Іс жүргізу актісін даярлаудың жалпы ерекшеліктері



Кіріспе
4
1. Айыпталушы ретінде жауапқа тарту
6
1.1 Айыпталушы ретінде жауапқа тарту ұғымы мен негіздемелері 6
1.2 Айыпталушы ретінде жауапқа тартуға жататын адамды анықтау 17
1.3 Қылмыстық жауапкершілікті болдырмайтын және одан босататын мән.жайларды анықтау 24
1.4 Айыптауды өзгерту және толықтыру 29

2. Айыптау қорытындысын түзу 37
2.1 Айып тағу ұғымы мен ережесі 37
2.2 Айыптау қорытындысының маңызы мен мазмұны 47
2.3 Айыптау қорытындысын түзуге дайындалу 56
2.4 Айыптау қорытындысына тіркемелер 61

Қорытынды
64

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
66
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: ҚІЖК-нің 6-бабына сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізудің міндеттерінің бірі - адамды заңсыз және дәлелсіз айыптаудан қорғау. Осыған байланысты айыпталушы ретінде жауапкершілікке тарту (ҚІЖК-нің 206-бабы) және айып тағу (ҚІЖК-нің 208-бабы) тәртібіне арналған іс жүргізу нормалары, сондай-ақ оларды іске асырудағы тергеуші қызметі аса маңыздылыққа ие болады.
Тағылған айыптың мазмұны қылмыстық іс бойынша ары қарай іс жүргізудің көлемін едәуір анықтайды; тағылған айыптың формулировкасы кейін айыптау қорытындысында баяндалады (ҚІЖК-нің 207-бабы), ал сот талқылауы тек айыпталушыға қатысты және оған айып тағылғанда ғана өткізіледі (ҚІЖК-нің 302-бабы). Айыпталушы ретінде жауапкершілікке тартудың заңдылығы қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңы нормаларының арақатынасын дұрыс анықтауға тікелей байланысты. Қандай әрекеттің немесе әрекетсіздіктің қоғамға қауіпті екендігін қарастыра отырып, қылмыстық заң әрекеті (әрекетсіздігі) қылмыс құрамына сәйкес келетін адамды ғана қылмыстық жауапқа тартуға жол береді. Қылмыстық іс жүргізу заңы қылмыстық жауапкершілікке тартудың негіздемесін, айыптаудың мазмұнын құрайтын мән-жайларды анықтаудың құралдары мен тәсілдерін, сондай-ақ айып тағу тәртібін белгілейді. Сондықтан да айыпталушы ретінде жауапкершілікке тарту қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңының осы актіні жүзеге асырумен байланысты міндеттеулерінің әрқайсысы дәл және мүлтіксіз орындалған жағдайда ғана занды деп танылуы мүмкін.
Айыпталушы ретінде жауапкершілікке тарту қылмыстық іс жүргізу заңының талаптары толық сақталып, анықталған нақты мәліметтер болып, олардың жиынтығы жауапкершілікке тартылатын адамның қылмыс жасағандығы туралы тұжырымдауға және қылмыстық заң нормаларына сәйкес саралауға мәлімет жеткілікті болғанда ғана дәлелді болады. Бірақ қылмыстық жауапкершілікке тартуға негіздеменің бар немесе жоқ екендігі туралы мәселені шешу үшін қылмыстық заң нормасында көрсетілген мән-жайларды анықтау, яғни дәлелдеу керек. Бұл дәлелдеу ҚІЖК-де келтірілген ережелер бойынша жүргізіледі. Сонымен заң талаптарын орындау айып тағудың дәлелді болуына қол жеткізудің міндетті шарты болып табылады.
Осыдан қылмыстық жауапкершілікке тартудың заңдылығы мен дәлелділігінің өзара тығыз байланысты екендігін айқын көруге болады.
ҚІЖК-де өзара байланысты екі іс жүргізу әрекеті көзделген: белгілі бір адамды айыпталушы ретінде жауапкершілікке тарту туралы қаулы шығару және оған айып тағу. Адам айыпталушы ретінде жауапкершілікке тарту туралы қаулы шыққан кезден бастап іс жүргізудегі айыпталушы болып табылады және тиісті құқықтар алады (КДЖК-нің 69-бабы). Бірақ айыпталушы қорғану құқығын сол қаулының мазмұнымен танысқаннан кейін ғана жүзеге асыра алады. Іс жүргізу заңы, барлық жағдайларда да, құқықтар беруді олардың жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін жағдайлармен байланыстыратындықган, айып тағу өзіндік жеке маңыз алады. Сондықтан да, заң әдебиетінде және практикада айьшталушы ретінде жауапкершілікке тарту көбіне айып тағу деп аталады, осы әрекетті біз де солай атағанды жөн көрдік.
1 30.08.95 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы.
2 Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексі, “Жеті Жарғы”, Алматы 1998 ж.
3 «Жедел іздестіру қызметі туралы заң» 1995 жыл 21 желтоқсанда қабылданған
4 А.М.Ларин, М.С.Строгович. Уголовный процесс, учебник для ВУЗов, Москва 1997 г.
5 А.Новиков, О.Новикова, А.Рустамов, Практикум по Уголовно-процессуальному праву РК, “Жеті Жарғы” Алматы 2002 г.
6 С.Б.Бородин, А.С.Кобликов. Правохранительные органы, Алматы 2000 г.
7 И.В.Решетникова, Күрс уголовного судопроизводства, Т.і-2, “Альфа”, Санкт-Петербург 1996 г.
8 Р.Х.Якупов, Уголовный процесс, учебник для ВУЗов, Москва 1998 г.
9 Л.Н.Башкатов, Г.Н.Ветрова, А.Д.Доценко, В.И.Зажицкий, В.И.Шестаков Уголовно-процессуальное право, Москва 1995 г.
10 Б.Х.Төлеубекова, Уголовно-процессуальное право РК, Алматы 1998 г.
11 Е.О.Алауханов, М.М.Оразалиев. Айып тағу және айыптау қорытындысын түзу.- Алматы: Нұрлы Әлем, 2003.
12 Ү.¬Ө.Нұрмашев. ҚР Қылмыстық іс жүргізу құқығы: Оқу құралы.- Алматы: Жеті жарғы, 2008.
13 М.С.Дьяченко, М.И, Бижанов, Ф.Н.Фаткулин, З.З.Зинатуллин, Я.С.Аврах Курс уголовного судопроизводства, Т.1-2.- Москва, 1995г.
14 ҚР Қылмыстық кодексі, 16 шілде 1996 жылы қабылданған.
15 Б.Х.Төлеубекова, ҚР Қылмыстық іс жүргізу құқығы (Жалпы бөлім), “Жеті Жарғы”, Алматы 2000 ж..
16 М.К.Самалдыков, Правоохранительные органы РК, Алматы 1996 г.
17 М.Ч.Когамов Краткий научно-практический комментарий а главам нового УПК РК, Алматы 1998 г.
18 ҚР Президентінің Сот жєне сот мєртебесі туралы заң күші бар Жарлығы.
19 Сборник Постановлений Пленума Верховного Суда РК от 22.12.1995 г.
20 Сборник Постановлений Пленумов Верховного Суда РК за 1961-1997 гг., Т.1, (под редакцией председателя Верховного Суда РК М.С.Нарикбаева), Алматы 1997 г.
21 Практикум по уголовному процессу, “Бек”, Москва 1995 г.
22 Правохранительные органы, Алматы 2000 г.
23 Карнеева Л.М. Тактические приемы допроса обвиняемых //Труды
МВД СССР. - N32. - М., 1971.

Мазмұны

Кіріспе 4
1. Айыпталушы ретінде жауапқа тарту 6
1.1 Айыпталушы ретінде жауапқа тарту ұғымы мен негіздемелері 6
1.2 Айыпталушы ретінде жауапқа тартуға жататын адамды анықтау 17
1.3 Қылмыстық жауапкершілікті болдырмайтын және одан босататын 24
мән-жайларды анықтау
1.4 Айыптауды өзгерту және толықтыру 29

Айыптау қорытындысын түзу 37
2.1 Айып тағу ұғымы мен ережесі 37
2.2 Айыптау қорытындысының маңызы мен мазмұны 47
2.3 Айыптау қорытындысын түзуге дайындалу 56
2.4 Айыптау қорытындысына тіркемелер 61

Қорытынды 64

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 66

Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі: ҚІЖК-нің 6-бабына сәйкес қылмыстық
сот ісін жүргізудің міндеттерінің бірі - адамды заңсыз және дәлелсіз
айыптаудан қорғау. Осыған байланысты айыпталушы ретінде жауапкершілікке
тарту (ҚІЖК-нің 206-бабы) және айып тағу (ҚІЖК-нің 208-бабы) тәртібіне
арналған іс жүргізу нормалары, сондай-ақ оларды іске асырудағы тергеуші
қызметі аса маңыздылыққа ие болады.
Тағылған айыптың мазмұны қылмыстық іс бойынша ары қарай іс жүргізудің
көлемін едәуір анықтайды; тағылған айыптың формулировкасы кейін айыптау
қорытындысында баяндалады (ҚІЖК-нің 207-бабы), ал сот талқылауы тек
айыпталушыға қатысты және оған айып тағылғанда ғана өткізіледі (ҚІЖК-нің
302-бабы). Айыпталушы ретінде жауапкершілікке тартудың заңдылығы қылмыстық
және қылмыстық іс жүргізу заңы нормаларының арақатынасын дұрыс анықтауға
тікелей байланысты. Қандай әрекеттің немесе әрекетсіздіктің қоғамға
қауіпті екендігін қарастыра отырып, қылмыстық заң әрекеті (әрекетсіздігі)
қылмыс құрамына сәйкес келетін адамды ғана қылмыстық жауапқа тартуға жол
береді. Қылмыстық іс жүргізу заңы қылмыстық жауапкершілікке
тартудың негіздемесін, айыптаудың мазмұнын құрайтын мән-жайларды
анықтаудың құралдары мен тәсілдерін, сондай-ақ айып тағу тәртібін
белгілейді. Сондықтан да айыпталушы ретінде жауапкершілікке тарту
қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңының осы актіні жүзеге асырумен
байланысты міндеттеулерінің әрқайсысы дәл және мүлтіксіз орындалған
жағдайда ғана занды деп танылуы мүмкін.
Айыпталушы ретінде жауапкершілікке тарту қылмыстық іс жүргізу заңының
талаптары толық сақталып, анықталған нақты мәліметтер болып, олардың
жиынтығы жауапкершілікке тартылатын адамның қылмыс жасағандығы туралы
тұжырымдауға және қылмыстық заң нормаларына сәйкес саралауға мәлімет
жеткілікті болғанда ғана дәлелді болады. Бірақ қылмыстық жауапкершілікке
тартуға негіздеменің бар немесе жоқ екендігі туралы мәселені шешу үшін
қылмыстық заң нормасында көрсетілген мән-жайларды анықтау, яғни дәлелдеу
керек. Бұл дәлелдеу ҚІЖК-де келтірілген ережелер бойынша жүргізіледі.
Сонымен заң талаптарын орындау айып тағудың дәлелді болуына қол жеткізудің
міндетті шарты болып табылады.
Осыдан қылмыстық жауапкершілікке тартудың заңдылығы мен дәлелділігінің
өзара тығыз байланысты екендігін айқын көруге болады.
ҚІЖК-де өзара байланысты екі іс жүргізу әрекеті көзделген: белгілі бір
адамды айыпталушы ретінде жауапкершілікке тарту туралы қаулы шығару және
оған айып тағу. Адам айыпталушы ретінде жауапкершілікке тарту туралы қаулы
шыққан кезден бастап іс жүргізудегі айыпталушы болып табылады және тиісті
құқықтар алады (КДЖК-нің 69-бабы). Бірақ айыпталушы қорғану құқығын сол
қаулының мазмұнымен танысқаннан кейін ғана жүзеге асыра алады. Іс жүргізу
заңы, барлық жағдайларда да, құқықтар беруді олардың жүзеге асырылуын
қамтамасыз ететін жағдайлармен байланыстыратындықган, айып тағу өзіндік
жеке маңыз алады. Сондықтан да, заң әдебиетінде және практикада айьшталушы
ретінде жауапкершілікке тарту көбіне айып тағу деп аталады, осы әрекетті
біз де солай атағанды жөн көрдік.
Қылмыстық процесс теориясында айыптау екі негізгі маңызда қаралады:
1) заң уәкілеттік берген органдар мен адамдардың іс жүргізу қызметі, ол
қызметтің мақсаты — қылмыстық жауапкершілікке тартылатын адамның кінәлі
екендігіне дәлелдеме табу; 2) айыптау тезисінің мазмұны (айыптаудың
баяндалуы).
Бұл жерде басты назар нақты адамға айып тағудың заңдылығы мен
дәлелділігіне қойылатын талаптардың сақталуын қамтамасыз ететін
жағдайларға, сондай-ақ бұл аса маңызды іс жүргізу актісін жүзеге асыру
тактикасына аударылады.
Сот практикасы көрсетіп отырғандай, алдын ала
тергеудің тиімділігі көбіне айыптау қорытындысын жасау
сапасына да байланысты.
Бұл іс жүргізу құжатында тергеуші жасалған қылмыстың мән-жайларын
зерттеу, айыпты адамдарды анықтау, олардың кім екендігін тану жөніндегі өз
жұмысының негізгі қорытындыларың баяндайды. Бірақ, айыптау қорытындысы —
әзірше мемлекеттік билік өкілінің белгілі бір фактілерге және оған қатысы
барлардың іс-әрекеттеріне берген бағасы бар кұжат қана. Сондықтан да ҚІЖК-
нің 345-бабында айыпталушыға тағылған айыпты сот мәжілісінде міндетті
түрде ашық жариялау көзделген.
Айыптау қорытындысын құрастыру қабілеттілікті қажет ететін қиын
процесс. Соңғы жылдары тергеушілер, әсіресе ішкі істер органдарының
тергеушілері бұл іс жүргізу құжатын даярлауда ерекше қиындық көруде.
Себебі Қазақстанның ІІМ жүйесіндегі алдын ала тергеу органдарының көптеген
қызметкерлері, бұрынғы анықтау органының қызметкерлері, ал олар күрделі де
көп сатылы қылмыстық істердің тергеуіне қатысқанымен, оның тек
алғашқы кезеңінің ғана жұмысына қатысқандар. Олар өз тәжірибелеріндегі
олқылықты басқалардың тәжірибелерімен толықтыра алмайды, себебі мұндай
істер бойынша айыптау қорытындысын жасаудың практикалық мәселелері заң
әдебиетінде жан-жақты көрініс таппаған.
Осыған байланысты бұл дипломдық жұмыста көрсетілген іс жүргізу актісін
даярлаудың жалпы ерекшеліктері қаралады.

1. Айыпталушы ретінде жауапқа тарту
1.1 Айыпталушы ретінде жауапқа тарту ұғымы мен негіздемелері

Қылмыстық іс жүргізу заңында, ғылыми-теориялық әдебиеттерде және заң
тәжірибесінде "айыпталушы ретінде жауапқа тарту" термині бір мағынада
түсіндірілмейді және оның мағыналық салмағы жоқ.
"Кейде келтірілген терминдердің мазмұны жөніндегі көмескі түсініктердің
ықпалымен айыпталушы ретінде жауапқа тартудың қылмыстық іс жүргізу
актісінің құқықтық табиғаты бұрмаланады, "айып тағу", "айыпталушы ретінде
жауапқа тарту", "қылмыстық жауаптылық" және "қылмыстық жауаптылыққа тарту",
сондай-ақ "қылмыстық ізге түсу" секілді сапа жағынан әр түрлі құқықтық
ұғымдар орынсыз араласып кетеді" деп А.М.Ларин дұрыс айтқан [4, 142 б.] .
Бұл мәселені ұғыну үшін қылмыстық процестегі айыптау ұғымын, оның
мәнін, маңызын анықтау қажет.
Айыптау — бұл басқару өкілеттігі бар адамның, органның адамды айыпталушы
ретінде қылмыстық жауапқа тарту туралы қаулысында, айыптау қорытындысында,
үкімінде, шағым (кассациялық) және қадағалау актілерінде, ақтауға болмайтын
негіздер бойынша істі қысқарту жөніндегі қаулылары мен ұйғарымдарында
тұжырымдалған айыптылығы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік беретін іс
жүзіндегі мағлұматтардың жиынтығы.
Айыптаудың мәні мынада:
— адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту алдын ала тергеп тексеру
сатысындағы басты, орталық әрекет болып табылады, өйткені бұл кезеңде
бастапқы ресми айыптау қалыптасып, тағылады, яғни нақты адам — кең іс
жүргізу құқықтары бар айыпталушы пайда болады.
Тергеуші мен прокурордың айыпталушының қылмыс жасауға кінәлылығы туралы
қорытындылары олардың ішкі сенімдері екенін атап көрсету керек. Ол ешқандай
жағдайда да ҚІЖК-нің 11-бабының 2-бөлігінде баянды етілген соттың үкімінсіз
және заңға сәйкес келмесе, ешкім де қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп
танылмайды, сондай-ақ қылмыстық жазаға тартылмайды деген қағидаға қайшы
келмейді. Кінәсіздығының анықтығы (презумпция невиновности) тергеушіге
айыптауды тұжырымдауға, айыпталушыны әшкерелеуге, оның кінәлілығын
дәлелдеуге мүлде тыйым салмайды. Ол сонымен қатар, соттың заңды күшіне
енген үкімімен айыпталушылың кінәсі анықталғанға дейін оған қылмыскер
ретінде қарауға тыйым салады. Тергеуші қабылдаған шешімнің маңызы мынада: -
адамды қылмыстық жауапқа тарту туралы дәлелденген қаулыда тергеп
тексерілетін іс бойынша анықталған мән-жайлар нақтыланады; адам оны
жасағаны үшін қылмыстық жауапқа тартылатын осы қылмыстың нақты жіктемесі
айқындалады;
— қылмыс жасағаны әшкереленетін айыпталушының қылмыстық кодекстің
бабында көзделген жауаптылық шеқарасы анықталады;
1. айыпталушы ретінде жауапқа тарту қылмыстық іс жүргізу құқық қатынастары
жүйесін тудырады, адам өзінің не үшін айыпталатынын біледі және заңда
берілген құқықтарын пайдаланып өзінің мүдделерін мақсатты түрде қорғай
алады;
2. тергеуші мен прокурор айыпталушыны қорғану құқығымен қамтамасыз етуге,
сондай-ақ оның жеке басы мен мүлкін қорғауды қамтамасыз етуге міндетті;
3. қылмыстық істегі айыпталушының мәртебесі тергеушіге айыпталушыны
әшкерелеу жөніндегі бұдан былайғы тергеп тексеруді неғұрлым тиімді және
мақсатты жүргізуге мүмкіндік береді. Өйткені айыпталушыға әр түрлі
мәжбүрлеу және бұлтартпау шаралары қолданылуы мүмкін, ал айыпталушыдан
алынған жауаптар дәлелдемелердің дербес түрі болып табылады;
4. ең ақырында, қаулыдағы айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы
тұжырымдама айыптау қорытындысында жаңғыртылады да, одан соң оны сотқа беру
ауқымы мен сотта қарау шегі анықталады.
Қылмыстық іс жүргізу заңы сезікті адамға бұлтартпау шараларын қолданудан
басқа жағдайларда адамды айыпталушы ретінде қашан жауапқа тартуға болатынын
анықтамаған, мұнда 10 тәуліктен кешіктірмей айыптау тағылуы немесе
бұлтартпау шарасын жою туралы мәселе шешілуі тиіс (ҚІЖК-нің 142-бабы).
ҚІЖК-нің 206-бабының негізінде белгіленген негіздерде және тәртіпте ғана
адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартуға болады [2, 42 б.] .
Дәлелдемелердің жеткіліктілігі, яғни тергеушінің адамды жасаған нақты
қылмысы үшін жауапқа тарту қажеттігі туралы дәлелдемелердің жиынтығына
негізделген сенімі тергеушіге адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартуға
құқық беретін негіз болып табылады.
Алайда дәлелдемелердің жеткіліктілігі адамды айыпталушы ретінде жауапқа
тартатын кезде жасалған қылмыс туралы толық және жан-жақты мағлұматтар
жиналып болды деген сөз емес, өйткені алдын ала тергеу аяқталған жоқ және
дәлелдемелерді жинау жалғасуда, тергеушінің белгілі бір айыпталушы осы
қылмысты жасады деген қорытындысы түпкілікті емес. Тергеп тексеру
процесінде барысында айыптау өзгертілуі, толықтырылуы немесе, қысқартылуы
мүмкін.
Егер тергеушінің қолында қылмысты кімнің, қашан жасағаны және қандай
қылмыс жасалғаны туралы қорытынды жасауға мүмкіндік бермейтін қылмыс
жасаудың әдістері мен тетіктері жөніндегі мағлұматтары ғана болса, онда
адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартуға болмайды.
Жедел іздестіру шараларын жүргізу жолымен алынған мағлұматтар ҚР "Жедел
іздестіру қызметі туралы" Заңының талаптары сақталғанда ғана адамды
айыпталушы ретінде жауапқа тарту үшін және қылмыстық іс жүргізу заңына
сәйкес тексеру үшін негіз бола алады [3, 12 б.] .
Тергеуші айыпталушыны айып тағылған күн туралы хабардар етуге және осымен
бір мезгілде оның қорғаушы шақыру немесе тергеушіден қорғаушының қатысуын
қамтамасыз етуін өтіну құқығы бар екенін түсіндіруге міндетті.
КІЖК-нің ережелеріне сәйкес адамға айыптау тағылған кезде, егер
қорғаушыны айыпталушының өзі, оның заңды өкілі немесе оның тапсыруымен яки
келісімімен басқа адамдар шақырып қоймаса, қорғаушының қатысуы міндетті
болып табылатын істер бойынша тергеуші оның келуін қамтамасыз ету шараларын
қолданады.
Сонымен, біздің көзқарасымыз бойынша, адамды айыпталушы ретінде жауапқа
тартуды қылмыстық іс қозғалған нақты адамға қатысты қылмыстық ізге түсудің
басталуы деп есептеу қажет. ҚІЖК-нің 7-бабының 13-тармағылың мәтіні де
осыған дәлел болады - "қылмыстық ізге түсу (айыптау)" — бұл қылмыстық
заңмен тыйым салынған әрекет пен оны жасаған адамды, оның қылмыс жасаудағы
кінәлылығын анықтау мақсатында, сондай-ақ мұндай адамға жаза немесе өзге де
қылмыстық-құқықтық ықпал ету шараларын қолдануды қамтамасыз ету үшін
айыптау тарабы жүзеге асыратын іс жүргізу қызметі. Қылмыстық ізге түсудің
анықтамасылан қылмыс жасаған адам осы әркеттің орталық буыны болып
табылады, демек, істе нақты адамның — айыпталушының пайда болуы қылмыстық
ізге түсу әрекетінің басталуы деген қорытыңды жасауға болады.
Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартудың негізі дұрыс шешім қабылдау
тұрғысынан қарағанда қылмыстық іс жүргізу ғылымы ұғымдарының теориясындағы
барынша күрделі ұғымдардың бірі болып табылады. Заң әдебиеттерінде осы
ұтымды анықтауда ғалымдар оған редакциялық жағынан ғана емес, сондай-ақ
мағынасы жағынан да өзара айырмашылығы бар түсінік беруде.
А.Новиков,О.Новикова, А.Рустамовтың редакциялауымен шыққан оқулықта
адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартудың негіздері "нақты адамның іс-
әрекеттерінде қылмыстың құрамы бар екенін көрсететін жеткілікті
дәлелдемелер" ретінде анықталады [3, 122 б.].
"Тергеп тексерілетін қылмысты, — деп жазады М.К.Самалдыков. Яғни,
қылмыстық әрекет жасады деп кінә тағылған нақ сол адамның жасағаны туралы
қорытынды жасау үшін қажет болатын дәлелдемелердің жиынтығы адамды
айыпталушы ретінде жауапқа тартуға негіз болып табылады".
С.Б. Бородиннің редакциялауымен шыққан оқулықта айыпталушы ретінде
жауапқа тартуды реттейтін қылмыстық іс жүргізу заңдарының нормаларына
сәйкес, "дәлелдемелер жеткілікті болатын реттерде қылмыс жасады деген
айыптау тағылуы мүмкін. Кеңестік қылмыстық процесс теориясында дәлелдемелер
("іс жүзіндегі деректер") бұл үшін негіз болып табылады деген пікір үстем
болып келді. Алайда аталған бапты мұқият таңдау шын мәнінде тағылатын
айыптаудың мазмұнын құрайтын іс жүзіндегі мән-жайлардың дәлелденгендігі
осындай негіз болып табылатынын көрсетеді... [6, 52 б.] ".
Қарастырылып отырған мәселеде А.С. Кобликовтың редакциялауымен шыққан
оқулықтың авторлары да осындай айқындаманы ұстанады. Онда былай деп
көрсетілген: "Алдын ала тергеудің барысында жиналған және тексерілген
жеткілікті дәлелдемелер арқылы қылмыс оқиғаларының және осы қылмысты жасады
деген адамның кінәлілығының дәлелденгендігі айыпталушы ретінде жауапқа
тартуға негіз болып табылады [6, 53 б.] ".
Біздінше, айыпталушы ретінде жауапқа тарту негіздерінің кез келген
анықтамасында осындай шешім қабылдауға жеткілікті дәлелдемелердің болуы
керектігін көрсететін нұсқау жазылуы тиіс.
Бұл, біріншіден, ҚІЖК-нде берілген мынадай тұжырымдамаға (206-бап) сай
келеді: "Қылмыс жасады деп айыптау үшін негіз беретін жеткілікті
дәлелдемелер болған кезде тергеуші адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту
туралы дәлелді қаулы шығарады".
Екіншіден, қылмыс оқиғаларының және адамның кінәлілығылын дәлелденгендігі
(немесе тағылатын айыптаудың мазмұның құрайтын мән-жайлардың
дәлелденгендігі, бұлардың екеуі де бір мағынаны білдіреді) түрінде
айыпталушы ретінде жауапқа тарту негіздерінің анықтамасы іс жүзінде оны
айыптау үкімін шығарудың негізімен бірдей деп тануды білдіреді.
ҚІЖК-нің 375-бабының 3-бөлігінде бұл жөнінде былай деп айтылған: "Айыптау
үкімі болжауларға негізделуге тиіс емес және сот талқылауы барысында
сотталушының қылмыс жасаудағы кінәсы соттың зерттеген дәлелдемелерінің
жиынтығымен дәлелденген жағдайда ғана шығарылады". Заң адамды айыпталушы
ретінде жауапқа тартудың негіздеріне қатысты мұндай талап қоймайтынын атап
көрсету қажет [2, 82 б.].
Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып бұл ұғымды қарастыру адамның
кінәлілығын шүбәсыз анықтау айыпталушы ретінде жауапқа тарту негіздерінің
болатыны туралы мәселе бойынша айқындаманы талдауды талап етеді.
Мәселен, И.В.Решетникованың редакциялаумен шыққан оқулықта адамды
айыпталушы ретінде жауапқа тартатын кезде қылмысты тұтастай алғанда ақиқат
секілді оның кінәлылығы анықталуы тиіс деген тұжырымдама қорғалады. Онда,
атап айтқанда, айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулыдағы барлық мән-
жайларды тергеушінің күмәнсыз анықтап, олар ақиқат болуға тиістігі
айтылған. Қаулының өзі бұл мән-жайларды дұрыс бейнелеп көрсетуге тиіс.
Қаулыңа қылмыстың нақты құрамы және оны жасаған адам туралы ақиқат
қорытындылар болуы тиіс. Заң айыптау қорытындысы мен айыпталушы ретінде
жауапқа тарту туралы қаулыдағы айыптаудың бүтіндей бара-бар талаптарын
басшылыққа алады. Алайда егер айыптау қорытындысында тұжырымдалған
айыптауда ақиқат қорытындылар болса, онда аталған қаулыда да нақ осындай
қорытындылар болуға тиіс [7, 87 б.].
Сондықтан айыпталушы ретінде жауапқа тарту үшін тергеушіге қылмыстың
болғаны туралы және оны айыпталушының жасағаны туралы өзінің қорытыңдысын
тек ықтималдықпен растайтын мағлұматтарды анықтау жеткілікті деп
әдебиеттерде айтылып жүрген пікірлермен келісуге болмайды. Келтірілген
қағидалардың авторлары айтқан пікірді құкықтың дамуындағы кеңестік кезеңнің
бірқатар іс жүргізуші ғалымдары қолдады.
Мәселен, А.М. Ларин былай деп жазады: "Айыпталушының қылмыстық
жауапқа тартылатын кездегі кінәлылығы туралы тергеушінің қорытындысы
түпкілікті, анық емес, керісінше алдын ала, проблемалық ықтимал маңызын,
яғни болжамдардың біреуін білдіреді [4, 64 б.] ".
М.С. Строговичтің пікірінше, "айыпталушы ретінде жауапқа тартатын кезде
бұл адамның кінәлылығы дәлелденген деп есептеле алмайды және тергеушіден
оны кінәлынының орнына емес, қылмыс жасаған айыпталушының орнына қою үшін
жиналған дәлелдемелердің жеткіліктілігіне сенімділік талап етіледі [4, 62
б.] ".
Егер заң адамды айыпталушы деп жауапқа тарту үшін қажетті жағдай ретінде
осы адамның кінәлылығының дәлелденгендігін және бұған тергеушінің көзі
жеткендігін белгілеген болса, бұл бұдан былайғы тергеудің айыптау жағына
бейімделіп, айыпталушының кінәлылығынан басқа болжамдарды зерттеусіз
қалдыруға әкеп соққан болар еді.
С.Б.Бородиннің редакциялауымен шыққан оқулықтың авторлары да осындай
айқындаманы ұстанып, қылмыстық жауапқа тарту үшін жеткілікті болатын
негіздерді анықтауда дәлелдеуге жататын мән-жайлар да, сондай-ақ олардың
дәлелденгендік дәрежесі де ескеріледі деп көрсетеді.
Біз нақ осы қағида қолдауға тұрарлық деп ойлаймыз. Заң ақиқатты анықтауды
және адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту кезінде тағылатын айыптаудың
мазмұнын құрайтын мән-жайлардың шүбәсыз дәлелденуін талап етпейді.
ҚІЖК-нің 278-бабына сәйкес айыптау қорытындысының соңғы бөлімінде
тағылатын айыптау тұжырымдамасы баяндалуы тиіс деген қағида тергеушінің
қолында адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту кезінде де міндетті түрде
айыптау қорытындысын жасау кезіндегідей дәлелдеме материалдары болуға тиіс
деген сөз емес. Мұнда заң дәлелдеу процесі айыптау тағылғаннан кейін де
жалғаса береді дегенді негізге алады. Мұның үстіне, ол қылмыс оқиғасын да,
дәлелдеу тақырыбына кіретін айыпталушының кінәлылығын да қоса алғанда,
барлық мән-жайларды зерттеуді қамтиды. Атап айтқанда, айыпталушы қылмыстық
іс бойынша объективті тергеп тексеруге бөгет жасайды деп ойлауға негіз
болған кезде оған бұлтартпау шараларын қолдану мүмкіндігін көздеген ҚІЖК-
нің 139-бабы да осыны көрсетеді. Демек, заң істе адамды айыпталушы ретінде
жауапқа тартуға мүмкіндік беретін дәлелдемелердің болғанына қарамастан,
ақиқатты елі де анықтауға тұра келетінін негізге алады. Заң айып тағуды
өзгерту мен толықтыру қажеттігін (ҚІЖК-нің 210-бабы), сондай-ақ
айыпталушының қылмыс жасауға қатысқаны дәлелденбеуі себеттті істің
қысқартылуын (ҚІЖК-нің 269-бабының 2-бөлігі) туғызатын жаңа дәлелдемелер
алу мүмкіндігін ескереді.
Заңда адамның кінәлылығы шүбәсыз дәлелденген жағдайда айып тағу талабы
жазылған болса, тергеп тексеру органдары өте қиын жағдайға тап болар еді.
Олар бұған дейін негіз болса да бұлтартпау шараларын қолдану мүмкіндігі
болмағандықтан, көптеген істер бойынша тергеп тексерудің соңында айып
тағуға мәжбүр болар еді, өйткені жалпы ереже бойынша бұлтартпау шарасы тек
айыпталушыға ерекше жағдайларда сезікті адамға ғана қолданылады.
Қылмыстың жасалу мән-жайларын анықтауға жәрдемдесетін дәлелдемелерді
жинау мен бағалау тергеп тексеру кезеңдерінің мақсаты болып табылады да,
осыдан кейін адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы шешім
қабылданады. Адамның қылмыс жасағанын көрсететін бұлтартпайтын дәлелдемелер
оны дер кезінде қорғану құқығымен қамтамасыз ететін тиісті іс жүргізу
жағдайына қою қажеттігіне байланысты бұл мән-жайлардың осы кезеңде мүмкін
болатын дәлелдеу дәрежесі шектеледі. Сондықтан осы кезге таман жиналған
дәлелдемелердің жиынтығы жеткілікті бола алмайды. Ол айыпталушылардың
берген айғақтарын ескере отырып, кейінгі тергеп тексерудің барысында
толықтырылады.
Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту жөніндегі шешімнің маңызы істі
одан ері жүргізу үшін жағдайлар туғызу қажеттігі болып табылады. Айыл
тағудың мазмұнын құрайтын мән-жайлар бірдей дәрежеде анықталмауы мүмкін,
бұл олардың әрбір қылмыс пен оны саралаудың ерекшеліктеріне қарай
анықталатын маңызына байланысты. Алайда дәлелдемелердің жеткілікті жиынтығы
жоқтығын осындай мән-жайлардың біреуін дәлелдеу процесі аяқталды деп
есептеуге болмайды.
ҚІЖК-нің 206-бабы адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартудың негізін
тергеп тексеру аяқталды деп тану үшін емес, айып тағу үшін жеткілікті
дәлелдемелердің болуымен байланыстырады. Осыған орай, тергеуші бұл кезде
өзінің шығарған шешімі жорамалдарға немесе тексерілмеген мағлұматтарға
емес, қылмыс жасалған және оны нақ айып тағылып отырған адам жасаған, бұл
дәлелдемелердің бәрі заң талаптарына сәйкес жиналып, бағаланған және
айыпталушыдан жауап алғанға дейін мүмкін болатын толық дәрежеде тексерілген
деген қорытынды шығаруға болатындай дәлелдемелерге сүйенетініне көз
жеткізуі тиіс.
Жоғарыда айтылған жағдайлар, біздінше, адамды айыпталушы ретінде жауапқа
тартудың дәлелдігі іс бойынша ақиқат міңдетті түрде анықталуға тиіс және
қылмыстың оқиғалары мен оған айыпталушының кінәлылығы жөнінде білім
жеткілікті болуға тиіс дегенді білдірмейді деп тұжырымдауға мүмкіндік
береді. Тергеушінің айып таіудың мазмұнын құрайтын мән-жайлар туралы
білетіндері ықтимал деректер ретінде қарастырылуы мүмкін, ал мұндай
ықтималдық дәрежесі жоғары болып, шүбәсыздыққа дейін жуықтауы тиіс.
Қылмыстық іс бойынша мұндай жағдайға жетуге болады және тәжірибеде әдетте
"адамның кінәлылығы туралы болжамды осы кезде қолда бар барлық құралдармен
тексергеннен кейін мұндай болжамды дәлелдемелердің жиынтығы нанымды растап,
қылмысты басқа адамдардың жасауы жөніндегі болжамдар көз жеткізе жоққа
шығарылатын кезде де осындай мүмкіндік туады.
Іс жүргізу жөніндегі әдебиеттерде адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту
үшін дәлелдемелердің жеткілікті болуы туралы мәселе көбіне тергеушінің
айыпталушы адамның кінәлылығына қатысты сенімінің болуымен
байланыстырылады. Бұған қоса, осындай пікірді ұстанатын авторлар мұндай
сенім ақиқатты, шүбәсыз білімді анықтаудың нәтижесі болып табылады деген
тұжырымды негізге алады. Қарастырып отырған мәселе бойынша қарама-қарсы
айқындаманы жақтаушылар, керісінше, тергеушіде адамның кінәлылығына қатысты
күдік, екіұдай пікір болса, оны айыпталушы ретінде жауапқа тарту мүмкін деп
есептейді.
Тергеушінің айыпталушы адамды кінәлы деп есептейтін сенімін оның да
қателесуі мүмкін екенін ескере отырып, қорытынды ақиқаттығының өлшемі
ретінде қарастыруға болмайды. Және, керісінше, тергеп тексеру іс жүргізіліп
жатқан адамды әшкерелейтін дәлелдемелердің жоқтығына қарамастан, сенімнің
дұрыс болып шығуы да мүмкін. Өзінің кәсібіне өмірінің көптеген жылдарын
арнаған тергеушілердің ішінде сезіктімен "хаттамаға түсірілмейтін" ашық
әңгіме үстінде оның қылмыс жасағанын егжей-тегжейіне дейін айтып,
тергеушінің көзін жеткізгенін, ал оған айып тағу үшін жеткілікті
дәлелдемелер жинай алмағандары да болды.
Бұл айтылғандар айыпталушы ретінде жауапқа тартқалы отырған адамының
кінәлылығына тергеушінің сенімі туралы мәселенің ешқандай тәжірибелік
маңызы жоқ дегенді біндірмейді. Керісінше, жалпы ереже бойынша, тергеушіде
айыпталушының кінәлылығы туралы ішкі сенімінің болмауы нақты адамның қылмыс
жасағаны туралы қорытындыға келу үшін дәлелдемелері жетіспейтіңдігінің
белгісі болып табылады. Сондықтан тергеушіде мұндай сенімнің болуын оның
адамды сезікті ретінде жауапқа тарту жөніндегі мәселені оң шешуі үшін
қажетті жағдайлардың (әрине, іс жүргізетін емес) бірі ретінде қарастыруға
болады.
Бұдан былайғы тергеп тексеру барысында дәлелдеме материалдың көлемі мен
сапасының өзгеруіне қарай тергеушінің айыпталу шының кінәлылығына деген
сенімі де өзгеруі мүмкін. Кейде өзін кінәлы деп есетттемейтін айыпталушының
берген айғақтарын тексеру барысында, мен-жайларды ертерек көріп-білмесе де,
тергеушіге оның кінәлы еместігін дәлелдейтін мән-жайлар белгілі болады.
Сондықтан ақтайтын негіздер бойынша айыпталушының ісін тоқтату барлық
уақытта бірдей дәлелсіз айыл тағылған дегенді білдіре бермейді.
Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулының дәлелділігі
жөніндегі мәселенің күрделілігі мұндағы дәлелдеу айып тағуға негіз болатын
дәлелдемелерге сілтемені қамтитындығына әр түрлі көзқарастардың болуымен
анықталады. Заңның мағынасына қарай бұл қаулыда айыпталушыны әшкерелейтін
негізгі далелдемелер келтірілуге тиісті дейтін тұжырымдама бірқатар
жұмыстарда айтылады. Мұндай көзқарас оқу әдебиеттерінде де қолдау тапқан.
Жоғарыда баяндалған жайларды негізге ала отырыл, кейбір жұмыстарда
айтылған адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулыда тергеушінің
әшкерелеуші дәлелдеме келтіру міндетін заңда белгілеу жөніңдегі ұсыныстарды
қолдауға болмайды. Мұндай қашанда, сөз жоқ, көптеген жағдайларда
айыпталушыдан дұрыс айғақтар алуды қиындатқан болар еді адамды айыпталушы
ретінде жауапқа тартатын кезде ақиқат анықталып, айыпталушы толығымен
әшкереленген болса, ол тергеуге кедергі жасамас еді. Соған қарамастан
барлық істер бойынша осылай бола бермейді. Қылмыстың жасалғаны айдан анық
болатын кезде адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулыда
дәлелдеулерді көрсетуге айрықша кедергілер болмайды. Шынын айтқанда,
айыпталушылың өзі (беттесуден, сараптама актісінен және басқа көздерден)
қандай дәлелдемелер арқылы әшкереленіп отырғанын біледі. Алайда көптеген
істер бойынша адамға айып тағу айыпталушылың кінәсын дәлелдейтін материал
жинаумен аяқталмайды. Мұндай жағдайларда айып тағудан кейін айыпталушыны
әшкерелейтін жаңа мағлұматтар анықталады, оларсыз ақиқатты анықтау
жөніндегі мәселе дұрыс шешілмейді. Айыпталушыны жиналган дәлелдемелердің
сипаты мен жиынтығынан мезгілінен бұрын хабардар ету белгіленген жауап алу
тактикасы жоспарын жүзеге асыруға кедергі жасауы мүмкін. Біздінше, тергеуші
түсінік алатын дәлелдемелерін жауап алудан бұрын емес, оған дейін
келтіретін болса, айыпталушының айқындамасын анықтауы тиіс.
Әлбетте, айыпталушы адам айып тағудың мәнін ғана емес, сондай-ақ негізгі
дәлелдемелерді де біле отырып, өзінің мудделерін барынша толық, белсендірек
қорғай алатын болады. Егер айыпталушы адам кінәсыз болса, мұндай мүдделері
де заңды болады. Алайда кінәлі адамға барлық дәлелдемелер ұсынылатын болса,
онда бұл мемлекет пен қоғамның мұнделеріне зиян келтіреді де, қылмыскер
жауаптылықтан құтылып кетуге тырысатын болады. Заң шығарушы осыны негізге
ала отырып, сот ісін жүргізуді тергеп тексеру органдары қылмыскерлерді
әшкерелей алатындай етіп, сонымен бірге айыпталушылар өздерінің заңды
мүдделерін қорғау мүмкіндігіне ие болатындай етіп реттейді. Адамды
айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы іс жүргізу шешімі дербес қаулы
түрінде ресімделеді. Осы құжаттың мазмұндық және сыртқы көрінісіне
қойылатын талаптарды сақтау қабылданған шешім заңдылығының маңызды
өлшемдерінің бірі болып табылады. Осы тараудың 1-параграфында
айтылғанындай, адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту фактісінің өзі заң
тұрғысынан алғанда зор маңызға ие болады. Адамды айыпталушы ретінде жауапқа
тартатын кезден бастап оның іс жүргізу-құқықтық мәртебесі өзгереді. Тиісті
қаулыны дұрыс ресімдеудің зор маңызы болатынын осы жағдаймен түсіндіруге
болады.
Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулының нысаны мен
мазмұнына қойылатын талаптар ҚІЖК-нің 207-бабы арқылы реттеледі.
Дәлелденген қаулыда былай деп көрсетіледі:
1. күні, айы, жылы, елді мекеннің атауы;
2. бұл қаулыны шығарған адамның лауазымы, атағы, тегі;
3. ол қай іс бойынша шығарылған;
- айыпталушы ретінде жауапқа тартылатын адамның тегі, аты, әкесінің аты,
оның туған күні, айы, жылы, туылған жері (бұл деректер жеке куәлік немесе
басқа құжаттар арқылы анықталады); мүмкін болса, бұл құжаттардың көшірмесін
қылмыстық іске қоса тіркеген жөн;
— айыпталушыға тағылатын қылмыстық әрекеттің сипаты, ұрланған немесе
келтірілген зиянның уақыты, орны, әдісі, мөлшері және ҚІЖК-нің 117-бабына
сәйкес оны жасаудың өзге де мән-жайлары;
— айыпталушы жауапқа тартылатын қылмыстық заңның бөліктерін,
тармақтарын, баптарын, орналасуын, нормаларын, сондай-ақ саралаушы
белгілерін дәл көрсету; егер адамға бірнеше қылмыс тағылатын болса, онда
қаулыда оның қылмыстық әрекеті сараланатын Қылмыстық кодекстің барлық
баптары көрсетіледі.
Қаулының негізділігі онда адамға тағылатын қылмыстың мәні ішкі бірлікті
сақтай отырып, хронологиялық ретпен баяндалатындығында болып табылады.
Мұнда Қылмыстық кодекстің нақты бабына сәйкес қылмыстың мәні мен құрамы
арасындағы өзара байланыс анықталуы тиіс. Осыған қатысты Р.Х.Якупов былай
деп жазған: "Айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы дәлелденген
болуға тиіс. Дәлелдеу дегеніміз іс жүзіндегі мән-жайларды қисынды ретпен
және үйлесімділікпен баяндауды, олардағы қылмыстың нақты құрамындағы заңды
белгілерін түсіндіруді және қылмыстық заңның осы қылмыс жататын белгілі бір
бабын (бөлігін және тармағын) көрсетуді білдіреді [8, 72 б.] ".
Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулының жасалу уақыты мен
орнын көрсетудің мынадай тұрғыдан маңызы бар:
1. адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы шыққан кезден айып
тағуға дейінгі уақыт үш тәуліктен аспауы тиіс. Қаулының шыққан уақытын дәл
көрсету уақыт есептеуді жоғарыда айтылған үш тәуліктің ішінде дұрыс
жүргізуді көздейді;
2. кең мағынада алғанда қылмыстық іс жүргізу заңы қылмыстық сот ісін
жүргізу орны ұғымның құрамдас элементі болып табылатын кеңістікте әрекет
етеді. Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулының жасалған
орнын көрсету қылмыстық ізге түсу органының өзінің қызмет көрсететін
аумағына сай келетінін білдіреді.
Осы қаулы шыққан кезден бастап адам айыпталушы деп танылады (ҚІЖК-нің 69-
бабының 1-бөлігі), яғни қылмыстық сот ісін жүргізуге тартылған адамның іс
жүргізу жағдайы айтарлықтай өзгереді (сезікті мен айыпталушының мәртебесі
туралы ҚІЖК-нің 68, 69-баптарын қараңыз) деген мән-жайлар қаулыда оның
шыққан уақытын белгілеудің маңыздылығын түсіну үшін зор маңызға ие болады.
Адамның іс жүзінде айыпталушы мәртебесін алған кезі туралы мәселе ғылыми
пікір сайыстар үшін ашық қалып отырғанын айту керек, өйткені адамды
айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы шығару мен оған айып тағу
арасында уақыт үзілісі болады. Сонымен, айыпталушы мәртебесін алу уақыт
жағынан адамды айыпталушы ретінде қаулы шығару арқылы оны айыпталушы деп
танитын кезден бастап үш тәулік шегінде кешігеді.
Қаулы шығарған адам туралы деректерді көрсету белгілі, бір өкілеттіктері
бар тиісті адам жөніндегі талаптардың сақталуы жайында пікір айтуға
мүмкіндік береді.
Қаулыға айыпталушы ретінде жауапқа тартылатыл адам жөніндегі деректерді
көрсету қателіктерге, сондай-ақ ол туралы мәліметтерді әдейі өңін
айналдырып, бұрмалауға жол бермеу қажеттігіне байланысты. Сонымен қатар,
айыпталушылың туған күні мен орнын көрсету қылмыс субъектісі белгілерінің
болуы (адамның қылмыстық жауапқа тартылатын жасын анықтау) туралы мәселені
және азаматтық туралы мәселені шешуге байланысты болады.
Адамға тағылатын қылмыстық әрекетті сипаттау — оны айыпталушы ретінде
жауапқа тарту туралы қаулының аса маңызды құрамдас бөлігі. Р.Х. Якупов
былай деп көрсетеді: "Заң қаулыңа айып тағудың дәлелдемесіне міндетті түрде
сілтеме жасауды талап етпейді. Алайда мұндай сілтемеден толық бас тарту
тәжірибесін тергеп тексерудің мүдделерін қанағаттандырады деп тануға
болмайды. Ойдағыдай қорғану үшін айыпталушының өзіне не үшін айып
тағылғанын ғана емес, сондай-ақ мұндай айыптаудың неге негізделетінін білуі
де маңызды. Сонда ол өзіне тағылған айыптауға қарсы нақты қорғанып, айып
тағудың осал, тергеп тексерудің дәлелсіз тұстары мен қателіктерін табуға
жол ашар еді. Осыған орай, дәлелдемелерге сілтеме жасаудан бас тарту
тергеушінің, анықтауды жүргізген адамның қалауы бойынша еркіне қарай емес,
одан айыпталушыны дәлелдемелермен оған айыл тағылған кезде емес, жауап алу
барысында немесе одан кейінірек таныстыру тиімді болатын нақты қылмыстық
істі тергеудің тактикалық ерекшеліктеріне қарай жүргізілгені маңызды
болмақ".
Л.Н. Башкатов, Г.Н. Ветрова, А.Д. Доценко, В.И. Зажицкий, В.И. Шестаков
басқаша пікір айтады [9, 124 б.]. Бұл авторлар, атап айтқанда, былай деп
жазады: "Заңда қаулыға айып тағу үшін негіз болатын дәлелдемелерді келтіру
қажеттігі туралы нұсқаулар жоқ. Сондықтан бұл мәселе тергеушінің
(анықтаушының) қалауына қарай шешіледі. Әдетте, қаулыда іс бойынша адамға
айып тағуға негіз болатын дәлелдемелердің жеткілікті жиналғанына ғана
сілтеме жасалады".
Келтірілген авторлар Ресейдің Қылмыстық іс жүргізу кодексін талдап
отырғанына қарамастан, бұл ҚР ҚІЖК-нің 207-бабының мәнін түсіну үшін де
айтарлықтай көкейтесті мәселе. Тағылатын қылмысты сипаттау ҚІЖК-нің 117-
бабына сәйкес дәлелдеу мәселесінің мазмұнына кіретін барлық мән-жайларды
көрсетуді көздейді. Дәлелдемелер мен дәлелдеу мәселесі өзара байланысты
болатындықтан, бірін-бірі алмастыра алмайтыны белгілі. Мұңда екінші пікір
ҚР ҚІЖК-нің нұсқауларына едәуір сәйкес келеді, ол бойынша да айып тағуға
негіз болатын дәлелдемелерді қаулыда келтіру талап етілмейді. Заң жүзіндегі
нұсқаудың мұндай сипатына тағы бір түсінік бар. Мәселе мынада: ҚІЖК-нің 278-
бабына сәйкес айыптау қорытындысында дәлелдемелер түгел дерлік келтірілуі
тиіс, ал айыптау қорытындысы уақыты жағынан адамды айыпталушы ретінде
жауапқа тарту туралы қаулыдан кейін жасалады. Адам өзіне тағылған
айыптаудан қорғану стратегиясы мен тактикасын айыпталушы ретінде жауапқа
тарту туралы қаулының негізінде емес, айыптау қорытындысын қоса алғанда,
бүкіл қылмыстық істің материалдары негізінде құрады. Сонымен қатар, әр
түрлі екі іс жүргізу құжаты — адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту
туралы қаулы мен айыптау қорытындысы, - мақсаты түрліше болатындықтан,
олардың мазмұндау бөлігіне қойылатын талаптар жөнінен сәйкес келмеуі
мүмкін.
Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, біз адамды айыпталушы ретінде
жауапқа тарту туралы қаулыда дәлелдемелерді келтірудің керегі жоқ деп
есептеуге бейім тұрамыз. Бұл тергеп тексерудің басқа кезеңінің міндеті
болмақ, ол туралы қылмыстық істің барысына арналатын бөлімде толығырақ
баяндалатын болады. Қаулыда жасалған қылмыстың мән-жайларын дәлелдеу
мәселесі талап етіп отырғанындай көлемде өзара қисынды байланыста ретімен
баяндау жеткілікті.
Әдебиеттерде адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулының
құрылымы кіріспе, сипаттама және қорытынды бөлік деп аталатын үш бөліктен
тұрады дейтін көзқарас бар. ҚІЖК-нің 207-бабында бұл жөнінде қандай да бір
ескерту жоқ, бірақ объективті қарағанда бұл пікір шындыққа сай келеді.
Мәселен, ҚІЖК-нің 207-бабының 1-бөлігінің 1-тармағы — жалпы сипаттағы
талаптардан тұратындықтан, бұл кіріспе бөлігінің реттеуі; ҚІЖК-нің 207-
бабының 1,2-бөлігінің 2,3-тармақтары — мұнда жасалған қылмыстың мән-жайлары
баяндалатындықтан, бұл сипаттама бөлігі болады; ҚІЖК-нің 207-бабының 3-
бөлігі — тергеушінің шешімінен тұратылдықтан, бұл қорытынды бөлік болады.
Біз кіріспе және сипаттама бөліктерге талдауды жоғарыда бергенбіз.
Қаулының қорытынды бөлігінде тергеп тексерілетін іс бойынша адамды
айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы шешім келтірілуі тиіс.
Айып тағу айыпталушыға түсінікті болатындай етіп тұжырымдалуға тиіс.
Айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулының көшірмесі ол
шығарылғаннан кейін 24 сағаттың ішінде прокурорға жіберіледі.
Қылмысты топтасқан адамдар жасайтын жағдайларда айыпталушы ретінде
жауапқа тарту туралы қаулы әркімнің жасалған қылмыс әрекетінің рөліне қарай
қылмыстың әрбір қатысушысына қатысты жеке-дара жасалады.
Егер тергеп тексеру барысында заңда жаңадан жасалған қылмыстың белгісі
ретінде көзделген немесе бұрын жасаған қылмысы үшін кінәлылығы үкіммен
анықталған және ол үшін соттылығы өтелмеген немесе алынбаған жағдайда кейін
сот оны аса қауіпті кәнігі қылмыскер деп танитын негізде бұрынғы
сотталғандығы туралы үкімде анықталатын болса, онда бұл жөнінде айыпталушы
ретінде жауапқа тарту туралы қаулының сипаттама бөлігінде көрсету қажет.
Қаулыда іске қатысты жиналған нақты мағлұматтар арқылы анықталған және
расталған мән-жайлар ғана көрсетілуі тиіс. Мұндай мән-жайлар негізделетін
дәлелдемелер тергеп тексеруді жүргізетін адамның қалауы бойынша
көрсетіледі. Ерекше жағдай ретінде, қаулыға міндетті түрде сараптама
қорытындысының деректері мен оның қорытындыларын көрсету талап етіледі.
Судьялар, Парламенттің депутаттары, Конституциялық Кеңестің мүшелері мен
Төрағасы, Бас Прокурор үшін айыпталушы ретінде жауапқа тартудың ерекше
тәртібі белгіленген.

2. Айыпталушы ретінде жауапқа тартуға жататын адамды анықтау

Тергеушінің айып тағу үшін негіздемелер жеткілікті деп қорытынды
жасағанға дейінгі пайымында болжамдық сипат бар, себебі ол жинаған
дәлелдеме-лердің әрқайсысы тексеру барысында басқадай түсінік беруі мүмкін.
Дегенмен, айыпталушы ретінде жауапкершілікке тартқанға дейін сол адамның
қылмыс жасағандығын растайтын дәлелдемелер мүқият тексерілуге, ал кейбір
болжаулар алынып тасталуға тиіс. Егер қылмыстық іс қылмыс жасаған адамға
сілтейтін мәліметтер болмастан қозғалса, онда айып тағу үшін оны анықтау
керек және ол адам жасаған іс-әрекетте қылмыс қүрамының бар-жоқтығын
айқындау қажет. Алдын ала тергеу барысында белгілі бір адамның қылмыс
жасағандық фактысы, әдетте, қылмыс оқиғасына қатысы бар дәлелдемелерді
табумен және зерттеумен қатарласа дәлелденеді. Бірақ бүл — қылмыс жасаған
адамды анықтау мен өшкерелеу айып тағуға дейінгі кезеңдегі өзінше дербес
және аса жауапты міндет болып табылады деген қағиданы өзгертпейді.
Өз тәжірибесіне жүгініп және тергеудің әдістемесі мен тактикасьш, соңдай-
ақлогика, психология ғылымдарына жүгініп тергеуші қылмыс жасаған адам
жайында бір болжамға келеді. Оны тексеру барысында ол, өзінше, тексеруді
қажет ететін жаңа мәліметтерді анықтайды. Болжам жасауға қылмыс қүралдарын,
іздерді және басқа да заттай дәлелдемелерді зерттеу, қылмыс жасалған
жағдайды білу ықпал етеді. Сондықтан да қылмыс жасаған адамды анықтау үшін
қажетті мәліметтер қылмыстық іс қозғау үшін негіздеме болған оқиғаны
зерттеу барысында жинақталуы мүмкін. Жинақталған дәлелдемелер кейде
тергеушінің ол адамның жынысын, дене бітімін, кәсібін және т.б. көз алдына
елестетуіне мүмкіндік береді. Жаңадан алынған дәлелдемелер сол Тергеушінің
айып тағу үшін негіздемелер жеткілікті деп қорытынды жасағанға дейінгі
пайымында болжамдық сипат бар, себебі ол жинаған дәлелдеме-лердің әрқайсысы
тексеру барысында басқадай түсінік беруі мүмкін. Дегенмен, айыпталушы
ретінде жауапкершілікке тартқанға дейін сол адамның қылмыс жасағандығын
растайтын дәлелдемелер мүқият тексерілуге, ал кейбір болжаулар алынып
тасталуға тиіс. Егер қылмыстық іс қылмыс жасаған адамға сілтейтін
мәліметтер болмастан қозғалса, онда айып тағу үшін оны анықтау керек және
ол адам жасаған іс-әрекетте қылмыс қүрамының бар-жоқтығын айқындау қажет.
Алдын ала тергеу барысында белгілі бір адамның қылмыс жасағандық фактысы,
әдетте, қылмыс оқиғасына қатысы бар дәлелдемелерді табумен және зерттеумен
қатарласа дәлелденеді. Бірақ бүл — қылмыс жасаған адамды анықтау мен
өшкерелеу айып тағуға дейінгі кезеңдегі өзінше дербес және аса жауапты
міндет болып табылады деген қағиданы өзгертпейді.
Өз тәжірибесіне жүгініп және тергеудің әдістемесі мен тактикасьш, соңдай-
ақлогика, психология ғылымдарына жүгініп тергеуші қылмыс жасаған адам
жайында бір болжамға келеді. Оны тексеру барысында ол, өзінше, тексеруді
қажет ететін жаңа мәліметтерді анықтайды. Болжам жасауға қылмыс қүралдарын,
іздерді және басқа да заттай дәлелдемелерді зерттеу, қылмыс жасалған
жағдайды білу ықпал етеді. Сондықтан да қылмыс жасаған адамды анықтау үшін
қажетті мәліметтер қылмыстық іс қозғау үшін негіздеме болған оқиғаны
зерттеу барысында жинақталуы мүмкін. Жинақталған дәлелдемелер кейде
тергеушінің ол адамның жынысын, дене бітімін, кәсібін және т.б. көз алдына
елестетуіне мүмкіндік береді. Жаңадан алынған дәлелдемелер сол ойша елеспен
салыстырылады, ол ары қарай өзгереді, толығады немесе теріске шығарылады.
Көз алдына дұрыс елестетуге кейде ол үшін қажетті мәліметтердің аздығы
ғана емес, кейбір істің нәтижесіне мүдделі адамдардың әдейі, қасақана
жасаған әрекеттері де кедергі келтіреді. Тергеушіні дұрыс жолдан тайдыру
үшін қылмыскерлер кейде оған өтірікті шындай етіп жеткізеді.
Мысалы, ұрлық жасалған дүкенді қарау кезінде оның терезесінің тұсындағы
жерден солдат бушлаты табылған, оның жағасының астыңғы жағында адамның аты-
жөні жазылған екен. Тергеуші сол арқылы ол адамның кім екендігін зорға
дегенде табады, бірақ оның қылмыскер еместігін дәлелдеу үшін де көп күш
жұмсалады. Кейін анықталғанындай, нағыз қылмыскер ол бушлатты бір жерден
тауып алған да, ізін жасыру үшін оны қылмыс жасалған жерге әдейі тастап
кеткен.
Алғашқы тергеу әрекеттерінің нәтижесінде жинақталған дәлелдемелерді
арнайы есеп жүргізу мәліметтерімен салыстыру араларында қылмыскер бар-ау
дейтін адамдар тобын анықтауға көмектеседі. Қылмыстың жасалу тәсілін
сипаттайтын дәлелдемелерді жинақтап, тергеуші оларды криминалистикалық
есептің мәліметтерімен салыстырады. Қылмыстың жасалу тәсілінен басқа оларда
қылмыскерді анықтауға септігі тиетін өзге де маңызды деректер болады.
Қылмыстың жасалу тәртібі дәл келген жағдайда есепте тұрған адамның сол
қылмысты жасаған, жасамағандығы тексеріледі. Бұл жерде ескеретін бір жағдай
— қылмыстың жасалу тәсілінің көптеген жағынан дәл келуі оны сол адамның
жасағандығын көрсетпейді, себебі қылмысты алғаш жасаған адамның өзі кейбір
жағдайларда сол бұрыннан белгілі қылмыс жасау тәсілін қолдануы мүмкін.
Криминалистикалық есеп бойынша тексеру үшін кылмыс жасалған жерден
табылған саусақ бедерінің іздері, қылмыскер қолданған құралдың іздері
немесе егер табылса сол құралдың өзі, болжамдағы қылмыскердің бұрынғы
сотталғандығы жайындағы деректер, оның лақап аты, сыртқы пошымы
пайдаланылады.
Мысалы, бір қалада белгісіз қылмыскер бірнеше жас қызды зорлаған. Сол
жәбір көргендердің айтуы бойынша қылмыскердің композициялық суреті
жасалынып, ол теледидар арқылы көрсетіледі. Көп ұзамай-ақ оның Хайдаров
деген біреуге ұқсайтындығы жайында хабар келіп түседі. Ұсталғаннан кейін ол
өзінің сол қылмыстарды жасағандығын мойындаған.,
Айыпталушы ретінде жауапкершілікке тартуға жататын адамды анықтауда жедел
іздестіру шараларының ұйымдастырылуы және жүргізілуі маңызды рөл атқарады.
Егер ұрланған заттар жайында мәліметтер жинақталса, онда олардың сатылуы
мүмкін жерлерге бақылау қойылады. Қылмыскердің пошымы жайындағы мәліметтер
іздестіру тобын ұйымдастырғанда, ол шығып кетуі мүмкін жолдарға тосқауыл
қойғанда және т.б. жағдайларда пайдаланылады. Жасалған қылмыстар және
іздестірілудегі адамдар жайында болжам жасаудан да құнды мәліметтер
жинақтауға болады.
Қылмыс жасаған адамның кім екендігін анықтау үшін радио, теледидар және
баспасөз арқылы халыққа жүгінудің дұрыстығын тергеу практикасындағы
көптеген мысалдар растап отыр. Егер тергеушінің қолында жәбірленушінің,
көргендердің, қатысқандардың тікелей дәлелдемелері болса, онда айыпталушы
ретінде жауапкершілікке тартуға жататын адам жайында дұрыс болжау жасау көп
жеңілдейді. Егер тергеушінің қолында жанама дәлелдемелер болса, олардың
тергелудегі әрекетпен байланысы, мұқият зерттеудің және қайшылықтарды
жоюдың нәтижесінде басқа дәлелдемелермен салыстыру жолымен анықталатын
болса, онда дұрыс болжау жасау едәуір қиынға соғады.
Сондықтан да, тергеушінің қылмысты кімнің жасағанын анықтауына
көмегін тигізетін жанама дәлелдемелерге ғана тоқгаған жөн. Олар үш топқа
бөлінуі мүмкін:
1. Қылмысқа дейінгі мән-жайларға — дайындалу әрекеттерінің, қылмысқа
қатысы бар және одан жәбір шеккен адамдар арасындағы өзара байланыстың
сипатын көрсететін нақты мәліметтерді жатқызуға болады. Өзара байланыстың
сипаты қылмыстың себебін анықтауға жәрдемдеседі, ол өз кезегінде қылмыс
жасаған адамды табуды жеңілдетеді. Кейбір адамның қылмыс жасауға себебі бар
екендігін растайтын дәлелдемелерді (мысалы, біреулердің қылмыс жасауға
мүдделі болуы, қылмыс жасаған адам мен жәбірленуші арасындағы бұрыннан келе
жатқан араздық) тергеуші, көбіне, қылмыс субъектісі туралы болжау жасау
үшін пайдаланады. Егер іс адамның денсаулығына келтірілген зақым бойынша
қозғалса, онда, ең алдымен, қандай да бір араздық қатынастан не басқадай
себептермен ондай зақым келтіруге мүдделі адамдар тобы анықталады. Мұндай
топты анықтау шындыққа жақындауға көп көмегін тигізеді. Бірақ бұл оқиғадағы
белгілі бір адамның араздық қатынаста болуы немесе оның сондай әрекетті
жасауға мүдделі екендігі қылмысты сол адам жасады деп тұжырым айтуға
жеткіліксіз.
2. Адамның қылмыс орнында немесе кейін қылмыстық қастандық заттары
табылған жерлерде болуы, онда қылмыскер қолданған заттарға ұқсайтын
құралдар мен қарулардың болуы, сезік тудырушыны ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Психологияға кіріспе. Мен және менің мотивациям
«Қазақстан Республикасының қаржы министрлігінің Қазынашылық комитетінің Қарағанды облысы бойынша Қазынашылық Департаментінің Саран қалалық басқармасы»
Мұғалімнің инновациялық даярлығы туралы зерттеу жұмыстары және оларға ғылыми талдау
Айыпталушы ретінде жауапқа тарту жайлы
Халықты жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету қағидалары, еңбек және жұмыспен қамту саласында кемсітушілікке жол бермеу
Қазақстан СЭҚ мемлекеттік реттеу мен кеден саясатын дамыту болашағы және көкейтесті мәселелері
Әлеуметтік педагогтың әртүрлі санаттағы балалармен жұмысы
Бала тәрбиесінде отбасына әлеуметтік - педагогикалық көмек көрсету
Мектептегі әлеуметтік жұмыс технологиясы
Мемлекеттік мекемелердегі бюджеттік есеп
Пәндер