Бастауыш сыныптарда халық дәстүрлерін тәрбие құралы ретінде пайдалану жолдары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1Халық дәстүрлерінің мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Халық дәстүрлерінің тәрбиелік мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.1 Бастауыш сынып оқушыларын шежіре мен қазақ дастарханы дәстүрлерінде тәрбиелеудің мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 37
2.2 Бастауыш сыныптарда халық дәстүрлерін пайдаланудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1Халық дәстүрлерінің мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Халық дәстүрлерінің тәрбиелік мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.1 Бастауыш сынып оқушыларын шежіре мен қазақ дастарханы дәстүрлерінде тәрбиелеудің мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 37
2.2 Бастауыш сыныптарда халық дәстүрлерін пайдаланудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Зерттеудің көкейкестілігі Қазақстан Республикасының 2007 жылы қабылданған «Білім туралы» заңында жас ұрпақты «...азаматтық пен патриотизмге, өз Отаны – Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конституцияға қайшы және қоғамға жат кез келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу», – қажеттігі айқын көрсетілген [1]. Бұл. республикамыздың ертеңгі қажетін өтейтін, елін, жерін сүйетін, отаншыл, адамгершілігі мол, білімді, парасатты, ана тілін, туған жерін қастерлей білетін азамат өсіруде ұстанатын басты құралымыз бағзы заманнан бері ұрпақ тәрбиесінің алтын діңгегіне айналған халық дәстүрлері, халық ауыз әдебиеті, ақын-жазушыларымыздың таңдаулы туындылары болуын міндеттейді. Сондықтан бастауыш білім беру сатысынан бастап оқушыларды халық дәстүрлерін қастерлеуге баулу бүгінгі күннің аса маңызды мәселесіне айналып отыр.
Әлеуметтік-экономикалық өзгерістер бүгінгі жаңа қоғамда болып жатқан терең білім дамуына жаңа ықпалдарды талап етті, қалыптасқан әдіснама мен педагогика ғылымының парадигмалары қазір өзгерді. Білім беруді дамыту тұжырымдамасы тек қана білімнің теориялық ұстанымдарының жаңартылуына бағытталды, ал реформаның негізгі талаптарына жауап бере алмады. Сол себепті Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдар аралығында білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес білім берудің әрбір кезеңдеріне білім жүйелерінің жетілген жаңа үлгілерін енгізу міндеттелді, оның ішінде, гуманитарлық тәрбие парадигмасына айрықша назар аударылып отыр.
ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басында бұрынғы кеңестік жүйеде өмір сүрген барлық ТМД елдерінде, оның ішінде Қазақстанда тәрбие теориясы мен практикасы мәселесі үлкен дағдарысқа ұшырағаны айқындалды. Ол дағдарыс: құндылықтық, мақсаттылық, мазмұндық, технологиялық, нәтижеліліктің деңгейлерінің барлығында да көрініс тапты. Осындай тарихи-қоғамдық формация жағдайында, ғылыми-педагогикалық әдебиеттерге жасалынған талдау жаңа қоғамдық формацияның даму және қалыптасу ерекшеліктеріне сәйкес Қазақстанда жоғары және орта арнайы оқу орындары студенттерінің гуманистік көзқарасын қалыптастыру арқылы болашақ маманның адами сапасын арттырудың аса маңызды міндеттердің бірі екендігін көрсетіп беріп отыр [ 2].
Жоғары және орта арнайы мектеп педагогикасы бүгінгі күні көптеген жалпығылымилық, әлеуметтік-философиялық, әлеуметтік-мәдени және адамгершілік-эстетикалық процестердің тоғысуына тап келіп отыр, өйткені қоғамдық өмірдің күрделі талаптарына сәйкес тәрбиенің құндылық сипаттарын қайта анықтау өзекті мәселе ретінде қарастырылуда. Оқу-тәрбие процесін гуманитарландыру арқылы, яғни болашақ маманға бүкіладамзаттық құндылықтарды дарыту арқылы әрбір студенттің тек білімі, біліктілігі және дағдысын ғана емес адамгершілік сипатын анықтайтын өзіндік рухани байлықтарының сапасын арттыру жүзеге асырылады деп саналады [3].
Әлеуметтік-экономикалық өзгерістер бүгінгі жаңа қоғамда болып жатқан терең білім дамуына жаңа ықпалдарды талап етті, қалыптасқан әдіснама мен педагогика ғылымының парадигмалары қазір өзгерді. Білім беруді дамыту тұжырымдамасы тек қана білімнің теориялық ұстанымдарының жаңартылуына бағытталды, ал реформаның негізгі талаптарына жауап бере алмады. Сол себепті Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдар аралығында білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес білім берудің әрбір кезеңдеріне білім жүйелерінің жетілген жаңа үлгілерін енгізу міндеттелді, оның ішінде, гуманитарлық тәрбие парадигмасына айрықша назар аударылып отыр.
ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басында бұрынғы кеңестік жүйеде өмір сүрген барлық ТМД елдерінде, оның ішінде Қазақстанда тәрбие теориясы мен практикасы мәселесі үлкен дағдарысқа ұшырағаны айқындалды. Ол дағдарыс: құндылықтық, мақсаттылық, мазмұндық, технологиялық, нәтижеліліктің деңгейлерінің барлығында да көрініс тапты. Осындай тарихи-қоғамдық формация жағдайында, ғылыми-педагогикалық әдебиеттерге жасалынған талдау жаңа қоғамдық формацияның даму және қалыптасу ерекшеліктеріне сәйкес Қазақстанда жоғары және орта арнайы оқу орындары студенттерінің гуманистік көзқарасын қалыптастыру арқылы болашақ маманның адами сапасын арттырудың аса маңызды міндеттердің бірі екендігін көрсетіп беріп отыр [ 2].
Жоғары және орта арнайы мектеп педагогикасы бүгінгі күні көптеген жалпығылымилық, әлеуметтік-философиялық, әлеуметтік-мәдени және адамгершілік-эстетикалық процестердің тоғысуына тап келіп отыр, өйткені қоғамдық өмірдің күрделі талаптарына сәйкес тәрбиенің құндылық сипаттарын қайта анықтау өзекті мәселе ретінде қарастырылуда. Оқу-тәрбие процесін гуманитарландыру арқылы, яғни болашақ маманға бүкіладамзаттық құндылықтарды дарыту арқылы әрбір студенттің тек білімі, біліктілігі және дағдысын ғана емес адамгершілік сипатын анықтайтын өзіндік рухани байлықтарының сапасын арттыру жүзеге асырылады деп саналады [3].
1 ҚР «Білім туралы» заңы. – Астана, 2007.-
2 Қазақстан Республикасының «Тіл туралы» заңы. – Алматы: Қазақстан, 1998. – 31 б.
3 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. //Егемен Қазақстан, 1999. 11 маусым. – Б. 2-4.
4 Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы: «Қазақстан – 2030» барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. – Алматы, 2002. – 96 б.
5 Қазақстан Республикасындағы «Білім туралы» заңы. – Алматы: Юрист, 2007. – 11 б.
6 Әл-Фараби. Логические трактаты. – Алматы: Ғылым, 1975. – 172 с.
7 Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалар.–Алматы: Жазушы, 1986.–561 б.
8 Абай. Қалың елім қазағым. Шығармалары. – Алматы, 1991. – 384 б.
9 Алтынсарин Ы. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1990. – 201 б.
10 Коменский Я.А. Великая дидактика. Избр. пед. соч.: В 2 т. – М.: Педагогика, 1982. – Т. 1. – 570 с.
11 Ушинский К.Д. Собрание сочинений, т.8. – М., 1950. – 350 с.
12 Педагогическое наследие (Я.А.Коменский, Д.Локк, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоцци – сборник) сост.: В.М.Кларин и др. – М.: Педагогика, 1987. – 415 с.
13 Песталоцци И.Г. Избранные педагогические сочинения. В 2-х т. /Под ред. В.Н:Столетова. – М.: Педагогика, 1981. – 334 с.
14 Макаренко А.С. Соч.: Т. 7. – М.: Изд. АПН РСФСР. 1958. – 558 с.
15 Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы. – Алматы, 1976. – 322 б.
16 Сейтешев А.П., Абдыкаримов Б.А. Научные основы профессионально-технической педагогики. – Алма-Ата, 1992. – 432 с.
17 Хмель Н.Д. Педагогический процесс как объект деятельности учителя: Уч.пособие для студентов и преподавателей пед. институтов. – Алма-Ата, 1978. – 126 с.
18 Хан Н.Н. Сотрудничество в педагогическом процессе школы. – Алматы: Ғылым, 1997. – 212 с.
19 Құдайқұлов М.А. Дидактические проблемы формирования основ профессионально-методических умений у будущего учителя. Дис. ...д.п.н. 01.03.98. – Алматы, 1975. – 453 с.
20 Бейсембаева А.А. Мектепте оқыту жұмысында пән аралық байланыстың мәні. – Алматы, 1970. – 120 б.
21 Жампеисова К.К. Формирование основ политической культуры старшеклассников. 13.00.01 – теория и история педагогики: автореф. ... д.п.н. – Алматы, 1993. – 47 с.
22 Хайруллин Г.Т. Из опыта социализации личности школьника. Материалы международной конференции. – Алматы, 2001. – С. 82-86.
23 Трифонов В.В. Система подготовки будущих учителей к работе с трудными подростками. Дис. ...д.п.н. 13.00.01. – Алматы, АГУ им. Абая.
24 Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Оқу құралы. – Астана: ЕАУ, 1998. – 278 б.
25 Волков Г. Чуваш халық педагогикасы. - Чебоксары, 1956. – 186 б.
26 Мухамбаева А.Х. Национальные обычаи и традиции казахского народа и их влияние на воспитание детей и молодежи: автореф. ... канд.пед.наук. – М., 1974. – 27 с.
27 Оршыбеков И. Идеи нравственного воспитания в казахском устном народном поэтическом творчестве. автореф. ... канд.пед.наук. – Ташкент, 1993. – 25 с.
28 Қалиев С. Халық педагогикасы үлгілерін орта мектептегі оқу-тәрбие жұмысында қолданудың жолдары. – Алматы, 1987. – 89 б.
29 Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С.Қ. Халықтық педагогика тағылымдары // Бастауыш мектеп.– Алматы, 1990. №2, – Б. 22-23.
30 Аймауытов Ж. Тәрбиеге жетекші. – Қызылорда, 1924. – 105 б.
31 Байтұрсынов А. Тіл тағлымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 448 б.
32 Жұмабаев М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. – 447 б.
33 Досмұхамедов Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 176 б.
34 Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы. 1991. – 381 б.
35 Тажибаев Т. Воспитание казахских детей в аулах и школы Казахстана. В кн.: Очерки истории школы и педагогической мысли народов СССР. XVIII в. первая половина ХІХ века. – М.: Педагогика, 1973. – 56 с.
36 Ғабдуллин М. Ата-аналарға тәрбие туралы кеңес. – Алматы: Мектеп, 1966. – 123 б.
37 Кунантаева К.К. Развитие народного образования в Казахстане (1917-1990 г.г.). – Алматы: РИК, 1997. – 183 с.
38 Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие (жоғарғы оқу орнының студенттеріне арналған оқу құралы) – Алматы, 1995. – 232 б.
39 Наурызбаев Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты. (Оқушыларға мәдени-этникалық білім беру). –Алматы: Ана тілі, 1995. – 192 б.
40 Әлсатов Т. Қазақ хандығы тұсындағы тәлімдік ойлардың дамуы (XVIII ғғ.). – Алматы: Ғылым, 1999. – 198 б.
41Озғанбай Ө. Халықтан асқан ұстаз жоқ. – Алматы, 1996. – 240 б.
2 Қазақстан Республикасының «Тіл туралы» заңы. – Алматы: Қазақстан, 1998. – 31 б.
3 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. //Егемен Қазақстан, 1999. 11 маусым. – Б. 2-4.
4 Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы: «Қазақстан – 2030» барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. – Алматы, 2002. – 96 б.
5 Қазақстан Республикасындағы «Білім туралы» заңы. – Алматы: Юрист, 2007. – 11 б.
6 Әл-Фараби. Логические трактаты. – Алматы: Ғылым, 1975. – 172 с.
7 Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалар.–Алматы: Жазушы, 1986.–561 б.
8 Абай. Қалың елім қазағым. Шығармалары. – Алматы, 1991. – 384 б.
9 Алтынсарин Ы. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1990. – 201 б.
10 Коменский Я.А. Великая дидактика. Избр. пед. соч.: В 2 т. – М.: Педагогика, 1982. – Т. 1. – 570 с.
11 Ушинский К.Д. Собрание сочинений, т.8. – М., 1950. – 350 с.
12 Педагогическое наследие (Я.А.Коменский, Д.Локк, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоцци – сборник) сост.: В.М.Кларин и др. – М.: Педагогика, 1987. – 415 с.
13 Песталоцци И.Г. Избранные педагогические сочинения. В 2-х т. /Под ред. В.Н:Столетова. – М.: Педагогика, 1981. – 334 с.
14 Макаренко А.С. Соч.: Т. 7. – М.: Изд. АПН РСФСР. 1958. – 558 с.
15 Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы. – Алматы, 1976. – 322 б.
16 Сейтешев А.П., Абдыкаримов Б.А. Научные основы профессионально-технической педагогики. – Алма-Ата, 1992. – 432 с.
17 Хмель Н.Д. Педагогический процесс как объект деятельности учителя: Уч.пособие для студентов и преподавателей пед. институтов. – Алма-Ата, 1978. – 126 с.
18 Хан Н.Н. Сотрудничество в педагогическом процессе школы. – Алматы: Ғылым, 1997. – 212 с.
