Жеке даму түсінігі және оның кезеңдері
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Жеке даму түсінігі және оның кезеңдері
2. Онтогенездін жасушалық механизмдері
3. Адам онтогенезінің қауіпті кезеңдері. Тератогенді факторлар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Негізгі бөлім
1. Жеке даму түсінігі және оның кезеңдері
2. Онтогенездін жасушалық механизмдері
3. Адам онтогенезінің қауіпті кезеңдері. Тератогенді факторлар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Онтогенез (жеке даму) ағзалардың, соның ішінде адамдардың да тіршілік әрекетінің құрылымдық және функционалдық негізі болып табылады.
Адамның онтогенетикалық қалыпты дамуын қамтамасыз ететін механизмдерді білу, болашак дәрігерлерге туа біткен ақаулықгар түрінде көрініс беретін оның ауытқуларын түсінуге мүмкіндік береді.
Адамдардың жалпы патологиясында туа біткен ақаулықтар (ТБА) маңызды роль атқарады. Популяцияда ТБА жиілігі 2-3% құрайды. ТБА перинатальдық және нәрестелердің өлім құрылымында басты орын алып, көрсеткіштерінің 20-30% құрайды.
Соңғы жылдары мутагендік және тератогендік қатерлі факторлармен қоршаған ортаның ластану дәрежесі жоғарылауына байланысты ТБА салыстырмалы ролі мен жиілігі артты.
Сондықтан барлық мамандықтағы дәрігерлерге, әсіресе, педиатрларға, акушер-гинекологтарға, патологоанатомдарға, хирургтарға және т.б. онтогенетикалық дамудың қалыпты және патологиялық механизмдерін білудің маңызы зор.
Адамның онтогенетикалық қалыпты дамуын қамтамасыз ететін механизмдерді білу, болашак дәрігерлерге туа біткен ақаулықгар түрінде көрініс беретін оның ауытқуларын түсінуге мүмкіндік береді.
Адамдардың жалпы патологиясында туа біткен ақаулықтар (ТБА) маңызды роль атқарады. Популяцияда ТБА жиілігі 2-3% құрайды. ТБА перинатальдық және нәрестелердің өлім құрылымында басты орын алып, көрсеткіштерінің 20-30% құрайды.
Соңғы жылдары мутагендік және тератогендік қатерлі факторлармен қоршаған ортаның ластану дәрежесі жоғарылауына байланысты ТБА салыстырмалы ролі мен жиілігі артты.
Сондықтан барлық мамандықтағы дәрігерлерге, әсіресе, педиатрларға, акушер-гинекологтарға, патологоанатомдарға, хирургтарға және т.б. онтогенетикалық дамудың қалыпты және патологиялық механизмдерін білудің маңызы зор.
1. Е.Ө. Қуандықовтың редакциясында, Аламты 2004. «Медициналық биология және генетика»
2. Биология под,ред Ярыгина книга, М. Высш лек, 1996 с
3. Қазымбет П.Қ Аманжолова Л.Е. Нұртаева Қ.С. Медициналық биология Алматы - 2000
4. С.А. Әбилаев «Моолекулалық биология және генетика» оқулық Шымкент – «Асқаралы баспасы 2008 ж.
5. К. Вилли. Биология. Москва «Мир»-1966г.
6. Е.Ө.Қуандықов, С.А.Әбілаев, «Медициналық биология және генетика» Алматы – 2006ж.
7. Алтынбек Сартаев, Адам генетикасы, Алматы – 2006
2. Биология под,ред Ярыгина книга, М. Высш лек, 1996 с
3. Қазымбет П.Қ Аманжолова Л.Е. Нұртаева Қ.С. Медициналық биология Алматы - 2000
4. С.А. Әбилаев «Моолекулалық биология және генетика» оқулық Шымкент – «Асқаралы баспасы 2008 ж.
5. К. Вилли. Биология. Москва «Мир»-1966г.
6. Е.Ө.Қуандықов, С.А.Әбілаев, «Медициналық биология және генетика» Алматы – 2006ж.
7. Алтынбек Сартаев, Адам генетикасы, Алматы – 2006
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Жеке даму түсінігі және оның кезеңдері
2. Онтогенездін жасушалық механизмдері
3. Адам онтогенезінің қауіпті кезеңдері. Тератогенді факторлар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Онтогенез (жеке даму) ағзалардың, соның ішінде адамдардың да тіршілік
әрекетінің құрылымдық және функционалдық негізі болып табылады.
Адамның онтогенетикалық қалыпты дамуын қамтамасыз ететін механизмдерді
білу, болашак дәрігерлерге туа біткен ақаулықгар түрінде көрініс беретін
оның ауытқуларын түсінуге мүмкіндік береді.
Адамдардың жалпы патологиясында туа біткен ақаулықтар (ТБА) маңызды роль
атқарады. Популяцияда ТБА жиілігі 2-3% құрайды. ТБА перинатальдық және
нәрестелердің өлім құрылымында басты орын алып, көрсеткіштерінің 20-30%
құрайды.
Соңғы жылдары мутагендік және тератогендік қатерлі факторлармен қоршаған
ортаның ластану дәрежесі жоғарылауына байланысты ТБА салыстырмалы ролі мен
жиілігі артты.
Сондықтан барлық мамандықтағы дәрігерлерге, әсіресе, педиатрларға, акушер-
гинекологтарға, патологоанатомдарға, хирургтарға және т.б. онтогенетикалық
дамудың қалыпты және патологиялық механизмдерін білудің маңызы зор.
Жеке даму түсінігі және оның кезеңдері
Онтогенез - дараның жеке дамуы немесе дараның зигота түзілуімен басталып
тіршілігін жойғанға дейінгі дамуы (өлгенге дейін). Онтогенез ұрықтану
кезінде ата-аналарының жыныс жасушаларынан алынған тұқым куалайтын
ақпараттың негізінде жүзеге асады. Жануарлар онтогенезінің 3 типін
ажыратады:
1)Личинкалы (тікелей емес даму)- жұмыртқа қабығынан шыққаннан кейін ағза
біраз уақыт личинка түрінде өмір сүреді, оның ересек формалардан айырмасы
бар; бірқатар жануарларда личинкалық саты соңында метаморфоз жүреді.
2) Личинкасыз (жұмыртқа салу) - (тікелей даму) – ұрық ұзақ уақыт бойы
жұмыртқа ішінде дамиды, личинкалы сатысы болмайды.
3) Жатыр ішілік даму (тікелей даму) - ұрықтанған жұмыртқа жасушасы аналық
жұмыртқа жолында дамиды, ұрықпен анаағзасының арасында плацента арқылы
байланыс түзіледі.
Адам онтогенезін келесі кезеңдерге бөлуге болады:
1) преэмбриональдық (гаметогенез);
2)антенатальдық немесе туылғанға дейінгі (эмбриональдық және фетальдық);
3) постанатальдық немесе туылғаннан кейінгі (репродукцияға дейінгі,
репродуктивті және пострепродуктивті);
Акушерлік және педиатрлық тәжірбиеде адамның антенатальдық онтогенезін
келесі кезендерге бөлу кабылданған:
1) бастапқы - ұрықтанғаннан кейінгі 1 -ші апта;
2) ұрықтық немесе эмбриональдык (ұрық эмбрион деп аталады) -2-8 апталар;
3) іштегі нәрестелік немесе фетальдық (ұрық іштегі нәресте деп аталады) -
9-40 апталар.
Адамның постнатальдық онтогенезін келесі кезендерге бөлуге болады:
1) жаңатуылған нәресте - 1-10 күндер
2) емізулі бала 11 күн - 1 жас
3) ерте балалық шақ - 2-3 жас
4) балалық шақтың бірінші кезеңі - 4-6 жас
5) балалық шақтың екінші кезеңі - 7-12 жас
6) жасөспірімдік - 13-16 жас
7) бойжеткен - 17-21 жас
8) орта жас (1 кезең) - 22-35 жас
9) орта жас (2 кезең) - 36-55 жас
10) егде шақ - 56-75 жас
11) кәрілік шақ - 76-90 жас
12) көпжасаушылар - 90 жастан жоғары.
Прогенез (преэмбрионалдық кезең) онтогенездің бастамасы, оған гаметогенез
бен ұрықтану кіреді. Гаметогенез - жұмыртқа жасушасының (оногенез) және
сперматозоидтардың (сперматогенез) түзілу процестері. Гаметалардың тіршілік
қабілеттілігі уақытпен шектелген, сондықтан жыныс жасушасының жасы ұрықтану
барысында маңызды роль атқарады. Овуляциядан соң жұмыртқа жасушасында
өзгерістер байқалады, оны қартаю деп сипаттауға болады. Адамда овуляциядан
кейінгі 1 тәулікте, немесе фолликуллдан жұмыртқа жасушасы шыққан соң 24
сағат ішінде ұрықтана баса жасуша пісіп жетіліп кетеді де онда қайта
қалпына келмейтін өзгерістер жүреді.
Әйел адамның жыныс жолдарында сперматозоид 6-7 тәулікке дейін
қозғалғыштығын сақтайды, бірақ ұрықтандыру қабілеті 1 тәуліктен аспайды.
Пісіп кеткен гаметалар кей кездерде қосылады, бірақ имплантацияның
болмауынан немесе жүктіліктің ерте спонтанды үзілуінен (гаметопатиялар) тез
арада олардың дамуы тоқтайды.
Ұрықтану - жыныс жасушаларының қосылып, диплоидты жиынтығы бар жасуша -
зиготаны түзуі. Ұрықтану кезінде гаметалардың жақындауы, жұмыртқа
жасушасының активтелінуі және гаметалардың қосылуы (сингамия) рет-ретімен
жүреді.
Гаметалардың жақындауы гамондардың (гаметалар гормоны) әсерінен жүреді,
оны жұмыртқа жасушасы мен сперматозоидтар бөледі. Гамондар
сперматозоидтардың қозғалуын және сперматозоидтың жұмыртқа жасушасының
қабықшасына жанасуын активтендіреді. Сперматозоид жұмыртқа жасушасының
қабықшасына жанасқанда акросомдық реакция жүреді де, жұмыртқа жасушасының
қабықшалары ериді. Сперматозоидтың центриолі мен ядросы жұмыртқа
жасушасының цитоплазмасына өтеді, сперматозоидтың мембранасы жұмыртқа
жасушасының мембранасына қосылады. Сперматозоидтың жұмыртқа жасушасына
жанасу нәтижесінде, жұмыртқа жасушасы активтеледі: бұл құрылымдық және
физико-химиялық күрделі өзгерістер. Жұмыртқа жасушасымен бірінші
сперматозоид қосылған соң, бірден оның сыртқы жұқа қабығы белектенеді, бул
ұрықтану қабығы, кортикальды реакция жүреді. Осы реакцияның нәтижесінде
басқа сперматозоидтардың жұмыртқа жасушасына енуі тоқталады. Қосымша енген
сперматозоидтар өзгеріске немесе ұрықты өлімге алып келеді.
Жұмыртқа жасушасының активтелінуі ақуыз синтезінің трансляциялық
деңгейінің басында аяқталады, себебі м-РНҚ, т-РНҚ, рибосомалар және энергия
овогенез кезінде жиналған.
Гаметалардың қосылуынан (сингамия) синкарион түзіледі - бұл екі
пронуклеустің қосылуы: аталық және аналық. Әр пронуклеусте п 1с сәйкес
келетін тұқым қуалайтын материал бар. Бірінші митоздық бөліну зиготада екі
ұрықтық жасушаның (бластомерлер) түзілуіне алып келеді, олардың
әрқайсысында хромосомалар жиынтығы 2п2с.
Жұмыртқа жасушасы цитоплазмасының әр аймағы әртүрлі химиялық құрамды.
Жұмыртқа жасушасының цитоплазмасы эмбриональдық дамудың ерте сатысында
ақуыздың синтезі үшін қажет энергияға және м-РНҚ бай. Бұл заттар жұмыртқа
жасушасының цитоплазмасында біркелкі таралмаған.
Жұмыртқа жасушасында сарыуыздың орналасуының маңызы зор, өйткені
болашақта ұрықтың кеңістіктік құрылымын анықтайды. Сарыуыздың орналасу
сипатына жұмыртқа жасушасының полярлығы байланысты: бұл ядроның эксцентрлік
орналасып, анимальды полюске қарай ығысуын және цитоплазмалық
қосындылардың орналасу ерекшеліктерін көрсетеді. Цитоплазманың әртүрлі
аймақтарының химиялық кұрамы және потенциясы да әртүрлі. Цитоплазманың
анимальды полюсінің аймағы эктодермалық, ал вегетативті полюс аймағы -
энтодермалық, экваторлық аймақ - мезодермалық потенцияларға ие. Жұмыртқа
жасушасының цитоплазмасында пайда болған жергілікті айырмашылық, оның ішкі
сапасының әртүрлі болуына алып келеді, оны ооплазмалық сегрегация деп
атайды. Ооплазмалық сегрегация ұрықтанудан кейін күшейеді де, ұрықтың
бастапқы жіктелуіне негіз болады. Жұмыртка жасушасына сперматозоид енген
соң цитоплазмадағы компоненттердің қайта бөлінуі жүреді, сондықтан
зиготаның бөлшектенуі кезінде бластомерлерге түскен цитоплазманың құрамы
әртүрлі болады. Ары қарай осыған сәйкес цитоплазманың әртүрлі құрамы
әртүрлі ұлпалардың бастама жасушаларына бөлінеді. Бластомерлердің нақты
бағытта дамуы цитоплазмада әртүрлі аймақтарында жиналған заттардың тұқым
қуалауына тәуелді болады. Зиготаның жекедаму барысындағы бастапқы
бағдарлама құрамында кеңістіктік ақпараттар бар, олар құрылымдардың дамуы
үшін арқа-кұрсақ және алдыңғы-артқы координаттарды анықтайды.
Жасушаның позициялық ақпаратына сәйкес мүшенің бастамасы өзінің
орналасуын координаттық жүйе бойынша бағалап, содан кейін сол жағдайға
байланысты жіктеледі. Жасушаның орналасуы ұрықтың ұзына бойы осіндегі
белгілі градиентпен орналасқан кейбір заттардың концентрациясымен
анықталады.
Адамның жұмыртқа жасушасы ланцетниктікі сияқты олиголецитальды.
Эмбриональдық кезең
Бөлшектену. Зиготаның бөлшектенуі митоз жолымен жүреді. Бөлшектену
сатысының маңызы көпжасушалы ұрық - бластоцистаның пайда болуы. Бластоциста
сатысында жасушалар жеке жасушалар түріне (жүйке, бұлшық ет, эпителий және
т.б.) маманданбаған немесе жіктелмеген. Сондықтан оларды бағаналық
жасушалар деп атайды. Бағаналық жасушалар әртүрлі жасушалар мен ағза
ұлпаларыйың барлығына бастама болады, сондықтан оларды плюрипотентті деп
атайды.
Ұрықтың ерте сатысында бластомерлер тотипотентті, олардың мүмкіндіктері
тең және олардың әрқайсысы бүтін бір ағзаға бастама береді. Монозиготалы
егіздердің және ақаулықтардың ұқсас болып жарыққа шығуы тотипотенттікпен
түсіндіріледі (омниопотенттік). Жеке бластомердің морфогенезге потенциясы
шын мәнінде бластомердің бастаманың қалыпты даму барысында жүзеге асатын
морфогенезге потенциясынан жоғары. Потенциялар - бұл ұрық элементтерінің
максимальды мүмкіндіктері, яғни олардың жүзеге асуы мүмкін даму бағыттары.
Қалыпты жағдайда олардың тек біреуі ғана іс жүзіне асырылады.
Бірте-бірте жасушалар жіктеледі, олардың дамуы бағдарламаланған және
белгілі жасушалар түріне бастама береді, мысалы, эпителиальды, жүйке және
т.б. Бластомерлердің бөлшектенуі сома жасушаларының митоздық бөлінуінен
айырмашылығы бар, бөлшектенуде бластомерлердің өсуі байқалмайды. Ұрықтың
көлемі бөлшектену кезінде өспейді, сондықтан бөлшектенудің соңында пайда
болған бластуланың көлемі зиготаның көлемімен бірдей болады. Бұл ұрықтың
жатыр түтігінде еркін қозғалуы және одан әрі оның имплантациясы үшін
маңызды.
Гаструляция - 2 немесе 3 ұрық жапырақшаларынан тұратын көп қабатты
ұрықтың түзілуі. Гаструляцияның негізгі механизмдері таңдамалы жасушалық
орын ауыстыру, агрегация және таңдамалы сорттау болып табылады.
Гаструляция әдістерін бастапқы бөлшектену нәтижесіне, ағзалардың шығу
тегіне және жүйелік орнына тәуелді төрт түрге беледі: инвагтация (ішіне
қарай кіру), эпиболия (қаптай өсу), деляминация (қабаттану), иммиграция
(орын ауыстыру).
Гистогенез және органогенез (морфогенез) Гистогенез. Маманданған
ұлпалардың аз жіктелген жасушалық материалдардан пайда болу процесі,
органогенез - мүшелердің қалыптасуы. Морфогенездің бастапқы механизмі
детерминация және дифференциация болып табылады.
Цетерминация - (анықтау, шектеу) морфогенездің алғашқы кезеңдерінде дамып
келе жатқан ағза бөлімдері арасында сапалық айырмашылықтардың пайда болуы.
Детерминацияның негізінде кейбір гендердің активтілінуі және м-РНҚ мен
ақуыздардың синтезі жатыр. Детерминация және эмбриональдық реттеу қарама-
қарсы қасиеттер.
Детерминация бүтіннен бөліктерге қарай жүреді - бірінші ұрықтың бүтін
бастамасында детерминация жүреді, ал оның жеке элементтерінің тағдыры әлі
белгісіз. Эмбриональдық реттеуге қабілеттілік онтогенез барысында
төмендейді.
Жасушалық материал қальшты жағдайда мүшеге дифференциялана алатын
қабілеті анықталатын сатысынан бастап детерминацияланған деп есептелінеді.
Детерминация процесі ооплазмалық сегрегация және әртүрлі бластомерлерде
сапалық айырмашылығы бар ядро мен цитоплазма арасындағы қарым-қатынастарға,
сонымен бірге жеке жасуша топтарының бір-біріне әсеріне негізделген
автономиялық өзгерістерден тұрады. Омыртқасыздарда ооплазмалық сегрегация
және дене бөлімдерінің детерминациясы бөлшектену кезінде-ак өте жақсы
байқалады, ал хордалыларда ұрықтың бөлімдері арасындағы қарым-қатынастың
үлкен маңызы болады және детерминация органогез сатыларында білінеді.
Осы белгі бойынша дамуы детерминацияланған типті-мозаикалық жұмыртқалы
жануарларды және дамуы детерминацияланбаған типті-жұмыртқалары реттеуші
деп аталатын жануарларды бөледі. Қалыпты даму кезінде жауапты материалда
индуктордың әсерінен алғашқыда тұрақсыз (лабильды) детерминация,
кейіннен - қайтымсыз, стабильды детерминация жүреді. Содан кейін
морфологиялық жіктелу байқала бастайды, яғни мүше немесе ұлпаның бастамасы
пайда болады және оның ары қарай бөлінуі басталады.
Жасушалардың дифференциациялануы - арнайы жасуша, мүшелер мен ұлпалардың
калыптасуына әкелетін, дараның даму барысында біртекті жасушалар мен
ұлпалардың арасында айырмашылықтардың пайда болуы және олардың өзгерулері.
Дифференциациялану құрылыс пен қасиеттердің өзгеруіне негізделген (жүйке
жасушалары жүйке импульстарын тасымалдайтын қасиетке ие, безді жасушалар-
безді заттарды секрециялауға қабілеттікке ие болады және т.б).
Дифференциацияланудың негізгі факторлары - алғашқы эмбриональды
жасушалардың цитоплазмасыныц ерекшелігі және көршілес жасушалардың арнайы
әсері - индукция.
Дифференциациялану этаптары жүйелі түрде былай жүреді:
1)жасушалардың дифференциациялануының 1-ші себебі жұмыртқа жасуша
цитоплазмасының химиялық әртүрлілігі болып табылады;
2) ол ұрықтанудан кейін күшейеді: сперматозоид жұмыртқа жасушасына енген
кезде цитоплазма компоненттерінің қайта орналастыруы (ооплазматикалык
сегрегация);
3) жұмыртқа жасушасы цитоплазманың химиялық әртүрлілігі бластомерлердің
цитоплазмасының химиялық әртүрлілігіне ауысады;
4) әр түрлі бластомерлерде әр түрлі индукторлар болады;
5) әр түрлі индуктор әр түрлі транскриптондарды іске қосады;
6) әр түрлі белок-ферментер синтезделінеді;
7) әр түрлі белок-ферментер әр типтегі биохимиялық реакцияларды
катализдейді;
8) әр түрлі бластомерлерде әр типті және ұлпалық белоктардың синтезі
жүреді;
9) осының нәтижесінде әр типті жасушалар түзіледі (морфологиялық
әртүрлілік);
10) жасушалардың әр түрлі типтері әр түрлі ұлпаларды түзеді;
11) әр түрлі ұлпалардан әр түрлі мүшелер түзіледі. Дифференциацияланудың
молекулярлы-генетикалық негізі – әр ұлпаға тән гендердің арнайы
белсенділігі болып табылады. Ағзаның барлық сомалық жасушаларында бірдей
гендер жиынтығы болғанымен, олар морфологиялық, биохимиялық және
функциональдық қасиеттері бойынша бір-бірінен ерекшелінеді. Әртүрлі
гендердің әр түрлі жасушалардағы активті жұмыс істеуі осы айырмашылықтардың
негізінде жатады. Әр ұлпада сол дифференциациялануға жауапты гендер ғана
активті болады. Дифференциациялану факторлардың ролі сол гендердің
таңдамалы активациясына (қосылуға) негізделген. Белгілі бір гендердің
активтілігі дифференциациялануды анықтайтын сәйкес белоктардың синтезіне
әкеледі. Сонымен, онтогенезде ағзаның жасушаларында белсенді қызмет
атқаратын гендердің ауысу процесі жүреді. Эмбриональды кезенде
транскрипцияланған гендер туылу кезінде репрессияланады. Бұл уақытта ересек
ағзаға тән гендер активтелінеді. Осыған гемоглобин гендері мысал бола алады
(1 сурет). Адам эмбрионында эмбрионалъдық ζ 2 ε 2 гемоглобиндерінің
түзілуін қамтамасыз ететін гемоглобиннің а туысынан шыққан ε (дзета) және р
-туысынан шыққан ε (эпсилон) глобиндік гендер активті болады. Онтогенездің
кеш сатыларында бұл гендер репрессияланады, бірақ фетальды гемоглобин а2 у2
синтезін анықтайтын басқа гендер дерепрессияланады. Туылғаннан кейін ересек
адам гемоглобин синтезін қамтамасыз ететін δ (дельта) және β (бета)-
глобиндік гендер экспрессиялана бастайды. Гендердің дифференциальды
экспрессиясы цитодифференциацияланудың басты механизмі болып табылады.
Гендердің дифференциальды экспрессияның реттелу деңгейі ген - полипептид
- белгі бағыттағы ақпараттың жүзеге асырылуы.
Эмбриональды индукция - дамып келе жатқан ағза бөліктеріңің өзара әсері,
мұнда бір бөлігі (индуктор) басқа бөлігімен (жауап қайтаратын жүйе)
әрекеттесіп, оның даму бағытын анықтайды. Эмбриональды индукцияны
қосмекенділер ұрығының эктодермалық эпителийіндегі көз бұршағын зерттеген
кезде Шпеман ашты (2 сурет): көз кепіршігі - көз бокалы - көз бұршағы
(хрусталик) - қасаң қабық. Кейінірек ол, осы жануарларда гаструланың
эктодермасынан жүйке пластинкасы түзілуі үшін хордомезодермамен
эктодерманың жанасуы керек екенін көрсетті. Бұл қарым-қатынас бірінші
реттік эмбриональдык индукция деп, ал индуктор - бластопордың арқа ерні
-ұйымдастырушы деп аталады.
2 сурет. Көз бұршағының индукциясы
1-алдыңғы ми; 2-эктодерма, 3- көз көпіршегі; 4- көз бокалы;
5-көз бұршағының бастамасы; 6-көз бұршағы;
7-қасаң қабық; 8- торлы қабат
Тәжірибеде көрсетілгендей, жауап беру жүйесі индуктордың әсерінен
дифференциацияланып, одан ары жиі өзі мүшелер бастамасы мен ұлпалардың
индукторы болады, ұрықтың бүкіл дамуына индукциялық қарым-қатынастардың
тізбегі болып табылады. Бірқатар жағдайларда индуктордың әсері ғана емес
әсерді қабылдайтын жүйенің де ары қарай индуктордың жіктелуіне септігін
тигізетіні аныкталды. Индукция жүзеге асу үшін индуктордың әсеріне
ұшырайтын жасушалар керекті компетенцияларға ие болу керек. Компетенция деп
- эмбриональды материалдың әртүрлі өзгерістер әсеріне жауап қайтару
қабілетін айтамыз.
Нейруляция - органогенездің басталуы, бұл біліктік мүшелердің
комплексінің: жүйке түтігі, хорда, ішектің қалыптасу процесі. Барлық
хордалыларда нейруляция бір типті жүреді: арқа эктодермасы
хордомезодерманың индукциялық әсерінен жайпақталған жүйке пластинкасына
айналады, оның бүйір шеттері көтеріліп жүйке ойықгарын түзеді. Ойықтардың
шеттері қосылып, ішінде қуысы бар жүйке түтігін түзеді. Егер жүйке ойықтары
қосылмаса, туа-біткен даму акаулықтар пайда болады.
Эктодерманың туындылары: жүйке түтігі, жүйке қыры (жотасы), жүйке
жасушалары, тері эпидермисі және оның туыңдылары (қауырсын, шаш, тері және
сүт бездері), көру, есту, иіс сезу мүшелерінің компоненттері, ауыз қуысының
эпителийі, тістердің эмалі.
Энтодерманың туындылары: тыныс алу жүйесінің мүшелерінің, зәр шығару және
жыныс, асқорыту жүйелерінің кейбір мүшелерінің эпителийлері, хорда.
Мезодерманың туындылары: қаңқа мускулатурасы, тері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Жеке даму түсінігі және оның кезеңдері
2. Онтогенездін жасушалық механизмдері
3. Адам онтогенезінің қауіпті кезеңдері. Тератогенді факторлар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Онтогенез (жеке даму) ағзалардың, соның ішінде адамдардың да тіршілік
әрекетінің құрылымдық және функционалдық негізі болып табылады.
Адамның онтогенетикалық қалыпты дамуын қамтамасыз ететін механизмдерді
білу, болашак дәрігерлерге туа біткен ақаулықгар түрінде көрініс беретін
оның ауытқуларын түсінуге мүмкіндік береді.
Адамдардың жалпы патологиясында туа біткен ақаулықтар (ТБА) маңызды роль
атқарады. Популяцияда ТБА жиілігі 2-3% құрайды. ТБА перинатальдық және
нәрестелердің өлім құрылымында басты орын алып, көрсеткіштерінің 20-30%
құрайды.
Соңғы жылдары мутагендік және тератогендік қатерлі факторлармен қоршаған
ортаның ластану дәрежесі жоғарылауына байланысты ТБА салыстырмалы ролі мен
жиілігі артты.
Сондықтан барлық мамандықтағы дәрігерлерге, әсіресе, педиатрларға, акушер-
гинекологтарға, патологоанатомдарға, хирургтарға және т.б. онтогенетикалық
дамудың қалыпты және патологиялық механизмдерін білудің маңызы зор.
Жеке даму түсінігі және оның кезеңдері
Онтогенез - дараның жеке дамуы немесе дараның зигота түзілуімен басталып
тіршілігін жойғанға дейінгі дамуы (өлгенге дейін). Онтогенез ұрықтану
кезінде ата-аналарының жыныс жасушаларынан алынған тұқым куалайтын
ақпараттың негізінде жүзеге асады. Жануарлар онтогенезінің 3 типін
ажыратады:
1)Личинкалы (тікелей емес даму)- жұмыртқа қабығынан шыққаннан кейін ағза
біраз уақыт личинка түрінде өмір сүреді, оның ересек формалардан айырмасы
бар; бірқатар жануарларда личинкалық саты соңында метаморфоз жүреді.
2) Личинкасыз (жұмыртқа салу) - (тікелей даму) – ұрық ұзақ уақыт бойы
жұмыртқа ішінде дамиды, личинкалы сатысы болмайды.
3) Жатыр ішілік даму (тікелей даму) - ұрықтанған жұмыртқа жасушасы аналық
жұмыртқа жолында дамиды, ұрықпен анаағзасының арасында плацента арқылы
байланыс түзіледі.
Адам онтогенезін келесі кезеңдерге бөлуге болады:
1) преэмбриональдық (гаметогенез);
2)антенатальдық немесе туылғанға дейінгі (эмбриональдық және фетальдық);
3) постанатальдық немесе туылғаннан кейінгі (репродукцияға дейінгі,
репродуктивті және пострепродуктивті);
Акушерлік және педиатрлық тәжірбиеде адамның антенатальдық онтогенезін
келесі кезендерге бөлу кабылданған:
1) бастапқы - ұрықтанғаннан кейінгі 1 -ші апта;
2) ұрықтық немесе эмбриональдык (ұрық эмбрион деп аталады) -2-8 апталар;
3) іштегі нәрестелік немесе фетальдық (ұрық іштегі нәресте деп аталады) -
9-40 апталар.
Адамның постнатальдық онтогенезін келесі кезендерге бөлуге болады:
1) жаңатуылған нәресте - 1-10 күндер
2) емізулі бала 11 күн - 1 жас
3) ерте балалық шақ - 2-3 жас
4) балалық шақтың бірінші кезеңі - 4-6 жас
5) балалық шақтың екінші кезеңі - 7-12 жас
6) жасөспірімдік - 13-16 жас
7) бойжеткен - 17-21 жас
8) орта жас (1 кезең) - 22-35 жас
9) орта жас (2 кезең) - 36-55 жас
10) егде шақ - 56-75 жас
11) кәрілік шақ - 76-90 жас
12) көпжасаушылар - 90 жастан жоғары.
Прогенез (преэмбрионалдық кезең) онтогенездің бастамасы, оған гаметогенез
бен ұрықтану кіреді. Гаметогенез - жұмыртқа жасушасының (оногенез) және
сперматозоидтардың (сперматогенез) түзілу процестері. Гаметалардың тіршілік
қабілеттілігі уақытпен шектелген, сондықтан жыныс жасушасының жасы ұрықтану
барысында маңызды роль атқарады. Овуляциядан соң жұмыртқа жасушасында
өзгерістер байқалады, оны қартаю деп сипаттауға болады. Адамда овуляциядан
кейінгі 1 тәулікте, немесе фолликуллдан жұмыртқа жасушасы шыққан соң 24
сағат ішінде ұрықтана баса жасуша пісіп жетіліп кетеді де онда қайта
қалпына келмейтін өзгерістер жүреді.
Әйел адамның жыныс жолдарында сперматозоид 6-7 тәулікке дейін
қозғалғыштығын сақтайды, бірақ ұрықтандыру қабілеті 1 тәуліктен аспайды.
Пісіп кеткен гаметалар кей кездерде қосылады, бірақ имплантацияның
болмауынан немесе жүктіліктің ерте спонтанды үзілуінен (гаметопатиялар) тез
арада олардың дамуы тоқтайды.
Ұрықтану - жыныс жасушаларының қосылып, диплоидты жиынтығы бар жасуша -
зиготаны түзуі. Ұрықтану кезінде гаметалардың жақындауы, жұмыртқа
жасушасының активтелінуі және гаметалардың қосылуы (сингамия) рет-ретімен
жүреді.
Гаметалардың жақындауы гамондардың (гаметалар гормоны) әсерінен жүреді,
оны жұмыртқа жасушасы мен сперматозоидтар бөледі. Гамондар
сперматозоидтардың қозғалуын және сперматозоидтың жұмыртқа жасушасының
қабықшасына жанасуын активтендіреді. Сперматозоид жұмыртқа жасушасының
қабықшасына жанасқанда акросомдық реакция жүреді де, жұмыртқа жасушасының
қабықшалары ериді. Сперматозоидтың центриолі мен ядросы жұмыртқа
жасушасының цитоплазмасына өтеді, сперматозоидтың мембранасы жұмыртқа
жасушасының мембранасына қосылады. Сперматозоидтың жұмыртқа жасушасына
жанасу нәтижесінде, жұмыртқа жасушасы активтеледі: бұл құрылымдық және
физико-химиялық күрделі өзгерістер. Жұмыртқа жасушасымен бірінші
сперматозоид қосылған соң, бірден оның сыртқы жұқа қабығы белектенеді, бул
ұрықтану қабығы, кортикальды реакция жүреді. Осы реакцияның нәтижесінде
басқа сперматозоидтардың жұмыртқа жасушасына енуі тоқталады. Қосымша енген
сперматозоидтар өзгеріске немесе ұрықты өлімге алып келеді.
Жұмыртқа жасушасының активтелінуі ақуыз синтезінің трансляциялық
деңгейінің басында аяқталады, себебі м-РНҚ, т-РНҚ, рибосомалар және энергия
овогенез кезінде жиналған.
Гаметалардың қосылуынан (сингамия) синкарион түзіледі - бұл екі
пронуклеустің қосылуы: аталық және аналық. Әр пронуклеусте п 1с сәйкес
келетін тұқым қуалайтын материал бар. Бірінші митоздық бөліну зиготада екі
ұрықтық жасушаның (бластомерлер) түзілуіне алып келеді, олардың
әрқайсысында хромосомалар жиынтығы 2п2с.
Жұмыртқа жасушасы цитоплазмасының әр аймағы әртүрлі химиялық құрамды.
Жұмыртқа жасушасының цитоплазмасы эмбриональдық дамудың ерте сатысында
ақуыздың синтезі үшін қажет энергияға және м-РНҚ бай. Бұл заттар жұмыртқа
жасушасының цитоплазмасында біркелкі таралмаған.
Жұмыртқа жасушасында сарыуыздың орналасуының маңызы зор, өйткені
болашақта ұрықтың кеңістіктік құрылымын анықтайды. Сарыуыздың орналасу
сипатына жұмыртқа жасушасының полярлығы байланысты: бұл ядроның эксцентрлік
орналасып, анимальды полюске қарай ығысуын және цитоплазмалық
қосындылардың орналасу ерекшеліктерін көрсетеді. Цитоплазманың әртүрлі
аймақтарының химиялық кұрамы және потенциясы да әртүрлі. Цитоплазманың
анимальды полюсінің аймағы эктодермалық, ал вегетативті полюс аймағы -
энтодермалық, экваторлық аймақ - мезодермалық потенцияларға ие. Жұмыртқа
жасушасының цитоплазмасында пайда болған жергілікті айырмашылық, оның ішкі
сапасының әртүрлі болуына алып келеді, оны ооплазмалық сегрегация деп
атайды. Ооплазмалық сегрегация ұрықтанудан кейін күшейеді де, ұрықтың
бастапқы жіктелуіне негіз болады. Жұмыртка жасушасына сперматозоид енген
соң цитоплазмадағы компоненттердің қайта бөлінуі жүреді, сондықтан
зиготаның бөлшектенуі кезінде бластомерлерге түскен цитоплазманың құрамы
әртүрлі болады. Ары қарай осыған сәйкес цитоплазманың әртүрлі құрамы
әртүрлі ұлпалардың бастама жасушаларына бөлінеді. Бластомерлердің нақты
бағытта дамуы цитоплазмада әртүрлі аймақтарында жиналған заттардың тұқым
қуалауына тәуелді болады. Зиготаның жекедаму барысындағы бастапқы
бағдарлама құрамында кеңістіктік ақпараттар бар, олар құрылымдардың дамуы
үшін арқа-кұрсақ және алдыңғы-артқы координаттарды анықтайды.
Жасушаның позициялық ақпаратына сәйкес мүшенің бастамасы өзінің
орналасуын координаттық жүйе бойынша бағалап, содан кейін сол жағдайға
байланысты жіктеледі. Жасушаның орналасуы ұрықтың ұзына бойы осіндегі
белгілі градиентпен орналасқан кейбір заттардың концентрациясымен
анықталады.
Адамның жұмыртқа жасушасы ланцетниктікі сияқты олиголецитальды.
Эмбриональдық кезең
Бөлшектену. Зиготаның бөлшектенуі митоз жолымен жүреді. Бөлшектену
сатысының маңызы көпжасушалы ұрық - бластоцистаның пайда болуы. Бластоциста
сатысында жасушалар жеке жасушалар түріне (жүйке, бұлшық ет, эпителий және
т.б.) маманданбаған немесе жіктелмеген. Сондықтан оларды бағаналық
жасушалар деп атайды. Бағаналық жасушалар әртүрлі жасушалар мен ағза
ұлпаларыйың барлығына бастама болады, сондықтан оларды плюрипотентті деп
атайды.
Ұрықтың ерте сатысында бластомерлер тотипотентті, олардың мүмкіндіктері
тең және олардың әрқайсысы бүтін бір ағзаға бастама береді. Монозиготалы
егіздердің және ақаулықтардың ұқсас болып жарыққа шығуы тотипотенттікпен
түсіндіріледі (омниопотенттік). Жеке бластомердің морфогенезге потенциясы
шын мәнінде бластомердің бастаманың қалыпты даму барысында жүзеге асатын
морфогенезге потенциясынан жоғары. Потенциялар - бұл ұрық элементтерінің
максимальды мүмкіндіктері, яғни олардың жүзеге асуы мүмкін даму бағыттары.
Қалыпты жағдайда олардың тек біреуі ғана іс жүзіне асырылады.
Бірте-бірте жасушалар жіктеледі, олардың дамуы бағдарламаланған және
белгілі жасушалар түріне бастама береді, мысалы, эпителиальды, жүйке және
т.б. Бластомерлердің бөлшектенуі сома жасушаларының митоздық бөлінуінен
айырмашылығы бар, бөлшектенуде бластомерлердің өсуі байқалмайды. Ұрықтың
көлемі бөлшектену кезінде өспейді, сондықтан бөлшектенудің соңында пайда
болған бластуланың көлемі зиготаның көлемімен бірдей болады. Бұл ұрықтың
жатыр түтігінде еркін қозғалуы және одан әрі оның имплантациясы үшін
маңызды.
Гаструляция - 2 немесе 3 ұрық жапырақшаларынан тұратын көп қабатты
ұрықтың түзілуі. Гаструляцияның негізгі механизмдері таңдамалы жасушалық
орын ауыстыру, агрегация және таңдамалы сорттау болып табылады.
Гаструляция әдістерін бастапқы бөлшектену нәтижесіне, ағзалардың шығу
тегіне және жүйелік орнына тәуелді төрт түрге беледі: инвагтация (ішіне
қарай кіру), эпиболия (қаптай өсу), деляминация (қабаттану), иммиграция
(орын ауыстыру).
Гистогенез және органогенез (морфогенез) Гистогенез. Маманданған
ұлпалардың аз жіктелген жасушалық материалдардан пайда болу процесі,
органогенез - мүшелердің қалыптасуы. Морфогенездің бастапқы механизмі
детерминация және дифференциация болып табылады.
Цетерминация - (анықтау, шектеу) морфогенездің алғашқы кезеңдерінде дамып
келе жатқан ағза бөлімдері арасында сапалық айырмашылықтардың пайда болуы.
Детерминацияның негізінде кейбір гендердің активтілінуі және м-РНҚ мен
ақуыздардың синтезі жатыр. Детерминация және эмбриональдық реттеу қарама-
қарсы қасиеттер.
Детерминация бүтіннен бөліктерге қарай жүреді - бірінші ұрықтың бүтін
бастамасында детерминация жүреді, ал оның жеке элементтерінің тағдыры әлі
белгісіз. Эмбриональдық реттеуге қабілеттілік онтогенез барысында
төмендейді.
Жасушалық материал қальшты жағдайда мүшеге дифференциялана алатын
қабілеті анықталатын сатысынан бастап детерминацияланған деп есептелінеді.
Детерминация процесі ооплазмалық сегрегация және әртүрлі бластомерлерде
сапалық айырмашылығы бар ядро мен цитоплазма арасындағы қарым-қатынастарға,
сонымен бірге жеке жасуша топтарының бір-біріне әсеріне негізделген
автономиялық өзгерістерден тұрады. Омыртқасыздарда ооплазмалық сегрегация
және дене бөлімдерінің детерминациясы бөлшектену кезінде-ак өте жақсы
байқалады, ал хордалыларда ұрықтың бөлімдері арасындағы қарым-қатынастың
үлкен маңызы болады және детерминация органогез сатыларында білінеді.
Осы белгі бойынша дамуы детерминацияланған типті-мозаикалық жұмыртқалы
жануарларды және дамуы детерминацияланбаған типті-жұмыртқалары реттеуші
деп аталатын жануарларды бөледі. Қалыпты даму кезінде жауапты материалда
индуктордың әсерінен алғашқыда тұрақсыз (лабильды) детерминация,
кейіннен - қайтымсыз, стабильды детерминация жүреді. Содан кейін
морфологиялық жіктелу байқала бастайды, яғни мүше немесе ұлпаның бастамасы
пайда болады және оның ары қарай бөлінуі басталады.
Жасушалардың дифференциациялануы - арнайы жасуша, мүшелер мен ұлпалардың
калыптасуына әкелетін, дараның даму барысында біртекті жасушалар мен
ұлпалардың арасында айырмашылықтардың пайда болуы және олардың өзгерулері.
Дифференциациялану құрылыс пен қасиеттердің өзгеруіне негізделген (жүйке
жасушалары жүйке импульстарын тасымалдайтын қасиетке ие, безді жасушалар-
безді заттарды секрециялауға қабілеттікке ие болады және т.б).
Дифференциацияланудың негізгі факторлары - алғашқы эмбриональды
жасушалардың цитоплазмасыныц ерекшелігі және көршілес жасушалардың арнайы
әсері - индукция.
Дифференциациялану этаптары жүйелі түрде былай жүреді:
1)жасушалардың дифференциациялануының 1-ші себебі жұмыртқа жасуша
цитоплазмасының химиялық әртүрлілігі болып табылады;
2) ол ұрықтанудан кейін күшейеді: сперматозоид жұмыртқа жасушасына енген
кезде цитоплазма компоненттерінің қайта орналастыруы (ооплазматикалык
сегрегация);
3) жұмыртқа жасушасы цитоплазманың химиялық әртүрлілігі бластомерлердің
цитоплазмасының химиялық әртүрлілігіне ауысады;
4) әр түрлі бластомерлерде әр түрлі индукторлар болады;
5) әр түрлі индуктор әр түрлі транскриптондарды іске қосады;
6) әр түрлі белок-ферментер синтезделінеді;
7) әр түрлі белок-ферментер әр типтегі биохимиялық реакцияларды
катализдейді;
8) әр түрлі бластомерлерде әр типті және ұлпалық белоктардың синтезі
жүреді;
9) осының нәтижесінде әр типті жасушалар түзіледі (морфологиялық
әртүрлілік);
10) жасушалардың әр түрлі типтері әр түрлі ұлпаларды түзеді;
11) әр түрлі ұлпалардан әр түрлі мүшелер түзіледі. Дифференциацияланудың
молекулярлы-генетикалық негізі – әр ұлпаға тән гендердің арнайы
белсенділігі болып табылады. Ағзаның барлық сомалық жасушаларында бірдей
гендер жиынтығы болғанымен, олар морфологиялық, биохимиялық және
функциональдық қасиеттері бойынша бір-бірінен ерекшелінеді. Әртүрлі
гендердің әр түрлі жасушалардағы активті жұмыс істеуі осы айырмашылықтардың
негізінде жатады. Әр ұлпада сол дифференциациялануға жауапты гендер ғана
активті болады. Дифференциациялану факторлардың ролі сол гендердің
таңдамалы активациясына (қосылуға) негізделген. Белгілі бір гендердің
активтілігі дифференциациялануды анықтайтын сәйкес белоктардың синтезіне
әкеледі. Сонымен, онтогенезде ағзаның жасушаларында белсенді қызмет
атқаратын гендердің ауысу процесі жүреді. Эмбриональды кезенде
транскрипцияланған гендер туылу кезінде репрессияланады. Бұл уақытта ересек
ағзаға тән гендер активтелінеді. Осыған гемоглобин гендері мысал бола алады
(1 сурет). Адам эмбрионында эмбрионалъдық ζ 2 ε 2 гемоглобиндерінің
түзілуін қамтамасыз ететін гемоглобиннің а туысынан шыққан ε (дзета) және р
-туысынан шыққан ε (эпсилон) глобиндік гендер активті болады. Онтогенездің
кеш сатыларында бұл гендер репрессияланады, бірақ фетальды гемоглобин а2 у2
синтезін анықтайтын басқа гендер дерепрессияланады. Туылғаннан кейін ересек
адам гемоглобин синтезін қамтамасыз ететін δ (дельта) және β (бета)-
глобиндік гендер экспрессиялана бастайды. Гендердің дифференциальды
экспрессиясы цитодифференциацияланудың басты механизмі болып табылады.
Гендердің дифференциальды экспрессияның реттелу деңгейі ген - полипептид
- белгі бағыттағы ақпараттың жүзеге асырылуы.
Эмбриональды индукция - дамып келе жатқан ағза бөліктеріңің өзара әсері,
мұнда бір бөлігі (индуктор) басқа бөлігімен (жауап қайтаратын жүйе)
әрекеттесіп, оның даму бағытын анықтайды. Эмбриональды индукцияны
қосмекенділер ұрығының эктодермалық эпителийіндегі көз бұршағын зерттеген
кезде Шпеман ашты (2 сурет): көз кепіршігі - көз бокалы - көз бұршағы
(хрусталик) - қасаң қабық. Кейінірек ол, осы жануарларда гаструланың
эктодермасынан жүйке пластинкасы түзілуі үшін хордомезодермамен
эктодерманың жанасуы керек екенін көрсетті. Бұл қарым-қатынас бірінші
реттік эмбриональдык индукция деп, ал индуктор - бластопордың арқа ерні
-ұйымдастырушы деп аталады.
2 сурет. Көз бұршағының индукциясы
1-алдыңғы ми; 2-эктодерма, 3- көз көпіршегі; 4- көз бокалы;
5-көз бұршағының бастамасы; 6-көз бұршағы;
7-қасаң қабық; 8- торлы қабат
Тәжірибеде көрсетілгендей, жауап беру жүйесі индуктордың әсерінен
дифференциацияланып, одан ары жиі өзі мүшелер бастамасы мен ұлпалардың
индукторы болады, ұрықтың бүкіл дамуына индукциялық қарым-қатынастардың
тізбегі болып табылады. Бірқатар жағдайларда индуктордың әсері ғана емес
әсерді қабылдайтын жүйенің де ары қарай индуктордың жіктелуіне септігін
тигізетіні аныкталды. Индукция жүзеге асу үшін индуктордың әсеріне
ұшырайтын жасушалар керекті компетенцияларға ие болу керек. Компетенция деп
- эмбриональды материалдың әртүрлі өзгерістер әсеріне жауап қайтару
қабілетін айтамыз.
Нейруляция - органогенездің басталуы, бұл біліктік мүшелердің
комплексінің: жүйке түтігі, хорда, ішектің қалыптасу процесі. Барлық
хордалыларда нейруляция бір типті жүреді: арқа эктодермасы
хордомезодерманың индукциялық әсерінен жайпақталған жүйке пластинкасына
айналады, оның бүйір шеттері көтеріліп жүйке ойықгарын түзеді. Ойықтардың
шеттері қосылып, ішінде қуысы бар жүйке түтігін түзеді. Егер жүйке ойықтары
қосылмаса, туа-біткен даму акаулықтар пайда болады.
Эктодерманың туындылары: жүйке түтігі, жүйке қыры (жотасы), жүйке
жасушалары, тері эпидермисі және оның туыңдылары (қауырсын, шаш, тері және
сүт бездері), көру, есту, иіс сезу мүшелерінің компоненттері, ауыз қуысының
эпителийі, тістердің эмалі.
Энтодерманың туындылары: тыныс алу жүйесінің мүшелерінің, зәр шығару және
жыныс, асқорыту жүйелерінің кейбір мүшелерінің эпителийлері, хорда.
Мезодерманың туындылары: қаңқа мускулатурасы, тері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz