Әкімшілік іс жүргізудің кезеңдері (сатысы)
Кіріспе
Негізгі бөлім
1.Әмір Темір тұлғасы және оның жорықтары
2.Әмір Темірдің шығыс дешті қыпшақ пен жетісу аумағындағы басқыншылық соғыстары.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Негізгі бөлім
1.Әмір Темір тұлғасы және оның жорықтары
2.Әмір Темірдің шығыс дешті қыпшақ пен жетісу аумағындағы басқыншылық соғыстары.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Әмір Темір (Құтбуддин Темір Гүркап, Темірлан)- қолбасшы, мемлекет қайраткері. 1336 жылы Түркістанда туып, 1405 жылы Самарқан қаласында жерленген. Барлас тайпасының биі Тарағай бектің баласы. 1361 жылдан Қашқария уәлаятының билеушісі болды. 1370 жылы Мауераннахрды алды. Жас кезінде Түркістан маңындағы бір шайқаста аяғынан жарақаттанған. Осыған байланысты Ақсақ Темір (парсыша Темірленг) атанған. Әмір Темірдің қолбасшылық дарыны арқасында Хорезм мемлекеті (1372-1388), Шығыс Түркістан (1376), Герат, Хорасан (1381), Қандағар (1383), Оңтүстік Әзірбайжандағы Сұлтания (1384), Тебриз, Иран және Ауғанстан толық бағындырылды. Бірнеше дүркін жойқын жорықтан соң Алтын Орданы күйретті. Әмір Темір 1370-1390 жылдары Тоқтамыс хан мен Едіге әмірдің арасындағы алауыздықты шебер пайдалана отырып, Дешті Қыпшақ, Ақ Орда мен Моғолстанға оннан астам жойқын соғыс жорығын ұйымдастырды. Әмір Темірдің Алтын Орданы талқандауы ресейдің төуелсіздік алуына оң жағдай туғызды. 1390 жылдары Әзербайжан, Дағыстан, Гүржістан (Грузия), Ирак Әмір Темір мемлекетінің құрамына енді. 1398 жылы Үндістан басып алынды. Сирия мен Лубнан (Палестина) мамлүктері бағындырылды. Алдыңғы Азияның басқа мемлекеттері де Әмір Темірдің билігін мойындады. Әмір Темірдің үздіксіз соғыстарының нәтижесінде алып империя – Темір мемлекеті құрылды. Әмір Темір 1405 жылы Қытайға жорыққа шаққанда жолай Отырарда қайтыс болды. Сүйегі Самарқандағы Гүр Әмір кесенесіне жерленді. Әмір Темір әулетінен ұлы ғалым Ұлықбек (1394-1449), Моғол империясын құрушы Бабыр (1483-1530) сынды атақты адамдар шықты. Әмір Темір өлгеннен кейін мирасқорларының билікке таласуынан Темір империясы ыдырап кетті.
1. Қазақстан тарихы. Көне замандардан бүгінге дейін. Көп томдық, 2 том. - Алматы, 1998. - 580 б. (12, 14, 23-28 бб.).
2. Қазақстан тарихы. Очерктер. - Алматы, 1995. - 293 б. (1-10, 19, 21, 56-60 бб.).
3. Омарбеков Т.О. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. - Алматы: Санат, 2001. - 256 б. (1-4, 19, 23, 35, 48-52 бб.).
4. Шілдебай С. Түркшілдік және Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс. - Алматы, 2000. - 189 б. (12, 14, 23 бб.).
2. Қазақстан тарихы. Очерктер. - Алматы, 1995. - 293 б. (1-10, 19, 21, 56-60 бб.).
3. Омарбеков Т.О. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. - Алматы: Санат, 2001. - 256 б. (1-4, 19, 23, 35, 48-52 бб.).
4. Шілдебай С. Түркшілдік және Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс. - Алматы, 2000. - 189 б. (12, 14, 23 бб.).
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Тақырыбы: Әкімшілік іс жүргізудің кезеңдері (сатысы)
Қабылдаған: Даханова Ж.
Орындаған: Рахымов Б.