19 Құдайқұлов М.А. Дидактические проблемы формирования основ профессионально-методических умений у будущего учителя. Дис. ...д.п.н. 01.03.98. – Алматы, 1975. – 453 с.
20 Бейсембаева А.А. Мектепте оқыту жұмысында пән аралық байланыстың мәні. – Алматы, 1970. – 120 б.
21 Жампеисова К.К. Формирование основ политической культуры старшеклассников. 13.00.01 – теория и история педагогики: автореф. ... д.п.н. – Алматы, 1993. – 47 с.
22 Хайруллин Г.Т. Из опыта социализации личности школьника. Материалы международной конференции. – Алматы, 2001. – С. 82-86.
23 Трифонов В.В. Система подготовки будущих учителей к работе с трудными подростками. Дис. ...д.п.н. 13.00.01. – Алматы, АГУ им. Абая.
24 Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Оқу құралы. – Астана: ЕАУ, 1998. – 278 б.
25 Волков Г. Чуваш халық педагогикасы. - Чебоксары, 1956. – 186 б.
26 Мухамбаева А.Х. Национальные обычаи и традиции казахского народа и их влияние на воспитание детей и молодежи: автореф. ... канд.пед.наук. – М., 1974. – 27 с.
27 Оршыбеков И. Идеи нравственного воспитания в казахском устном народном поэтическом творчестве. автореф. ... канд.пед.наук. – Ташкент, 1993. – 25 с.
28 Қалиев С. Халық педагогикасы үлгілерін орта мектептегі оқу-тәрбие жұмысында қолданудың жолдары. – Алматы, 1987. – 89 б.
29 Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С.Қ. Халықтық педагогика тағылымдары // Бастауыш мектеп.– Алматы, 1990. №2, – Б. 22-23.
30 Аймауытов Ж. Тәрбиеге жетекші. – Қызылорда, 1924. – 105 б.
31 Байтұрсынов А. Тіл тағлымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 448 б.
32 Жұмабаев М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. – 447 б.
33 Досмұхамедов Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 176 б.
34 Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы. 1991. – 381 б.
35 Тажибаев Т. Воспитание казахских детей в аулах и школы Казахстана. В кн.: Очерки истории школы и педагогической мысли народов СССР. XVIII в. первая половина ХІХ века. – М.: Педагогика, 1973. – 56 с.
36 Ғабдуллин М. Ата-аналарға тәрбие туралы кеңес. – Алматы: Мектеп, 1966. – 123 б.
37 Кунантаева К.К. Развитие народного образования в Казахстане (1917-1990 г.г.). – Алматы: РИК, 1997. – 183 с.
38 Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие (жоғарғы оқу орнының студенттеріне арналған оқу құралы) – Алматы, 1995. – 232 б.
39 Наурызбаев Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты. (Оқушыларға мәдени-этникалық білім беру). –Алматы: Ана тілі, 1995. – 192 б.
40 Әлсатов Т. Қазақ хандығы тұсындағы тәлімдік ойлардың дамуы (XVIII ғғ.). – Алматы: Ғылым, 1999. – 198 б.
41Озғанбай Ө. Халықтан асқан ұстаз жоқ. – Алматы, 1996. – 240 б.
Сабырханов Нұрберген
Диплом тақырыбы: "Бастауыш сыныптарда халық дәстүрлерін тәрбие құралы
ретінде пайдалану жолдары"
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1Халық дәстүрлерінің мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Халық дәстүрлерінің тәрбиелік
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.1 Бастауыш сынып оқушыларын шежіре мен қазақ дастарханы дәстүрлерінде
тәрбиелеудің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .. 37
2.2 Бастауыш сыныптарда халық дәстүрлерін пайдаланудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 65
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі Қазақстан Республикасының 2007 жылы қабылданған
Білім туралы заңында жас ұрпақты ...азаматтық пен патриотизмге, өз Отаны
– Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді
құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конституцияға қайшы және
қоғамға жат кез келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу, – қажеттігі айқын
көрсетілген [1]. Бұл. республикамыздың ертеңгі қажетін өтейтін, елін, жерін
сүйетін, отаншыл, адамгершілігі мол, білімді, парасатты, ана тілін, туған
жерін қастерлей білетін азамат өсіруде ұстанатын басты құралымыз бағзы
заманнан бері ұрпақ тәрбиесінің алтын діңгегіне айналған халық дәстүрлері,
халық ауыз әдебиеті, ақын-жазушыларымыздың таңдаулы туындылары болуын
міндеттейді. Сондықтан бастауыш білім беру сатысынан бастап оқушыларды
халық дәстүрлерін қастерлеуге баулу бүгінгі күннің аса маңызды мәселесіне
айналып отыр.
Әлеуметтік-экономикалық өзгерістер бүгінгі жаңа қоғамда болып жатқан
терең білім дамуына жаңа ықпалдарды талап етті, қалыптасқан әдіснама мен
педагогика ғылымының парадигмалары қазір өзгерді. Білім беруді дамыту
тұжырымдамасы тек қана білімнің теориялық ұстанымдарының жаңартылуына
бағытталды, ал реформаның негізгі талаптарына жауап бере алмады. Сол
себепті Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдар аралығында білім беруді
дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес білім берудің әрбір кезеңдеріне
білім жүйелерінің жетілген жаңа үлгілерін енгізу міндеттелді, оның ішінде,
гуманитарлық тәрбие парадигмасына айрықша назар аударылып отыр.
ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басында бұрынғы кеңестік жүйеде өмір
сүрген барлық ТМД елдерінде, оның ішінде Қазақстанда тәрбие теориясы мен
практикасы мәселесі үлкен дағдарысқа ұшырағаны айқындалды. Ол дағдарыс:
құндылықтық, мақсаттылық, мазмұндық, технологиялық, нәтижеліліктің
деңгейлерінің барлығында да көрініс тапты. Осындай тарихи-қоғамдық формация
жағдайында, ғылыми-педагогикалық әдебиеттерге жасалынған талдау жаңа
қоғамдық формацияның даму және қалыптасу ерекшеліктеріне сәйкес Қазақстанда
жоғары және орта арнайы оқу орындары студенттерінің гуманистік көзқарасын
қалыптастыру арқылы болашақ маманның адами сапасын арттырудың аса маңызды
міндеттердің бірі екендігін көрсетіп беріп отыр [ 2].
Жоғары және орта арнайы мектеп педагогикасы бүгінгі күні көптеген
жалпығылымилық, әлеуметтік-философиялық, әлеуметтік-мәдени және
адамгершілік-эстетикалық процестердің тоғысуына тап келіп отыр, өйткені
қоғамдық өмірдің күрделі талаптарына сәйкес тәрбиенің құндылық сипаттарын
қайта анықтау өзекті мәселе ретінде қарастырылуда. Оқу-тәрбие процесін
гуманитарландыру арқылы, яғни болашақ маманға бүкіладамзаттық құндылықтарды
дарыту арқылы әрбір студенттің тек білімі, біліктілігі және дағдысын ғана
емес адамгершілік сипатын анықтайтын өзіндік рухани байлықтарының сапасын
арттыру жүзеге асырылады деп саналады [3].
Білім беру мен тәрбие арқылы жас ұрпақтың гуманистік көзқарасы мен
дүниетанымын қалыптастыру педагогика тарихында кең қаралған мәселелер
қатарына жатады. Педагогика тарихында жас ұрпақтың гуманистік көзқарасын
қалыптастыру адамзаттың ізгілікті-прогресшіл бағытта дамуының басты алғы
шарты екендігі Я.А.Коменский [4], К.Д.Ушинский [5], В.А.Сухомлинский [6],
Г.Н.Волков [7], Ы.Алтынсарин [8], А.Құнанбаев [9], Ж.Аймауытов [10],
А.Байтұрсынов [11], М.Жұмабаев [12], т.б. еңбектерінде айтылған болатын.
Жас маманды қалыптастырудың ұлттық мазмұнын қамтамасыз ететін қазақ
этнопедагогикасының тәлім-тәрбиелік әлеуетін пайдалану мүмкіндіктері туралы
Н.Наурызбай [13], Қ.Жарықбаев [14], З.Әбілова [15], Ә.Табылдиев [16],
С.Қалиев [17], Қ.Бөлеев [18], С.Ұзақбаева [19], К.Қожахметова [20],
А.Қалыбекова [21], М.Сарыбеков [22], А.С.Мағауова [23], А.Әбдікәрім [24],
Т.Қоңыратбаева [25], К.Сейсенбаев [26], Р.Төлеубекова [27], Ж.Асанов [28],
Н.Көшеров [29], С.Кенжахметұлы [30],С.Ғаббасов [31], А.Сейдімбек [32] және
т.б. еңбектерінде жан-жақты зерттеулер жүргізілген. Жас ұрпаққа гуманистік
тәрбие беру – адамгершілікке тәрбиелеудің теориялық-әдіснамалық негізі
ретінде А.А.Бейсенбаеваның [33], К.К.Жампеисованың [34], К.Б.Жарықбаевтың
[35], Л.К.Керимовтің [36], Б.И.Мұканованың [37], Г.К.Нұрғалиеваның[38],
С.А.Ұзақбаеваның[39], В.А.Кимнің [40], Н.Д.Хмельдің [41] және т.б. зерттеу
жұмыстарында мұқият қарастырылған.
Зерттеудің нысаны: бастауыш сыныптардың оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: бастауыш сыныптарда халық дәстүрлерін тәрбие құралы ретінде
пайдалану жолдары.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сыныптарда халық дәстүрлерін пайдалануды
теориялық тұрғыдан негіздеу және оның әдістемесін жасау.
Зерттеу міндеттері:
–дәстүрлердің педагогикалық-теориялық мәні мен мазмұнын ашып көрсету;
- дәстүрлердің тәрбиелік мүмкіндіктерін анықтау;
- бастауыш сынып оқушыларын шежіре мен қазақ дастарханы дәстүрлерінде
тәрбиелеудің мазмұнын айқындау;
– бастауыш сыныптарда халық дәстүрлерін пайдаланудың әдістемесін жасау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: халық дәстүрлері туралы
философиялық, этнопедогогикалық, психологиялық, педагогикалық тұжырымдар,
идеялар, жеке тұлғаға бағдарланған іс-әрекет, тұтас педагогикалық үдеріс,
тәрбие теориялары, қазақ халық педагогикасының негізгі қағидалары.
Зерттеу көздері: тақырыпқа байланысты философиялық, этнопедагогикалық,
педагогикалық және психологиялық еңбектер; Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Білім туралы заң, тұжырымдамалар, стандарт, оқу жоспарлары,
оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдар.
Зерттеу әдістері: тақырып бойынша әдебиеттерге талдау; бастауыш
сыныптардағы озық педагогикалық тәжірибелерді зерттеу, бақылау, әңгіме,
сауалнама, анализ, синтез.
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы:
–дәстүрлердің педагогикалық-теориялық мәні мен мазмұны ашып көрсетілді;
- дәстүрлердің тәрбиелік мүмкіндіктері анықталды;
- бастауыш сынып оқушыларын шежіре мен қазақ дастарханы дәстүрлерінде
тәрбиелеудің мазмұны айқындалды;
– бастауыш сыныптарда халық дәстүрлерін пайдаланудың әдістемесі жасалды.
Зерттеудің практикалық маңызы. Дәстүрлер – асыл қазынаң атты
бағдарламаны бастауыш сынып мұғалімдері өз жұмысында пайдаланса болады.
Зерттеудің базасы: Түркістан қаласындағы №17 мектеп.
Диплом жұмысының құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
1.2 Халық дәстүрлердің мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Дәстүр ұғымы барлық халықтарда бар. Ол тарихи негізінде қалыптасып,
ұрпақтан-ұрпаққа берілетін әдет-ғұрып, жалпыға бірдей тәртіп, әдеп-инабат
нормасы болып табылады. Дәстүр өзінің негізі мен қалыптасуы, өмір сүруі
жағынан барынша ұлттық сипатта болады, әрбір халық жалпы адамзат
мәдениетіне санасымен үлес қосады.
Дәстүрлердің жалпыға ортақ ең маңызды қызметі-адамдар арасындағы
өркендеп және өзгеріп отыратын тұрақтылықты ретке келтіріп отыру болып
табылады. Зерттеушілер дәстүр мен үрдістерді өндіріс тәсілдері мен оған
сәйкес келетін өндірістік қатынастарды реттеу формалары ғана емес, сонымен
бірге қоғам мүшелерін өзімшілдіктен, томаға тұйықтықтан құтқаратын құрал
деп есептейді. Салт-дәстүрлер ұлттың ұлт болып қалыптасуымен бірге туып,
бірге дамып келе жатқан тарихи және көне үдеріс. Ол ұрпақ тәрбиесінен
мәдени тұрмысы мен шаруашылық тіршілігінен көрініс беретін құбылыс.
Әдептілік негіздері-дәстүрлер мен ғұрып-салттар.
Ұлттық салттар мен дәстүрлердің, әдет-ғұрыптардың заманға сай
ұрпақтарымызды өркендетер өрнектерін халық жоғары бағалайды. Дәстүрдің де
озығы бар, тозығы бар деп халық ең озық дәстүрлерді дәріптеп, ұрпақтан-
ұрпаққа мұра етіп қалдыруда: әдемі әдет, әсем әдеп, аталық дәстүр, рабайы
рәсім-бәрі-бәрі ғасырлар бойы қалыптасқан халық педагогикасы,
адамгершілікке толы үлгі-өнегелер, әрбір ұлттың тарихи, мәдени дәрежесін
айқын бейнелеп тұрады, ұлттың ерекшелігін көрсетеді.
