРІСПЕ 4
№ 1 Дәріс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
№ 2 Дәріс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
№ 3 Дәріс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
№ 4 Дәріс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
№ 5 Дәріс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
№ 6 Дәріс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
№ 7 Дәріс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТ 40
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Жануарлар биотехнологиясы пәнінің мақсаты – студенттерде
жануарлардың гендік және жасұшалы инженериясының мүмкіншіліктері
тұралы, биотехнологияда жануарлардың жасұшаларын қолдану жолдары
және әдістері тұралы білім дамыту. Осы курстың тапсырмасы – болашақ
мамандарға жануарлар биотехнологиясы саласында сапалы және терең
білім беру. Курсты оқып бітірген студенттер міндетті түрде:
Білу керек: жануарлардың биотехнологиясының жалпыбиологиялық
негіздерін, жасұшалы және ұрық инженерияда өткізілетін
эксперименттер тұралы, жануарлардың сома және жыныс жасұшаларының
клондау және генетикалық ауысу ұстанымдарын. Студенттер медицинада
және малшаруашылықта ғылыми және тәжірибе салаларында биотехнология
әдістерінің қолдануы тұралы білу керек.
Қолдарынан келу керек: теориялық білімді ғылыми және тәжірибе
жұмыстарына қолдану, жануарлар биотехнологиясының эксперименттерін
білімді жоспарлау.
Ие болу керек: негізгі жануарлы объектілермен – тышқан, үй
қоян, қой – тәжірибеде жұмыс істеу әдістеріне; микроскоп
құралдарына (құрамы әр түрлі микроскоптар, микроманипуляторлар,
микроинъекторлар); зертханалық құрал жабдықтарына (термостаттар,
центрифугалар, анализаторлар және арнаулы құралдар), және тағында
хирургиялық құралдарға.
Оқу үдірісінде кесте материалдары, плакаттар және өткізілетін
сабақтың тақырыбына сәйкес келетін материалдар қолданылады.
Жануарлар биотехнологиясы пәнімен танысқанда негізінде келесі
жалпы білім беру пәндерден түсініктеме болу керек: биохимия, жалпы
және молекулярлы генетика, адам және жануарлар физиологиясы,
жасұшалы биотехнология.
№1 Дәріс
Жануарлар биотехнологиясына кіріспе. Биотехнология әдістері
малшаруашылықта
Мазмұн: Биотехнология: жаңа туу және даму. Малшаруашылықта
биотехнологияның мақсаттары, объекттері. Биотехнологияның басқа
ғылымдармен байланысы. Жануарлардың биотехнологиялық қоры.
Жануарлар биотехнологиясы Қазақстанда. Биотехнология түрлері.
Жануарлар биотехнологиясының бағыттары. Жануарлар
биотехнологиясының әдістері.
Биотехнология: жаңа туу және даму
Биотехнология деген түсініктеме бірінші рет 1917 жылы шошқа
етін өндеу үдіріске толық мінездеме берген Венгрия инженері Карл
Эрекимен қолданылған. К.Эреки сөзі бойынша: Биотехнология – ол
тірі жандардың көмегімен өткізілетін жұмыстар.
Биотехнология дамуын қарастырғанда келесі заңдылықты байқап
өтуге болады: ХХ-шы ғасырдың 60-шы жылдарына дейін көбінесе көбею
саласында зерттеулер өткізілген (жасанды ұрықтандыру,
суперовуляция, ұрықтарды қайта отырту). 60-шы жылдардың соңында
және 70-ші жылдардың басында биотехнология өз зерттеулерін
жасұшалардың технологияларының саласында қадағалап өткізеді. Олар
келесі зерттеулер: экстракорпоралдық ұрықтандыру, өсіру,
гаметалармен жасұшаларды төмен температураларда ұзақ уақыт сақтау.
Ал 1973 жылдан бастап биотехнология молекулярлық зерттемелерге
қатысады.
Биотехнология саласының мақсаты – коммерциялық өнімді дамыту.
Сондықтан биотехнологияның негізінде экономика жатыр. Экономика
жағдайлары жоғары мемлекеттерде биотехнология дамуыда өте жақсы
деңгейде. Олар келесі мемлекеттер: Америка Құрамы Штаттар, Ұлы
Британия, Германия, Франция, Нидерланды, Жапония. Жалпы
биотехнологиялық өнімдердің 50 пайызы Америкалық Құрамы Штаттарына,
20 пайызы Европаға, 11 пайызы Жапонияға, 9 пайызы қалған
мемлекеттерге келеді. Биотехнология адамзатқа келесі пайдалы
жағдайларды тұдырады:
- инфекциялық, нәсілдік ауруларды анықтап, емдеп, келешекте
болдырмау;
- антибиотиктерді, полимерлерді, аминқышқылдарды, ферменттерді және
басқа тағамдық қоспаларды өңдейтін микроағзаларды дамыту;
- паразиттік, вирустік ауруларға төзімді өсімдіктердің түрлерін
шығару;
- тез өсіп жететін, ауруларға қарсы тұра алатын мүмкіншіліктері
жоғары жануарлардың көмегімен асыл тұқымдық малшаруашылықты дамыту;
- қоршаған ортаны кірлететін себептерден босату.
Биотехнология: тарихи мәлімет
Мезгіл Оқиға
1890 Волтер Хип бірінші рет қоянның ұрығын
донордан реципиентке транспланттайды
1917 Карл Эреки биотехнология түсініктемесін
кіргізеді
1961 Биотехнология және биоинженерия журналының
шығуы
1973 Н.Бауэр және С.Кохан рекомбинанттық ДНҚ
биотехнологиясын тұдырады
1975 Кохлер және Милстейн моноклоналды
антиденелерді алу жолымен таныстырады
1978 Genentech компаниясы адам инсулинін іш
таяқшаның көмегімен алады
1980 Американдық Жоғары сот Diamond*Chakrabarty
компаниясының микроағзалармен генетикалық
жұмыстарды өткізу құқығының патентін ашады
1981 Бірінші коммерциялық ДНҚ-синтезаторлар
ашылған
1982 Рекомбинанттық ДНҚ көмегімен алынған
жануарларға арналған вакцина Европада
пайдалана басталды
1988 Полимеразды-шынжырлы реакциямен қолданып
зерттеулер өткізіле басталды
1990 Адамның сома жасұшаларына арналған генетика
терапиясының әдістері Америка құрама
штаттарында жұмыс істей бастады
1990 Адам геномының жобасы жұмыс бастады
1997 осы күнге дейін Сүтпен қоректенетіндердің ядроларын клондау
Малшаруашылықтағы биотехнологияның мақсаттары, объекттері.
Биотехнологияның басқа ғылымдармен байланысы
Биотехнология ағзаның биохимиялық, физиологиялық, қайта орнына
келу мүмкіншіліктерін зерттеп, оның нәсілдік қорларымен қолданып,
барлық биологиялық бағдарламаларды түзетуге мүмкіндік болатын
жолдарды табуға жағдайлар тұдырады.
