Зейнетақы - бұл жұмысшының тапқан табысының бір бөлігін арнайы құрылған қорға зейнетақы жасына келгенде жұмысшының өзіне зейнетақы төлемі ретінде қайтарылып берілетін жарна түрі

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

Зейнетақы - бұл жұмысшының тапқан табысының бір бөлігін арнайы құрылған
қорға зейнетақы жасына келгенде жұмысшының өзіне зейнетақы төлемі ретінде
қайтарылып берілетін жарна түрі. Зейнетақыны зейнет жасына келген
адамдардың қартайған шағында дурыс өмір сүруінің кепілдік полюсы деп атауға
да болады. Сондықтан әрбір азамат зейнетақы жүйесінің дұрыс жұмыс оған ай
сайынғы жарналарының уақытында төленілуіне өздері мүдделі. Зейнетақыға әсер
етуші негізгі екі факторды ерекше бөліп арастыруға болады, осы екі фактор
елдің қандай зейнетақы жүйесін таңдау керек екендігіне кеп әсер етеді,
олар:
1. Экономикалық даму деңгейі, жұмысшылар мен жұмыссыздардың ара қатынасы,
жаңа жұмыс орнының пайда болу жылдамдығы көрсеткіштеріне көп көңіл бөлу
керек.
2. Демографиялық - халықтың өсу қарқыны, болашақ жұмысшылар мен бүгінгі
жұмысшылардың сандық қатынастарына көңіл бөлінеді.
Әрбір мемлекетте халықты әлеуметтік қамсыздандыру бағдарламалары бар.
Олар әр түрлі институттарда қолданады, әртүрлі инструменттер, тәсілдер мен
әдіаерді пайдаланады. Бірақ, осы шаралардың барлығы бір ғана мақсатқа
бағытталған халықты әлеуметтік қорғау осы бағдарламаның маңызды бөлігі
болып табылады. Әсіресе, бір экономикалық жүйеден екінші экономикалық
жүйеге өту кезеңінде зейнетақы жүйесін тиімді, әрі дұрыс ұйымдастыру
мемлекет экономикасының тығырыққа тірелмей, дағдарыстан кейін экономиканы
тез оңалдыруға көп жағдай жасайды. Егер экономикалық дағдарыс ұзақ уақытқа
созылса, халық қатты күйзеліске ұшырайды. Осыны болдырмау - әрбір
мемлекеттің ең басты мақсаты. Бұл зейнетақы жүйесін қажеттілігінің бір
жағын ғана көрсетеді. Зейнетақы жүйесінің басты мәні - халықты әлеуметтік
қорғау, қоғамның басты байлығы - адамның өмірін жеңілдетіп, игілігі мен
ынтымақтастығына жұмыс жасау.
Қазіргі кездегі әлемдік практикада әр түрлі мемлекеттерде олардың
экономикалық жағдайына, демографиялық барысына, тарихи алғышарттарына және
басқа да факторларына сүйеніп, зейнетақымен қамтамасыз етудің көптеген
жүйелері бар. Осындай жүйелердің бірі - еткен ғасырдың соңында Бисмәрк
енгізген ынтымақтастық жүйесі. Бұл жүйе тек бұрынғы КСРО мен Орта және
Шығыс Еуропа елдерінде ғана емес, сонымен қатар экономикасы деңгейде
дамыған елдерде де пайдаланылды.
Ынтымақтастық жүйесі мынадай принципке негізделген: ең алдымен, осы
жылы жұмысшыларға бөлінетін қаржы зейнетақы болып осы жылы төленуі керек.
Бұл принцип бойынша мемлекеттік зейнетақылық бағдарламалар жасалынады.
Экономисттер мен әлеуметанушылардың айтуы бойынша болашақта ынтымақтастық
жүйесі тіркелген зейнет-керлерді зейнетақымен толық қамтамасыздандыру
мәселесін шеше алмайтын болады, өйткені, дамығән елдерде және ауыспалы
шақтағы мемлекеттерде зейнеткерлер саны күрт өсуде. Егер бұл мемлекеттер
болашақта да ынтымақтастық жүйесіне сүйенетін болса, онда ол зейнеткерлер
санының өсуін қадағалай алмай қалады. Оған қоса, бүкіл хәлыққа қатысты
ересек адамдар, яғни қарттардың үлесінің өсуі ретінде бұл жүйе мемлекеттік
бюджетке қымбат түседі. Саяси факторды да атап өткеніміз жөн, әр түрлі
себептерге байланысты болатын (сайлау, халықтың қарсылық акциялары және
т.б.) саяси қысым болғанда, мемлекет ешқандай экономикалық негізсіз-ақ, тек
қана саяси сәхнадан ұпай жинауға талпынып, зейнетақыны көбейтеді. Шын
мәнінде ол әлеуметтік мұқтаждықты шешпейді.

Ынтымақтастық жүйесі еңбек стажын және бір мезгілдегі пайда мөлшерін
есепке алып, ал жұмысшының барлық еңбек жолында жинаған пайда мөлшерін са-
намай, экономика дамуына әр зейнеткердің қосқан үлесін ескермейді. Бұл
жағдай зейнеткерлердің еңбек стажы бірдей болса да, олардың бәрлық
зейнетақысы бір деңгейде болмайтындығын көрсетеді. Алайда, бір жұмысшы
өзінің кәсібімен бүкіл еңбек жолында экономикаға елеулі үлес қосса, келесі
жұмысшы тек зейнетақы белгілеу жылдәрында ғана үлкен табыс табады.
Ынтымақтастық зейнетақы жүйесінде зейнетақы тәғайындау үшін жүмысшының
экономикаға келтірген пайдасына берген бағасы ішінара қажетін таба алмайды.
Бұл жүйе, сонымен қатар, ұлттық пайданың көлемін елеулі түрде азайтуы
мүмкін, экономикалық дағдәрыстарға себеп болады, өйткені жұмысшылардың
еңбекақысынан бөлінетін қордың көлемінің азаюы зейнетақының уақытылы
төленбеуіне әкеліп тірейді, содан соң еңбекақыдан бөлінетін қордың
мөлшерінің өсуі көлеңкелі экономиканың өріс алуына әсерін тигізеді.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінде жұмысшы өзі еңбекақысынан және
ерікті жарна төлеу аркылы арнайы қор жинәйды. Жумысшы зейнеткерлікке
шығысымен бұл қорды жинақтаушы зейнетақы қорынан ала алады немесе
сақтандыру компаниясынан аннуитетке аудару арқылы өмірлік зейнетақысын
қамтамасыз ете алады. Мұндай зейнетақылық бағдарламалар еңбек жолында жеке
жинақ жане сақтандыру полисін (аннуитет) жасайды. Бұл принцип көптеген жеке
зейнетақы бағдарламаларының негізінде жатыр.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің бірнеше түрлері бар:
1) Алдын-ала төленетін жарналар жүйесі: бұл жүйедегі жеке жұмысшының
зейнетақысы өзінің еңбекақысынан бөлініп жиналған қордың мөлшеріне
байланысты болады. Зейнетақы активтерінен түсетін пайда нормасының
тұрақсыздығымен байланысты қауіп және қорға енген жарналардың
кунсыздануымен байланысты қауіп болашақ зейнеткердің қорына енеді.
2) Алдын-ала белгіленген төлем жүйесі: бұл жүйе компаниялар мен салалар
деңгейінде құрылған, жеке зейнетақы, ең алдымен өндіріс немесе берілген
салалардағы еңбек стажына байланысты және зейнеткерлікке шығар алдында
тапқан еңбекақысының мөлшеріне қарай белгіленеді. Бұл бағдарламадағы
жұмысшы зейнеткерлікке шықаннан кейін төлемнің мөлшерін және төлену
мерзімін анықтайды. Бұл жүйедегі қор зейнетақы активтеріне түсетін пайда
нормасының тұрақсыздығымен байланысты қауіптің бір бөлігін өз мойнына
алады.
3) Жеке жинақтаушы зейнетақы қорларының бағдарламаларына төмендегі
факторлар жатады:
а) олар мемлекеттік зейнетақылық бағдарламалардың орнына зейнетақы
төлеміне қажетті бюджет шығынының азаюына әсер етеді, бірақ мемлекеттік
зейнетақы бағдарламаларының жекеменшікке ауысу барысында бір мезгілде
бюджеттің шығынына көбейеді.
б) жинақтаушы зейнетақылық қор бағдарламалары елдің жинақ деңгейін өсіреді,
бурын мемлекеттің деңгейін есіретін, яғни халықтың зейнетақысының немесе
зейнетақымен қамсыздандырудың дамуына жол ашатын экономикалық жоғары
көрсеткіштер болады.
в) жеке зейнетақы бағдарламалары нарық капиталының дамуына және
жекеменшіктендіру процесінің ілгері жылжуына мүмкіндік береді;
г)бұл бағдарламалар мемлекетті саяси қысымнан қорғайды, өйткені, жинақтаушы
зейнетақы жүйесі, зейнетақы қор төлемінің өсуі болашақта қазіргі
уақыттағы еңбекақыдан бөлінетін төлем мөлшерінің өсуімен байланысты болады.
Ұрпақтар ынтымақтастығы жүйесіне сәйкес тіркелген зейнеткерлерге
зейнетақыны көбейту қәжеттілігі төңірегінде туындайтын талас пен шарттар
жұмысшылардың еңбекақысынан бөлінетін төлемін бекітумен байланысты салаға
көшеді.
Жинақтаушы зейнетақы қоржүйесі арқылы пайда болатын негізгі
проблемалар төмендегідей:
1) жинақтың жалпы сомасынан емес, қор қызметіне әсер ететін әр түрлі
факторлар есебімен алғанда өзінің қордағы жинағы жайлы тұтынушылардың
жеткіліксіз хабардар болуы (нарықтағы жағдай, қорға түсетін пайда,
құнсыздану есебінен бөлінетін жинақ мөлшерінің жалпы құны).
2)құнсызданудың салдары және бюджетке жеке зейнетақы бағдарламалырының
әсері, жинақ пен экономика есімінің деңгейі.
Зейнеткерлікке шыққаннан кейінгі зейнетақы төлемін индексикациялау
жинақтаушы зейнетақы бағдарламаларына қиындық туғызады. Жалпылай алғанда,
жеке сектордыңактивтері жоқ. Батыстағы жеке зейнетақы бағдарламалары
құнсыздану мәселесіне ұшырады. Көптеген елдерде ынтымақтастық жүйесінде
құнсыздануға байланысты қиындықтар туындайды. Дегенмен, бұл жүйедегі ең
басты мәселе -құнсыздану емес, зейнетақының мөлшерін кез-келген уақытта
көбейтуге болады, мұндағы ең басты мәселе уәделі зейнетақы төлемін
көбейтуге берілген артықуаде мен қазіргі уақыттағы бюджеттік дефицит
құнсыздану елеулі болған сайын (энергетикалық дағдарыс) оған жинақтаушы
зейнетақы бағдарламалары да қарсы тұра алмайды. Жоғарыда айтылғандай,
жинақтаушы зейнетақы жүйесі мемлекеттік бюджетке қатты әсер етеді. Егер
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің бағытында елеулі қозғалыс болса, бюджеттік
шығын күрт еседі, мұның себебі ұрпақтар ынтымақтастығы жүйесіндегі
жұмысшылардың тіркелген жарналары зейнеткерлердің зейнетақысы ретінде
төленеді, сондықтан да жинақтаушы зейнетақы жүйесінің ауысымында пайда
болуы мүмкін жүйе жұмысшылардың зейнетақы қорын құрай алмайды. Бұл
тіркелген зейнеткерлерге зейнетақысын қамтамасыз етумен қатар,
жұмысшылардың өздерінің жеке қорын құруға көмек беретін қосымша жарналар
төлеуді қажет етеді. Қазіргі жұмысшы қауымын саяси түрде еңбекақысынан екі
бірдей мөлшерде жарна төлеуге бағындыру мүмкін еместігінен (жалпы және өз
қорына), қайта құрудың алғашқы жылдарында мыңдаған бюджеттік трансферттер
қажет. Мемлекет аз мөлшердегі зейнетақы немесе құнсыздану мен басқа да
қауіптерге кепілдік беретін болғандықтан, бюджеттік шығын деңгейі қандай
жағдайда да төмен болмайды.
Ынтымақтастық және жинақтаушы зейнетақы жүйелері бір ғана мәселені
шешеді, яғни жұмысшылар мен зейнеткерлер арасында ұлттық пайданы бөлісу
мәселесін шешеді. Мемлекеттік ынтымақтастық жүйесі улкен шығын шығара
отырып, көпшілікке мүлдем аз зейнетақы төлейді. Ал, жинақтаушы зейнетақы
жүйесіндегі құнсыздану зейнетақы бөлігінің қаржы са-ласын жоққа шығарып,
зейнетақы қорының капиталын төмендетеді. Бул мәселеге Латын Америкасының
кей-бір елдері тап болған.
1.2. Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің шетелдік тәжірибелері
Зейнетақымен қамсыздандырудың қазақстандық моделі ашық және түсінікті болуы
үшін, оны басқа елдердегі жүйелермен салыстыру қажет, себебі әр мемлекет,
оның зейнетақы жүйесі бірегей болып та-былады.
Зейнетақымен қамсыздандырудың деңгейі мен сапасы - бул ел халқының
экономикалық және әлеуметтік жағдайының маңызды қурамдас бөлігі болып
табылады. Әр мемлекет өзінде қалыптасқан экономикалық, саяси, моральдық,
діни сенімдік және тағы басқа да қоғамның даму ерекшеліктеріне байланысты
өз азаматтарын әлеуметтік қорғаудың өзіндік жолдары мен тәсілдерін
таңдайды. Мүндай тәсілдер мен әдістер әр түрлі себептерге байланыс-ты әр
мемлекетте өзгеше болғанымен, бірақ жалпы бір мақсатты көздейді - өз
азаматтарын барынша әлеуметтік қорғау мен өмір сүру деңгейінің лайықты
болуын қамтәмасыз ету.
Дамыған мемлекеттердің көбінде әдеуметтік және зейнетақымен
қамсыздандырудың негізгі үш қайнар көзі бар1:
1. Мемлекетгік зейнетақы жуйесі (әлеуметтік
сақтандыру шеңберінде);
2. Зейнетақы қорлары;
3. Сақтандыру компаниялары және басқа да қаржы уйымдары.
Мемлекеттік зейнетақымен қамсыздандыру
1 Четыркин Е. М. Пенсионные фонды: зарубежный опьгт для оте-чественных
предприятий, актуальные расчеты, Мэскеу, 1993 ж.
45-бет.
жуйесі елдің барлық халқына немесе тек мемлекепік жумыскерлерге, қарулы
күштерге, ал кейде теміржол қызметкерлеріне қызмет көрсетеді. Көптеген
елдерде жасына, жүмыс қабілетін жоғалтуына байланысты халықтың басым
бөлігін зейнетақымен қамсыздандыру компанияләрдың, фирмалардың,
кәсіпорындардың, халықаралык, уйымдардың зейнетақы к,орларына жүктелген.
Мундай қорларды жеке меншік немесе өндірістік деп атайды. Сақтандыру
компаниялары өз қызметтерінің бір турі ретінде жеке және топтык.
зейнетақыны сақтандырумен айналысады.
Бір елдегі жеке меншік зейнетәқы қорлары мен зейнетақыны сақтандырудың даму
деңгейі, мемле-кеттік зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің халық
мұқтаждығына қаншалықты жауап беретіндігімен ті-келей байланысты. Жеке
меншік зейнетақы қорлары иегізінен АҚШ-та кең тараған, керісіншне,
мемлекеттік жүйе жақсы дамыған елдерде аз кездеседі, мысалы, Ікандинавия
мен Австрияда.
Қазіргі уақытта зейнетақымен қамсыздандыру уйелерін реформалау тек қана
дамушы ел-церге ғана емес, тіпті жоғары дамыған елдерге де і;ажет. Өндірісі
дамыған елдерде зейнетақымен с,амтамасыздандырудағы мемлекеттік шығын
айтарлықтай үлкен қаржыны қажет етеді, мемлекет-"ік бағдарламалар жалак,ы
деңгейіне байланысты злеуметтік сақтандыруға бөлінетін ішкі өнімнің жалпы
өлемімен қаржыландырылады.
Дамыған елдердегі зейнетақы төлеміне белінетін қаржының мөлшері орта
есеппен алғанда жалпы ішкі өнім улесінің 10 пайызын қүрайды. Өндірістік
дамыған елдердежекетүрдеқаржыландырылатынзе йнетақымен қамтамасыздандырудың
бағдарламаларын мемлекет-тік бағдарламалар толықтырады, олар көбінесе ал- ^
дын-ала төленетін жарналардың жүйесіне негізделеді. I (К,осымша№1)

---'
Қазіргі таңда жинақтаушы зейнетақы жүйесіне не-гізделген реформалар
Латвияда, Польшада, Венг-рияда, Ресейде (ерікті түрі), Испанияда және Латын
Америкасының 16 мемлекетінде жүріп жатыр. Ең алғашқылардың бірі және
мінездемелі болғандықтан Латын Америкасының тәжірибесіне кеңінен
тоқталайық.

Латын Америкасының ескі зейнетақы жүйелерінің мынандай ортақ сипаттамалары
болған:
► Зейнетақы бағдарламалары тарату
режимінде қызмет етті;
► Жүйелердіңпринципті әмбебаптығына
қарамастан, зейнетақы бағдарламалары географиялык, орна-ласуы мен халықтың
деңгейіне байланысты бірдей болмады (Перу, Чили, Уругвай, т.б.);
► Мемлекеттік реттеу көптеген
ведомстволар мен субжуйелер арқылы жузеге асты. Олардың әрқайсысына арнал-
ған зандар болды және өздерінің басқармасы, қаржыландыру жүйесі
мен қамсыздандыру бағдарламалары болды. Нәтижесінде зейнетақы
жүйесін мемлекеттік басқару пирамида тәріздес болып, оныңтаңдаулы, бай
топтар үшін арнайы субжуйелері мен халықтың көпшілігі ушін кедей
субжүйелері болды;
► Сексенінші жылдардағы экономикалық
дағдарыс нәтижесінде жумыссыздық пен ресми емес еңбек нарығыныңөсуі;
► Активті және пассивті еңбек
етушілердің қатынасының курт азаюы (жумыскерлерзейнет-керлер), нашар
демографиялық жағдай;
► Сәлық түсімдері азайып, үкіметтің
әлеуметтік мін-деттемелері кебейді;
► Зейнетақы төмен болды;
► Төленген жарналар мен зейнетақының сәйкес
бол-мауы;
► Әкімшілік басқарудың әлсіздігі мен
қабілетсіздігі, бюрократизмнің өсуі, қызмет керсетудің
сапасыздығы;
► Әлеуметтік жүйенің қаржылық
перспективасының болмауы.
Осізі және басқа да факторлардың нәтижесінде Ла-тын Америкасының көп
елдерінде әлеуметтік жүйе мен зейнетақыжұйесіндедефицитөсті. Мысалы,
1982жылы Уругвайда*леуметтіксақтандыружүйесі ніңтапшылығы елдің барлық
табысының 81 %-на дейін жетті. Жалпы тапшылықтың 79 % зейнетақы
бағдарламасына тиесілі болды. Инфляцияға байланысты зейнетақы автоматты
түрде қайта есептелінбегендіктен төмендеді. Зейнетақы жарналарының
мөлшерлемесі үнемі өсіп отырды. Жеке жағдайлардаолжалақының50% (Чилиде)
және 65% (Уругвайда) қурады.
Жоғарыда айтылғанның барлығының нәтижесінде Латын Америкасы елдерінде
зейнетақы реформа-сы жүргізіле бастады. Кейбір елдер толығымен жеке
жинақтау мен капиталдандыру тәртібіне кешсе (Чили, Мексика), біраз елдерде
жеке жинақтау жүйесімен бірге мемлекеттік тарату жүйелері де сақталынды,
яғни аралас (Аргентина, Уругвай), қатар емір сүруші (Ко-лумбия, Перу),
бірін-бірі толықтырушы жуйелер (Бра-зилия, Эквадор). (Қосымша № 2)
Латын Америка елдеріндегі зейнетақы қорларының жалпы капиталы 134 млрд. АҚШ
долларын қүрайды. Негізгі улесі Бразилия мен Чилиге келеді:
Бразилия - 60,29% Чили - 23,26%
Аргентина - 8,61 % Мексика - 4,33 % Колумбия - 1,58% Перу - 1,3 %
Уругвай - 0,28 % Боливия - 0,25 % Коста-Рика - 0,05% Сальвадор -
0,04% Зейнетақы реформасы барлық елдерде бір уақыттс басталған жоқ. Бүл
елдер бірінің тәжірибесін бірі ес-кере отырып, жаңа жүйеге күдікпен қарады.
Алғашқь болып, 1981 жылы Чили бастаса, қалған елдер 90-шы жылдары жаппай
зейнетақы жүйесін реформалауға беі бүрды. Сондықтан да, олар ерекше
сипапамаларға ие, мемлекеттің қатысуы да әр түрлі және көрсеткіштері де
өзгеше (кесте №2).
Зейнетақы қорларының қызметін сипаттайтын не-гізгі көрсеткіштердің бірі
елдің барлық қорларының зейнетақы активтерінің сомасының жалпы ұлттық
өнімге қатынасы болып табылады. Келесі кестеде бүл керсеткіштің езгеру
динамикасы мен 2015 жылға дейінгі перспективасы берілген (кесте №3).
Инвестициялық саясат зейнетақы қорларының к,ызметінде өте маңызды мәселе
болып табыла-ды. Қазақстандык, зейнетақы активтерін басқаратын уйымдардың
және зейнетақы қорларының инвестициялық қызметінің үрейлі жәғдайын
ескерсек, Латын Америкасындағы қорлар зейнетақы активтерін қайда және
қандай мөлшерде инвестициялайтынын талдау өте қажет. Бул елдерде қорлар
жинақталған активтерді мемлекепік қунды қағаздарға, мерзімді депозиттерге,
бондарға, ипотекалық вексельдерге, акцияларға, сондай-ақ, шетелге
инвестициялауға мүмкіндіктері бар. Мемлекет тарапынан заңды түрде
белгіленген инвестициялаудың нормативтері, яғни шектеулері аймақтағы барлық
елдерде бірдей емес. Мысалға Боливияда зейнетақы активтері 100 пайыз
мемлекеттік құнды қағаздарға салынуы тиіс. Әрине, мемлекеттік қүнды
қағаздар бойынша табыс аз бол-са да, олардың мемлекеттік кепілдемесі
болады. Сондықтан да, бул елдердің кебінде мемлекеттік қунды қағаздарға
деген сураныс та, норматив те жоғары. Чили мен Бразилияда ипотекалық
вексельдерге көп көңіл белу арқьілы, түрғын үй мәселесін жақсы ше-шуде.
Перудің зейнетақы кррлары керісінше акциялар мен бондарға, сәйкесінше 34,9%
және 37,6% салып, мемлекеттік қунды қағаздар мен ипотекалық век-сельдерге
тек 0,4%-дан инвестициялаған. (Қосымша № 3). Қорыта айтқанда, Латын
Америкасындағы зейнетақы реформасы нәтижесінде, сол елдерде инвестициялық
жобаларды қаржыландырудың және жумыс орындарының жаңа қайнар көздері пайда
болды. Олар капитал нарығының дамуына, халық жинақтарының кебеюіне,
жуыыссыздык,тың азаюы-на және жалпы экономиканың нақты секторының өсуіне
игі әсер етті. Бул салымшылардың қартайғанда бүкіл еңбек өміріне сәйкес
әділетті зейнетақы алуына мүмкндік жасайды.
Тутынушы өз салымының қунсызданбауына көзі жететіндей (қунсыздану қаупі
төмен) және аздаған қүнсыздану сияқты ерекшеліктерін есепке алып, дамыған
елдердің жекеменшік зейнетақылық бағдарламаларын жалпылай және бүтіндей
сипат-тайтын төрт негізгі белгілерін көрсетуге болады:

1. Халықтың жекеменшік зейнетак.ы бағдарлама-ларына өзбетімен
қатысуы (жеке адам мемлекеттік зейнетақы бағдарламасының шегінде к.алып, же-
кеменшік бағдарламаларға кірмеуге де мүмкіндігі бар).
2. Жекеменшік зейнетақы бағдарламалары мем-лекеттік
зейнетақының тек бір бөлігін ғана игеріп, кемекші рөлді атқарады.
3. Жекеменшік зейнетақы бағдарламасы екі фактор-мен ғана
шектеледі: тутынушының жеке тандауының шегі болады (жарнаның белгілі бір
пайызынан артық емес); зейнетақы компанияларының қызметін тұтынушылардың
сенімін қорғау мақсатымен мем-лекет қадағалайды.
4. Барлық.жекеменшік зейнетақы бағдарламалары маңызды салық
жеңілдіктері арқылы жәрдем бе-реді. Қунсыздану қаупі болған жағдайда
мемлекет тутынушылардың жекеменшік зейнетақы қорындағы жинақтарымен
сәйкесетін индексті мемлекеттік об-лигациялар шығарады.
Европалык, экономикалық одақтың кейбір ел-церіндегі 65 жастан үлкендердің
15 жастан 64 жасқа цейінгі халықтық үлесі мен мемлекеттің зейнетақымен
к,амсыздандыруға жумсайтын шығынының ЖІӨ-дегі улесі келесі кестеде
көрсетілген (кесте №4).
Шығыс Европа елдерінің зейнетақы жүйесі
Енді Қазақстан сияқты экономиканы қәйта жаңартуға, социализмнен қалған
жүйеге әлеуметтік
жағдай жасауға межбур Шығыс Европа елдерінің зейнетақы жүйесіне тоқталайық.
Шығыс Еуропа елдерінің ішінде Польша, Вен-грия, Чехия, Словакия елдерінің
зейнетақы жүйелері ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Бул елдердің зейнетақы
реформасының басты ерекшелігі -мемлекеттікмодельдіигеру.
Булелдердіңхалқықартаю тенденциясына ушыраған, сонымен бірге әлеуметтік
бағыну пропорциясы деп аталатын өсім бар: еңбекке жарамсыз халықтың
(зейнеткерлер, мүгедектер, бала-лар) еңбекке жарамдыларға қатынасы. Шығыс
Еуропа едцерінің зейнетақы жүйесі қартайғанда міндетті тұрде төленетін
елеулі құн, орташа зейнетақының орташа еңбекақыларға байланысты жоғ-ары
пайызы мен зей-неткерлікке уақытылы шықпау қиындығын көрсетеді. Бул
жүйелердің айырмашылығы - қай мемлекеттің бул мәселелерді қалай
шешетіндігінде.
Келесі кесгеде Шығыс Еуропа елдерінің зейнетақы жүйесіне сипаттама
берілген. Бул кестені талдай келе мынандай қорытынды жасауға болады: Шығыс
Европаға зейнетақы реформасының қажеттілігі жыл-дан-жылға өсіп отырғандығын
байқаймыз (кесте №5).
Сөз болып отырған терт ел зейнеткерлерді қоғам тарәпынан қамтамасыздандыру
мәселесін шеше ал-мауда, оләрдың бәрінің алдында еңбекке жарамсыз халықтың
үлесінің есу проблемасы тур. Сондык,тан да, зейнеткерлерді зейнетақымен
қаматамасыз ету мемле-кеттік бюджет үшін өте қымбатқа тусіп отыр.
Бул елдердің үкіметі мемлекеттік зейнетак,ы жуйесі күндердің күнінде жаңа
демографиялық және экономикалық қурылымға сәйкес қызмет істеуін тоқтатады,
сондықтан жинақ қорларына негізделген жинақтаушы зейнетақы моделі өмірге
ауадай қажет деп отыр. Алайда, тек Венгрия мен Чехия ғана осы бағытта
елеулі күш көрсетті.
Венгрия 1994 жылы зейнетақы реформасы үшін заң шығару саласын к,урды.
Қазіргі кезде бул елде еңбекке жарамды халықтың 5 пайызын иемденген және өз
активтерімен ЖІӨ-нің бірнеше пайызын жинаған 18-ге жуық қор жумыс ісгейді.
К,орлардың әлі дурыс дамымағандығы өздерінің қол жетерлік пайдасынан тыс
инвестициялық табыс бағдарламасын тиімді пай-даланбайды. Салымшылардың саны
да көп емес.
Чехия Шығыс Еуропа елдерінің ішінде алғашқы бо-лып зейнетақы жүйесінің
реформасын қолға алған. Чехтық реформаның ерекшеліктеріне тоқталайық. Чехия
мемлекеті алғашқы кезеңде зейнеткерлікке шығару талаптарын қатаң турде
жүргізді, тіпті ескі жүйеде бәрінен төмен зейнетақы алатын зейнеткерлер
үлесіне жәрдемақы қосты. Зейнеткерлікке шығу жасы біртіндеп кетерілуде және
2007 жылға дейін ер адәм-дар 60 жаста, ал әйел адамдар 57-61 жас аралығында
зейнеткерлікке шығатын болады. Нәтижесінде зей-неткерлер саны мейлінше жәй
өсуде (жыл бойы 3 пайызға жуық). Осылайша, ЖІӨ-де зейнетақы үлесі
айтарлык,тай өзгеріссіз қалады.
Чехияда жекеменшік зейнетақы к,орлары 1994 жылы мемлекетгік жүйенің бір
белімі ретінде курылған. Үкімет және жекеменшік зейнетақы қорлары адамдәрға
жәрдемақы төледі. Салымшы алатын жәрдемақының (субсидия) мелшері қорға ай
сайын теленетін жарнаның мөлшеріне байланысты болады. Чехияда 4 жекеменшік
зейнетақы қорлары жумыс іс-тейді. Жарамды халық 5 млн-ға жуық деп есептеген-
де, саны 2-3 миллионға бағаланатын салымшылардың потенциалының әсері ұшін
қордың саны артық. Салымшылардың көпшілігі 4 бірдей ірі жекеменшік қорларды
иемденген. Он мыңға жуық салымшылары бар жиырма қор не ірі қорлардың
қарамағына алынады, не болмаса жумысын тоқтатады, өйткені олардың көлемі
клиенттердің жинағын тиімді ассигнациялауға жетпейді.
Жекеменшік қорларға салынған ақшалар мемлекетгік зейнетақы жуйесі жағынан
түскен қысымды жоя алмай-ды, зейнетақы қорларының бүгінгі таңцәғы жүйесі
зей-неткерлер санының курт өсуімен байланысты жағдәйдан өзін сақтандыра
алмайды. Адамдар мемлекеттік зейнетақыға суйеніп, еркін зейнетақылық
сақтандыруға сенім әртпайды, ал жекеменшік қорлар муны жинак,тық суррогатты
формасы ретінде карастырады.
Чехтық жүйенің кемшіліктері де аз емес. Мемлекет ақпараталу мүмкіндігін
шектейтіндіктен, бул жекемен-шік қорлар қызметі жайлы ақпәрат алу үлкен
пробле-ма. Мысалы, жеке зейнетақы кррларының пайдасын салыстыру мумкін
емес, өйткені, олар салым және пайда мөлшері жайлы ешқандай мәлімет
бермейді. Зейнетақы қорларының қызметін реттейтін заң шығару саласының өзі
әлсіз жумыс істейді. Кейбір қорлар кейін зейнетақы төлеу үшін емес,
қорларға берілетін басым
мүмкіншілік алу үшін және мемлекет жәрдемі арк,ылы инвестицияларды
пайдасымен және кепілдемемен қайтарып алуды көздеп отыр. Арнайы салық
салымда-ры мундай қорларды акция мен облигация девиден-дтерінен түсетін
табысты салықтан босатады. Қорды мемлекеттік турғыдан реггеу салымның
пайдасы мен сақталуына негізделмеген.
Зейнетақымен қамсыздандырудың чехтық жүйесі Шығыс Еуропа елдерінің ішінде
алғашқылардың бірі болып, реформаны қолға алса да, болашақ зейнет-керлерді
зейнетақымен қамсыздандыру мәселесін осы күнге дейін толығымен шеше алғән
жоқ. Оның үстіне зейнеткерлер қатары жылдан-жылға көбеюде. Мем-лекеттік
жүйеге көмекші ретінде қурылған жекемен-шік зейнетақы қорлары зейнетақымен
қамсыздандыру жүйесінде маңызды рөл атқармайтын болды.
Зейнетақы жуйесінің болашақта реформалануына орын алатын кедергілер
-жекеменшік зейнетақылык, сәқтандыруға халықтың сенім артпауы. Муның екі
факторы бар: қарапайым халықтың ұзақ мер-зімді қаржы институттарына сенбеуі
және мемле-кет пен оның зейнетақысына халықтың үміт артуы. Чехиядағы
зейнетақы жүйесінің екеуі де: мемлекеттік зейнетак,ы телемі мен жекеменшік
зейнетақы қорлары экономикадағы зейнетақы телемдерін қаржыландыра алмайды.
Бул жүйенің ең басты тиімсіз кемшілігі - жеке-меншік зейнетақы қорларының
еркін жүйесін жасай тура, мемлекет өзінің зейнетак,ы төлемдерінің жуйесін
мүлдем өзгертпеуінде. Қазіргі чехтық зейнетақы жуйесінде елеу-лі өзгеріс
болмаса, 2020 жылы ЖІӨ-нің 40% көлемінде зейнетақылық қарызға батады деген
болжамдар бар.
Азия елдеріндегі зейнетақы жүйесі
Азия елдерінде зейнетақы жүйесі мүлдем басқаша. Гонконгте кімнің пайдасы
бекітілген кұнелту миниму-мынән төмен болса, соған бюджеттен жардем ақша
төленеді. 1988 жылы кәсіпкерлер ушін жинацтаушы зейнетақы жүйесінің бір
түрі бойынша персонал-ды жүйе енгізілген, бірақ бул жүйе бойынша төлем әлі
жүргізілмеген. Мемлекет күнелту минимумынан жоғары қарт адамдарға
әлеуметтік көмек береді.
Сингапурда бір ғана к,ор бар, ол - Орталық сақтау (резервный) қоры, мунда
жумысшылар мен жеке кәсіпкерлер өзінің еңбекақы қорынан 25,5%, ал жумыс
беруші 17,5 % қаржысын бөледі, кейін осы қор жумысшы зейнеткерлікке
шыққаннан кейін өзінің еңбек жолын-да төлеген жарналарының мөлшеріне сай ай
сайын белгілі бір мөлшерде зейнетақысын төлейді. К,ор мем-лекет бақылауында
болады, бірақ оның әлегидегі, қор нарықтарының операцияларына қатысуға
езіндік қуқығы бар. Зейнетақы төлемінен басқа қор әр турлі себептер-мен
алынған ауруларға байланысты жәрдемақы төлейді. Сингапурлық жүйе
"жинақтаушы зейнетақы" жүйесіне ұқсас, дегенмен мундә тек бір ғана орталык,
қор бар.
Осылайша, Азия елдеріндегі зейнетақы жүйесінің ерекшелігі сол, мемлекет
уақытылы зейнетақы телемін бекітпей-ақ, тек қартайғандарға аз ғана мөлшерде
жәрдемак,ы телеуге кепілдік береді, сондык,тан да Азия елдеріндегі қарт
адамдардың кедейленуі - шешімі жоқ мәселелердің бірі болып отыр.

Әлеуметтік қорғау саласында тұрғандардың ең әлсіз тобы — еңбекке кзбілетсіз
халык, Жас бойынша еңбек-ке қабілетсіздіктен баска бұл жерде бірнеше фактор-
лармеи байланысты уаідытша еңбекке қабілетсіздіктің әр тұрлі көріністері
байкдлады.
Міндетті әлеуметгік сақгандыру — азаматтардың еңбек ету кабілетін
жоғалтуына немесе жүмысынан айырылуына, сондай-ақ асыраушысынан айырылуы-на
байланысты кірістің бір болігін өтеу үшін мемле-кет үйымдастыратын,
бақылайтын және кепілдік беретін шаралардың жиынтығы, азаматтарды
әлеуметтік қоргаудың мемлекет жүзеге асыратын ны-сандардың бірі. Алайда,
бұл екі жүйенің арасындағы айырмашылык азаматтардың еңбек кызметіне кдтыс-
ты және еңбекке жарамсызцар үшін қорларды кдлып-тастыру әдістерімсн
кдланған.
Әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметгік сақ-тандыру категорияларының іс-
әрекетінің объективті кджеттілігі үлғаймалы үдайы ондіріс процесінің, атап
айтқаңда оның қүрамдастарының бірі — жүмыс күшінід үдайы толықтырылуының
талаптарынан ту-ыңдайды. Үдайы өндірістің бүл түрі үшін каражатгар-дың
негізгі көзімен, еңбекақы, баскд да жёкеше табы-стардың қорымен катар
әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сактандыру қорлары жүмыс істейді.
Әлеуметтік арналым қорларын калыптастырудың екі кағқдасы бар:
1) үрпақтар ынтымақтастыгының негізінде; жүмыс істейтін үрпак,
жүмыс істемейтіндерді қамтамасыз етеді, ал өз кезегінде, еңбекке
жарамдықтан айыры-луына қарай оларды еңбек қызметіне кірген жаңа үрпақ
ауыстырады. Бүл қағидаға негізделген жүйе Кдзақстанда 1997 жылға дейін
қолданылды;
2) әлеуметгік қорларға, азаматгардың дербес ауда-рымдарының
негізінде; негізделген жүйе К^зақстан-дағы зейнетақы реформасының негізіне
койылған.
Бірінші кагидаға негізделген және К^зақстанда 1998 жылға дейін қолданылған
жүйе мынадай ерекшеліктермен сипатталады;
1) зейнетақымен қамсыздандыруға негізделген мемлекеттік
монополия;
2) әлеуметтік қамсыздандыру қорларьша түсетін міндетті
зейнетақы жарналарының топтастырылуы;
3) жүйе ішіндегі каражаггарды кайта бөлу. Мүндай жүйе жоспарлы
директивалық экономика,
еңбекке кабілетті халықтың жүмыспен толық камты-луы, мемлекет тарапынан жан-
жақты бақылау, зей-неткерлерге жүмыс істейтін халықтың жоғары ара-қатынасы
жағдайында тиімді болды. Өмір сүрген жүйе азаматтардың түрлі кәсіптік және
әлеуметгік санат-тарына арналган жеңілдіктердің көптеген түрлері бо-луымен
сипатталады.
90-жылдардың басы мең ортасындағы экономика-лык дағдарыс әлеуметтік
сақтандыру жүйесінін, дағ-дарысына да қозғау салды, бүл жарналарды төлеудің
базалық көрсеткіштерінің қүлдырауьшан, сондай-ақ олеуметтік қоргауға оларды
толық және уақытылы аударып отыруга төлеушілердің мүдделігінің болмау-ынан
әлеуметті сақтандыруға төленетін жарналардың жинальшдығы томен деңгейінен
көренетін еді. Зей-нетақы мен жәрдемақылар көлемінін, ұлғаюына әлеуметтік
қорлар қаражаттарының инфляциялық қүнсыздануы, зейнеткерлердің күнкөріс
минимумын-дағы кзжетгіліктерін қамтамасыз етпеуі және қорлар қаражаттарының
аса шсктеулігі әсер етті және бүл жағдайда әлеуметтік төлемақыларды өнбойы
индек-сациялап отыру қажеттігін туғызады.
Қазақстанда жүргізіліп жаткдн зейнетақы рефор-масының негізіне қойылған
екінші қағиданың іс-әрекетІне негізделгсн жуйе мынадай қасиетпен сипат-
талады:
1) Зейнетак.ымен қамтамасыз етуді мемлекеттік деңгейде
ретгеу;
2) зейнетақы қорын калыптастыруға катысқан 30 жастан төмен
емес жастар үшін ең аз белгіленген күнкөріс минимумын сақтау жөніндегі
мемлекеттің кепілдіктері;
3) зейнстақы жинак ақшасын және әлеуметтік кам-сыздандырудың баска
нысандарын межелеу;
4) зейнетакы қорланымын қалыптастыруға еңбек етуге қабілетті
барлық азаматтардың міндетті қаты-суы;
5) еңбек етуге кдбілетті азаматтардың кзртайған-да озін
зейнетақымен қамсыздандыру үшін жеке жауапкершілігі;
6) инвестициялаудың тиімділігі және зейнетақы жинақ
акдіасын кдмтамасыз ету;
7) жинақтаушы зейнетақы корларындағы қорла-нымдарға
азаматтардың мүралану күкьіғын белгілеу;
8) қосымша ерікті зейнетақымен камтамасыздан-дыруға
азаматтарға күқык беру;
9) зейнетакіл жинақ ақшасын экономикаға инвес-тициялау-оның
дамуына жәрдемдеседі.
Зейнетақыны төлеу еңбек қызметіне тәуелсіз белгіленеді.
Негізделген әлеуметтік саясатты қалыптастыру үшін өзін-өзі кдмтамасыз ете
алатын кдбілеті жоқадам-дардың әлсіз топтарын айқындау мен әлеуметтік көмек
көлемін анықтау мәселесін шешуде мемлекеттің араласуының механизмін
пайдалануды талап етедІ.
Жянақтаушы зейнетақы қорларының қызметі көп қьгрлы, сондықтан да ол халықгы
қорғау жүйесінің элементі болып табылады. Оның сомасын математи-
калық әдісті қолдана отырып, келесі формула арқы-лы есептеп шығаруға
болады.
А= £(В*К)
Мүндағы, А — жыл сайынғы жинақ сомасы,
В — айлык қорынан алынатын төлемдер,
Я — инвестициялық қойылымы,
I — әлеуметтік сақтандыру қорының кдлыптасу мерзімі.
Жинақтаушы зейнетакы қорларын тандай отырып, әрбір салымшы тәуекелдікке бел
буады, себебі ол оның табыстық тәуекелдігімен тікелей байланысты. Сондықтан
да мемлекеттік зейнатақы қорлары салым-шыларына карағанда, мемлекеттік емес
жинақгаушы зейнетақы қорларының салымшыларында тәуекелдік деңгейі жоғары
және зейнетақьі салымшылары күтетін табыстары да жоғары болады.
Бекітілген заң бойынша,. салымщы зейнеткерлік жаскд толғанда зейнетақысын
ала бастайды, ол ай сай-ынғы зейнетақы төлемінен баска барлық зейнетақы
жинағының сомасын үзақ жылдарға инвестициялана-ды және табыс әкелуін
жалғастырады.
Қартайған шақты лайықты қамтамасыз ету үшін жинактаушы зейнетақы корларына
қаржы жинақга-рының әр түрлі үлгілерін ендіру, оларды сакгандыру және
көбейту үлгілерін жасау кажет.
Қазақстан Республикасында мемлекетгік емес зей-нетақымен камсыздандырудың
кдлыптасу мен даму-ына жағдай жасап отырған каржылық математикалық және
демографиялық есептеулерге негізделген зейне-тақы үлгілерінің бірнешеуін
көрсстуімізге болады.
1-үлгі. Кейінгі қалдырылған өмірлік зейнетақы үлгілерінің бірі болып
кейінге қалдырылған зейнетақы алу үлгісі немесе қосымша зейнетакьіны
сақгандыру келісімін жасау. Ол келесі түрде күрылады: егер он жастағы
балаға жинақтаушы зейнетақы қорына анық-талған соманы кдлдырып отырса, онда
оның жинақ сомасын мына формуламен есептеуге болады:
А = в(і+г)*гт
Мүнда:
А — жыл сайын төленуғе арналған сома молшері;
В — алғашқы салым;
г — инверсиялық пайыз қойылымы;
і — инвестициялық кіріс есептелетін жыл саны;
Т — зейнеткерлік жасқа жеткеннен кейін өмір сүретін уақыт, үсынылатын жыл
саны.
2-үлгі. Еңбектік және қосымша зейнетақы (кейінге қалдырылған омірлік) алу.
Бүл жағдайда, егер бала еңбекке қабілетті жаска жеткеннен кейін жүмыс
істеуге барса және қосымша өмір бойына қалдырылатын зейнетақыға арнап жи-
нақгалған зейнетақы қорларына белгіленген соманы жинақгаса, онда оның
зейнетақымен қамсыздандыры-луын мына формуламен есептеуге болады:
с=£(А+а*(і+т)*от=в*(і+т)*[т
Мүндағы:
А — есептелген жинақтың барлық сомасы; К — зейнетакы қорына салынатын жыл
сайынғы салым;
I — зейнетақы қорына салым жүргізілетІн жыл саны;
Т — зейнеткерлікке щыкканан кейінгі өмір сүретін, үсынылатын жыл, онда С —
жыл сайын төленуге ар-налғаң сома мөлшері.
3-үлгі. Тез арада өйірлік зейнетақы
Бул әлеуметтік деңгейі жогары адамдарға қодда-нылуы мүмкін, оның ай сайынғы
төлем мөлшері (1) формула бойынша есептелінеді.
4-улгі. Зейнетақы алу уақытының жедел шектелуі.
Оның мәңі — әр адам зейнетақы алу уак^іты мен мерзімін өздері анықтайды,
айталық 50-ден 60 жаскз дейін. Зейнетакьі мөлшері бүл жағдайда 1 формула
бойынша есептелуІ мүмкін. Сондықтан зейнетақы қор-лары зейнетақы
үлгілерінің әр түрлі комбинациялық жағдайларын өндеп, үсынуы керек.
Нарыктық катынастар жағдайына адамдардың пси-хологиясы тез озгеруде, себебі
бүрынғы принцип мемлекеттік кепілденген зейнетақы беру күрделі емес және
жауапкершіліғі жоқ жүмыс ретінде, бүгінгі таң-да келешегі жоқ болып отыр.
К^нша дегенмен, жүмыс беруші өзінін, ақшасын дүрыс санауды үйренді және
кажетсіз жүмыс орында-рын кіісқарта отырып, өндірісті тиімді үйымдасты-руға
үмтылуда. Осының әсерінен көп уақытқа созыл-ған жағдай жүмыссыздықта,
зейнеткерлік жаста неме-се ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.