Өз ұрпағының өнегелі, өнерлі, еңбек сүйгіш, абзал азаматы болып өсуін
армандағаннан-ақ қыз баланы үй сыпыру, төсек жинау, ыдыс-аяқ жуу, май құю,
ас пісіру, су әкелу, сиыр сауу, өрмек тоқу, іс тігу сияқты шаруашылықтың
алуан түріне, ал ұл балаларды қозы-лақ қайыруға, құлын ұстауға, мал бағуға,
тай үйретуге, отын шабуға, қора салуға, ағаштан, теріден, темірден түрлі
бұйымдар жасауға, яғни қол өнер шеберлігіне үйреткен.
Жастарға ән айтқызу, күй шерткізу, өлең-жыр жаттату, жаңылтпаш,
жұмбақ үйрету немесе теңге алу, жамбы ату, аударыспақ, күрес т.б. ұлт
ойындарын үйрету тәрбиенің өзекті мәселесі болған.
Ал, алтыбақан, шілдехана, қыз ұзату, келін түсіру сияқты ойын
тойларда немесе қайтыс болған адамға ас беру жиындарында өнер сайысы
өткізіліп, жеңімпаздарға бәйге беріп, ел жұрт болып мадақтаған.
Қыздар мен жігіттер бас қосқан жерде бір-біріне жұмбақ айтысып, ән
салып, күй шертісіп, өнерлерін сынасқан. Кішіпейілділік, сыпайылық, ата-
ананы құрметтеу, үлкенді сыйлау, халықтық тәрбиеден үлкен орын алған.
Баланы бүкіл ауыл аймақ болып тәрбиелеу ежелден ел дәстүріне айналған.
Дәстүрдің тағы бір қызметі – жақындастыру. Бұл жерде дәстүр
әлеуметтік бірлікті қалыптастырудың құралы және ұйытқысы, низамы (ережесі)
сипатында көрінеді. Мұның тарихтағы айқын мысалдарының бірі-рулық
қауымдастықтар, олардың ауыз бірлігі, тұтастықтарын ақтауға ұмтылушылық.
Кімнің жерін жайнайсың, соның жырын жырлайсың деген мақал соған
байланысты айтылған.
Дәстүр, салт-сана, әдет-ғұрып-жалпының ортақ игіліктері. Өйткені өз
еліңнің, халқыңның ортасында өмір сүре отырып, оның салт-сана, әдет-
ғұрыптарынан тысқары тұратын адам жоқ.
Адам қоғамда өмір сүреді, қоғам оған өзінің әдептілік - тәрбиелік
қағидаларын, көнеден орныққан жон-жосынды орындауды, сақтауды талап етеді.
Халық педагогикасын терең зерттеген ғалым С.Қалиев қазақ халқының салт-
дәстүрлері құрылымын мына төмендегі сурет арқылы көрсетеді(сурет 1):
Сурет 1 - Қазақ халқының салт-дәстүрлері құрылымы
1 2 3 4 5 6 7
Ақыл- Еңбек Тән сұ- Адамгерші- Отан Жігітке Таби-
ды, сүйгіш, лулы- лік сүйгіш-тікЖетпіс өнерғатты,
арлы, елгезек ғын қа- қасиеттер- ке, аз, Өнер қорша-ған
намыс-қтәрбие- расты- ге ұлтжан- өрге ортаны
ой леу ру, (ізгілікке, дылыққа, сүйрейді аялауға
азамат әсем- имандылық бүкіл адамдеп қарап тәрбие-леу
болуын дікке қа, баласын өнер мен
қарас-т баулу қайырым-дылысүюге білімді
ыру ққа және тәрбиелеу насихат-тау
т.б.
тәрбиелеу)
Кесте 1 - Салт-дәстүрлердің этнопедагогикалық мәні
Салт-дәстүрлердің түрі Этнопедагогикалық мәні
Әдет Игі іс-әрекетке дағдылану
Әдет-ғұрып Этностық игі іс-әрекеттің өмір қолданысына
айналуы, халықтық тіршілік.
Әдеп Ізгілік пен имандылықтың іс-әрекеттегі
көрінісі, ұлттық мәдени нышаны, әдемі мінез.
Дәстүр Әдепке айналған игі іс-әрекеттің әлеуметтік
көрінісі, ұлттық ізгі қасиеті.
Салт Ұлттық дәстүрдің берік қалыптасып, өмір
заңдылығына айналуы, этностық тіршілік
Салт-сана Әдептің, дәстүр мен әдет-ғұрыптың халыққа,
халық санасына сіңіп, ұлттық мәнде көрінуі
Жөн-жоралғы Ұлттық сый-сияпат белгілері
Рәсім Игі іс-әрекеттің ұлттық көрінісі
Рәміз Этностық белгілер мен жоралғылар
Ырым Жақсылыққа құштарлық, жақсылыққа жету ниетімен
жасалынатын әрекет, игі сенім
Тыйым Жамандыққа қарсы жасалынатын әрекет, тәрбиелік
нұсқау, тәртіптікке үйрету
Сенім Дінге, болашаққа, игі іс-әрекеттің келешек
шегіне сену, көрегендікке бейімделу
Обал-сауап Тіршіліктің қадірін білу, оған қамқорлық жасау,
оны қорғай білу, жақсылық жасау
Ұлттық намыс Туған ар-намысын қорғау, ұлттық мұраларды
қастерлеу, ата дәстүрін аялау.
Кесте 2 - Ұлттық дәстүрлердің тәрбиелік мәні
Ұлттық дәстүрлер Олардың тәрбиелік мәні
Тілашар дәстүрі
Сәлемдесу дәстүрі
Той жасау дәстүрі
Сыйласым дәстүрі
Тұрмыс-салт дәстүрлері
Отанды қорғау дәстүрі Отанға қызмет ету, қорғау, ұлттық намысты
қастерлеу, халықаралық достықты қорғау
Кітапты,білімді сүю Кітапты қастерлеп, оны күтіп ұстау, білім
борышын орындау, кітап оқу, шығарман ұғу
Ұжымдық дәстүрлер Ұжымдық іс-әрекетке жауапкершілікпен қарау,
қоғамдық мақсат-мүдделерді орындауға ат
салысу, ұжым тапсырған істі ұқыпты орындау
Құдандастық дәстүрлер Жар таңдау, құла түсу, жекжат болу арқылы
ұрпақты бірлікке, достыққа, адамгершілікке
тәрбиелеу, мейірімділікке баулу
Мұрагерлік дәстүрлер Атадан балаға аусатын кәсіптік, заттық,
сыйласымдық мұралар арқылы тәрбие беру
Ғалым-психологтар Қ.Жарықбаев, Ә.Алдамұратовтар қазақ халқының салт-
дәстүрлерінің психологиялық ерекшеліктеріне байланысты бағдарлама және
арнайы еңбектер жазды.
Әрбір халықтың тарихи дамуында ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрпы,
салт-дәстүрлері бар. Ондай дәстүрлердің бәрі халықтың тіршілік бейнесін,
тұрмыс, салтын, мінез-құлқын ерекшеліктерін білдіретін тұрақты қалып.
Халқын қандай десең, салтын сынап біл деген халық мақалы. Ұлттық салттар
мен дәстүрлердің әдет-ғұрыптардың заманға сай, ұрпақтарымызды өркендетер
өрнектерін халық жоғары бағалайды.
Қазақ халқының көптеген салт-дәстүрлерін топтауға болады. Кейбір
авторлар, С.Қалиев және т.б. оларды үш үлкен топқа бөледі:
-бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер;
-тұрмыс салт-дәстүрлері;
-әлеуметтік-мәдени салт-дәстүрлер;
Қазақтың салт-дәстүрлерін былайша кіші топтарға бөліп қарастыруға да
болатын сияқты:
- отбасындағы салт-дәстүрлер;
- адамгершілік салт-дәстүрлері;
- еңбек салт-дәстүрлері;
- ойын-сауық салт-дәстүрлері;
- әсемдік салт-дәстүрлері;
- өнер салт-дәстүрлері;
- қарым-қатынас салт-дәстүрлері;
- үйлену салт-дәстүрлері;
- мейрамдық салт-дәстүрлері;
- тамақ-тағам жасау салт-дәстүрлері;
- киім киіну салт-дәстүрлері т.б.
Тәуелсіз ел жастарының санасын ұлттық ұлағатты қасиеттерді сіңіре
білу дәстүрінің мәні зор. Ақынжанды, ақжарқын, шешен, өнерпаз, өнегелі
халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан тәлім-тәрбиелік әдеттері мен
ережелері, рәсімдер мен салт-саналық дәстүрлерді жас ұрпақтың жан жүйесіне
әсер етіп, санасына сіңсе, ол ұлттың мәдениетті игерген иманжүзді,
инабатты, жалпы адамзаттық, асыл қасиеттерге ие болады.
Әдептілік, имандылық, мейірімділік, қайырымдылық, ізеттілік,
ілтипаттылық, қонақжайлық құлықтары қалыптасқан халқымыздың осы асыл да
абыройлы қасиеттерін жас ұрпақтың ақыл-парасатына азық ете білу үшін әрбір
тәрбиеші, ұстаз халық педагогикасын, сан ғасырда қалыптасқан салт-дәстүрлі,
әдеп-ғұрыптарды жан-жақты терең біліп, іс-қимыл жасауға, өркениетті өмірмен
байланыстырып, тәлім-тәрбиеге пайдалана білуге, халық ана алдына борышты.
Әрбір халықтың рухани азығының қайнар бұлағы-оның халық педагогикасы,
яғни ауыз әдебиеті мен ұлттық салт-дәстүрлері болып табылады.
Қазақстан Ұлттық энциклопедиясында: Дәстүр – белгілі бір ұлттың немесе
халықтың ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын, тарихи қалыптасқан, олардың
әлеуметтік ортасында ұзақ уақыт бойы сақталып отырған әлеуметтік-мәдени
құндылықтар жиынтығы. Дәстүр өз ішінде қоғамды басқару жүйесін, әлеуметтік
қарым-қатынас пішімдерін, шаруашылық жүргізу тәсілін, әлеуметтік мұра
нысандарын (материалдық және рухани құндылықтарды), оларды ұрпақтан ұрпаққа
қалдыру үрдістері мен тәсілдерін қамтиды. Белгілі бір қоғамдық тәртіптер,
мінез-құлық нормалары, құндылықтар, идеялар, салт-жоралғылар, т.б. дәстүр
ретінде қаралады. Қазақ халқы да дәстүрге бай халық. Ұлтымыздың тамаша
дәстүрлеріне үлкенді сыйлау, қонақжайлылық, қайырымдылық, бауырмалдық,
балажандылық, төзімділік, арлылық, т.б. жатады деп тұжырымдалады [42].
Ал Педагогика және психология қазақ тілі терминдерінің салалық
ғылыми түсіндірме сөздігінде: Дәстүр – тарихи тұрғыда қалыптасқан және
ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын қарекет пен мінез-құлық нысандары, сондай-
ақ оларға ілеспе астасқан ғұрыптар, қағидалар, құндылықтар, түсініктер.
Дәстүрлер өзінің қоғамдық маңыздылығын және тұлғалық пайдалылығын талай рет
дәлелдеген қарекет нысандарының негізінде қалыптасады. Белгілі бір қауымның
дамуының әлеуметтік жағдаяты өзгеруіне орай дәстүрлер ыдырауы, басқадай
болып өзгеруі не алмасуы мүмкін. Дәстүр адамдардың өмірлік қарекетін
реттеудің маңызды факторы болып қызмет етеді, тәрбие негізі болып табылады.
Этнопсихологияда дәстүрлер топтамасы не шоғыры ұлттық қауымдастық
сипаттамаларының бірі болып шығады. Қазақ халқы дәстүрге өте бай
халықтардың бірі. Қазақ халқының дәстүрлеріне қонақжайлылық, қайырымдылық,
бауырмашылдық, төзімділік және т.б. жатады. Жастарды ұлттық рухта
тәрбиелеуде дәстүрдің маңызы зор. Дәстүр қоғамдық өмірдің әр түрлі
салаларына (экономика, құқық, саясат, әдебиет, өнер) да тән. Бірақ
бұлардағы дәстүрдің орны мен рөлі әр түрлі. Қоғамдық-әлеуметтік жағдайларға
байланысты дәстүр жаңа нысан мен мазмұнға ие болып, өзгеріп отырады. Дәстүр
ұлттық мәдениетпен тығыз байланысты. Сондықтан мәдениеті дамыған елдің
дәстүрі бай болады,–делінген [98].
Белгілі ғалым Қ.Б.Жарықбаев: Қазақ халқының ұлттық дәстүрлерін басқа
жұрт өкілдері де әділ бағалаған. Мысалы, қыр халқын алғаш зерттеушілердің
бірі А.И. Левшин: Қазақтардың басқа Азия халықтарына қарағанда
қайырымдылық, адамды аяу, қарттарға құрмет көрсету, баланы аялап, жанындай
жақсы көруі – айрықша қасиеті деп баға берген,– дейді [99].