Биотехнологиялық зерттеулердің объекттері – тірі ағзалардың
негізгі топтарының өкілдері. Олар вирустер, бактериялар, өсімдіктер
және жануарлар, олардан бөлек жүрген молекулалар, жасұшалар және
жасұшалардың құрамдарындағы заттар. Зерттеген уақытта тірі
жүйелердің мүмкіншіліктерін, олардың қорларын қарастырады.
Жануарлардың биотехнологиялық қорлары келесі:
- молекулярлық (геннің құрамы және қасиеттері);
- физиологиялық (гаметалар банкі, тотипотенттік);
- селекциялық (тұқым жақсарту, жаңа тұқым алу).
Сондықтан биотехнология осы тірі жүйелерде өтетін физико-
химиялық, биохимиялық және физиологиялық үдірістерге, сол кезде
шығатын қуатқа, өнімдердің жаратылуына және дағдарлануына,
ұйымдастырылған құрылымдардың қалыптасуына сүйенеді.
Биотехнология ғылым болып өзіне келесі ғылыми пәндерді
кіргізеді:
а) молекулярлы биология микробиологиямен бірігіп
микроағзалардың биотехнологиясын құрады;
б) молекулярлы биология, микробиология және химиялық инженерия
бірігіп молекулярлы биотехнология құрады;
в) жасұшалы биология молекулярлы биологиямен және
микробиологиямен бірігіп жасұшалы биотехнология жаратады;
г) жасұшалы биотехнология, жануарлардың көбею биологиясы,
акушерство және хирургия – осы ғылымдар жануарлардың көбею
биотехнологиясын тұдырып отыр;
д) жануарлардың даму биологиясы, жануарлардың тұқымдарын
жақсарту, малдәрігерлік және жоғары айтылған ғылымдардың бәрі
жануарлардың биотехнологиясын тұдырады;
е) молекулярлы және жасұшалы биотехнология көбею
биотехнологиясымен бірігіп ұрық инженерия ғылымында жаңа ағым
тұдырады.
Ал биотехнологияның ғылым болып тұғаны – ол молекулярлы,
жасұшалы биологияның көмегімен болған.
Биотехнологияның басқа ғылымдармен байланысы
Б И О Т Е Х Н О Л О Г И Я
Молекулярлы Микробиология Генетика Жасұшалы
биология Биотехноло
гия
Жануарлар биотехнологиясының пайдалану салалары:
1. Мал шаруашылық.
2. Мал дәрігерлік.
3. Азық өнімдеу.
4. Селекциялық орта.
5. Диагностика. Дәрілер, вакциналар.
6. Азықтар және азық қоспалары.
Жануарлардың биотехнологиялық қоры
Мал шаруашылықта биотехнология әдістерін еңгізуге жануарлардың
келесі биологиялық ерекшеліктері жағдай береді:
1. Жануарлардың жыныс жасұшаларының (гаметаларының) биологиялық банкі.
Жануарлардың гаметаларының биологиялық банкі ұрғашылардың жыныс
жасұшаларында (гонадаларда) орналасқан. Гаметалардың
морфогенетикалық мүмкіншіліктері өте жоғары. Мысалы, тұған кезде
ұрғашы қойлардың жыныс жасұшаларында 700 мың фолликулалар
(гонаданың жасұшалары) болады; жыныс жасына келгенде 12000-86000
ұсақ фолликулалар және 100-400 үлкен фолликулалар болады. Еркек
жануарлардың жұмыртқаларында сперматазоидтердің саны одан да көп
(280-450 триллион). Осындай қордан табиғи жынысу жағдайда көбеюге
қатысатын гаметалардың (жұмытқа жасұшалары және сперматазоидтер)
саны бірден туатындарға 5-10, көптен туатындарға 40-80 паралар.
2. Жануарлардың ұрықтарының имплантацияға (қайта отырту) дейін дамуы.
Ұрықтандырылғаннан кейін ұрық ұрғашы малдың жыныс мүшелерінде бос
жағдайда болады. Ұрықтандырылған жерден еңгізілетін жерге дейін
ұрық бір неше күн жүреді: шошқаларда 2-3, қойларда 4-5, қояндарда 5-
7, сиырларда 7-8 күн. Осы жағдаймен қолданып жануарлардың
ұрықтарымен әр түрлі жұмыстар өткізеді.
3. Бірден туатын жануарларда бір жұмыртқалы егіздер туу. Бір
жұмыртқалы егіздер келесі жағдайда туады: имплантация алдындағы
кезеңде ұрықтың қабыршығына бір зақым келіп ұрық бөлініп кетіп, екі
немесе бір неше ұрықтар жаратылады. Осындай егіздердің нәсілдік,
биохимиялық көрсеткіштері бірдей, неге десек олар бір
ұрықтандырылған жұмыртқалы жасұшадан шығады (тотипттенттік жағдай).
Осындай көріністің көмегімен көп жасұшалы ағзалардан биологиялық
ұқсас ағзаларды алуға болатын болды. Осы жағдай тұқым мал
шаруашылығына өте маңызды.
4. Малшаруашылықта тұқым дәнін тұдырып жетілдіру. Ауылшаруашылық
жануарларды ұстап көбейткенде тұқым дәнін және пайдаланатын үйірді
айырады. Тұқым дәніне жататын малда келесі көрсеткіштер болу керек:
физиологиялық саулық, көбеюге жарамдық жоғары қасиеті, жоғары
бағалы нәсілдік қасиеттері және сапалы ұрпақ. Биотехнологиялық
зерттеуде осы жануарлар тобына жататындар берушілер (донорлар)
және жасаушылар (ұрықтандырушылар). Беруші – ол нәсілдік бағалы
ұрықтарды беретін ұрғашы; жасаушы – ол еркек мал. Сондықтан,
жануарлардың осы дәрежесі үйірдің көбейту жұмысына өте маңызды.
Пайдаланатын жануарлардың үйірі – ол жануарлар, генотиптері аса
маңызды емес, бірақ міндетті түрде физиологиялық сау, көбеюге
жарамды жақсы қасиеттері бар. Осы дәрежеге реципиенттерді
жатқызады. Реципиент – бөтен ұрықты алып жүретін ұрғашы.
Пайдаланатын жануарларға күйлеген ұрғашы малдарды табатын еркек
малдардыда жатқызады.
Жалпы, ауылшаруашылық жануарлардың биотехнологиялық
мүмкіншіліктері жануарлардың биологиялық ерекшеліктерімен
белгіленеді. Биологиялық қасиеттер тектілік қорлармен реттеледі.
Сонымен, жануарлардың биотехнологиялық қорын үш топқа бөлуге
болады:
а) молекулярлық қор – ген қасиеттерімен және құрамымен
белгіленеді;
б) физиологиялық қор – гамета банкі арқылы ашылады, ұрықтың
еңгізуліден бұрын дамуы (тотипотенттік);
в) селекциялық қор – тұқым малшаруашылығымен байланысты, ұрықты
жақсартып жаңа тұқым жасаумен байланысты
Жануарлардың биотехнологиялық қоры
1. Биотехнологиялық қор
МОЛЕКУЛЯРЛЫҚ Нуклеин қышқылы
Репликаттау,транскриптеу,транслятт ау
ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ Көбею(репродуктивті) аппараты
Гонаданың гормондары
Эмбрионалдық даму
Имплантациядан бұрын даму. Тотипотенттік
СЕЛЕКЦИЯЛЫҚ Ұрық малшаруашылығы
Резистенттік, өнімділік, қайта өндіріс
2. Биотехнологиялық өнім
Рибосомалдық ДНҚ Ұрықтар Резістенттігі
Рибосомалдық банкі және өнімділігі
ақуыз Клондалған жоғары
Трансгендік жануарлар жануарлар
жануарлар Бақталасқа
Жарамды
Малшаруашық өнімі
Жануарлар биотехнологиясы Қазақстанда
Қазақстанда жануарлар биотехнологиясының дамуына Мухамедгалиев
Ф.М., Жанабеков К.Ж., Абильдинов Р.Б. үлес қосқан. Олар ұрықтармен
жұмыс істегенде бірінші рет суперовуляция және трансплантация
әдістерімен қолданып осының арқасында Қазақстанда жануарлар
биотехнологиясы даму жолына тұрды.
Кәзіргі уақытта Қазақстанда бір топ мамандар жануарлар
биотехнологиясынан жұмыстар өткізе алады. Олар Қасымов К.Т.,
Тойшибеков М.М., Садыкулов Т.С., Аузбаев С.А., Малмаков Н.И.,
Салықбаев Т.Н., Джамалова Г.А. және т.б. Осы ғалымдар ғылыми
жұмыстарын тек қана зертханада өткізбей тәжірибеде қолдану
сұрақтарын қарастырады. Мысалы, 1997 жылдан бастап Алматы облысы
Мади тұқым шаруашылығында дегресс қойларын көбейту ғылыми
зерттеулері өткізіліп жатыр.
Биотехнология түрлері
Адамның биологиялық жүйеге әсер етуіне байланысты
биотехнологияны келесі түрлерге бөледі:
1. Молекулярлы – негізінде рекомбинанттық ДНҚ технологиясы және
микроағзалар технологиясы.
2. Жасұшалы – негізінде ядро және жасұшаның деңгейіндегі жұмыстар.
Осы әдістердің пайдалану саласына байланысты биотехнология
келесі түрлерге бөлінеді:
1. Ғарыштық.
2. Экологиялық.
3. Медициналық.
4. Ауылшаруашылық.
5. Өнеркәсіптік.
Ауылшаруашылық биотехнологиясы өз алдына өсімдіктер
биотехнологиясына және жануарлар биотехнологиясына бөледі.
Жануарлар биотехнологиясы – молекулярлы және жасұшалы
биотехнология әдістерінің көмегімен генотипті реттейтін,
резистенттігі жоғары және жоғарыөнімді жануарларды алу әдістерді
зерттейтін ғылым
Жануарлар биотехнологиясының бағыттары.
Малшаруашылықта биотехнологиялық қорлар ашу үшін молекулярлы,
жасұшалы, көбейту биотехнологияларымен қолданады.
Жануарларды көбейту биотехнологиясы – жануарлардың
репродуктивтік қорларының генетикалық мүмкіншіліктерін жақсарту
мақсатымен қолданылатын әдіс. Көбейту биотехнологиясында зерттеу
пәні – жануарлардың репродуктивтік қасиеті ал зерттеу объекті –
олар:
1) жануарлардың ағзаларының гормондары – гипоталамус, гипофиз,
гонадалар арқылы зерттелетін;
2) көбею мүшелерінің құрамы және физиологиясы.
Көбейту биотехнологиясында келесі әдістерді айырады:
1. Суперовуляция – фолликулдарға өсуге және дамуға мүмкіншілік
беретін, гормондардың көмегімен ұрғашы-донорларға әсер ететін әдіс.
2. Жасанды ұрықтандыру – жануарлардың генотиптерін жақсарту үшін
асылтұқымды еркек малдардың ұрықтарымен қолданып ұрғашыларға ұрық
себу жұмыстары.
Генетиканың және жасанды ұрықтандыру технологиясының
жетістіктерінің көмегімен малшылар жануарларды жетілдіру үшін
қолайлы әдістер тапты, жоғары мүмкіншіліктері бар еркек жануарларды
іріктеп алу жағдайлары туды, бүкіл популяциялардың генетикалық
жақсарту екпіндері тездетілді.
3. Ұрықтарды транспланттау – ұрғашы-донордан ұрғашы-реципиентке ұрық
тасу әдісі. Малшаруашылықта транспланттау мақсаты – асылтұқымды
ұрғашы жануарлардың генетикалық қорларымен қолдану.
Ұрықтарды транспланттау әдістің көмегімен ұрғашылардың көбею
мүмкіншіліктері кеңейді, неге десек, олардың ана бездерінде аналық
жыныс жасұшаларының қоры мол болады. Осы генетикалық қорды
толығынан қолдану үшін келесі зерттеулер өткізілген: асылтұқымды
аналардың ұрықтарын алып төмен генетикалық бағалы , көбею үдірісіне
жарамды аналардың жатырларына транспланттау.
Осы технология жұмыс істегенде:
а) бір асылтұқымды анадан алынған ұрпақтардың саны көбейеді;
б) ағзаларды гамета және ұрықтар түрінде апарып жеткізуге және
көп уақыт сақтауға болады;
в) гаметаларды және ұрықтарды іріктеп алып керек жынысты және
керек физиологиялық-биохимиялық қасиеттері бар ұрпақтарды алады.
Осы айтылған технологияларды еңгізу үшін, ақырғы мақсаты
ұрықтарды транспланттау болатын жұмыстардың кешенімен қолдану
керек.
Көбейту технологиясы келесі кезеңдерден тұрады: донорларды,
жасаушыларды, реципиенттерді іріктеп алу, донорларға суперовуляция
өткізу, донорларды ұрықтандыру, ұрықтарды шығарып алу, алып
шығарған ұрықтардың қасиеттерін бағалау, ұрықтарды реципиенттердің
мүшелеріне еңгізу.
Кәзіргі уақытта көбейту биотехнологиясы молекулярлы және
жасұшалы биотехнологиялардың әдістерімен тығыз байланысады.
Жасұшалы биотехнология – түрлі жасұшалы жұмыстар өткізу арқылы
бағалы биологиялық қасиеттері бар ағзаларды алуды зерттейтін пән.
Малшаруашылықта зерттеу объекті – жануарлардың репродуктивтік
жасұшалары. Малшаруашылықта жасұшалы биотехнология өзіне бір бірін
толықтыратын екі ғылыми бағыт кіргізеді:
1.Ұрық өсіру зерттеулер (ұрық дақылы) – гаметалармен ұрықтарға
өмір сүруге және дамуға жағдай тұдыратын.
Ұрық өсіру зерттеулердің негізгі тапсырмалары:
а) гаметалардың және ұрықтардың селекциясы;
б) гаметаларды және ұрықтарды өсіру;
в) гаметаларды экстракорпоралды ұрықтандыру;
г) гаметалардың және ұрықтардың банкін ашу;
д) қоректік орталарды жасап қасиеттерін жақсарту.
2. Жасұшалы технологиялар – жануарлардың генотиптерін жақсарту
үшін жасұшалардың және ядролардың деңгейінде жүргізетін жұмыстар.
Малшаруашылықта жасұшалы технологиялардың жұмыстары келесі:
а) соматикалық гибридизация;
б) клондау;
в) химералық жануарларды алу.
Молекулярлы биотехнология – жануардың ағзасында молекулярлы
деңгейде жаңа генетикалық бағдарламаны алу мақсатын зерттейтін
ғылым. Зерттеу объекті нуклеин қышқылы болады (ДНҚ және РНҚ
молекулалары). Молекулярлы биотехнология келесі екі бөлімдерден
тұрады:
1. Генетикалық инженерия – тек қана гендерді зерттейді. Генетикалық
инженерияның тапсырмалары:
а) гендерді синтездеу және оларды жаңарту;
б) рекомбинанттық молекулаларды құрастыру және клондау;
в) гендердің банкін жасау.
2. Генетикалық өзгеру – гендерді тасу үдірісі. Негізгі
тапсырмалар:
а) генді реципиентке кіргізу;
б) өзгерген гендерді іріктеп синтездеу;
в) гендерді еңгізу;
г) трансгендік жануарларды және жоғарыбағалы заттарды алу.
Жануарлар биотехнологиясының әдістері
Ғалымдар биотехнология әдістерінің көмегімен малшаруашылықта
жануарлармен әр түрлі эксперименттерді өткізеді. Осындай жұмыстың
мақсаты – жануарлардың биологиялық бағдарламасын өзгерту. Осы жұмыс
ұрық даму орнына тіркелмей тұрғанда өткізіледі. Ұрықты алып,
биотүзету өткізіп, соны дамыту үшін физиологиялық ананың
репродукция мүшелеріне еңгізеді.
Осындай жағдайда молекулярлы биотехнология, жасұша
биотехнологиясы және көбейту биотехнологиясы малшаруашылықта жаңа
ғылыми әдістерді жаратып отыр – ұрық инженерия, ұрық дақылы, ұрық
трансплантациясы.
Ұрық инженерия – жануарлардың ағзаларынан генетикалық қорын
тауып, алып, мүмкіншіліктерімен қолдану әдіс.
Ұрық дақылы – жануарлардың гаметаларының және ұрықтарының
физиологиялық қорларының мүмкіншіліктерін іздеп табатын, олардың
өмір сүру үдірістерін ағзаның ішінде және ағзадан бөлек сақтайтын
малшаруашылықтағы биотехнологиялық әдіс.
Ұрық транспланттау – жануарлардың репродуктивтік жүйесінің
физиологиялық қорын іздеп, оның мүмкіншіліктерін анықтап, бағалы
генотиптерді тездетіп көбейту үшін ұрықтарды транспланттау әдісімен
қолданатын малшаруашылықтағы биотехнология әдісі.
Малшаруашылықта ұрық инженериясы, ұрық дақылы, ұрық
транспланттау кешен жаратып, жануарлардың селекциялық, немесе,
генетикалық қорларын ашады.
№2 Дәріс
Жануарлардың көбею биологиясының негіздері.
Мазмұн: Жасұша – тірі ағзаның негізі. Жануарлардың сома
жасұшаларының биологиялық мәні. Жануарлардың ұрғашыларының
репродукциялық жүйесі. Ұрғашылардың жыныс жүйесінің физиологиясы.
Фолликулогенез жән овуляция.
Жасұша – тірі ағзаның негізі. Жануарлардың сома жасұшаларының
биологиялық мәні
Малшаруашылықта ұрық дақылдардың зерттеулерінің негізінде
жасұшалы теория жатыр. Оның негізгі жағдайлары:
а) жасұша – тірі материяның негізі;
б) әр түрлі ұлпалардың, ағзалардың жасұшаларының құрамы ұқсас;
в) жасұшалардың көбеюі алғашқы жасұшаның бөлінуінен басталады;
г) жасұша – жалпы ағзаның бір бөлегі. Оның бір белгілі құрамы
және атқаратын жұмысы болады;
д) бір ағзаның жасұшалары ұлпалардың, мүшелердің жүйелеріне
кіріп бір бірімен тығыз байланысады.
Органикалық әлемде өмір ұйымдасудың екі түрі болады: жасұшадан
бұрын (вирустер) және жасұшалы (прокариоттар, эукариоттар).
Эукариоттардың прокариоттардан айырмашылығы – эукариоттардың
жасұшаларында ядро бар, прокариоттарда жоқ. Эукариоттардың
цитоплазмаларында әдейленген, бір белгіленген жұмыстарды атқаратын
органеллалар бар. Эукариоттық жасұшалар прокариоттық жасұшалардан
үлкен.
Морфологиялық айырмашылықтан басқа прокариоттарда және
эукариоттарда ұқсас қасиеттер бар: жасұшаның сыртына және ішіне
заттарды жеткізетін плазма болу; ақуыздың синтезі рибосомада өтеді;
РНҚ синтезі және ДНҚ репликациясы; биоэнергетикалық үдірістер.
Сонымен: жасұша – қабыршықпен қоршалған, реттелген,
биополимерлердің (ақуыздар, нуклеинқышқылдар, липидтер, көмірсулар
және т.б.) жүйелері, зат алмасу, энергетикалық үдірістерге
қатысатын, жалпы барлық жүйелердің жұмыстарына көмектесетін.
Морфологиялық мән. Жануарлардың жасұшасы плазматикалық
қабыршықпен қоршалған цитоплазмадан, ядродан, органоидтерден
тұрады. Цитоплазманың негізі – гиалоплазма – сулы негізгі зат.
Гиалоплазма жасұшаның құралымдарын біріктіріп олардың қарым-
қатнасуына көмектеседі. Органеллалар – митохондриялар, Гольджи
аппараты, рибосомалар, лизосомалар.
Молекулярлық мән. Жасұшада әр түрлі заттар синтезделіп
ыдырайды. Осы үдірістер ферменттердің көмегімен өтеді. Жануарлардың
ұлпаларында 96 пайызы көміртек, сутек, оттек, азотқа келеді. 3,5
пайыз калий, кальций, натрий, фосфор және басқа микроэлементтер. Аз
мөлшерде микроэлементтер бар. Жасұшада химиялық компоненттерді
бейорганикалық (85 пайыз су, 1,5 пайыз минералдық тұздар) және
органикалық (10 пайыз ақуыздар, 0,4 пайыз көмірсулар, 1,1 пайыз
нуклеинқышқылдар, 2 пайыз липидтер) компоненттерге бөледі.
Физиологиялық мән. Жасұшаның атқаратын негізгі жұмыстары
келесі: зат алмасу, қозғалыс, көбею, қоздырғышқа жауап беру.
Зат алмасу. Жасұшаның өмір сүру үдірістерінің негізінде зат
алмасу жатыр (ассимиляция, диссимиляция).
Қозғалыс. Диссимиляция кезінде қуат босатылып шығады. Қуаттың
жартысы жылуға айналады, жартысы қозғалысқа кетеді.
Қоздырғышқа жауап беру. Қоздырғыш себепкер шарттарға жылу,
химиялық, электр және т.б. қуат түрлері жатады.
Көбею. Ол тірі ағзаның негізгі қасиеті. Жануарлардың
жасұшаларының көбеюі бөліну жолмен өтеді. Бөліну екі әдісті болады:
а) тұра (амитоз);
б) күрделі (митоз).
Митозда ядрода терең өзгерістер өтеді.
Сүтпен қоректенетіндердің гонадалары жаратылысын жыныс белдік
түрінде бастайды. Ұрық дамуын бастағанда оның алғашқы жыныс
жүйелерінің екі түрін айырады – вольф және мюллер аңғарларын. Y-
хромосомалардың болуымен байланысты ата бездер немесе ана бездер
жаратылады. Ұрғашылардың жыныс мүшелері мюллер аңғарларынан, еркек
жануарлардың жыныс мүшелері вольф аңғарларынан жаратылады.
Жыныс аппаратының биологиялық негізі – жануарлардың жыныс
белгілерін жаратып, жұмыс істету.
Жануарлардың ұрғашыларының репродукциялық жүйесі
Ұрғашы жануарлардың жыныс жүйесінің биологиялық маңызы – ана
безін жаратып жеткізу, жыныс жағдайымен сперматазоидтерді алу,
гаметаларды ұрықтандыруға жағдайлар тұдыру, ұрықты жатырдың ішінде
дамыту және оны туып сүтімен емізу.
Ұрғашының жыныс мүшелерін сыртқыға және ішкіге бөледі. Сыртқы
жыныс мүшелері – сарпай, клитор, қынаптың сырты. Сарпай екі жыныс
еріндерден тұрады, сол еріндердің арасында жыныс жарығы болады.
Клитор еркек жыныс мүшесіне ұқсаған, жыныс жарықтың үстінгі жағында
болады. Қынаптың сырты – қысқа бұлшық етті түтік, жыныс жарықтан
басталып зәр шығатын тесіктің қасында бітеді.
Ішкі жыныс мүшелері – қынап, жатыр, фаллопий түтіктері және
аналық бездері. Қынап – жыныс мүшесі және іштегі төлдің шығатын
жері. Ол өте ұзын түтік, төқ ішектін астында, жанбастың ортасында
орналасады. Қынаптың іші кілегейлі қабыршықпен жабылған. Жатыр –
төлді алып жүретін мүше, үш бөлектен тұрады: бас жақтан, денесінен,
оң және соң екі мүйізшеден. Бас жағы үш қабыршықтардан тұрады -
кілегейлі, бұлшық етті, сірі. Кілегейлі қабыршық кілегей шығаратын
муциндерден тұрады. Осы кілегейдің биологиялық маңызды қасиеттері
бар: сіңдіріп алу, бактериоциттік және бактериостаттық. Жыныс
қоздырылу уақыты басталғанда кілегей суйықталып, мөлдір болып көп
мөлшерде ағып шыға бастайды, ал жүктілік уақытта кілегей қойырып,
кілегейлі тығын түрінде жатырдың ауызын жауып, дамып жатқан ұрықты
микробтардан сақтайды.
Іште төл жылқыларда және есектерде жатырдың денесінде, ал
сиырларда, қойларда, ешкілерде жатырдың мүйізшелерінде жатады.
Жатырдың мүйізшелерінің қалыптары әр түрлі жануарларда әр түрлі
болады:
- сиырларда, қойларда, ешкілерде жатыр екі мүйізді;
- жылқылардың жатырларының денелерінің ортасында қалқа болмайды;
- көп төлді жануарларда (шошқалар, мысықтар, иттер, тышқандар)
жатырдың денесі жоқ , ал жатырдың бас жағы мүйізшелерге өтеді;
- үйқояндарда жатырдың бас жағы екіге бөлінеді.
Фаллопий түтіктері – қос, қатты иреленген түтіктер. Олардың
жұмысы – овуляциядан шыққан аналық безді сперматазоидпен
кездестіріп ұрықтандыру. Фаллопий түтіктерінің қабыршығында үш
қабат болады: кілегейлі, бұлшықетті және сірі. Кілегейлі қабыршық
гиалуронидаза ферментін шығарады. Осы фермент ұрықтандыру
процессіне қатысады. Аналық бездер – кішкентай қос мүшелер. Екі
жұмыс атқарады – ұрғашылардың жыныс жасұшаларын шығарады және
ұрғашылардың жыныс гормондарын (эстроген, прогестерон) шығарады.
Аналық бездер жылқылардың қарын жағында, сиырлардың, қойлардың,
шошқалардың жанбас жақтарында орналасады. Аналық бездердің
үлкендігі және салмағы жануардың түрімен байланысты. Сыртынан олар
ақуызды қабыршықпен қапталған, ішінде екі бөлім айырады: қабыршықты
– фолликулдық және милы – тамырлы. Қабыршықты қабатта фолликулалар
және сары денелер орналасады. Милы қабыршықта өте көп тамырлар және
жүйкелер орналасқан.
Жұмыртқа жасұшасы – гаплоидтік, ірі, қозғалыссыз жыныс
жасұшасы. Ұрғашының ағзасында орналасып, сперматазоидпен қосылып,
ұрыққа даму береді.
Жұмыртқа жасұшасының құрамында ядро және цитоплазма бар,
сыртынан жасұша плазматикалық қабыршықпен қапталған. Цитоплазмада
органеллалар және қоспалар бар, цитоплазма әр түрлі қоректік
заттардың ( нуклеопротеидтер, липохондриялар, гликоген түйіршіктері
және т.б.) қоры болады. Осы заттар ұрықтану үдірісі өткеннен кейін
эмбриогенезде керек болады. Осындай ерекшелікпен байланысты
жұмыртқа жасұшасында ядро-цитоплазма салыстыруы 1 : 550 болады.
Піскен жұмыртқа жасұшалардың ядросында хромосомалардың саны
гаплоидты болады. Ооцит дамып піскен кезде оның центриолясы
жоғалып, жасұшада ассимиляция және диссимиляция үдірістерінің
деңгейі ақырындайды.
Жануарлардың овуляциядан өткен жұмыртқа жасұшалардың мөлшері
110-160мк. Жасұша үш қабат қабыршықтармен жабылған: бірінші (сары),
жануарлардың бәр түрлерінде болады, ооциттің өзімен синтезделеді;
екінші (жылтыр) – zone pellucid (ZP), оның ішкі жағы ооциттің
өзімен синтезделеді, ал сыртқы жағы фолликулярлы жасұшалармен
синтезделеді; үшінші, құстарда жақсы дамыған, овуляциядан кейін,
ооцит жұмыртқа түтігінен өткеннен кейін қалыптасады.
Жануарлардың овуляцияланған жұмыртқа жасұшаларының ерекшелігі –
олар zone pellucidпен қапталған, оның айналасында фолликулярлы
жасұшалар сәүлелі тәж қалыптастырады. Осы тәж жұмыртқа алып жүретін
түйірге өтеді. ZP ооциттің плазматикалық қабыршығына жабысып
тұрмайды, оолемма және ZP арасында перивителлиндік құыс жаратылады.
Zone pellucid ооцидтерді және имплантацияға дайын ұрықтарды
қаптайды. Осы қабыршықтың қалындығы әр түрлі жануарларда әр түрлі
болады: тышқандарда ол жұқа болып инемен жақсы пісіледі, үй
қояндарда және қаракүзендерде ол өте қалын және мықты болады.
Ұрғашылардың жыныс жүйесінің физиологиясы
Жаңа тұған жануарлардың жыныс мүшелері дамып жетпеген, көбею
үдірістеріне бір белгіленген жасқа жеткенде дайын болады. Сол жасты
физиологиялық пісіп жету деп айтады. Физиологиялық пісіп жету жаста
ұрғашыларда жыныс қызметтері реттеледі.
Ауылшаруашылық жануарлардың жыныс және физиологиялық пісіп жету
мерзімдері
Пісіп жету, ай Жыныс Физиологиялық
Ірі қара мал 7,5 17
Қойлар 7 14
Шошқалар 6 10
Жылқылар 16 36
Жыныс циклы – ана бездерінің функционалдық жағдайларының және
гормоналдық өзгерістердің ритмикалық ауысып отыру қортындылары. Осы
жағдайда жануарлардың жүріс-тұрыстарында және жыныс сфераларында
цикл бойынша өзгерістер болады.
Ұрғашылардың жыныс циклында жүріс-тұрыстарында келесі
өзгерістер болады: қоздырылу, тоқталу, байсалдану.
Қоздырылғанда төрт феномен көрінеді:
1) күйіт – жыныс мүшелеріне қан толу, кілегейлі қабыршықтар ісіну және
бездердің толық секреттер шығару процессі;
2) жыныс қоздырылу – ұрғашы еркек малға көңіл аудару;
3) жыныс рефлексі – ұрғашының еркек малға жыныс реакциясы;
4) овуляция – ооциттердің піскен фолликуладан шығатын процессі.
Жыныс циклдын гормондарына байланысты фолликулярлық және
лютеалдық фазалар айырылады.
Фолликулярлық фазада екі кезең айырады:
а) овуляция алдындағы – ана безі бөлініп шықпаған кезең;
б) овуляциядан кейінгі – овуляциядан сары дененің қалыптасқан
аралығы.
Фолликулярлық фазада ФСГ гормоны өте көп мөлшерде шығады. Осы
гормон фолликулға өсуге және дамуға керек.
Лютеалдық фазада жыныс белгілері жоғалып, ағза жүктілікке
дайындалады. Осы фазада бірінші гормон ЛГ шығады. Ол овуляцияға
керек. Кейіннен жануар жүкті болғанда прогестерон көп мөлшерде шыға
бастайды.
Гипоталамус – гипофиз – ана безі қарым-қатынас. Гипоталамустың
бақылауында жүйке және эндокрин жүйелері болады. Гипоталамус
гипофиздің алдынғы бөліміне –аденогипофизге - әсер етеді.
Аденогипофизде жүйке жасұшалары жоқ, сондықтан бас миімен байланыс
қан тамырлары арқылы атқарылады.
Аденогипофизде әр түрлі жасұшалар болады. Лг және ФСГ
гонадотрофтар деген жасұшаларда синтезделеді. Басқа түрлі жасұшалар
– лактотрофтар – пролактиннен алынып көбею үдірісіне өте маңызды
болады.
ЛГ және ФСГ – гликопротеиндер – екі пептидтік шынжырлардан
тұрады – альфа және бетта. ЛГ және ФСГ секрециясы гонадотропиннің
бақылауында. Пролактиннің секрециясы пролактин-басушы себепкер
шарттың бақылауында.
Гипофиздің артқы бөлімі окситоцин деген гормонды шығарады. Осы
гормон сүт безінен сүт шығуға және төл тууға көмек береді.
Гонадалық гормондар ана бездерімен шығарылады. Олар –
фолликулярлық гормон – эстроген (эстрон, эстрадиол, эстриол) және
сары дененің гормоны – прогестерон.
Прогестерон жатырдың кілегейлі қабыршығын ұрықты тіркеп алып
еңгізуге дайындайды, одан ары сол ұрыққа дамуға көмектеседі.
Прогестеронның көмегімен жануарлардың сүт бездері сүт шығаруға
дайындалады.
Осы гуморалдық жүйе бас мидің қабыршықтарынан импульстер алады.
Жыныс циклының дамуы келесі:
Иістің, көздің, құлақтың, сезіну көмегімен жүйкелерден белгілер
мидің қабыршығына барады. Мидің қабыршығынан импульстер жүйкелерден
гипоталамусқа түседі. Осында жаратылған нейросекрет (релизинг-
себепкер шарт) қанға түсіп гипофизге әсер береді, сол кезде
гипофизден ФСГ бөлініп шығады. ФСГ қанға бөлініп шыққанда фолликул
дамып пісе бастайды. Фолликулдардың пісуі эстрогендердің
жаратылуымен белгіленеді. Олар бас мидің хеморецепторлары және
анализаторлары арқылы күйіт, қоздырылу жаратады. Эстрогендер
көбейгенде ФСГ секрециясы төмендейді, ал ЛГ мөлшері жоғарлайды. Сол
кезде овуляция басталып сары дене жаратылады.
Жүктілік кезеңі басталмаса, прогестеронның мөлшері төмендеп,
гипофиздің лютеотроптық қызметі белсенденіп (ФСГ секрециясы), жаңа
фолликулалар өсіп жыныс циклы қайталанады.
Фолликулогенез және овуляция
Оогенездың биологиялық ерекшелігі – ооциттердің дамуы
фолликуланың ішінде өтеді. Фолликулогенезде даму үш кезеңі болады:
алғашқы (преантралдық даму), екінші (антралдық даму), үшінші
(Граафов дамуы)
Преантралдық даму. Преантралдық дамуда бұрынғы, орташа, кейінгі
кезеңдерді айырады:
1. Бұрынғы дамуда (примордиалдық фолликул). Ооцит профазаның І мейоз
кезенінде фолликулярлық жасұшалармен байланыс құрады.
2. Орташа даму кезенінде ооцит бидайға ұқсаған жасұшалармен қапталып,
куб қалыпты болады.Ооциттерді айланып фолликулярлық жасұшаның
бірінші қабаты жаратылғанда, мөлдір жасұша қабыршығы – zone
pellicud (ZP) жаратылады. 0,4 мм көлемінде фолликул ақырын өседі,
0,7 мм жеткенде өсүі тездетіледі.
3. Кейінгі даму кезенінде ооцит бидайға ұқсаған жасұшалармен екі қабат
қапталады. Бидай жасұшалары ФСГмен байланысады. Дамыған ірі
фолликул (ФСГ және ЛГ гормондарға рецепторлары бар) қанға
эстрадиол гормонын шығарады.
Антралдық даму (екінші фолликул) – ішінде профазаның І мейоз
кезеніндегі ооцит бар. Фолликулдың бидай жасұшалары бар қабаттардың
арасында суйықтықпен толтырылған бос орын жаратылады (antrum). Сол
суйықтықты фолликулярлық суйықтық деп атайды. Осы суйықтық
жаратылуға ФСГ, эстроген гормондары әсер етеді.
Грааф фолликулы. – ол фолликул, ішінде үлкен антрум және ІІ
мейоз кезеніндегі ооцит бар.
Гомондармен әсер етілген фолликул тез үлкен болып өсіп үшінші
фолликулға тез ауысады. Осы фолликул ана бездің сыртына қарай
жылжып, ішінде фолликулярлық суйықтықтың көлемі көбейіп, ол ана
бездің сыртына шығып тұрып, овуляцияға белгі тосып тұрады. Сыртқа
шығып тұрған фолликуланың басын стигма деп атайды.
Грааф дамуда екі кезен айырады:
1. Овуляция алдындағы кезең. Фолликулалардың диаметры 2,5-3,0 мм
бастап 1,0-1,8 см дейін. Екінші қатар фолликуланың кезеңінен
овуляция алдындағы фазаға дейін 24 күн керек.
2. Овуляциялық кезең. Овуляцияға дайын фолликуланың диаметры 3,0 мм
бастап 1,0-2,8 см дейін барады. Фолликуланың антрумы үлкен,
қабыршығы жұқа. Овуляция алдында фолликула эстрадиол шығарады.
Фолликуланың қабыршығында, бидайды жасұшаларда ЛГ-рецепторлар көп.
Тағы да бидайды жасұшаларда ФСГ-рецепторлар бар.
Овуляция уақытында corona radialeмен айналған жұмыртқадан
фолликулярлы суйықтық атылады.
Овуляция. Қанда ЛГ, ФСГ, эстрогендың мөлшерлері ең жоғары
деңгейде болғанда, фолликуланың пісүінің ақырғы кезеңдері болып
овуляция басталады. Фолликуланың өзі ары қарай өсіп, ішінде
фолликулярлық суйықтық жиналады.
Овуляция кезінде фолликулярлы суйықтық жұмыртқа жасұшасымен
бірге атылады.
Сары дене (сары түсіне сәйкес аталған) овуляциядан кейін
фолликуланың жасұшалы компоненттерінен қалыптасады. Фолликула
жарылып суйықтық сыртқа шығады, ана бездің стромасы қысқартылып,
фолликула кішірейеді. Фолликула атылып шыққанда зақымданған ұсақ
тамырлардан аққан қан фолликуладан босаған жерге құйылады. Атылып
шыққан фолликула сары денеге ауысқанда бір қатар өзгерістерден
өтеді. Бидай тәрізді жасұшалар үлкейіп гормондар шығаратын
жасұшалардың белгілерін алады. Сары дененің құрамында дәнекер ұлпа,
лютеинды жасұшалар, ұйыған қанның фибрины, ұйыған қан бар.
Сары дененің үш түрін айырады:
- диэструстың сары денесі – жігерлігі төмен, аз тұратын, жүктілік
болмағанда овуляциядан кейін жаратылатын;
- өтірік жүктіліктің сары денесі – жігерлігі және өмір сүрүі аздап
жоғары, стерильді жынысуда жаратылады;
- жүктіліктің сары денесі – жігерлі, ұзын өмір сүреді.
Сары дене жаратылуға керекті жағдай – ЛГ және пролактин болу.
Сары дене прогестерон шығарады. Прогестеронның негізгі жұмысы –
жатырдың кілегейлі қабыршығын ұрықтандырылған жұмыртқаны алып
тіркеүге дайындау. Жүктілік басталған кезде сары дененің өсу кезеңі
басталады. Жүктілікте сары денеде екі гормон жаратылады: релаксин –
жатырдың былшық еттерін қысқартпай жүктілікті сақтайтын, окситоцин
– ана бездің тамырына жіберіліп, эстроген жаратуға көмектесіп,
жүктілікті қорғайтын.
№ 3 Дәріс.
Жануарлардың көбею биологиясының негіздері
Мазмұн:Жануарлардың еркектерінің репродукциялық аппараты.
Гаметаларды in vivo культивирлеу. Гаметаларды ұрықтандыруға
арналған физиологиялық жағдайлар. Гаметалар in vivo ұрықтану.
Ұрықтарды in vivo культивирлеу.
Жануарлардың еркектерінің репродукциялық аппараты
Еркек жануарлардың жыныс аппаратының биологиялық маңыздығы –
сперматазоидтерді жарату, олардың дамуына қолайлы жағдайлар тұдыру,
сол сперматазоидтерді жыныс мүшелерінен шығарып ұрғашылардың жыныс
мүшелерне кіргізу. Еркек жануарлардың жыныс мүшелерінің құрамы –
аталық ұрық бездері, шығару аңғарлар, жыныс бездері, жыныс мүшесі.
Аталық ұрық бездері – домалақша келген түтікті жыныс бездері,
ұманың ішінде орналасып сперматазоидтерді және тестостеронды
шығаратын. Аталық ұрық безін сыртынан екі қабыршық қаптайды: сірі
(сыртқы) және ақұызды (ішкі). Ақұызды қабыршықтан қалқалар бөлініп,
400-500 бөлімдер жаратылып, сол бөлімдердің әр біреүінің ішінде 4-5
иреленген, ұзындығы 50-80 см түтікшелер болады. Осы жерде жыныс
гормоны жаратылады. Аталық ұрық безінің түтікшелерінің жалпы
ұзындығы 1200-6000 метр. Аталық ұрық безінің ортасында иреленген
түтікшелер қосылып тік түтікшелерге кіреді.
Аталық безде басы, денесі, қуйрық жағы айырылады. Бас жағында
13-15 аңғаршықтар болады. Қуйрық жақта сперматазоидтер пісіп жетіп,
қорғаныс липидті қабыршықпен қапталып, анабиоз жағдайына кіреді;
аталық бездің аңғары кеңейіп сперма өткізетін түтікке өтеді.
Ұрық қыл арқаны ұрық өткізүшіден, қан тамырларынан,
жүйкелерден, бұлшық ет жіпшелерінен тұрады. Ұрық өткізүші – ұзын
тұтік, қабырғасында бездері бар. Сол бездер сперматазоидтермен
араласатын суйық секреттер шығарады. Ұрық өткізүшілердің саны екеу.
Олар құықтың үстінгі жағында бір бірімен қосылып, жыныс мүшесінен
шығады.
Жыныс мүшесі ұрғашылардың жыныс мүшелеріне эякулятты
(секреттермен араласқан сперматазоидтер) жеткізеді. Сперматазоид –
жұмыртқа жасұшаға еңгізілу қасиеті бар гаплоидтік жасұша.
Сперматазоидтің құрамына ядро және органоидтерді кіргізетін
цитоплазма бар. Сперматазоид бас, мойын, құйрық бөлімдерден тұрады.
Бас жағы – 4-6 мкм, домалақ келген. Нуклеопротеидтерге бай ядро
бар. Осында нәсілдік материал орналасқан – еркек хромосомалардың
жиынтығы. Ядроның алдында акросома орналасқан (across – жоғары,
шеткі, soma – дене). Акросома – вакуоляда орналасқан тығыз бөлшек,
бас жақтың алдында Гольджи кешенінің күрделі қайта құру
қортындысында жаратылған. Акросомада акросомалдық жіп және
ферменттер – гиалуронидаза, Д, Е-спермолизиндер, про-акрозин бар.
Жұмыртқа жасұшасын ұрықтандырғанда осы ферменттер жұмыртқа
жасұшаның қабыршығын бұзып сперматазоид жұмыртқа жасұшаның ішіне
кіреді. Акросома жұмыртқа жасұшаның дамуына жол береді.
Мойын жағы – ұзындығы 0,6 мкм, екі центриолядан тұрады:
проксималдық және дисталдық. Проксималдық центриоля ұрықтандыру
үдірісінде жұмыртқа жасұшаның цитоплазмасына кіріп бөлінуге
қатысады. Дисталдық центриоля артқы және алдынғы бөлшектерге
бөлінеді. Дисталдық центриоля сперматазоидтың құйрығының жұмысына
қатысты.
Құйрық жағы – 20-30 мкм – бас, орта, ұш жақ бөлектерден тұрады.
Құйрық болімнің ортасынан қысқарту жұмысын атқаратын білік жіп
өтеді. Әдетте құйрық қатты созылған болып, оның мөлшері бас
бөлектен бір неше есе артық болады. Құйрықтың бас жағында
сперматазоидтің цитоплазмасының негізгі бөлегі орналасқан. Осында
митохондриялар көп болып, олар білік жіптің қасында спираль түрінде
орналасады.
Құйрықтың мәні – ұрғашының жыныс мүшелерінде сперматазоидтерге
қозғалуға мүмкіншілік беру. Сперматазоидтер жұмыртқа жасұшасына
қарай (хемотаксис) және сұйықтықтың ағынына қарсы (реотаксис)
қозғалады. Құйрықта ферменттер сукциндегидраза және
аденозинтрифосфатаза, ақуыз-спермозин бар. Осы заттар кешен құрып
сперматазоидтердің қозғалысында маңызды жұмыс атқарады.
Сырттай ұрықтандырылатын жануарларда сперматазоидтер спираль
түрінде қозғалады. Іште ұрықтандырылатын жануарларда ұрғашыларлың
жыныс жолдарында сперматазоидтер тұра жолмен жүреді.
Сперматазоидтердің жылдамдығы 7,5 смсек.
Әр түрлі жануарлардың сперматазоидтерінің ұзындығы әр түрлі
болады. Осы көрсеткіш жануардың денесінің үлкендігімен байланысты
емес. Торғайдың сперматазоиді 200, теңіз шошқаның – 100, бұқаның –
65, адамның 55-60, үй қоянның – 20 мкм болады.
Гаметаларды in vivо культивирлеу
Гаметогенез – жыныс жасұшалардың даму кезеңі, диплоидтық жыныс
жасұшалардың гаплоидтық дифференциалданған ұрғашы (жұмыртқа
жасұшасы) және еркек (сперматазоид) жыныс жасұшаларына аусу
үдірісі. Жыныс түрлеріне байланысты гаметогенезды сперматогенезге
және оогенезге бөледі.
Сперматогенез төрт кезеңнен тұрады: көбею, өсу, пісу,
қалыптасу, ал оогенез үш кезеңнен тұрады: көбею, өсу, пісу.
1. Көбею кезеңі ( гониялар – сперматогониялар, оогониялар). Алғашқы
жыныс жасұшалардың саны митоз арқылы өседі. Гонияларға ауысып, олар
өзгереді: үлкейіп, домалақша қалыптасып, белсенді көбейеді
(пролиферация). Гоний қабыршықтарының өткізу қабілеті жоғары болып,
олардан өткен қоректік заттар жасұшалар бөлінгенде қуат көзі болып
жұмыс істейді. Сүтпен қоректенетін ұрғашылардың көбісінде
оогонийлердің пролиферативтік белсенділігі туу алдында тоқтайды,
еркектерде – жыныс пісу кезеңде тоқтайды.
2. Өсу кезеңі ( гоноцит – І қатарлы сперматоцид немесе ооцит) І қатар
– мейоздың бірінші бөліну үдірісі. Өсу кезеңінде жыныс жасұшалары
бөлінбейді. Сорылып алынатын қоректік заттар цитоплазмамен
ассимиляцияланып жасұшалардың белсенді өсүіне көмектеседі. І
қатарлы ооциттермен салыстырғанда І қатарлы сперматоцидтердің
көлемі аса өспейді.
Ооциттерде екі өсу кезең айырады:
превителлогенез(цитоплазматикалық өсу) және вителлогенез
(трофоплазматикалық өсу).
Превителлогенез – ақырын өсу кезеңі, оогониялар мейозға
кіргеннен басталады. Ооцит өзінің РНҚ, ақуыз, басқа
компоненттерінің синтезі арқылы өседі. Ядроның және цитоплазманың
салмағы тепе теңді өседі.
Вителлогенез – тез өсу кезеңі, цитоплазмада белсенді үдірістер
өтіп, ядролық-цитоплазмалық салыстыру өзгереді (1:6 бастап 1:550
дейін). Сырттан қоректік заттар түсу арқылы цитоплазманың салмағы
өседі.
І қатарлы ооцит өскенде органеллалар ( рибосома, митохондрия),
қоректік заттар (ақуыз), қуат көздері жиналады. Ооциттің көлемі
өседі.
3. Пісу кезеңі ( сперматид, ІІ қатарлы ооцит) Осы кезеңде
жасұша екі рет бөлінеді. Ооциттердің пісүі жануарларда жыныс жасына
келгенде басталады. Ооциттердің пісүі сиырларда және шошқаларда -
40 сағат, қойларда және ешкілерде – 25 сағат.
4. Қалыптасу кезеңі (сперматазоид). Домалақша келген жасұша –
сперматида – сперматазоидты сипаттайтын морфологиялық қасиеттерін
алады. Қалыптасқан кезде сперматиданың домалақша келген ядросы
тығыздалып, жасұшаның алдынғы жағына жылжиды. Гольджи кешені ядроға
жылжып тығыздалған түйіршік – акробласт – жаратады. Акробласт
үлкейіп болашақ сперматазоидтың басын қаптайды.
Акробласттың ортасында акросома қалыптасады. Акросома – фермент
гиалуронидазаға бай тығыз дене. Ядроға қарсы полюсқа центросома
жылжиды. Центросоманың дисталды центриолясынан жгутик, кейіннен
сперматазоидтың құйрығы қалыптасады. Проксималды центриоля
ұрықтандырғанда зиготаға түсіп оның бөлінүіне қатысады.
Центриолялармен қоршалған цитоплазма бөлімі мойыншаны
қалыптастырады.
Дисталды центриоль екі бөлімге бөлінеді: алдынғы және артқы.
Дисталды центироляның алдынғы бөлімінен құйрықтың білік жіпшесі
өсіп шығады. Дисталды центриоляның артқы бөлімі жүзік тәрізді
болады. Сперматиданың артқы бөлімінің цитоплазмасының құрамында
митохондриялар және гликоген болады. Жасұша ұзарып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz