Қазақ –жоңғар және қазақ –қытай қатынасы

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе

Қазақ -жоңғар және қазақ -қытай қатынасы
Абылай ханның ішкі және сыртқы саясаты

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Қазақ хандығын нығайтушы -Абылай хан жорықтарын, көрші елдермен соғыс жүргізу тактикасын, бір елді қалай қол астына жиғандығы және жоңғарлардың тарих сахнаынан кетуіне себепші болғандығы жайында мәлімет беру. Абылайдың қалай жеңіске жетіп отырғандығы жайында әңгімелеу.

Орта жүз билеушісі 1754 жылы белсенді көмек бергенін И. Я. Златкинде ерекше атап кеткен. Қалай десекте ұлан -байтақ жерімізді басып алған Жоңғар басқыншыларының жойқын шабуылдарын тойтарып, үш жүздің басын қосып, қасиетті ата мекенді азат еткен ұлы жеңістердің көшбасында Абылай тұратыны айдай анық. Ш. Уәлиханов Абылай «Екі мәрте қолға түсіп, бірінде қырғыздарға, екіншісінде Қалдан Церенге тұтқын» болған дейді.

Кейін қазақ даласында ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізген Г. Спасский, С. Черныков т. б. ғалымдар өз еңбектерінде Абылай туралы пікір айтқан.

Орыс тарихшысы А. И. Левшин «1739 жылы орта жүзде Сәмеке ханның орнына хан сайлаудан бұрын Әбілмәмбетпен Абылай екеуі бірдей хандық билік жүргізген».

Қазақ жерін қалмақтардан біржолата тазарту, шашырап, жойылып бара жатқан қазақ хандығының іргетасын мықты етіп қалап, оны әлемге мойындату.

Қазақ елінің байлығын және көне қалаларын, халқын жаудан құтқару. Өркениетті елге айналдыру.

1711 жылы туылады. 1730 жылы -31 қалмақтың бас батыры Қалдан Цереннің туысы Шарышты өлтіреді. 1732 жылы жоңғарлардың 7 000 әскері орта жүздің шығысына шабуыл жасап, тойтарысқа тап болады. 1740 жылы Орынборда Ресейге ант беруге байланысты Әбілмәмбет пен Абылай генерал лейтенантқа әртүрлі істер туралы пікірлеседі. 1738-1741 жылдары Абылай бастаған әскер жоңғарларға соққы береді. 1742 жылы Абылай жоңғарлардың қолына түседі. 1743 жылы 5 қыркүйек тұтқыннан босайды. 1771 жылы Абылайды жалпы қазақ ханы етіп сайлау болды. 1772 жылы Ресейден өзінің сыртқы және ішкі жауларына қарсы күресу үшін әскер сұрайды. 1773-1775 жылдары Абылай орыс бекіністеріне шабуыл жасады. 1771-1779 жылдары Жетісу қырғыздарына шабуыл жасады. 1778 жылы оны орта жүз ханы деп грамотаға қол қояды. 1779 жылы Абылай Ресеймен қарым қатынасын үзеді. 1781 жылы 70 жасында Абылай Ташкенттен Түркістанға қайтарда өледі. Қ. А. Ясауи кесенесіне жерленеді.

3. Қазақ-жоңғар және қазақ-қытай қатынастары.

1750 жылы Жоңғарияда Лама-Доржының билік басына келуі өзара қырқысқан күрестің қайтадан тұтануына әкеп соқты. Бұл күресте жеңіліс тапқан Даваци нойон жиендері Әмірсана мен Байнджурды алып, 1751 жылдың көктемінде қазақтарға қашып келіп, оларды абақ-керейлердің билеушісі Кожаберген батыр қабылдады. Жоңғарияның билеушісі өзінің саяси бақталастарын қайтарып беруді талап етті. 1752 жылдың жазында ордада Орта жүз бен Ұлы жүздің батырлары мен рубасыларының съезі болып, онда Абылай және батырлардың көпшілігі Давациді қолдауды жақтады. Бұл шешімді қабылдау кезінде содан аз уақыт бұрын елшілікті бастап Жоңғарияда болып қайтқан және Лама-Доржы жағдайының әлсіздігін жақсы білген Төле би шешуші рол атқарды.

Қазақтардың Даваци нойонды беруден бас тартқанына ашуланған Жоңғария билеушісі Лама-Доржы Орта жүзге Сайын-Бөлек пен Шадыр басқарған әскер жіберді. Жоңғарлар Орталық Қазақстанда көшіп жүрген үйсін, уақ және керейлердің қоныстарына шабуыл жасады. 3 мыңнан астам қазақ тұтқынға алынып, орасан көп мал мен мүлік қолға түсірілді. Бұған жауап ретінде Абылай Сайын-Бөлекке қарсы Давациді жіберді, оған Қожаберген басқаратын абақ-керейлердің жасағын күшейту үшін қазақ ұлыстарында тұтқында жүрген барлық жоңғар жауынгерлерін де қосып берді. Сонымен бірге ірі ауқымды соғысқа дайындық басталды, қазақ ауылдары асығыс Тобыл мен Обағанға көшірілді, қазақ жасақтары Торғай өзенінде жиналатын болып белгіленді.

1753 жылдың жазында жоңғар әскерлері қазақ даласына тағы да басып кірді, алайда Давацидің 1753 жылғы кыркүйектегі Жоңғарияның терең түкпіріне жасаған батыл жорығы Лама-Доржының өлтірілуіне жеткізді. Даваци жаңа қонтайшы болып жарияланды, ол бірден Абылайға елшілік жіберіп, өзінің ризашылығы мен достығына сендірді. Қазақтардың іс жүзінде жеңуі және Жоңғарияда қазақтарды жақтаушының билік етіп отыруы қазақ жүздерінде Абылай сұлтан беделінің күшеюіне жеткізді. Алайда дала өңірінде бейбітшілік ұзаққа созылмады. Даваци билікті ұстап тұра алмады. Оның бұрынғы одақтасы әрі туысы, қазақтар жағынан қолдау тапқан Әмірсана оған қарсы шыкты. Жағдайдың жаңадан шиеленісуін Орталык Азияда белсенді басқыншылық саясат жүргізіп келген Цин империясы шебер пайдаланды.

XVIII ғасырдың 50-жылдарының орта шеніне қарай Цин әскерлері Жонғарияның шекарасында тұрып, басып кіруге дайындалды. Давацидің әлсіреу, Әмірсана мен оның қазақ одақтастарының жеңістері мәселенің шешілуін тездетті. 1755 жылдың ақпанында император Цянь-лун шабуылға шығу туралы бұйрық берді, онда атап айтқанда, «егер әскерді дереу жорыққа шығармасақ, қазақтардың жолы болады да, олар өз пайдасына жетеді» делінген. Бұл арада Абылай және Әмірсананың ағасы Батма-Церен басқарған, Іле бойында және Бороталда Давацидің жақтастарын талқандаған қазақ жасақтары айтылып отыр. "

Бұл кезде Абылай Баянауыл тауларында әскер жинап жатқан еді. Хадаханың хабарлағанындай, күздігүні маньчжурлар «Абылайдың Бөгенбай бастаған жасағымен . . . шайқас жасады». Шайқас Баянауылдың батысына қарай Шідерті өзенінің бас жағында болды. Маньчжур генералының лепіре рапорт бергеніне қарамастан, цин әскерлері зор шығынға ұшырады, шайққас болған жерді қазақтар «Шүршіт қырылған» деп атап кетті. Қазан айында Нияз таулары маңында қытайлардың Бөгенбай батырдың топтарымен шайқасы болды. Қазақ жасақтарымен көптеген қақтығыстар және олардың табандылықпен қарсыласуы цин генералдарының Солтүстік және Батыс армияларын суық түскенге дейін біріктірмек болған бастапқы жоспарларын бұзды. Екі армия да көп шығынға ұшырады, тың күштер мен азык-түліктің жетіспеушілігін бастан кешірді. Олардың көп қиындықпен 1756 жылдың қазан айында Есіл жағасында бірігуінің сәті түсті. Цин әскерлері өте қиын жағдайға ұшырады. «Аттары болдыртты. Қатаң қыс түсті. Аттар, басқа да мал мен азык-түлік әлі де келіп жеткен жоқ . . . Хат жазып асықтырып отырмыз . . . Қысты бұл арада өткізу мүмкін емес . . . », - деп баяндады Дардана императорға. Ақыр аяғында цин өкімет орындары өз әскерлерін Қазақстаннан кері шақырып алуға мәжбүр болды. Цянь-лун мүләйімсіп былай деп мәлімдеді: «Казақтар алыста жатқан тайпа болып табылады. Бір қашқынға (Әмірсанаға. -Ред. ) бола үлкен армия . . . олардың жерін таптап жатыр . . . Сондықтан әскерді болашақта қайтадан аттандыруға тырысу үшін оларды даладан уақытша әкетеміз».

1756 жылдың аяғында соғыс қимыдлары қайтадан Жоңғария аумағына ауысты. Жоғарғы Ертісте, Аягөзде қазақ жасақтары пайда болды, жоңғарлардың Қытайға қарсы қозғалысын тағы да Әмірсана басқарды. Алайда күрес нәтижесі белгілі болатын. Көктем ішінде цин әскерлері көтерілісшілердің бытыраңқы топтарын талқандап, 1757 жылдың жазында Тарбағатай таулары арқылы қазақ жеріне келіп кірді. Осында, Аягөз ауданында қазақтардың қытайлармен соңғы шайқасы өтті. Тамызға қарай қытайлар Семей бекінісі ауданында Ертіске дейін жетті. Қазақ билеушілері Жоңғарияны қалпына келтіру үшін күрестің келешегі жоқ екенін түсіне бастады. Абылай, Әбілпейіз сұлтандар мен Қожаберген батыр қытайлармен келіссөз жүргізіп, өздерінің жеңілгенін мойындады, Цин империясымен саяси және экономикалық байланыстарды жолға коюға тілек білдірді. Қытай әскери басшылығы Абылайға Пекинге елшілік жіберуді ұсынды, оған сұлтан келісті және 1757 жылдың қыркүйегіңде Ханжігер мен Өміртай бастаған елшілік жіберді. Императордың қабылдауы кезінде қазақ елшілері, бір жағынан, өздерінің 1756-57 жылдардағы Қытайға қарсы қимылдарын қателік және Әмірсананың арамдығы деп түсіндірді, екінші жағынан, Тарбағатайды өздерінің заңды қоныстары деп жариялап, оны қазақтарға беруді талап етті. Біздің құжаттардан көріп отырғанымыздай, Абылай өзінің Қытайға бодандығын іс жүзінде мойындаған жоқ, ал бітім жасалды. Солай бола тұрса да, ресми империялык дипломатияның дәстүрлеріне сәйкес, қытайлар қазақтарды өздерінің «алыста тұратын сыртқы» вассалдарымыз деп санай бастады. Көптеген қазақ билеушілері - Абылайдың дұшпандары нақ осы көзқарасты ұстанды, олар осылайша орыстың өкімет орындарының көз алдында ықпалды сұлтанның абыройын түсіруге тырысты. Қазақстанның Қытаймен бұдан кейінгі қатынастары негізгі екі проблемаға байланысты болды. Біріншісі және ең маңыздысы жер проблемасы еді. Қазақтар жайылымдарды, әсіресе Ертіс пен Іле аңғарларындағы және Тарбағатайдағы бай жерлерді қайтарып алуға ұмтылды. Ал циндер бұрын Жоңғарияға қараған барлық жерге дәмеленді. 50-жылдардың аяғында бұл проблемалар негізінен дипломатиялық жолмен шешілді.

Мәселен, қазақ елшіліктері 1757 жылы - Тарбағатайға, 1759 жылы - Ертістің жоғарғы ағысындағы жерлерге, 1760 жылы Іленің жоғарғы ағысына өз құқықтарының танылуына қол жеткізді. Қытайлар бұған келісіп, қазақтарға заңды түрде тиесілі жерлерді жоңғар көтерілісшілеріне қарсы күресте көмек көрсетуге уәде бергені үшін қайтарып берді. Алайда XVIII ғасырдың 60-жылдарының басыңда циндердің бұл бағыттағы саясаты өзгерді. Қытай әскерлері қазақтарды олардың Шығыс Қазақстаңдағы орнығып алған жерлерінен күшпен қуып шығаруға тырысты. 1762-65 жылдардағы әрекеттер ерекше қатыгездік болды. Солай бола тұрса да, қазақтар бұл жерлерде одан әрі тұра берді, мұның өзі кытайдың өкімет орындарын бұған көнуге және қытай деректемелерінде алым деп аталатын жалдау ақысын төлеген жағдайда 1767 жылдан бастап қазақтардың Тарбағатай және Іле аудандарында көшіп жүруіне келісуге мәжбүр етті.

Қазақ-қытай өзара қатынастарының маңызды екінші проблемасы сауда болатын. Қытайларға атты әскерін толықтыру үшін қазақ жылқысы өте қажет болды, ал қазақтар қытай тауарларына мүдделі еді. Цин өкімет орындары Қазақстанмен сауданы қатаң бақылады, оның өткізілетін орнын, тауарлар бағасын шектеді, қазақтардың Цин империясы аумағында еркін сауда жүргізуіне кедергі жасады. Тұтас алғанда XVIII ғасырда Қытаймен шекарадағы сауда алмасу қатаң шектеулі түрде жүргізілді.

Абылай ханның сыртқы саясаты . Абылайдың сыртқы саясаты да икемділігімен және ымырашылдығымен сипатталды. Оның Ресей мен Қытай сияқты күшті мемлекеттермен қатынастарының Орта Азия мемлекеттерімен қатынастарынан едәуір айырмашылығы болды. Отаршыл нмпериялардың күш-куатын өте жақсы ұғынған хан, бір жағынан, Ресей протекторатын танудан бас тартпай, екінші жағынан, өз иеліктерінде екі державаның да ықпалы күшеюіне жол бермей, олармен қатынастарда барынша икемділік көрсетуге тырысты. «Қазақтар әуел бастан-ақ екі жактылықты ұстанды. -деді цин императоры өзінің 1779 жылғы жарлығында.

Ресейдің өкімет орындары Абылай ханды өзінің ыкпал өрісінде ұстауға

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.