Жалпы дәстүр сөзін ғалымдар түрліше сипаттайды. Философ ғалым
Н.Сәрсенбаев Әдет-ғұрып, дәстүр және қоғамдық өмір атты еңбегінде:
Белгілі бір қоғамда немесе ұжымда қалыптасқан дәстүр өзінің өмір сүру
заңдылығына толық ие болғанда ғана сол қоғамдық өмірден жалғасын тауып,
тұрақты орын алуы мүмкін [43],– десе, И.С.Кон: Дәстүр дегеніміз-әдет-
ғұрыптың өмірдегі әртүрлі формасы. Ол адамдардың белгілі бір бағыттағы
тұрақты іс-әрекеті мен мінез-құлқының ұрпақтан-ұрпаққа ауысып берілетін
түрі [44],– дейді. Ал этнопедагог ғалым Ә.Табылдиев дәстүрге мынадай
анықтама береді: Дәстүр-әдепке айналған игі іс-әрекеттің әлеуметтік
көрінісі, ұлттың ізгі қасиетін көрсететін мәдени құбылыс [45]. Белгілі
ғалым С.Қалиев: ...Дәстүрге ғасырлар бойы қалыптасып, сұрыпталған әдет-
ғұрыптар, жол-жоралар, көзқарас-түсініктер жатады дей келіп, дәстүр арқылы
қоғамдық қатынастардың негізгі бейнелері көрініс беретінін айтады [46].
Қазақ халқының салт-дәстүрлерін жинап, кітап етіп шығарып жүрген
белгілі қаламгер С.Кенжеахметов [47] атадан балаға көшіп, жалғасып және
дамып отыратын тарихи-әлеуметтік, мәдени-тұрмыстық, кәсіптік, салт-сана,
әдет-ғұрып, мінез-құлық, тәлім-тәрбие және рухани іс-әрекеттің көрінісін
дәстүр деп атаған, сонымен қатар дәстүр байлығы халықтың мәдени байлығы
екендігін, ұлттық мәдениеттілік екендігін, рухани қазына екендігін айтады.
Мұхтар Арын Бес анық атты кітабында Дәстүр сөзінің араб тілінен
ауысқандығын, мағынасы орныққан, тұрақты дегенді білдіретін, ал,
традицио латынның бірден бірге өткізу, бірден бірге беру екендігін айта
келіп, орысша традиция-ның бар кезеңде дәстүрге нақты аударма бола
алмайтындығын ескертеді. Дәстүр – күрделі процесс. Мұның өзі әдетте сол
ұлттың психологиясына, дүниетанымдық деңгейіне сәйкес қалыптасып, ғасырлар
бойы екшеліп сұрыпталып отыратын процесс, – деп, тұжырым жасай ды.
Ғалым Р.К.Төлеубекова: Халықтық педагогика мұрасының бірі – дәстүр.
Дәстүр – адамдардың рухани тұлғасынан бөлінбейтін құбылыс. Дәстүр қоғамдық
сананың барлық формаларынан орын алады. (Олар: саясатта, қоғамдық өмірдегі
дәстүрде, халықтар арасындағы ынтымақтастықта, теңдікте, бостандықта, өзара
көмек дәстүрінде, қарым-қатынас дәстүрінде, ғылыми дәстүрде, оқу-білім
ғылымындағы дәстүрде, отбасы-жанұялық дәстүрінде, еңбек дәстүрінде),– [48]
десе, Ә.Садуақасов өзінің зерттеу жұмысында халық дәстүрлерін тұрмыстық
дәстүрлер, кәсіптік дәстүрлер, мерекелік дәстүрлер, бала қуанышы
дәстүрлері, құдандалық дәстүрлер, жерлеу дәстүрлері, әскери-ұландық
дәстүрлері, мәдени дәстүрлер, діни дәстүрлер, жаңа дәстүрлер деп жіктеген.
Сонымен, халықтық дәстүр дегеніміз–ұлттық даму процестерінің: таным,
наным, сенім, ұғым, әдет, ғұрып, мінез, құлық және салт үрдістерінің
қалыптасқан, жиынтық формасы, діни, рухани, мәдени, ғылыми нысандарының
жетістіктері, тұрмыстық, кәсіптік іс-әрекеттері мен қарым-қатынастарының
тарихи-қоғамдық тәрбие шаралары. Бір ұрпақтан өтіп, екінші ұрпақтың
игілігіне айналған дәстүрлер екшеліп, жаңарып отырады. Бірақ, ұлттық
ерекшеліктері мен құндылықтарын жоймайды, қайта молыға түспек.
Дәстүр – әлеуметтік ғылымның айырықша объектісі,–деп қарастыратын
авторлардың ойы бір жерге тоғысады. Дәстүр сөзімен қатар салт, әдет-
ғұрып сөздері де қолданыста қатар пайдаланылады. Бұлардың бір-бірінен
айырмашылығы бар ма, әлде білдіретін ұғымдары тепе-тең бе деген мәселеге де
назар аудардық. Бұл туралы Д.М. Уфимович: Салт та – жаңа ұрпаққа
мәдениетті берудің дәстүрлі формасы, - дейді [49]. Келтірілген анықтама
салттың да негізінде дәстүр деген жалпы ұғым жатқанын көрсетеді.
Салт термині нормативтік-анықтамалық басылымдарда дәстүр
түсінігінен айырмашылығы жоқ құбылыс ретінде қаралады. Мысалы, Ушаковтың
орыс тілінің түсіндірмелі сөздігінде: Салт – бұл дәстүрлі тәртіп
делінеді [50]. 4 томдық Орыс тілі сөздігінде салт-дәстүр бекіген ереже
деп түсіндіріледі [51]. Сонымен бұл екі түсініктің семантикалық талдауы
олардың белгілі бір мағынада сәйкес келетінін көрсетеді. Көптеген кеңес
зерттеушілері бұл екеуінің арасында айырмашылық жоқ деген қорытындыға
келді. Бірқатар зерттеушілер бұлардың арасында елеулі айырмашылық бар,
сондықтан оны ескеру керек екенін көрсетеді. Атап айтсақ, белгілі
этнопедагог Ә.Табылдиев: Салт (заң) – ұлттық дәстүрдің берік қалыптасып,
өмір заңдылығына айналуы, этностық тіршіліктің заңды, мәдени көрінісі,
деп, оның деңгейі дәстүрден жоғары екенін байқатады [52].
Кейбір кеңес ғалымдары қоғамның тарихи дамуында салттың шеңбері
тартылып, дәстүрдің шеңбері кеңейе түсуін атап өтті. Шындығында, салт
түсінігі шеңберінің тарылуы емес, қоғамдық өмірдің шеңбері кеңейуде,
дәлірек айтсақ, өте үлкен мөлшерде және тез қарқынмен дамуда. Ал, салттар
өзгеруге, жаңа компененттермен баюға, тез өзгеруге қабілетті емес. Сонымен
дәстүр және салт терминдері өзара тепе-теңдік және айырмашылық
қатынастарымен ерекшеленеді. Біздіңше, дәстүр ұғымының ауқымы кең.
Сондықтан біз зерттеу жұмысымызды дәстүр категориясымен байланыстырамыз,
өйткені ол басқа да түсініктерді қоса қамтиды.
Дәстүрдің ең қажетті жері – ұлттық мәдениетті сақтап қалу құралы
болуында. Халқымыздың ұлттық мәдениетінің дәрежесі оның әдет-ғұрып, салт-
санасында, олардың ұлттық мәдени жағдайында, күнделікті тұрмыстарында,
әлеуметтік жағдайында, ғаламтанымында орын алып, көріне алса, онда ұлттың
психологиясын тәрбиелеуде құнды орын алады. Дәстүрлер осы күні ұлттық
мәдениетті көтерудің, өркендетудің, дамытудың құралына айналды. Өз
дәстүрлерін сыйлап, құрметтеген халық ғаламдық дамудың шеңберінен өз орнын
таба біледі.
Қазақ халқының бай қазыналы дәстүрлері, әдет-ғұрып, салт-саналары бар.
Аға ұрпақтың қалыптасқан тәрбие тәжірибесі – дәстүрлер. Дәстүрлер
ережелердің сипатына ие болады. Әр ұлттың өзінің ғаламтанымдық,
әлеуметтанымдық, психологиялық жағдайына байланысты ыңғайластырылған
ережелері бар. Осыған орай өзіндік ұстанымы бар ұлттық мүддеге сай
қалыптасады. Дәстүрлер өткенге қарай емес ілгері дамыта жетелеу сипатында
болады. Бұл дәстүрлердің тарихи сипатын көрсетеді. Тарихқа өзгеру, даму тән
болса, дәстүрлер де сол сияқты. Ұрпақтан ұрпаққа ауысып отырады. Дегенмен,
дәстүр тек өткеннің категориясы емес. Осы кезде ғана ол – ұлттық дәстүр
сипатына ие. Қандай ұлт болмасын, не ұлттың өкілі ретінде тұлға өзінің
дамуында үнемі жақсыға қарай ұмтылып отырады. Өркениеттілік түпкі мақсатқа
айналады. Күрт өзгеріс, күрт бұрылыс дәстүрлерге тән емес. Мәселе – оның
мәні, мағынасы, мазмұны, мақсаты мен міндеті, жүзеге асу жолдарында.
Әр халықтың өзіне тән әдет-ғұрып, салт-сана негізінде жататын
дәстүрлер басқа халық өкілдерімен іс-әрекет, қарым-қатынас барысында терең
сезіледі.
Қазақ дастарханының да тәрбиелік мәні тереңде. Соның тәрбиелік мәнін
ашып, оқушыларға меңгерту де – біздің міндетіміз болса керек (бұл туралы
келесі бөлімде толық сөз болады).
Сонымен, мына төмендегідей тұжырым жасауға болады:
– Дәстүр – бүкіл халықтық құбылыс.
– Дәстүр – әдет-ғұрыптар мен ұлттық мінез-құлықтардан құралады. Дәстүрдің
ұлттық ерекешеліктерін солар айқындайды.
– Дәстүр тарихи жағынан тұрақты болады.
– Дәстүр рухани, мәдени және материялық құндылықтар жасаудың негізгі
қозғаушы күші бола отырып, ұрпақ мұрасына айналады.
–Халықтық дәстүрлер – ұрпақтар ұласымдылығын жалғастырушы,
байланыстырушы.
– Дәстүр – тәрбие және ұлттық мәдениетті сақтау құралы.
– Халық дәстүрлері – жеті ата шежіресі мен қазақ дастарханы дәстүрлерінің
түп қазығы.
Жоғарыда дәстүрлерге берілген анықтамаларды мақұлдай отырып, біз солардың
қатарына халық дәстүрлерінің бастаулары ретінде жеті ата шежіресі және
қазақ дастарханы дәстүрлерін енгіземіз. Өйткені ұлттық тәрбие қағидасы
бойынша әрбір ұрпақ ең кемінде жеті атасына дейінгі ата тегін білуі
міндетті. Егер жеті атасына дейін ата тегін, тарихын білмейтін ұрпақ
болса, оны Жеті атасын білмейтін жетесіз деп халық кінәлайды, айыптайды.
Шыншыл, әділетті, иманды болу – сонау арғы ата-бабамыздан бері қалыптасып
келе жатқан дәстүріміз дейді де, халық сол игі дәстүрді бұзған ұрпаққа
айып тартқызады. Ат тұяғын тай басар деп, кейінгі ұрпақтың ата салтын
бұзбауын талап етеді, әулеттік тағылымдар ата дәстүріне айналып, санаға
сіңіп, салтқа тірек болады. Сол себепті де шәкірттерге бастауыш білім беру
сатысынан бастап-ақ жеті ата шежіресі мен дастархан дәстүлерінен білім мен
тәрбие берудің мәні зор. Олар әсіресе, Қазақ тілі, Ана тілі, Өзін-өзі
тану пәндерін оқу барысында туыстық атаулармен танысып, солардың мағынасын
түсінеді. Оқушылардың сол түсініктерін тірек ете отырып, жеті ата шежіресі
мен дастархан дәстүрлерін танытудың толық мүмкіндігі бар деп түйіндейміз.
Сонымен, өзіміздің зерттеу проблемамызға байланысты дәстүр ұғымына
берілген мынадай анықтаманы ұстанамыз: Жеті ата шежіресі мен дастарқан
рәсімдерін дәстүр деп толық айта аламыз. Өйткені қазақ халқының әрбір
отбасында атадан-балаға, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын тауып, берік орнығып,
заңдылыққа айналған бұл рәсімдер мен ғұрыптар - әлеуметтік маңызға ие
халықтық педагогиканың тәрбие құралы[53].
1.2 Халық дәстүрлерінің тәрбиелік мүмкіндіктері
Ру шежіресін білу – сахара төсінде көшіп-қонған қазақтар үшін
өмірлік қажеттілік. Қазақ халқының ру-тайпалық, жүздік-қайымдастық біртұтас
ғажайып бітімі ғасырлар бойы бүкіл қазақ – бір атаның ұрпағы, бір тамырдың
бұтағы деген ұстаным бойынша өсіп-өркендеп отырған. Міне, европалық
канондар бойынша бір-бірінен шалғай жатқан үш жүздік бөліктердің бастары
бірікпеуге тиіс болғанымен, халық санасының біртұтастығын осындай қасиеттер
қалыптастырған. Мұндай біртұтастық тек қана рулық жүйе арқылы жүзеге асқан.
Бүгінгі таңда рулық сананың шектеулі де шетін жақтарын біліп-түсіне отырып,
біздің халықтың драмаға толы тарихында рулық психологияның кіріктіргіш
рөлінің болғанын сезіне білуіміз керек.
Тәңір алдында бәрі де тең болғандықтан, рулық ұжымда белгіленген
қалып пен дәстүрлер киелі де бұлжымас қағиадға айналған. Ру дәстүрі адам
санасына берік орныққан, себебі оның қауымдасқан ұжым арасында басқаша
тірлік құруына өмір салттың өзі дес бермеген. Күні бүгінге дейін рулық салт-
дәстүрлер мен қалып-қағидалардың қайран қаларлық тұрақтылықпен сақталып
келе жатқаны да сондықтан.
Өз руын, тайпасын, ата-бабасын жеті атасына дейін білу әрбір қазақтың
ру аясындағы міндеті және сол білігі арқылы өз халқының дәстүрін
сабақтастырып отырудың шарты болған.