Тобы: ЗҚТ 111 О
Түркістан - 2011
Кіріспе
Негізгі бөлім
1.Әмір Темір тұлғасы және оның жорықтары
2.Әмір Темірдің шығыс дешті қыпшақ пен жетісу аумағындағы
басқыншылық соғыстары.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер:
Кіріспе
Әмір Темір (Құтбуддин Темір Гүркап, Темірлан)- қолбасшы, мемлекет
қайраткері. 1336 жылы Түркістанда туып, 1405 жылы Самарқан қаласында
жерленген. Барлас тайпасының биі Тарағай бектің баласы. 1361 жылдан
Қашқария уәлаятының билеушісі болды. 1370 жылы Мауераннахрды алды. Жас
кезінде Түркістан маңындағы бір шайқаста аяғынан жарақаттанған. Осыған
байланысты Ақсақ Темір (парсыша Темірленг) атанған. Әмір Темірдің
қолбасшылық дарыны арқасында Хорезм мемлекеті (1372-1388), Шығыс Түркістан
(1376), Герат, Хорасан (1381), Қандағар (1383), Оңтүстік Әзірбайжандағы
Сұлтания (1384), Тебриз, Иран және Ауғанстан толық бағындырылды. Бірнеше
дүркін жойқын жорықтан соң Алтын Орданы күйретті. Әмір Темір 1370-1390
жылдары Тоқтамыс хан мен Едіге әмірдің арасындағы алауыздықты шебер
пайдалана отырып, Дешті Қыпшақ, Ақ Орда мен Моғолстанға оннан астам жойқын
соғыс жорығын ұйымдастырды. Әмір Темірдің Алтын Орданы талқандауы ресейдің
төуелсіздік алуына оң жағдай туғызды. 1390 жылдары Әзербайжан, Дағыстан,
Гүржістан (Грузия), Ирак Әмір Темір мемлекетінің құрамына енді. 1398 жылы
Үндістан басып алынды. Сирия мен Лубнан (Палестина) мамлүктері
бағындырылды. Алдыңғы Азияның басқа мемлекеттері де Әмір Темірдің билігін
мойындады. Әмір Темірдің үздіксіз соғыстарының нәтижесінде алып империя –
Темір мемлекеті құрылды. Әмір Темір 1405 жылы Қытайға жорыққа шаққанда
жолай Отырарда қайтыс болды. Сүйегі Самарқандағы Гүр Әмір кесенесіне
жерленді. Әмір Темір әулетінен ұлы ғалым Ұлықбек (1394-1449), Моғол
империясын құрушы Бабыр (1483-1530) сынды атақты адамдар шықты. Әмір Темір
өлгеннен кейін мирасқорларының билікке таласуынан Темір империясы ыдырап
кетті.
Әмір Темір тұлғасы және оның жорықтары
Ұлы Түркістан өсірген ұлы тұлға, әскери қолбасшы және мемлекет
қайраткері Әмір Темір Ғұн Көктүрік және Ұйғыр мемлекеттерінің ізін ала
тарих сахнасына шыққан Монғол империясынан соң шамамен 150 жылдан кейін
Түркістанда билік қүрған. Темір түрік мемлекеттерінің аңсаған арманы, тұрік
әлем билігіне қол жеткізу жолында 35 жыл үздіксіз күрескен. Казіргі тарихшы
Шерефеддин Али-и Иездинің "Зафарнама" атты еңбегіңдегі деректерге карағанда
Әмір Темір 25 шабан 736 ж. (9 сәуір 1336 ж.), он екі жануардан түратын
түрік күнтізбесіне қарай тышкан жылы Кеш (Шахризабс) жанындағы Қожа Ылғар
аулыңда дүниеге келген. Әкесі Барлас аймағьшың бей Тұрағай, ал шешесі
Тәкіне хатун еді. Балалық және жастық шағының алғашқы кезеңі Шағатай
мемлекетінің ыдырау кезеңіне дөп келіп, Мауеранахр аймағы дау-дамайға толы
болғандықтан Әмір Темір жайында деректер шектеулі ғана.
Ұлы Әмірдің немересі Үлықбек атасының мазары үстіне койған көктастағы
Темір отбасының тубірі жазылған басты кітапта Темірдің тегін Шыңғыс ханға
тіреуде. Бүл қолжазбаға карағанда Темір отбасы: Әмір Темір Күреған бин Әмір
Түрағай бин Әмір Беркел бин Әмір Илентир бин Әмір Ижил бин Әмір Қарашар
Ноян бин Әмір Сүгуччин бин Әмір Ердемжі Барула бин Әмір Качулай бин Әмір
Туманай болып жазылған.Әмір Темірдің отбасы бесінші атадан Шыңгыс ханга
байланыстырылған дегенбұл пікір, Шыңғыс ханды да Оғыз қағанға
байланыстырады.
Бұл жағдай Теміротбасын Шағатай хандығының мүрагері ретінде көрсету
әрекетінің нәтижесі де болуы мүмкін. Біздің пікіріміз бойынша Шыңғыс монғол
тегінен, ал Әмір Теміртүрік тегінен шыққан. Осы орайда, Ибн Арабшахтан
бастап Темір дөуірінде көрген киындықгардың салдарынан, өз еңбектерінде
Әмір Темір әулетінен мемлекет басқарупіылары шыкдағандығы туралы айтқандар
да бар. Әмір Темір туралы жазылған Зафарнамалар болса, бұл пікірлерге
қарсы мәліметтер беруде. Солай болса да, Әмір Темірдің әйелдері мен
қарыңдастарыньщ тұрмыс кұрулары, бүл отбасының әлеуметтік орнын анықтаудағы
тәсіл ретінде қарастыруға болады. Бірақ Әмір Темір өмір сүрген жылдары хан
атағын алмаған, ол үшін бәсекеге түспеген және билігінде зор жетістіктерге
жеткен кезеңдерінде иӘмір, ал-Әмір үл Көбір, Сахиб Қыран" және Шыңғыс хан
отбасына күйеу бала болғандықган "күреген" атағын қолданган.
Әмір Темірдің әкесі Тұрағайдың Шагатай және тб. монгол шахзадаларымен
жақын балғандығы секілді Мауеранахр билеушісі Әмір Қазағанмен де кұда
боларлықтай жағдайда еді. Алайда Әмір Темірдің әйелі Олжай Теркен хатун,
Қазағанға немере болып келетін, Тұрагай ақкөңіл жөне діндар кісі болган.
Сондай-ақ оның Кеш каласындагы Шейх Кулалдьң ізбасары болгандығы жөнінде де
пікірлер кездеседі. Әмір Темірдің қармндастарынаң Шырын Беғ аға Қорасандағы
арулат руынан шыққан Мүйідтің әйелі, тағы бір қарындасы Кутлық Теркен аға
дулаттардан шыққан Әмір Дөуітпен түрмыс құрган. Өмір Темір жоне оның
отбасына қатысты бұл дерсктер отбасының Мауеранахрдағы елеумсггік
жағдайынын жоғары деңгейде болғандығын көрсетеді.
Әмір Темір тарих сахнасына шыққан кезде Шағатай мемлекеті ыдырау кезеңін
басынан кешіріп жатқан еді, мемлекет шағатай әулетінен құдіретті әмірлердің
қол астына кірен. Олардың арасында Сырдария маңында Жалайыр, Хорезімде
қоңырат, Бүқара аймағында сұлдыз, Белх аймағында Қаравносты және Шығыс
Тұркістанда дулаттарды айтуга болады. Әмір Темірден бүрын Мауеранахр
аймағындағы саяси билік, барластардан Әмір Казағанның қол астындағы
Қараунастарға өткен. Әмір Темір сияқты батыс және болашақты болжай білетін
көреген түлғаның аркдсында барластар бүтін Түркістан мен Алдыңғы Азияның
билеушісі болады. Шағатай мемлекетінің соңғы билеушісі Қазан ханның
мемлекетінде орталық билікті ықпалды ету мақсатында кдбылдаған
алғышарттарды сылтау ете отырып, Түркістандағы ауыл бектері көтеріліске
шыққан. Қараунас тайпасының бегі Кдзаған соңғы Шағатай билеушісі Қазан
ханды өлтіріп, билікгі өз колына алған (1346). Осы жылдары Шығыс
Түркістанда да дулат бектері билікті өз қоддарына алған болатын. Бірақ
екеуі де Шыңғыс ханның тегінен шыққан бір шахзаданы хан атағымен таққа
шығарьш, соның атынан мемлекетті баскзрған еді. Дәл осындай жағдай Илхан
мемлекетінің соңғы билеушісі Әбу Саид Бахадыр ханның өлімінен кейін, Илхан
нояны мен бектері де Шыңғыстың немесе Хулағудың тегінен шықкан бір
шахзаданы таққа отырғызып, сонын атынаң билік күресін бастаған болатын. Бүл
жағдай Шынгыс хан отбасының Түркістанда орнаққандағымен байланысты болуы
мүмкін. Міне, Әмір Темір осындай бір ортада керемет әскер қолбасшысы және
мемлекет қайраткері бодып өсті Осы дәуірде қауіп-қатерге ұшырап, ұміті
ұзілшн және 1360-1370 жылдар арасында осы дау-дамайдың кесірінен әртүрлі
тараптарға жақтасуын жиі-жиі өзгертіп, соңында билікті өз қолына алган.
Әмір Темірдің билікті қолға алу күресі Шыңғыс ханның алгашқы дәуірлеріне
ұқсас. Өйткені Шыңғыс хан да бір ру басшысының ұлы және өзінен әлде қайда
күшті нояндарға қарсы күресін жүргізген. Шыңғыс бұл күрес барысында "коржу"
деп аталатын әскер қүрған.
Шыңғыс хан бұл әскерді қүру барысында нағыз жігіт, яғни адамгершілігі
бар, турашыл адамдарға көңіл бөлген. Шыңғыс ханның бұл ойын: "Бір қауіпке
тап болғанда руына, бағынышты болған бекке, орналасқан шаға немесе
бекініске қиянат жасаған адамдар Шыңғыс ханға және Монғол мемлекетіне де
қиянат жасайды" деген сөзінен анық көруге болады. Шыңғыс ханның аз уақыт
ішінде құрған мемлекеттің негізгі ұстанымы осы болуы мүмкін, Әмір Темір де
осы күрес кезінде Шыңғыс хан сияқты адамгершілігі мол кісілермен достық
және тұыстық қарым-қатынас жасай отырып, билікті өз қолына алған.
Әмір Темір билік күресі барысында Шығыс Түркістан билеушісі Тұғлық Темірмен
дос болуының Нәтижесінде ата жұрты Кеш қаласының билеүшісі болады. Әмір
Қазағанның Түғлық Темір мен Мауераиахр үшін күрес жүргізу барысында Әмір
Темір әуелі Туғлық Темірдің тарапында болған, кеійннең кейбір себептерге
байланысты Хусейнің тарапына өткен және онымен тұысқан (қарындасы Олжай
Теркен ағамен тұрмыс құрған) болған. Мауеранарх және Қорасанда Хусейнмен
бірге ұзақ ұақытка күрес жүргізген. Бәлкім өмірінің ең қиын кезеңі де осы
кез болар. Сол күрес барысында аяғы мен қолы жарақаттанады және өмір бойы
осы жарақыттың зардабын шегін өтеді. Осы дәуірде көп нәрседен үмітің
ұзгенімен, тап болган кейбір оқигалар оны жігерлендіре түскен.
1365 жылдан кейін Әмір Темір мен Хусейннің арасы шиеленісіп, қақтығыс,
күрес барысында хусейн жеңіліске ұшырап, қайтыс болған. Осы кезеңде Әмір
Темір соңғы Шағатай билеушісі Қазан ханның қызын (Хусейннің жұбайы) Сарай
Мүлік хатунмен ұйленген және Шыңғыс хан отбасына күйеү бала болып,
"кұреген" деген атаққа ие болып 1370 жылы Самарқанд қаласында таққа отырып,
Белх қаласында өткен құрылтайда Темірге "қыран иесі", кейіннен "күтбеддин"
деген атаққа берілген. Қол жеткізген жетістіктері нәтижесінде қалыптасқан
Кеш қаласында түрік мемлекеті дәстүрі бойынша екі ай той болған. Күресте
өзіне қолдау көрсеткен тайпаларды мәртебесіне қарай барлас, сұлдуз, найман,
жалайыр, қыпшақ, түрікмен және арулат ретінде тізіп шыққан. Сондай-ақ осы
той барысында мемлекеттің әкімшілік, өскери және қаржы істері қайтадан
қарастырылған.
Әмір Темір әскери әрекеттерін Шыңғыс хан немесе басқа да түрік
билеушілері секілді географиялық кезекпен (Шығыс-Батыс) жасамаған. Оның
күрес аймағы Еділ өзенінең Бағдат, Шам, Измир калаларына, Дешті-Қыпшақтаң
Үндістанға дейін созылған.
Жорықтары:
1.Хорезм жорығы (1371-1379 ж.ж.)
2.Монғолдар (Қашқар және Ыстық көл) Дешті-Қыпшаққа жасаған жорықтары (1375-
1380ж.ж)
3.Хорасан жорығы (1380-1384 ж.ж.)
4.Үш жылдық жорық (1386-1388 ж.ж.)
5.Тоқтамысқа қарсы жасалған бірінші жорық (1388- 1391 ж.ж.)
6.Бес жылдық жорығы (1392-1396 ж.ж.)
7.Тоқтамысқа қарсы жасалған екінші жорық (1395- 1396 ж.ж.)
8.Үңдістан жорығы (1398-1399 ж.ж.)
9.Жеті жылдық жорық (1399-1404 ж.ж.)
10.Қытай жорығы (Осы жорық кезінде 1405 жылы 18 ақпанда 69 жасында қайтыс
болған)
Бұл жорықтардың барысы мен нәтижесіне қысқаша тоқталар болсақ:
Әмір Темір алғашқы жорығын Шағатай хандығының мұрағері ретінде Шыңғыс ханға
қарсы жасады. Ол көзі тірісінде мемлекетің ұлдары арасында бөлістіре келіп,
Хорезм аймағын Шағатайға берген еді. Бірақ кейінгі өзғерістердің
нәтижесіңде Хорезм аймағы сол жылдары қоңыраттардың қолына өтті. Темір
қоңыраттарға қарсы бірінен кейін бір төрт рет жорық жасап Хорезмді өз
қолына кірітті.
Алтын Орда билігі үшін болған күрестердің нәтижесінде Үрыс ханның жиені
Тоқтамыс Темірді паналаған. Әмір Темір Ақ Орда мен Алтын Орданың бірлесуі
өзінің мемлекеті үшін қауіп төндіретіндігін ойлап, өлсіз Тоқтамысты Үрыс
ханға қарсы қойған жоне Тоқтамыстың Үрыс ханнан төрт рет жеңіліп калганына
қарамастан Темір өз ойын жүзеге асыруды жалгастыра берді. Нәтижеде,
Тоқтамыс Алтын Орда билігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Әкімшілік іс жүргізудің кезеңдері (сатысы)
Қабылдаған: Даханова Ж.
Орындаған: Рахымов Б.
Тобы: ЗҚТ 111 О
Түркістан - 2011
Кіріспе
Негізгі бөлім
1.Әмір Темір тұлғасы және оның жорықтары
2.Әмір Темірдің шығыс дешті қыпшақ пен жетісу аумағындағы
басқыншылық соғыстары.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер:
Кіріспе
Әмір Темір (Құтбуддин Темір Гүркап, Темірлан)- қолбасшы, мемлекет
қайраткері. 1336 жылы Түркістанда туып, 1405 жылы Самарқан қаласында
жерленген. Барлас тайпасының биі Тарағай бектің баласы. 1361 жылдан
Қашқария уәлаятының билеушісі болды. 1370 жылы Мауераннахрды алды. Жас
кезінде Түркістан маңындағы бір шайқаста аяғынан жарақаттанған. Осыған
байланысты Ақсақ Темір (парсыша Темірленг) атанған. Әмір Темірдің
қолбасшылық дарыны арқасында Хорезм мемлекеті (1372-1388), Шығыс Түркістан
(1376), Герат, Хорасан (1381), Қандағар (1383), Оңтүстік Әзірбайжандағы
Сұлтания (1384), Тебриз, Иран және Ауғанстан толық бағындырылды. Бірнеше
дүркін жойқын жорықтан соң Алтын Орданы күйретті. Әмір Темір 1370-1390
жылдары Тоқтамыс хан мен Едіге әмірдің арасындағы алауыздықты шебер
пайдалана отырып, Дешті Қыпшақ, Ақ Орда мен Моғолстанға оннан астам жойқын
соғыс жорығын ұйымдастырды. Әмір Темірдің Алтын Орданы талқандауы ресейдің
төуелсіздік алуына оң жағдай туғызды. 1390 жылдары Әзербайжан, Дағыстан,
Гүржістан (Грузия), Ирак Әмір Темір мемлекетінің құрамына енді. 1398 жылы
Үндістан басып алынды. Сирия мен Лубнан (Палестина) мамлүктері
бағындырылды. Алдыңғы Азияның басқа мемлекеттері де Әмір Темірдің билігін
мойындады. Әмір Темірдің үздіксіз соғыстарының нәтижесінде алып империя –
Темір мемлекеті құрылды. Әмір Темір 1405 жылы Қытайға жорыққа шаққанда
жолай Отырарда қайтыс болды. Сүйегі Самарқандағы Гүр Әмір кесенесіне
жерленді. Әмір Темір әулетінен ұлы ғалым Ұлықбек (1394-1449), Моғол
империясын құрушы Бабыр (1483-1530) сынды атақты адамдар шықты. Әмір Темір
өлгеннен кейін мирасқорларының билікке таласуынан Темір империясы ыдырап
кетті.
Әмір Темір тұлғасы және оның жорықтары
Ұлы Түркістан өсірген ұлы тұлға, әскери қолбасшы және мемлекет
қайраткері Әмір Темір Ғұн Көктүрік және Ұйғыр мемлекеттерінің ізін ала
тарих сахнасына шыққан Монғол империясынан соң шамамен 150 жылдан кейін
Түркістанда билік қүрған. Темір түрік мемлекеттерінің аңсаған арманы, тұрік
әлем билігіне қол жеткізу жолында 35 жыл үздіксіз күрескен. Казіргі тарихшы
Шерефеддин Али-и Иездинің "Зафарнама" атты еңбегіңдегі деректерге карағанда
Әмір Темір 25 шабан 736 ж. (9 сәуір 1336 ж.), он екі жануардан түратын
түрік күнтізбесіне қарай тышкан жылы Кеш (Шахризабс) жанындағы Қожа Ылғар
аулыңда дүниеге келген. Әкесі Барлас аймағьшың бей Тұрағай, ал шешесі
Тәкіне хатун еді. Балалық және жастық шағының алғашқы кезеңі Шағатай
мемлекетінің ыдырау кезеңіне дөп келіп, Мауеранахр аймағы дау-дамайға толы
болғандықтан Әмір Темір жайында деректер шектеулі ғана.
Ұлы Әмірдің немересі Үлықбек атасының мазары үстіне койған көктастағы
Темір отбасының тубірі жазылған басты кітапта Темірдің тегін Шыңғыс ханға
тіреуде. Бүл қолжазбаға карағанда Темір отбасы: Әмір Темір Күреған бин Әмір
Түрағай бин Әмір Беркел бин Әмір Илентир бин Әмір Ижил бин Әмір Қарашар
Ноян бин Әмір Сүгуччин бин Әмір Ердемжі Барула бин Әмір Качулай бин Әмір
Туманай болып жазылған.Әмір Темірдің отбасы бесінші атадан Шыңгыс ханга
байланыстырылған дегенбұл пікір, Шыңғыс ханды да Оғыз қағанға
байланыстырады.
Бұл жағдай Теміротбасын Шағатай хандығының мүрагері ретінде көрсету
әрекетінің нәтижесі де болуы мүмкін. Біздің пікіріміз бойынша Шыңғыс монғол
тегінен, ал Әмір Теміртүрік тегінен шыққан. Осы орайда, Ибн Арабшахтан
бастап Темір дөуірінде көрген киындықгардың салдарынан, өз еңбектерінде
Әмір Темір әулетінен мемлекет басқарупіылары шыкдағандығы туралы айтқандар
да бар. Әмір Темір туралы жазылған Зафарнамалар болса, бұл пікірлерге
қарсы мәліметтер беруде. Солай болса да, Әмір Темірдің әйелдері мен
қарыңдастарыньщ тұрмыс кұрулары, бүл отбасының әлеуметтік орнын анықтаудағы
тәсіл ретінде қарастыруға болады. Бірақ Әмір Темір өмір сүрген жылдары хан
атағын алмаған, ол үшін бәсекеге түспеген және билігінде зор жетістіктерге
жеткен кезеңдерінде иӘмір, ал-Әмір үл Көбір, Сахиб Қыран" және Шыңғыс хан
отбасына күйеу бала болғандықган "күреген" атағын қолданган.
Әмір Темірдің әкесі Тұрағайдың Шагатай және тб. монгол шахзадаларымен
жақын балғандығы секілді Мауеранахр билеушісі Әмір Қазағанмен де кұда
боларлықтай жағдайда еді. Алайда Әмір Темірдің әйелі Олжай Теркен хатун,
Қазағанға немере болып келетін, Тұрагай ақкөңіл жөне діндар кісі болган.
Сондай-ақ оның Кеш каласындагы Шейх Кулалдьң ізбасары болгандығы жөнінде де
пікірлер кездеседі. Әмір Темірдің қармндастарынаң Шырын Беғ аға Қорасандағы
арулат руынан шыққан Мүйідтің әйелі, тағы бір қарындасы Кутлық Теркен аға
дулаттардан шыққан Әмір Дөуітпен түрмыс құрган. Өмір Темір жоне оның
отбасына қатысты бұл дерсктер отбасының Мауеранахрдағы елеумсггік
жағдайынын жоғары деңгейде болғандығын көрсетеді.
Әмір Темір тарих сахнасына шыққан кезде Шағатай мемлекеті ыдырау кезеңін
басынан кешіріп жатқан еді, мемлекет шағатай әулетінен құдіретті әмірлердің
қол астына кірен. Олардың арасында Сырдария маңында Жалайыр, Хорезімде
қоңырат, Бүқара аймағында сұлдыз, Белх аймағында Қаравносты және Шығыс
Тұркістанда дулаттарды айтуга болады. Әмір Темірден бүрын Мауеранахр
аймағындағы саяси билік, барластардан Әмір Казағанның қол астындағы
Қараунастарға өткен. Әмір Темір сияқты батыс және болашақты болжай білетін
көреген түлғаның аркдсында барластар бүтін Түркістан мен Алдыңғы Азияның
билеушісі болады. Шағатай мемлекетінің соңғы билеушісі Қазан ханның
мемлекетінде орталық билікті ықпалды ету мақсатында кдбылдаған
алғышарттарды сылтау ете отырып, Түркістандағы ауыл бектері көтеріліске
шыққан. Қараунас тайпасының бегі Кдзаған соңғы Шағатай билеушісі Қазан
ханды өлтіріп, билікгі өз колына алған (1346). Осы жылдары Шығыс
Түркістанда да дулат бектері билікті өз қоддарына алған болатын. Бірақ
екеуі де Шыңғыс ханның тегінен шыққан бір шахзаданы хан атағымен таққа
шығарьш, соның атынан мемлекетті баскзрған еді. Дәл осындай жағдай Илхан
мемлекетінің соңғы билеушісі Әбу Саид Бахадыр ханның өлімінен кейін, Илхан
нояны мен бектері де Шыңғыстың немесе Хулағудың тегінен шықкан бір
шахзаданы таққа отырғызып, сонын атынаң билік күресін бастаған болатын. Бүл
жағдай Шынгыс хан отбасының Түркістанда орнаққандағымен байланысты болуы
мүмкін. Міне, Әмір Темір осындай бір ортада керемет әскер қолбасшысы және
мемлекет қайраткері бодып өсті Осы дәуірде қауіп-қатерге ұшырап, ұміті
ұзілшн және 1360-1370 жылдар арасында осы дау-дамайдың кесірінен әртүрлі
тараптарға жақтасуын жиі-жиі өзгертіп, соңында билікті өз қолына алган.
Әмір Темірдің билікті қолға алу күресі Шыңғыс ханның алгашқы дәуірлеріне
ұқсас. Өйткені Шыңғыс хан да бір ру басшысының ұлы және өзінен әлде қайда
күшті нояндарға қарсы күресін жүргізген. Шыңғыс бұл күрес барысында "коржу"
деп аталатын әскер қүрған.
Шыңғыс хан бұл әскерді қүру барысында нағыз жігіт, яғни адамгершілігі
бар, турашыл адамдарға көңіл бөлген. Шыңғыс ханның бұл ойын: "Бір қауіпке
тап болғанда руына, бағынышты болған бекке, орналасқан шаға немесе
бекініске қиянат жасаған адамдар Шыңғыс ханға және Монғол мемлекетіне де
қиянат жасайды" деген сөзінен анық көруге болады. Шыңғыс ханның аз уақыт
ішінде құрған мемлекеттің негізгі ұстанымы осы болуы мүмкін, Әмір Темір де
осы күрес кезінде Шыңғыс хан сияқты адамгершілігі мол кісілермен достық
және тұыстық қарым-қатынас жасай отырып, билікті өз қолына алған.
Әмір Темір билік күресі барысында Шығыс Түркістан билеушісі Тұғлық Темірмен
дос болуының Нәтижесінде ата жұрты Кеш қаласының билеүшісі болады. Әмір
Қазағанның Түғлық Темір мен Мауераиахр үшін күрес жүргізу барысында Әмір
Темір әуелі Туғлық Темірдің тарапында болған, кеійннең кейбір себептерге
байланысты Хусейнің тарапына өткен және онымен тұысқан (қарындасы Олжай
Теркен ағамен тұрмыс құрған) болған. Мауеранарх және Қорасанда Хусейнмен
бірге ұзақ ұақытка күрес жүргізген. Бәлкім өмірінің ең қиын кезеңі де осы
кез болар. Сол күрес барысында аяғы мен қолы жарақаттанады және өмір бойы
осы жарақыттың зардабын шегін өтеді. Осы дәуірде көп нәрседен үмітің
ұзгенімен, тап болган кейбір оқигалар оны жігерлендіре түскен.
1365 жылдан кейін Әмір Темір мен Хусейннің арасы шиеленісіп, қақтығыс,
күрес барысында хусейн жеңіліске ұшырап, қайтыс болған. Осы кезеңде Әмір
Темір соңғы Шағатай билеушісі Қазан ханның қызын (Хусейннің жұбайы) Сарай
Мүлік хатунмен ұйленген және Шыңғыс хан отбасына күйеү бала болып,
"кұреген" деген атаққа ие болып 1370 жылы Самарқанд қаласында таққа отырып,
Белх қаласында өткен құрылтайда Темірге "қыран иесі", кейіннен "күтбеддин"
деген атаққа берілген. Қол жеткізген жетістіктері нәтижесінде қалыптасқан
Кеш қаласында түрік мемлекеті дәстүрі бойынша екі ай той болған. Күресте
өзіне қолдау көрсеткен тайпаларды мәртебесіне қарай барлас, сұлдуз, найман,
жалайыр, қыпшақ, түрікмен және арулат ретінде тізіп шыққан. Сондай-ақ осы
той барысында мемлекеттің әкімшілік, өскери және қаржы істері қайтадан
қарастырылған.
Әмір Темір әскери әрекеттерін Шыңғыс хан немесе басқа да түрік
билеушілері секілді географиялық кезекпен (Шығыс-Батыс) жасамаған. Оның
күрес аймағы Еділ өзенінең Бағдат, Шам, Измир калаларына, Дешті-Қыпшақтаң
Үндістанға дейін созылған.
Жорықтары:
1.Хорезм жорығы (1371-1379 ж.ж.)
2.Монғолдар (Қашқар және Ыстық көл) Дешті-Қыпшаққа жасаған жорықтары (1375-
1380ж.ж)
3.Хорасан жорығы (1380-1384 ж.ж.)
4.Үш жылдық жорық (1386-1388 ж.ж.)
5.Тоқтамысқа қарсы жасалған бірінші жорық (1388- 1391 ж.ж.)
6.Бес жылдық жорығы (1392-1396 ж.ж.)
7.Тоқтамысқа қарсы жасалған екінші жорық (1395- 1396 ж.ж.)
8.Үңдістан жорығы (1398-1399 ж.ж.)
9.Жеті жылдық жорық (1399-1404 ж.ж.)
10.Қытай жорығы (Осы жорық кезінде 1405 жылы 18 ақпанда 69 жасында қайтыс
болған)
Бұл жорықтардың барысы мен нәтижесіне қысқаша тоқталар болсақ:
Әмір Темір алғашқы жорығын Шағатай хандығының мұрағері ретінде Шыңғыс ханға
қарсы жасады. Ол көзі тірісінде мемлекетің ұлдары арасында бөлістіре келіп,
Хорезм аймағын Шағатайға берген еді. Бірақ кейінгі өзғерістердің
нәтижесіңде Хорезм аймағы сол жылдары қоңыраттардың қолына өтті. Темір
қоңыраттарға қарсы бірінен кейін бір төрт рет жорық жасап Хорезмді өз
қолына кірітті.
Алтын Орда билігі үшін болған күрестердің нәтижесінде Үрыс ханның жиені
Тоқтамыс Темірді паналаған. Әмір Темір Ақ Орда мен Алтын Орданың бірлесуі
өзінің мемлекеті үшін қауіп төндіретіндігін ойлап, өлсіз Тоқтамысты Үрыс
ханға қарсы қойған жоне Тоқтамыстың Үрыс ханнан төрт рет жеңіліп калганына
қарамастан Темір өз ойын жүзеге асыруды жалгастыра берді. Нәтижеде,
Тоқтамыс Алтын Орда билігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz