ЖЕТІСУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОРАЗ ЖАНДОСОВ ҚАЙРАТКЕРДІҢ ЖАРИЯЛАНБАҒАН ХАТЫ

Жоспар
Кіріспе

1 Ораз Жандосов
2 Ораздың ұйымдастырушылық үгітшілік және
шешендік таланты
3 Наймандардың жалпы жағдайы

ХХ ғасырдың алғашқы жартысында, әсіресе, оның кеңестік дәуірінде қазақ ортасынан шыққан саяси қайраткерлердің ірі өкілдерінің бірі — Ораз Қиқымұлы Жандосов (1899-1938 ж.) болып табылады.
Ораз Жандосов саяси аренаға, негізінен кеңес дауірінде шықты. Оның қайраткер ретінде танымал бола бастаған кезеңі — қым-қиғаш саяси көзкарас пен аласапыран саяси процестер тоғысқан кез еді.
1917 жылы қарашада Орталық Россиядағы саяси оқиғалардың ықпалымен Түркістан өлкесінде де (революпияға дейін Қазакстанның бүкіл оңтүстік аумағы, оның ішінде Ораз туып-өсіп, қызмет атқарған Жетісу облысы да осы елкесінің құрамына кірген еді) қарулы көтеріліс ұйымдастырылып, нәтижесінде большевиктер өлкедегі саяси билікті тартьш алды. Саяси билік басына келген кенес өкіметі тап күресін басшылыққа алған, пролетариат диктатурасын орнатуды мақсат еткен орыс коммунистерінің шағын тобының қолында шоғырланды. Жарияланған Халық Комиссарлар Кеңесінің құрамында Түркістанның жергілікті хллықтарының бірде-бір өкілі болмай шықты, бұл жағдай ұлттардың теңдігі мен өзін-өзі басқару құқылығы туралы болыпевиктердің саяси ұрандарының бар мән-мағынасын жоққа шығарьш, құрылған үкіметтің орыстың шовинистік - ұлы державалык саясат ұстанған үкімет екендігін ап-айқын көрсетті.
Ташкенттегі кеңес өкіметіне балама ретінде 1917 жылы 28 қарашада Түркістан зиялылары ұлттық мүдделерді басшылыққ алған «Түркістан автономиясын» жариялады, бірақ ол 1918 жылы ақпанда орыс армиясы тарапынан қанға бояльш таратылды.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

ЖЕТІСУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОРАЗ ЖАНДОСОВ ҚАЙРАТКЕРДІҢ ЖАРИЯЛАНБАҒАН ХАТЫ
ХХ ғасырдың алғашқы жартысында, әсіресе, оның кеңестік дәуірінде қазақ
ортасынан шыққан саяси қайраткерлердің ірі өкілдерінің бірі — Ораз Қиқымұлы
Жандосов (1899-1938 ж.) болып табылады.
Ораз Жандосов саяси аренаға, негізінен кеңес дауірінде шықты. Оның
қайраткер ретінде танымал бола бастаған кезеңі — қым-қиғаш саяси көзкарас
пен аласапыран саяси процестер тоғысқан кез еді.
1917 жылы қарашада Орталық Россиядағы саяси оқиғалардың ықпалымен
Түркістан өлкесінде де (революпияға дейін Қазакстанның бүкіл оңтүстік
аумағы, оның ішінде Ораз туып-өсіп, қызмет атқарған Жетісу облысы да осы
елкесінің құрамына кірген еді) қарулы көтеріліс ұйымдастырылып, нәтижесінде
большевиктер өлкедегі саяси билікті тартьш алды. Саяси билік басына келген
кенес өкіметі тап күресін басшылыққа алған, пролетариат диктатурасын
орнатуды мақсат еткен орыс коммунистерінің шағын тобының қолында
шоғырланды. Жарияланған Халық Комиссарлар Кеңесінің құрамында Түркістанның
жергілікті хллықтарының бірде-бір өкілі болмай шықты, бұл жағдай ұлттардың
теңдігі мен өзін-өзі басқару құқылығы туралы болыпевиктердің саяси
ұрандарының бар мән-мағынасын жоққа шығарьш, құрылған үкіметтің орыстың
шовинистік - ұлы державалык саясат ұстанған үкімет екендігін ап-айқын
көрсетті.
Ташкенттегі кеңес өкіметіне балама ретінде 1917 жылы 28 қарашада
Түркістан зиялылары ұлттық мүдделерді басшылыққ алған Түркістан
автономиясын жариялады, бірақ ол 1918 жылы ақпанда орыс армиясы тарапынан
қанға бояльш таратылды.
Түркістандағы билік басындағы орыс болыпевиктері ұзақ уақыт бойы
өлкенің саяси мәртебесі туралы ешқандай айқындама қабылдамай, саяси
көрсоқырлық танытты. Олар өлкенің тарихи-объективті жағдайына мүлдем
үйлеспейтін, оның жергілікті халықтары үшін жат ұлттық саясат ұстанды, Орыс
большевиктері мұнда отарлық саясаттың топырағынан нәр алған кеңес
өкіметінің пердесін жамылған анархия орнатты және орыс тұрғындары
арасындағы әскери тұтынушылық сипаттағы коммунизм үшін жергілікгі халық
есебінен алғашқы қорлану процесін жүргізді.
Жаңа үкіметтің қанды қылмыстарынан шошынған жергілікті халық арасында
наразылық туып, ол бірте-бірте қарулы қозғалысқа ұласа бастады. Саяси билік
басындағы орыс болыпениктері бұл қозғалыстың шын мәнін түсіне алмағандықтан
да, оспадар саясат ұстанып, орасан зор құрбандықтар әкелген азамат соғысын
тұтандырды. Зорлық-зомбылық, ату, тәркілеу, келемеждеу, тігерге тұяқ
қалдырмай тонау — үкіметің негізгі практикалық ісіне айналды. Ташкенттегі
орталық үкімет бүкіл елге аумағында өтіп жатқан саяси процестерді бақылай
алмайтын дәрежеге жетті. Біз, Кеңестік Түркістан - аса қиын, ауыр
жағдайда, лаулаған оттың ортасында қалдық. Бізде - революция, оны біз —
ОРта Азия большевиктерінің шағын тобы басқарып отырмыз. Айналамыздын бәрі —
қаптаған халық миллиондаған азиялық тобыр. Онда не болып жатқанынан мүлдем
хабарсыз едік, — деп жазады сол жылдардағы Түркістан үкіметінің басшысы
Ф.Колесов өз естелігінде.
Міне, О. Жандосовтың саяси аренаға шығуы дәл осыңдай аса ауыр саяси
кезеңге тұспа-тұс келген еді. Өкіметтің түрі ауысқанымен де отарлық болмысы
өзгергермеген. О. Жандосов бірте-бірте түсіне бастайды. Сондықтан да ол
аласапыран уақыттв туган халқының мүддесін қорғау үшін саяси билік пен
әскери күшке ие болып отырған кеңес өкіметі жағына өтіп, отарлық дәстүр
бесігінде дүниеге келген жаңа өкіметті Түркістанның жергілікті халықтарының
төл өкіметіне айналдыруға, большевизмге ұлттық сипат беруге ұмтылды. Әрине,
жасы жиырмаға жетпеген балаң жігіттен зор саяси бағдарлама күту де орынсыз
талап болар еді. Сөйтсек те, біз Ораздың өзі туып-өскен Жетісу өлкесіндегі
шым-шытырық окиғаларға, күрт өзгерістерге, шегіне жете шиеленіскен күрес
пен арпалысқа бел шеше кіріскенін көреміз.
Кеңес кызметіне тартылған Ораздың ең алғашқы сүлбелі ісі 1918 жылы
мамыр-кыркүйек айларында атқарған Верный қалалық-уездік кеңесінің
нұсқаушысы болуы еді. Сол жылы қазан айында ол кеңестердің алғашқы сьезінде
облыстық ұлт істері жөніндегі комиссары болып тағайындалды. Дәл осы кезеңде
Ораздың ұйымдастырушылық үгітшілік және
шешендік таланты жан-жақты ашылды. Жетісу тарихында ең алғаш рет ана
тілімізде жарық керген Көмек газетін ұйымдастырды. 1919 жылы ақпанда ол
Жетісу мұсылман әйелдерінің тұңғыш сьезін шақыртады, сол жылы мамыр айында
Жетісу ақындарының тұңғыш слетін өткізеді. 1919 жылы сәуірде құрылып, қызу
әрекетке кіріскен Мұсылман бюросы республикадағы саяси билікті, мемлекеттік
басқарудың негізінде тұтқаларын өз қолдарына алуға тырысып, республиканы
жеке-дара билеп-төстеп отырған шовинистік ниеттегі орыс большевиктеріне
қарсы ымырасыз күрес жариялайды. Нәтижесінде маркстік көзқарас тұрғысынан
алғанда, көпшелілер бәрібір жер бетінен құрьш кетуі тиіс деген саясат
ұстанған Тоболин, Казаков,Успенскийлер бастаған шовинистердің үлкен тобы
1919 жылы қазанда Түркістаннан қуылғаны белгілі. Мұсбюро төрағасы
Т.Рысқұловтың ұсынуымен Жетісу облыстық мұсбюросының жетекшілігіне келген
О.Жандосов аса қысқа мерзімде-ақ елеулі еңбегімен көзге түседі.
О.Жандосовтың жанашырлық қызметі мен табанды басшылығының арқасында
облмұсбюро Жетісу қазақтарының, сондай-ақ, қырғыз, ұйғыр, дүңған сияқты
басқа да мұсылман халықтарының бірден-бір қорғаушысына айналды.
Бұл кезеңдегі Жетісу қазақтарының жағдайы кең байтақ отанымыздың басқа
да аймақтарындағы қандастарымыздың жағдайы сияқты аса ауыр еді Тек 1916
жылғы ұлт-азаттық көтерілісі мен оны қанға батырып, басқан кездегі
зобалаңды айтпағанның өзінде, бас сауғалап көршілес Қытай аймағына ауған
қазақ-қырғыздардың саны 300000 адамға жетті. Үдере көшкен халықтың көрген
қасіреті адам айтқысыз мөлшерде болды. Олардың тастап кеткен дүние-
мүліктері талан-таражға ұшырап, мекендері жермен-жексен етілген еді. Патша
билік орындары жер мен мүлікті, төрт түлік малды тартып алудың жоспарын аса
ыждағаттылықпен іске асырған еді. Қазақтарды жерінен айырар қатаң жаза —
олар үшін лайықты жаза болмақ — деп ұран тастаған болатын генерал-
губернатор Н.Куропаткин.
Революциядан соң билеп-төстеген орыс большевиктерінің жергілікті
халыққа карсы жасаған жауыздығы патша заманындағыдан бетер болды. Аштық пен
індет, жұт пен салық, тәркілеу мен тонау, заңсыздық пен шарасыздық халықты
сеңдей соғыстырды. Аса ауыр саяси жағдайда құрылып, кызметке кіріскен
облмұсбюроның халық тарапынан зор беделге ие болғаны осындай ақуалда өзінен-
өзі түсінікті еді.
Республика басшылығына мұсылман коммунистері келген уақыттан бастап
Жетісу облысының саяси-әлеуметтік жағдайына жіті назар аударыла бастады.
Түркістан Орталық Атқару Комитеті 1919 жылы 24 қарашада Қазақ босқындарын
орналастыру жөнінде ерекше комиссия құрады. Комиссия құрамына: Түрікатком,
Азық-түлік директориясы, Жер шаруашылығы халық комиссариаты, Сыртқы

талады. Қорытындысында найман рулары өздерінің құткарушылары тарапынан
тігерге тұяғы қалмай жұрдай тоналды.
20 айға созылған азамат соғысы кезінде ақтар найман руларын саяси
жағынан ұйымдастыру мәселесінде ештеңе жасамады. Алашорда кеңесі қазақтарды
басқарып отыр дегені болмаса, қолында ешқандай нақты күші болмауына
байланысты олар тек Анненковтың алдында қазақтардың мүддесін қорғауға
тырысьш баққанымен де, түк нәтиже шығара алмады, өйткені Сібірдің
реакцияшыл үкіметі өзі құрылған алғашқы күннен-ақ Алашорданың Орталық
Кеңесі мен оның жергілікті органдарына сенімсіздікпен қараған еді. Найман
болыстарында болыстық басқармалар сақталды. Оның үстіне Анненков бірнеше
болыстың үстінен өкім етіп өзіне сенімді адамдарды тағайындап қойды.
Қазақтар арасынан ешқандай сот жүйесі жұмыс істеген жоқ, ал ақтардың билік
орында-рынын қазақтарға қатысты саясаты барынша дөрекі де бюрократияшыл
болды. Найман руларының Семей аймағының басқа қазақтарымен байланысы тым
әлсіз еді. 1919 жылдың басында Колчактың Алашорданың Орталық Кенесін қуып
таратуы, башқұрттардың кеңес ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.