Қазақ халқы үшін жеті аталық ұстаным мен одан туындайтын рулық
байланыст институттарының қандай әсері болған?
Біріншіден, жеті аталық ұстанымға негізделген туыстық байланыс
институттары әрбір қазақтың, қала берді бүкіл халықтың білмекке деген
ынтасын оятқан. Былайша айтқанда, бүкіл халықтың ақыл-ойын баураған.
Өзінің қазақ екенін білген соң, жеті атасын білген соң, одан әрі
өзінін руы мен жүзін білген соң, қазақтар туған жерінің кез-келген
шалғайында туысқандарының ортасында жүргенін танып-біліп, өзін алып
жанұяның бір мүшесіндей сезінген. Осынау ерекше мазмұндағы далалық білім,
алып жанұялық сана жай ғана жаттанды дерек болмаған. Мұндай білім
көшпелілер санасына мекен-тұрақтың жай-жапсарынан бастап, бүкіл этнос
аясындағы рулардың қарым-қатынас ахуалына дейін орнығып отырған.
Байтақ даладағы көші-қон алуан түрлі адамдардың, ауылдардың және
рулардың ұдайы ұшырасып отыруына себепші. Мұндай ұшырасуларда байырғы
туыстық байланыстары жаңғырып, жаңа қарым-қатынас орнығып, сұхбаттасының
шыққан тегін біліп отырған. Тіптен, жеті аталық жүйе бойынша екі адамның
ғана бір-бірінен жөн сұрасуы былайғы жұрттың тарихи санасын бұрынғыдан
анағұрлым кеңейткен. Ру мен ру, жүз бен жүз арасындағы құдандалық арқылы
халық өзінің тұтастығын орнықтыра түскен.
Екіншіден, жеті аталық ұстаным әрбір қазақтың, бүкіл халықтың құлағына
күн сайын бабалары туралы тек жақсылықты құйып, рухани тектілігін дәріптеп,
ұлттың сенімін орнықтырып отырған. Бұл әсіре қызыл сенім емес, әрбір
қатардағы көшпелінің тарихи нақтылы деректі өз жүрегімен сезінуіне
негізделген.
Менің жеті атама дейінгі жадымда сақталған бабаларымның ерліктері мен
жеңілістері, бейнеттері мен жеңістері маған ұдайы дем беріп, өз жолымда
кездескен кез келген қиындықты жеңетіндей сенімге жетелеп отырады. Міне,
дәл осындай идеология әрбір қазақтың жүрегіне жылу берген.
Мұның сыртында, бабалар рухы – аруақ – мені күн сайын желеп-жебеп
отырады. Діни сезім және бабаларыма деген сенім – бұл менің өзекті ісім.
Мен бабаларымды аруақтың қолдағанын білемін, сондай-ақ олар мені де желеп-
жебейтініне сенемін. Міне, менің пайымдауымда, қазақтың классикалық
дәстүрлі көшпелі қоғамында қазақтар осылай ғұмыр кешсе керек.
Бұл ойдың орамын бүгінгі оқырман дұрыс түсіну үшін бір пікірмен
толықтыра кету қажет. Мен үшін ата-баба рухына, аруаққа бас ию сезімдері
олардың идеалын жалғастыру деген сезімдермен астасып кеткен. Ал ата-
бабамыздың идеалы біздің бүгінгі өмір-тіршілігіміздің ең киелі
ұстанымдарымен сай келіп жатыр.
Шежіре (арабша шаджарад-бұтақ, тармақ) – халықтың шығу тегін, таралуын
баяндайтын тарихи ғылымның бір тармағы. Ру, тайпалардың өрбіп-өсуін
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізген, қалыптасқан ресми шежіре мәдениетті елдердің
бәрінде де кездеседі. Шежіренің көп томдық жинағын Ресей, Германия, Англия,
Франция және көптеген шығыс елдері баспадан шығарған. Қазақ шежіресі де –
Европа елдерінің шежіресі сияқты ең толық жинақтың бірі. Қазақ шежіресінің
қайнар көзі –көп заман бойы қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып қалып
отырған жинақтар.
Шежіре де – тарихтың бір тармағы. Шежірені ауызша айтып елге
таратушыларды шежірешілер деп атаған. Ондай атқа ие болушылар қазақ
арасында көп болған. Кейін келе белгілі ақын-жазушылар осы шежірешілердің
айтқан материалдарын пайдаланып, шежіре мәтінін тарихи жырға айналдырып,
өздері айтып жүретін дәстүр қалыптасқан. Мұндай дәстүрді тек қазақ халқы
емес, басқа түркі тілдес халықтардың өмірінен де көруге болады. Мысалы,
қарақалпақ халқының ұлы ақыны Бедақ (Бердімұрат) Қарағабайұлының Шежіре
деп аталатын поэмасы осы айтқанымызға толық кепілдік бере алады. Бұлайша
шежірені өлең-жырға айналдыру оны тек арнайы шежірешілер ғана емес, жалпы
жыр құмар қауымның жаттап алып айтып жүруіне мол мүмкіндік ашқан. Содан да
болар күні бүгінге дейін халқымыздың арасында өз ата-тегін, болмаса өзінен
шыққан ру-тайпасын ғана емес, бүкіл қазақ халқының шығу тегін, өсіп-
өркендеу жолын жіліктеп бөліп, тармақ-тармаққа салалап беретін адамдар
сирек те болса кездесіп отырады.
Жалпы осы айтқандарды тұжырымдай келгенде, қазақ шежіресін ресми түрде
жазбаша шежіре және ауызша шежіре деп екіге бөлуге болады. Жазба
шежіресінің ауызша шежіреден айырмашылығы мұнда тарихи уақиғалар, тарихта
болған жеке қайраткерлердің өмір жолдары, тұтас ру-тайпалардың шығу тегіне
байланысты тарихи деректер кеңірек қамтылады. Бізге жеткен жазба
шежірелердің көбісінің тақырыбында шежіре сөзінің орнына наме, тарих
деген сөздердің жиірек жүретіні осының дәлелі. Ал ауызша шежіреде халықтың
жалпы тарихы емес, тек ұрпақтардың тарамданып, өсіп-өркендеу жолындағы
генелогиясы баяндалады. Оның жазба шежірелердей емес, түрлі нұсқалары да
көп. Ауыздан ауызға көшу арқылы ұрпақтан ұрпаққа берілгендіктен, бұл
нұсқалардың бір-бірінен елеулі айырмашылықтары да бар. Бұл айырмашылықтар
негізінен өз дәуірінің перзенті болуға ұмтылған шежірешілердің әр кездегі
саяси-әлеуметтік ағымдардың ықпалымен өзіндік қосымшалар, түзетулер
енгізуінен болғанға ұқсайды. Шежіренің ұзын ырғағын бұзып, жаңсақ
кіргізілген тармақтардың көп болатыны да осыдан болуы керек. Сондай-ақ
шежіре бастауларының түрлі кезеңнен өріс тарататыны да біраз жайды
аңғартқандай. Одан, әсіресе діни ұғымның ықпалы молырақ байқалады.
Шежіре – қазақ халқы үшін зор маңызы бар, үлкен әлеуметтік, моральдық,
психологиялық рөл атқарған тәсіл. Саны жағынан азғантай, ал жайлаған жері
кең қазақ халқы үшін шежіре халықтың бірін-бірі тануы, біріне-бірінің
қандық, тектік жақындығын білдіру үшін қызмет етті. Бәрі бірін-бірі танып-
білуге бірімен-бірінің арақатынасын айқындауға бағытталған. Мұнда ең басты
мәселе – оны алшақтату емес, қайта бірімен-бірінің жақын екендігін сездіру
болып табылады. Жеті атаға дейін қыз алысып, қыз беріспеудің тектік
теориясы жағынан генетикалық мәні зор екені қазіргі ғылымда дәлелденіп
отыр.
Шежіре арқылы жалпы қоғамдық, ғаламдық көлемде өткенді тану тіпті де
мүмкін емес. Шежіре өзімізді-өзіміз тануымыз үшін, бір-бірімізге қандай
жақындығымыздың барын білуіміз үшін қажет.
Шежіре әуелі атадан, яғни әкеміздің әкесінен бастап тартылады. Жеті
атаға толған соң боз бие шалып, қолдарын қанға малып, рулас болып жүрейік,
жат болып кетпейік деп, таңба бөлісіп, ұранын алысып (ұран-рулық, тайпалық,
елдік, ұлыстық, ұлттық болған), ауылының қонысы белгіленіп, қыз алыса
бастаған. Ендігі туыстық жегжат-жұраттыққа ауысады.
Мен қазақпын! дей алатын азамат өзінің шыққан тегін, кіндік кесіп,
кір жуған ата жұртын қастерлеп, жеті атасын жадында тұтуы шарт. Жеті
атасын білген ұл жеті рулы елді біледі дегенді сөз салмақтап, ой баққан
атамыз қазақ тегін айтпаған болар. Қырық рулы елміз, қарға тамырлы
қазақпыз деген сөз де баяғыдан келе жатыр. Бұл – қазақтың аралас-құралас,
алыс берісті, құда жекжат, жамағайын жұрағаттығын аңғартатын сонау іргеміз
сөгіліп, қаймағымыз бұзылмаған заманадан жеткен ұғым. Өткенімізді қарап
отырсақ, ел бастаған көсем де ділмар шешен де, ақиық ақын, ел қорған батыр
да осы сөздерді жиі айтқан. Алысты жақын тұтқан, жақынды бауыр тұтқан,
туыстық желіні үзбеген. Береке-бірлікті бұзбаған. Үлкені сөз бастаған,
кішісі ағаның сөзін қостаған. Сүттей ұйып ғұмыр кешкен. Ел шетіне жау келсе
даңқты бабаларының атын ұран қып шақырып, қанымыз, жанымыз бір, руымыз,
туымыз бір, тегіміз, кегіміз бір, еліміз, жеріміз бір, суымыз, нуымыз бір
Ер Түріктің ұрпағы, алаштың азаматымыз десіп бәтуаласып, баталасып, бес
қаруын асынып, ат құйрығын түйісіп бір байрақтың түбінен табылған.
Қаймана қазақ түз төсінде жолыға қалса жеті атасын таратысып, егжей-
тегжей жөн сұраса келе: Ой, сен өзі бөтен болмадың, тіпті ет жақын туысым
болып шықтың, бізге жиен екенсің немесе нағашы , не құда екенсің ғой,
десіп шұрқыраса табысып, құшақтары қабысып, әзілдері жарасып, ел жұрт, бала-
шағаның амандық-саулығын сұрасып бір жасасып қалады. Бұның бәрі халқымыздың
айрықша қасиеті. Басқа жұртқа ұқсамайтын ерекшелігі. Қазақы бауырмалдық.
Қазақтың қазақтығының бір ұшы осында жатыр [126]. Бірақ кейінгі жылдары біз
өзімізге табиғи тән осы қасиетімізден де ажырап бара жатқандаймыз. Қазір
екінің бірі жеті атасын біле бермейді. Тіпті кіммен қалай туысатынын да
ажырата алмайды. Ілуде біреуден: Осы пәлен шекең сенің кімің? деп
сұрасаң: Білмеймін, әйтеуір туысқанбыз, әке шешеміз көзі тірісінде бауыр
тұтып жүретін, бір жақындығы бар шығар, дейді. Ал кейбір білгендерінің
өзі, мысалы, жиеншары болса әкемнің туған қарындасының баласының баласы
деп шұбыртады. Қалай туысатынын түсінгенмен кімім дерін білмей қиналады.
Әсіресе кейінгі жастар туыстық қатынастардың ара жігін ажыратып, жіліктеп
айтуға шорқақ.
Бұрынырақта үлкен қариялар, әкелеріміз кім кімнен туатынын аталарынан
тармақталған ұрпақтарды тәптіштей таратып балалардың құлақтарына құйып
отырушы еді. Әр атасының қадір-қасиетін, ерлік істерін, шешендік сөздерін
дәріптеп, ұйып тыңдар тартымды, шежірелі әңгіме шертетін. Ондағылары
кейінгі ұрпақтары ата бабаларын мақтан тұтып жүрсін, жомарттыққа, ерлік пен
мәрттікке саятын кесек істері мен өр, жайсаң мінездерінен тәлім тағылым
алсын, дәл өзіндей болмаса да, соларға ұқсап бақсын бойындағы қазақтық
сезім, түйсігін жоғалтпасын кейін біздің де атымызды өшірмей ұрпағына өнеге
етіп, марапаттап айтып отырсын дегендіктері болар. Кейде сол үлкендер:
Ұқсамасаң тумағыр, сен пәлен деген атаңа немесе түген деген нағашыңа аумай
тартқансың. Сөйлеген сөзің, мінез құлық, жүріс-тұрыс, кескін-келбетің
айнымайды. Жарықтық осындай да осындай адам еді деп бала, немерелерін арғы
туыcтарының біріне ұқсатып та жатады. Кейін әлгі бала мен пәленше деген
атама не нағашыма немесе немере атама тартқан екенмін деп ол адамның
кісілігін, ерекшелігін мақтанышпен айтып жүреді. Өзінің де өмір бойы сол
адамға жақсы жағынан ұқсап бағары анық.
Міне, сондықтан да балаларға ерте бастан туыстық шежірені үйреткен
жөн.
Туыстық атауларды төмендегідей суретпен жинақтап көрсетуге болады: Бұл
суреттен әр адамның өз жұрты, нағашы жұрты және қайын жұрты болатыны анық
көрініп тұр. Осы аталған үш жұрттың өзі одан әрі түрліше атауларға
жіктеледі. Енді соларға тоқталып өтейік. М.Ниязбеков Біз қалай туысамыз?
деген кітабында адамның өз жұрты, нағашы жұрты, қайын жұрты туыстық
атауларды саралап берген [127]. Аталған туыстық атауларды К.Ж.Қожахметова
бір сызбаға түсіріп жинақтап көрсеткен (сурет1) [55].
Текті білу тегін емес. Қазақта Жеті атасын білмеген – жетесіз деген
мақал бар. Жылқы жеті тегіне тартып туады деп, халық адамының да арғы
тегіне тартып туатынын айқындап, Біреу әкеге тартып туады, біреу әкеден
артып туады дейді де, ұрпағының мейілінше артып туғанын тілейді.
Жеті атаға дейін жақсы білудің әдептілікке әсері мол, яғни шөпшек
бабасына дейінгі туыстық тегін жақсы біліп, халықтық салт-сана бойынша,
туыстық тегін жақсы қатынаста қалыптасқан парыздарын орындап борыштарын
өтеуге міндетті.
Ата текті білуде туыстық, жақындыққа байланысты: баба, ата, әке,
немере, шөбере, шөпшек, туажат, жүрежат деген ұғымдар бар. Атаның баба
алдындағы зор міндеттері баланың, немеренің, шөберенің, туажаттың,
жүрежаттың алдында жалғасады, ол әдептік қарым-қатынас ру, ел, ұлт
ұлтаралық, бүкіладамзаттық мәнде дами қалыптасып, адамгершілік қарым-
қатынасындағы атаға, руға, ұлтқа бөліп, адамдық асыл сезімдерге жол бермей,
күндестік, бақталастық, дүние таластықты тудыруға, әдепті бұзып,
адамгершілікке қиянат көрсетіп, қылмыс жасау текті сыйламаудан, адамдық
қасиеттерді қастерлемеуден туындайды. Тегіміз – адам. Біз адамдық қасиетке
иеміз.
У ішсең, руыңмен дегенде, халық тек руыңды сыйла деп тұрған жоқ,
әуелі руыңнан бөлектеніп кетпей, сыйласымды отбасыңнан, жарқырағанынан
баста деп, отансүйгіштікке шақырып, отанды сүю отбасынан басталатынын
уағыздап тұр. Өзіңді өзің жаттай сыйла, жат жанына түңілсін деп, халық
сыйласымның бастауын айқын көрсетеді.
Абай атамыз: Атаның ғана баласы болма, адамның баласы бол деп,
адамгершілік қарым-қатынас атаға бөлуге байланысты болмау керектігін басып
айтқан болатын. Әкеңді сыйласаң, атаңды құрметтей білсең, бабаңды
қастерлеп, бабаның өнегесін орындайсың да, еліңе елеулі, халқыңа қалаулы,
бүкіл адам баласына лайықты әрекеті мен әдептілігі бар жан екендігіңді
танытасын.
Қандасына бұрмағанның қары сынсын деп, халық жан бауырына әділетті,
адал болып, оған жақындық көрсетпегенді қатаң сынайды. Өйткені бұл адам
баласын сыйлау ең әуелі отбасын, аталасты, руласты, ұлтты сыйлаудан
басталмақ. Руыңды сыйла, бірақ басқа руға қарсы болу – қылмыс, онымен де
жақындас, ұлтыңды ардақта, бүкіл адам баласын құрметтей біл. Міне, біздің
халқымыздың имандылық дәстүрлерінің түпкі мақсаты –осы.
Сурет 1 – Үш жұрт
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса, төбедегі
келеді деп, халық жас ұрпақты бірлікке шақырады. Жүзге бөлінгеннің жүзі
күйсін деп, аталарымыз бөлінуді бәрінен де жек көріп, қатты қарғайды.
Өйткені адамгершілік асыл қатынастарды іріту, бірлікті бұзу – ең ауыр
қылмыс, ондай қылмыс бүкіл адамзаттық асыл қасиеттерге кесірін тигізеді.
Текті білу дәстүрі ата текке байланысты туыстық қатынастарды
әдептілікпен, имандылықпен орындай отырып, одан әрі дамытып, жекжат-
жұрағаттармен, отандастармен, жалпы адам баласымен халық қалыптастырған
адамгершілік қатынастардың болуын уағыздайды. Әсіресе, бұл дәстүр анаға
байланысты нағашы жұртты аса зор ардақтауды міндеттейді, сол сияқты жеңге,
келін, жезде, күйеу, т.б. ұғымдардың ата текке байланысты әдепті сыйласым
дәстүрлері бар. Дәріпті дәстүрлердің мәнін біліп, оны орындай білу – парыз.
Жеті ата. Жеті атасын білген ұл жеті жұрттың қамын жер. Әр адам
өзінің жеті атасын білуі – көргенділік пен білімділігін, ата көргендігін
танытады. Білмесе жеті атасын білмейтін жетесіз деп сөккен. Жеті атаны
үйрету әр ата-ананың басты борышы. Мысалы, өзі, әкесі, атасы, бабасы және
онан арғы ата-бабасының есімдерін білу жеті атаны білу деген сөз.
Тәрбие нәтижесі бірлік – елдің салты. Күш - бірлікте деп, халқымыз
бірлік дәстүрін ұлттық салтқа айналдырып қалыптастырған. Қазақта Аталастың
аты озғанша, ауылдастың тайы озсын деген мәтел бар. Қазақ көрші
қияметтік деп, көрші ақысы деп, көршіні ағайыннан да артық сыйлайды.
Аулы аралас, қойы қоралас көршімен тілектес, ниеттес болу, оған
көмектесіп, қайғысына да, қуанышына да ортақ болу – дәстүр. Жақсы көрші –
ата менен енедей, жаман көрші – басқа қонған пәледей деп, халық көрші
сыйлаудың көп мәні бар екенін уағыздайды.
Құданы құдайдай сыйла, Күйеу – жүз жылдық, құда – мың жылдық,
Құда дескен, құйрық-бауыр жескен деп, халық құда, құдағи, құдашаларды
ерекше құрметтеуге ұрпақтарын баулып отырған. Құда сыйлау рәсімдері: құда
түсу, жастарды үйлендіру, бесік тойы, мүшелтой, мерейтой, т.б. тойларда өз
жүйесімен, тәртібімен, кәде-жорасымен іске асырылады. Ұрпаққа ата-анадан
кейінгі ең жақын жанашыр адам – нағашы. Халықты Өз жұртың – күншіл, қайын
жұртың – міншіл, нағыз жұртың – нағашың деген мақал бар. Әрбір ұрпақ
анасының шыққан тегі – нағашы атасын, әжесін, апасын, ағасын, әпкесін,
інісін, қарындасын өзінің туған жақындарынан да артық көріп, айырықша
сыйлауға міндетті. Өйткені нағашының жақындық жан сезімінің көңіл ашар
көріністері, елжірегіштігі мен қайырымы жиеннің жанына күн сәулесіндей әсер
етіп, жақсылыққа баурайды. Әрбір жиен, жиеншар нағашының бұл қасиеттерін
тебірене сезініп, тектілікпен қайырым жасауға борышты. Желке ас болады
жалы болса, жиен ел болады малы болса деп халық жиеннің жиендік міндетін
ерекше ескертеді.
Жақсы жезде – әкедей деп, халық жездені әкемен қатар қояды. Өйткені
жезде анадан кейінгі екінші ана – әпкенің жұбайы. Сондықтан ол балдыздарына
барынша қамқорлық жасауға міндетті. Балдыздары жездесін әкесіндей сыйлап,
құрметтейді. Балдыз бен жезде арасында ешқандай кикілжің, реніш болмау
керек. Әзіл-қалжың, көңілді сөз, қуанышты құптау, ақ жарқын ақылдасу сияқты
арақатынастық рәсімдерін жезде де, оның балдыздары да орнымен, қисынды
жүйесімен орындауы тиіс. Сол сияқты күйеу бала қайын атасын, енесін, қайын
ағасын өзінің туыстарынан да артық сыйлай білу керек.
Қазақ халқында серттесіп достасу салты ертеден қалыптасқан. Қанды
көйлек киісіп, жүректері түйісіп дос болған адамдар біріне-бірі жанын да
аямайды. Олар бір-біріне қамқор, көмекші, тілектес, мақсаты ортақ, жаны бір
адамдар. Досыңа достық – қарыз іс деп, Абай атамыз дос болған соң, достық
жасаудың жолдарын жақсы білуді уағыздайды. Шын дос болу – бақыт, жалған
достық – жауыздық. Досқа атылатын оққа өз кеудесін тосып, досы үшін жанын
құрбан еткен нағыз достар тарихта көп болған. Досқа сыйлық тарту, достың
қалағанын беру, досқа сауға (араша) болу, достың көңілін сұрау, оған көңіл
айту, т.б. халықтық жөн-жоралғылар салт болып қалыптасқан.
Халықта Жігітті жолдасына қарап таны деген мақал бар, ол әркімнің
жақсы болуы көбінесе жолдасына байланысты екенін аңғартады. Жолдастың көрші
жолдас, ұжымдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом тақырыбы: "Бастауыш сыныптарда халық дәстүрлерін тәрбие құралы
ретінде пайдалану жолдары"
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1Халық дәстүрлерінің мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Халық дәстүрлерінің тәрбиелік
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.1 Бастауыш сынып оқушыларын шежіре мен қазақ дастарханы дәстүрлерінде
тәрбиелеудің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .. 37
2.2 Бастауыш сыныптарда халық дәстүрлерін пайдаланудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 65
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі Қазақстан Республикасының 2007 жылы қабылданған
Білім туралы заңында жас ұрпақты ...азаматтық пен патриотизмге, өз Отаны
– Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді
құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конституцияға қайшы және
қоғамға жат кез келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу, – қажеттігі айқын
көрсетілген [1]. Бұл. республикамыздың ертеңгі қажетін өтейтін, елін, жерін
сүйетін, отаншыл, адамгершілігі мол, білімді, парасатты, ана тілін, туған
жерін қастерлей білетін азамат өсіруде ұстанатын басты құралымыз бағзы
заманнан бері ұрпақ тәрбиесінің алтын діңгегіне айналған халық дәстүрлері,
халық ауыз әдебиеті, ақын-жазушыларымыздың таңдаулы туындылары болуын
міндеттейді. Сондықтан бастауыш білім беру сатысынан бастап оқушыларды
халық дәстүрлерін қастерлеуге баулу бүгінгі күннің аса маңызды мәселесіне
айналып отыр.
Әлеуметтік-экономикалық өзгерістер бүгінгі жаңа қоғамда болып жатқан
терең білім дамуына жаңа ықпалдарды талап етті, қалыптасқан әдіснама мен
педагогика ғылымының парадигмалары қазір өзгерді. Білім беруді дамыту
тұжырымдамасы тек қана білімнің теориялық ұстанымдарының жаңартылуына
бағытталды, ал реформаның негізгі талаптарына жауап бере алмады. Сол
себепті Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдар аралығында білім беруді
дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес білім берудің әрбір кезеңдеріне
білім жүйелерінің жетілген жаңа үлгілерін енгізу міндеттелді, оның ішінде,
гуманитарлық тәрбие парадигмасына айрықша назар аударылып отыр.
ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басында бұрынғы кеңестік жүйеде өмір
сүрген барлық ТМД елдерінде, оның ішінде Қазақстанда тәрбие теориясы мен
практикасы мәселесі үлкен дағдарысқа ұшырағаны айқындалды. Ол дағдарыс:
құндылықтық, мақсаттылық, мазмұндық, технологиялық, нәтижеліліктің
деңгейлерінің барлығында да көрініс тапты. Осындай тарихи-қоғамдық формация
жағдайында, ғылыми-педагогикалық әдебиеттерге жасалынған талдау жаңа
қоғамдық формацияның даму және қалыптасу ерекшеліктеріне сәйкес Қазақстанда
жоғары және орта арнайы оқу орындары студенттерінің гуманистік көзқарасын
қалыптастыру арқылы болашақ маманның адами сапасын арттырудың аса маңызды
міндеттердің бірі екендігін көрсетіп беріп отыр [ 2].
Жоғары және орта арнайы мектеп педагогикасы бүгінгі күні көптеген
жалпығылымилық, әлеуметтік-философиялық, әлеуметтік-мәдени және
адамгершілік-эстетикалық процестердің тоғысуына тап келіп отыр, өйткені
қоғамдық өмірдің күрделі талаптарына сәйкес тәрбиенің құндылық сипаттарын
қайта анықтау өзекті мәселе ретінде қарастырылуда. Оқу-тәрбие процесін
гуманитарландыру арқылы, яғни болашақ маманға бүкіладамзаттық құндылықтарды
дарыту арқылы әрбір студенттің тек білімі, біліктілігі және дағдысын ғана
емес адамгершілік сипатын анықтайтын өзіндік рухани байлықтарының сапасын
арттыру жүзеге асырылады деп саналады [3].
Білім беру мен тәрбие арқылы жас ұрпақтың гуманистік көзқарасы мен
дүниетанымын қалыптастыру педагогика тарихында кең қаралған мәселелер
қатарына жатады. Педагогика тарихында жас ұрпақтың гуманистік көзқарасын
қалыптастыру адамзаттың ізгілікті-прогресшіл бағытта дамуының басты алғы
шарты екендігі Я.А.Коменский [4], К.Д.Ушинский [5], В.А.Сухомлинский [6],
Г.Н.Волков [7], Ы.Алтынсарин [8], А.Құнанбаев [9], Ж.Аймауытов [10],
А.Байтұрсынов [11], М.Жұмабаев [12], т.б. еңбектерінде айтылған болатын.
Жас маманды қалыптастырудың ұлттық мазмұнын қамтамасыз ететін қазақ
этнопедагогикасының тәлім-тәрбиелік әлеуетін пайдалану мүмкіндіктері туралы
Н.Наурызбай [13], Қ.Жарықбаев [14], З.Әбілова [15], Ә.Табылдиев [16],
С.Қалиев [17], Қ.Бөлеев [18], С.Ұзақбаева [19], К.Қожахметова [20],
А.Қалыбекова [21], М.Сарыбеков [22], А.С.Мағауова [23], А.Әбдікәрім [24],
Т.Қоңыратбаева [25], К.Сейсенбаев [26], Р.Төлеубекова [27], Ж.Асанов [28],
Н.Көшеров [29], С.Кенжахметұлы [30],С.Ғаббасов [31], А.Сейдімбек [32] және
т.б. еңбектерінде жан-жақты зерттеулер жүргізілген. Жас ұрпаққа гуманистік
тәрбие беру – адамгершілікке тәрбиелеудің теориялық-әдіснамалық негізі
ретінде А.А.Бейсенбаеваның [33], К.К.Жампеисованың [34], К.Б.Жарықбаевтың
[35], Л.К.Керимовтің [36], Б.И.Мұканованың [37], Г.К.Нұрғалиеваның[38],
С.А.Ұзақбаеваның[39], В.А.Кимнің [40], Н.Д.Хмельдің [41] және т.б. зерттеу
жұмыстарында мұқият қарастырылған.
Зерттеудің нысаны: бастауыш сыныптардың оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: бастауыш сыныптарда халық дәстүрлерін тәрбие құралы ретінде
пайдалану жолдары.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сыныптарда халық дәстүрлерін пайдалануды
теориялық тұрғыдан негіздеу және оның әдістемесін жасау.
Зерттеу міндеттері:
–дәстүрлердің педагогикалық-теориялық мәні мен мазмұнын ашып көрсету;
- дәстүрлердің тәрбиелік мүмкіндіктерін анықтау;
- бастауыш сынып оқушыларын шежіре мен қазақ дастарханы дәстүрлерінде
тәрбиелеудің мазмұнын айқындау;
– бастауыш сыныптарда халық дәстүрлерін пайдаланудың әдістемесін жасау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: халық дәстүрлері туралы
философиялық, этнопедогогикалық, психологиялық, педагогикалық тұжырымдар,
идеялар, жеке тұлғаға бағдарланған іс-әрекет, тұтас педагогикалық үдеріс,
тәрбие теориялары, қазақ халық педагогикасының негізгі қағидалары.
Зерттеу көздері: тақырыпқа байланысты философиялық, этнопедагогикалық,
педагогикалық және психологиялық еңбектер; Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Білім туралы заң, тұжырымдамалар, стандарт, оқу жоспарлары,
оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдар.
Зерттеу әдістері: тақырып бойынша әдебиеттерге талдау; бастауыш
сыныптардағы озық педагогикалық тәжірибелерді зерттеу, бақылау, әңгіме,
сауалнама, анализ, синтез.
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы:
–дәстүрлердің педагогикалық-теориялық мәні мен мазмұны ашып көрсетілді;
- дәстүрлердің тәрбиелік мүмкіндіктері анықталды;
- бастауыш сынып оқушыларын шежіре мен қазақ дастарханы дәстүрлерінде
тәрбиелеудің мазмұны айқындалды;
– бастауыш сыныптарда халық дәстүрлерін пайдаланудың әдістемесі жасалды.
Зерттеудің практикалық маңызы. Дәстүрлер – асыл қазынаң атты
бағдарламаны бастауыш сынып мұғалімдері өз жұмысында пайдаланса болады.
Зерттеудің базасы: Түркістан қаласындағы №17 мектеп.
Диплом жұмысының құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
1.2 Халық дәстүрлердің мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Дәстүр ұғымы барлық халықтарда бар. Ол тарихи негізінде қалыптасып,
ұрпақтан-ұрпаққа берілетін әдет-ғұрып, жалпыға бірдей тәртіп, әдеп-инабат
нормасы болып табылады. Дәстүр өзінің негізі мен қалыптасуы, өмір сүруі
жағынан барынша ұлттық сипатта болады, әрбір халық жалпы адамзат
мәдениетіне санасымен үлес қосады.
Дәстүрлердің жалпыға ортақ ең маңызды қызметі-адамдар арасындағы
өркендеп және өзгеріп отыратын тұрақтылықты ретке келтіріп отыру болып
табылады. Зерттеушілер дәстүр мен үрдістерді өндіріс тәсілдері мен оған
сәйкес келетін өндірістік қатынастарды реттеу формалары ғана емес, сонымен
бірге қоғам мүшелерін өзімшілдіктен, томаға тұйықтықтан құтқаратын құрал
деп есептейді. Салт-дәстүрлер ұлттың ұлт болып қалыптасуымен бірге туып,
бірге дамып келе жатқан тарихи және көне үдеріс. Ол ұрпақ тәрбиесінен
мәдени тұрмысы мен шаруашылық тіршілігінен көрініс беретін құбылыс.
Әдептілік негіздері-дәстүрлер мен ғұрып-салттар.
Ұлттық салттар мен дәстүрлердің, әдет-ғұрыптардың заманға сай
ұрпақтарымызды өркендетер өрнектерін халық жоғары бағалайды. Дәстүрдің де
озығы бар, тозығы бар деп халық ең озық дәстүрлерді дәріптеп, ұрпақтан-
ұрпаққа мұра етіп қалдыруда: әдемі әдет, әсем әдеп, аталық дәстүр, рабайы
рәсім-бәрі-бәрі ғасырлар бойы қалыптасқан халық педагогикасы,
адамгершілікке толы үлгі-өнегелер, әрбір ұлттың тарихи, мәдени дәрежесін
айқын бейнелеп тұрады, ұлттың ерекшелігін көрсетеді.
Өз ұрпағының өнегелі, өнерлі, еңбек сүйгіш, абзал азаматы болып өсуін
армандағаннан-ақ қыз баланы үй сыпыру, төсек жинау, ыдыс-аяқ жуу, май құю,
ас пісіру, су әкелу, сиыр сауу, өрмек тоқу, іс тігу сияқты шаруашылықтың
алуан түріне, ал ұл балаларды қозы-лақ қайыруға, құлын ұстауға, мал бағуға,
тай үйретуге, отын шабуға, қора салуға, ағаштан, теріден, темірден түрлі
бұйымдар жасауға, яғни қол өнер шеберлігіне үйреткен.
Жастарға ән айтқызу, күй шерткізу, өлең-жыр жаттату, жаңылтпаш,
жұмбақ үйрету немесе теңге алу, жамбы ату, аударыспақ, күрес т.б. ұлт
ойындарын үйрету тәрбиенің өзекті мәселесі болған.
Ал, алтыбақан, шілдехана, қыз ұзату, келін түсіру сияқты ойын
тойларда немесе қайтыс болған адамға ас беру жиындарында өнер сайысы
өткізіліп, жеңімпаздарға бәйге беріп, ел жұрт болып мадақтаған.
Қыздар мен жігіттер бас қосқан жерде бір-біріне жұмбақ айтысып, ән
салып, күй шертісіп, өнерлерін сынасқан. Кішіпейілділік, сыпайылық, ата-
ананы құрметтеу, үлкенді сыйлау, халықтық тәрбиеден үлкен орын алған.
Баланы бүкіл ауыл аймақ болып тәрбиелеу ежелден ел дәстүріне айналған.
Дәстүрдің тағы бір қызметі – жақындастыру. Бұл жерде дәстүр
әлеуметтік бірлікті қалыптастырудың құралы және ұйытқысы, низамы (ережесі)
сипатында көрінеді. Мұның тарихтағы айқын мысалдарының бірі-рулық
қауымдастықтар, олардың ауыз бірлігі, тұтастықтарын ақтауға ұмтылушылық.
Кімнің жерін жайнайсың, соның жырын жырлайсың деген мақал соған
байланысты айтылған.
Дәстүр, салт-сана, әдет-ғұрып-жалпының ортақ игіліктері. Өйткені өз
еліңнің, халқыңның ортасында өмір сүре отырып, оның салт-сана, әдет-
ғұрыптарынан тысқары тұратын адам жоқ.
Адам қоғамда өмір сүреді, қоғам оған өзінің әдептілік - тәрбиелік
қағидаларын, көнеден орныққан жон-жосынды орындауды, сақтауды талап етеді.
Халық педагогикасын терең зерттеген ғалым С.Қалиев қазақ халқының салт-
дәстүрлері құрылымын мына төмендегі сурет арқылы көрсетеді(сурет 1):
Сурет 1 - Қазақ халқының салт-дәстүрлері құрылымы
1 2 3 4 5 6 7
Ақыл- Еңбек Тән сұ- Адамгерші- Отан Жігітке Таби-
ды, сүйгіш, лулы- лік сүйгіш-тікЖетпіс өнерғатты,
арлы, елгезек ғын қа- қасиеттер- ке, аз, Өнер қорша-ған
намыс-қтәрбие- расты- ге ұлтжан- өрге ортаны
ой леу ру, (ізгілікке, дылыққа, сүйрейді аялауға
азамат әсем- имандылық бүкіл адамдеп қарап тәрбие-леу
болуын дікке қа, баласын өнер мен
қарас-т баулу қайырым-дылысүюге білімді
ыру ққа және тәрбиелеу насихат-тау
т.б.
тәрбиелеу)
Кесте 1 - Салт-дәстүрлердің этнопедагогикалық мәні
Салт-дәстүрлердің түрі Этнопедагогикалық мәні
Әдет Игі іс-әрекетке дағдылану
Әдет-ғұрып Этностық игі іс-әрекеттің өмір қолданысына
айналуы, халықтық тіршілік.
Әдеп Ізгілік пен имандылықтың іс-әрекеттегі
көрінісі, ұлттық мәдени нышаны, әдемі мінез.
Дәстүр Әдепке айналған игі іс-әрекеттің әлеуметтік
көрінісі, ұлттық ізгі қасиеті.
Салт Ұлттық дәстүрдің берік қалыптасып, өмір
заңдылығына айналуы, этностық тіршілік
Салт-сана Әдептің, дәстүр мен әдет-ғұрыптың халыққа,
халық санасына сіңіп, ұлттық мәнде көрінуі
Жөн-жоралғы Ұлттық сый-сияпат белгілері
Рәсім Игі іс-әрекеттің ұлттық көрінісі
Рәміз Этностық белгілер мен жоралғылар
Ырым Жақсылыққа құштарлық, жақсылыққа жету ниетімен
жасалынатын әрекет, игі сенім
Тыйым Жамандыққа қарсы жасалынатын әрекет, тәрбиелік
нұсқау, тәртіптікке үйрету
Сенім Дінге, болашаққа, игі іс-әрекеттің келешек
шегіне сену, көрегендікке бейімделу
Обал-сауап Тіршіліктің қадірін білу, оған қамқорлық жасау,
оны қорғай білу, жақсылық жасау
Ұлттық намыс Туған ар-намысын қорғау, ұлттық мұраларды
қастерлеу, ата дәстүрін аялау.
Кесте 2 - Ұлттық дәстүрлердің тәрбиелік мәні
Ұлттық дәстүрлер Олардың тәрбиелік мәні
Тілашар дәстүрі
Сәлемдесу дәстүрі
Той жасау дәстүрі
Сыйласым дәстүрі
Тұрмыс-салт дәстүрлері
Отанды қорғау дәстүрі Отанға қызмет ету, қорғау, ұлттық намысты
қастерлеу, халықаралық достықты қорғау
Кітапты,білімді сүю Кітапты қастерлеп, оны күтіп ұстау, білім
борышын орындау, кітап оқу, шығарман ұғу
Ұжымдық дәстүрлер Ұжымдық іс-әрекетке жауапкершілікпен қарау,
қоғамдық мақсат-мүдделерді орындауға ат
салысу, ұжым тапсырған істі ұқыпты орындау
Құдандастық дәстүрлер Жар таңдау, құла түсу, жекжат болу арқылы
ұрпақты бірлікке, достыққа, адамгершілікке
тәрбиелеу, мейірімділікке баулу
Мұрагерлік дәстүрлер Атадан балаға аусатын кәсіптік, заттық,
сыйласымдық мұралар арқылы тәрбие беру
Ғалым-психологтар Қ.Жарықбаев, Ә.Алдамұратовтар қазақ халқының салт-
дәстүрлерінің психологиялық ерекшеліктеріне байланысты бағдарлама және
арнайы еңбектер жазды.
Әрбір халықтың тарихи дамуында ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрпы,
салт-дәстүрлері бар. Ондай дәстүрлердің бәрі халықтың тіршілік бейнесін,
тұрмыс, салтын, мінез-құлқын ерекшеліктерін білдіретін тұрақты қалып.
Халқын қандай десең, салтын сынап біл деген халық мақалы. Ұлттық салттар
мен дәстүрлердің әдет-ғұрыптардың заманға сай, ұрпақтарымызды өркендетер
өрнектерін халық жоғары бағалайды.
Қазақ халқының көптеген салт-дәстүрлерін топтауға болады. Кейбір
авторлар, С.Қалиев және т.б. оларды үш үлкен топқа бөледі:
-бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер;
-тұрмыс салт-дәстүрлері;
-әлеуметтік-мәдени салт-дәстүрлер;
Қазақтың салт-дәстүрлерін былайша кіші топтарға бөліп қарастыруға да
болатын сияқты:
- отбасындағы салт-дәстүрлер;
- адамгершілік салт-дәстүрлері;
- еңбек салт-дәстүрлері;
- ойын-сауық салт-дәстүрлері;
- әсемдік салт-дәстүрлері;
- өнер салт-дәстүрлері;
- қарым-қатынас салт-дәстүрлері;
- үйлену салт-дәстүрлері;
- мейрамдық салт-дәстүрлері;
- тамақ-тағам жасау салт-дәстүрлері;
- киім киіну салт-дәстүрлері т.б.
Тәуелсіз ел жастарының санасын ұлттық ұлағатты қасиеттерді сіңіре
білу дәстүрінің мәні зор. Ақынжанды, ақжарқын, шешен, өнерпаз, өнегелі
халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан тәлім-тәрбиелік әдеттері мен
ережелері, рәсімдер мен салт-саналық дәстүрлерді жас ұрпақтың жан жүйесіне
әсер етіп, санасына сіңсе, ол ұлттың мәдениетті игерген иманжүзді,
инабатты, жалпы адамзаттық, асыл қасиеттерге ие болады.
Әдептілік, имандылық, мейірімділік, қайырымдылық, ізеттілік,
ілтипаттылық, қонақжайлық құлықтары қалыптасқан халқымыздың осы асыл да
абыройлы қасиеттерін жас ұрпақтың ақыл-парасатына азық ете білу үшін әрбір
тәрбиеші, ұстаз халық педагогикасын, сан ғасырда қалыптасқан салт-дәстүрлі,
әдеп-ғұрыптарды жан-жақты терең біліп, іс-қимыл жасауға, өркениетті өмірмен
байланыстырып, тәлім-тәрбиеге пайдалана білуге, халық ана алдына борышты.
Әрбір халықтың рухани азығының қайнар бұлағы-оның халық педагогикасы,
яғни ауыз әдебиеті мен ұлттық салт-дәстүрлері болып табылады.
Қазақстан Ұлттық энциклопедиясында: Дәстүр – белгілі бір ұлттың немесе
халықтың ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын, тарихи қалыптасқан, олардың
әлеуметтік ортасында ұзақ уақыт бойы сақталып отырған әлеуметтік-мәдени
құндылықтар жиынтығы. Дәстүр өз ішінде қоғамды басқару жүйесін, әлеуметтік
қарым-қатынас пішімдерін, шаруашылық жүргізу тәсілін, әлеуметтік мұра
нысандарын (материалдық және рухани құндылықтарды), оларды ұрпақтан ұрпаққа
қалдыру үрдістері мен тәсілдерін қамтиды. Белгілі бір қоғамдық тәртіптер,
мінез-құлық нормалары, құндылықтар, идеялар, салт-жоралғылар, т.б. дәстүр
ретінде қаралады. Қазақ халқы да дәстүрге бай халық. Ұлтымыздың тамаша
дәстүрлеріне үлкенді сыйлау, қонақжайлылық, қайырымдылық, бауырмалдық,
балажандылық, төзімділік, арлылық, т.б. жатады деп тұжырымдалады [42].
Ал Педагогика және психология қазақ тілі терминдерінің салалық
ғылыми түсіндірме сөздігінде: Дәстүр – тарихи тұрғыда қалыптасқан және
ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын қарекет пен мінез-құлық нысандары, сондай-
ақ оларға ілеспе астасқан ғұрыптар, қағидалар, құндылықтар, түсініктер.
Дәстүрлер өзінің қоғамдық маңыздылығын және тұлғалық пайдалылығын талай рет
дәлелдеген қарекет нысандарының негізінде қалыптасады. Белгілі бір қауымның
дамуының әлеуметтік жағдаяты өзгеруіне орай дәстүрлер ыдырауы, басқадай
болып өзгеруі не алмасуы мүмкін. Дәстүр адамдардың өмірлік қарекетін
реттеудің маңызды факторы болып қызмет етеді, тәрбие негізі болып табылады.
Этнопсихологияда дәстүрлер топтамасы не шоғыры ұлттық қауымдастық
сипаттамаларының бірі болып шығады. Қазақ халқы дәстүрге өте бай
халықтардың бірі. Қазақ халқының дәстүрлеріне қонақжайлылық, қайырымдылық,
бауырмашылдық, төзімділік және т.б. жатады. Жастарды ұлттық рухта
тәрбиелеуде дәстүрдің маңызы зор. Дәстүр қоғамдық өмірдің әр түрлі
салаларына (экономика, құқық, саясат, әдебиет, өнер) да тән. Бірақ
бұлардағы дәстүрдің орны мен рөлі әр түрлі. Қоғамдық-әлеуметтік жағдайларға
байланысты дәстүр жаңа нысан мен мазмұнға ие болып, өзгеріп отырады. Дәстүр
ұлттық мәдениетпен тығыз байланысты. Сондықтан мәдениеті дамыған елдің
дәстүрі бай болады,–делінген [98].
Белгілі ғалым Қ.Б.Жарықбаев: Қазақ халқының ұлттық дәстүрлерін басқа
жұрт өкілдері де әділ бағалаған. Мысалы, қыр халқын алғаш зерттеушілердің
бірі А.И. Левшин: Қазақтардың басқа Азия халықтарына қарағанда
қайырымдылық, адамды аяу, қарттарға құрмет көрсету, баланы аялап, жанындай
жақсы көруі – айрықша қасиеті деп баға берген,– дейді [99].
Жалпы дәстүр сөзін ғалымдар түрліше сипаттайды. Философ ғалым
Н.Сәрсенбаев Әдет-ғұрып, дәстүр және қоғамдық өмір атты еңбегінде:
Белгілі бір қоғамда немесе ұжымда қалыптасқан дәстүр өзінің өмір сүру
заңдылығына толық ие болғанда ғана сол қоғамдық өмірден жалғасын тауып,
тұрақты орын алуы мүмкін [43],– десе, И.С.Кон: Дәстүр дегеніміз-әдет-
ғұрыптың өмірдегі әртүрлі формасы. Ол адамдардың белгілі бір бағыттағы
тұрақты іс-әрекеті мен мінез-құлқының ұрпақтан-ұрпаққа ауысып берілетін
түрі [44],– дейді. Ал этнопедагог ғалым Ә.Табылдиев дәстүрге мынадай
анықтама береді: Дәстүр-әдепке айналған игі іс-әрекеттің әлеуметтік
көрінісі, ұлттың ізгі қасиетін көрсететін мәдени құбылыс [45]. Белгілі
ғалым С.Қалиев: ...Дәстүрге ғасырлар бойы қалыптасып, сұрыпталған әдет-
ғұрыптар, жол-жоралар, көзқарас-түсініктер жатады дей келіп, дәстүр арқылы
қоғамдық қатынастардың негізгі бейнелері көрініс беретінін айтады [46].
Қазақ халқының салт-дәстүрлерін жинап, кітап етіп шығарып жүрген
белгілі қаламгер С.Кенжеахметов [47] атадан балаға көшіп, жалғасып және
дамып отыратын тарихи-әлеуметтік, мәдени-тұрмыстық, кәсіптік, салт-сана,
әдет-ғұрып, мінез-құлық, тәлім-тәрбие және рухани іс-әрекеттің көрінісін
дәстүр деп атаған, сонымен қатар дәстүр байлығы халықтың мәдени байлығы
екендігін, ұлттық мәдениеттілік екендігін, рухани қазына екендігін айтады.
Мұхтар Арын Бес анық атты кітабында Дәстүр сөзінің араб тілінен
ауысқандығын, мағынасы орныққан, тұрақты дегенді білдіретін, ал,
традицио латынның бірден бірге өткізу, бірден бірге беру екендігін айта
келіп, орысша традиция-ның бар кезеңде дәстүрге нақты аударма бола
алмайтындығын ескертеді. Дәстүр – күрделі процесс. Мұның өзі әдетте сол
ұлттың психологиясына, дүниетанымдық деңгейіне сәйкес қалыптасып, ғасырлар
бойы екшеліп сұрыпталып отыратын процесс, – деп, тұжырым жасай ды.
Ғалым Р.К.Төлеубекова: Халықтық педагогика мұрасының бірі – дәстүр.
Дәстүр – адамдардың рухани тұлғасынан бөлінбейтін құбылыс. Дәстүр қоғамдық
сананың барлық формаларынан орын алады. (Олар: саясатта, қоғамдық өмірдегі
дәстүрде, халықтар арасындағы ынтымақтастықта, теңдікте, бостандықта, өзара
көмек дәстүрінде, қарым-қатынас дәстүрінде, ғылыми дәстүрде, оқу-білім
ғылымындағы дәстүрде, отбасы-жанұялық дәстүрінде, еңбек дәстүрінде),– [48]
десе, Ә.Садуақасов өзінің зерттеу жұмысында халық дәстүрлерін тұрмыстық
дәстүрлер, кәсіптік дәстүрлер, мерекелік дәстүрлер, бала қуанышы
дәстүрлері, құдандалық дәстүрлер, жерлеу дәстүрлері, әскери-ұландық
дәстүрлері, мәдени дәстүрлер, діни дәстүрлер, жаңа дәстүрлер деп жіктеген.
Сонымен, халықтық дәстүр дегеніміз–ұлттық даму процестерінің: таным,
наным, сенім, ұғым, әдет, ғұрып, мінез, құлық және салт үрдістерінің
қалыптасқан, жиынтық формасы, діни, рухани, мәдени, ғылыми нысандарының
жетістіктері, тұрмыстық, кәсіптік іс-әрекеттері мен қарым-қатынастарының
тарихи-қоғамдық тәрбие шаралары. Бір ұрпақтан өтіп, екінші ұрпақтың
игілігіне айналған дәстүрлер екшеліп, жаңарып отырады. Бірақ, ұлттық
ерекшеліктері мен құндылықтарын жоймайды, қайта молыға түспек.
Дәстүр – әлеуметтік ғылымның айырықша объектісі,–деп қарастыратын
авторлардың ойы бір жерге тоғысады. Дәстүр сөзімен қатар салт, әдет-
ғұрып сөздері де қолданыста қатар пайдаланылады. Бұлардың бір-бірінен
айырмашылығы бар ма, әлде білдіретін ұғымдары тепе-тең бе деген мәселеге де
назар аудардық. Бұл туралы Д.М. Уфимович: Салт та – жаңа ұрпаққа
мәдениетті берудің дәстүрлі формасы, - дейді [49]. Келтірілген анықтама
салттың да негізінде дәстүр деген жалпы ұғым жатқанын көрсетеді.
Салт термині нормативтік-анықтамалық басылымдарда дәстүр
түсінігінен айырмашылығы жоқ құбылыс ретінде қаралады. Мысалы, Ушаковтың
орыс тілінің түсіндірмелі сөздігінде: Салт – бұл дәстүрлі тәртіп
делінеді [50]. 4 томдық Орыс тілі сөздігінде салт-дәстүр бекіген ереже
деп түсіндіріледі [51]. Сонымен бұл екі түсініктің семантикалық талдауы
олардың белгілі бір мағынада сәйкес келетінін көрсетеді. Көптеген кеңес
зерттеушілері бұл екеуінің арасында айырмашылық жоқ деген қорытындыға
келді. Бірқатар зерттеушілер бұлардың арасында елеулі айырмашылық бар,
сондықтан оны ескеру керек екенін көрсетеді. Атап айтсақ, белгілі
этнопедагог Ә.Табылдиев: Салт (заң) – ұлттық дәстүрдің берік қалыптасып,
өмір заңдылығына айналуы, этностық тіршіліктің заңды, мәдени көрінісі,
деп, оның деңгейі дәстүрден жоғары екенін байқатады [52].
Кейбір кеңес ғалымдары қоғамның тарихи дамуында салттың шеңбері
тартылып, дәстүрдің шеңбері кеңейе түсуін атап өтті. Шындығында, салт
түсінігі шеңберінің тарылуы емес, қоғамдық өмірдің шеңбері кеңейуде,
дәлірек айтсақ, өте үлкен мөлшерде және тез қарқынмен дамуда. Ал, салттар
өзгеруге, жаңа компененттермен баюға, тез өзгеруге қабілетті емес. Сонымен
дәстүр және салт терминдері өзара тепе-теңдік және айырмашылық
қатынастарымен ерекшеленеді. Біздіңше, дәстүр ұғымының ауқымы кең.
Сондықтан біз зерттеу жұмысымызды дәстүр категориясымен байланыстырамыз,
өйткені ол басқа да түсініктерді қоса қамтиды.
Дәстүрдің ең қажетті жері – ұлттық мәдениетті сақтап қалу құралы
болуында. Халқымыздың ұлттық мәдениетінің дәрежесі оның әдет-ғұрып, салт-
санасында, олардың ұлттық мәдени жағдайында, күнделікті тұрмыстарында,
әлеуметтік жағдайында, ғаламтанымында орын алып, көріне алса, онда ұлттың
психологиясын тәрбиелеуде құнды орын алады. Дәстүрлер осы күні ұлттық
мәдениетті көтерудің, өркендетудің, дамытудың құралына айналды. Өз
дәстүрлерін сыйлап, құрметтеген халық ғаламдық дамудың шеңберінен өз орнын
таба біледі.
Қазақ халқының бай қазыналы дәстүрлері, әдет-ғұрып, салт-саналары бар.
Аға ұрпақтың қалыптасқан тәрбие тәжірибесі – дәстүрлер. Дәстүрлер
ережелердің сипатына ие болады. Әр ұлттың өзінің ғаламтанымдық,
әлеуметтанымдық, психологиялық жағдайына байланысты ыңғайластырылған
ережелері бар. Осыған орай өзіндік ұстанымы бар ұлттық мүддеге сай
қалыптасады. Дәстүрлер өткенге қарай емес ілгері дамыта жетелеу сипатында
болады. Бұл дәстүрлердің тарихи сипатын көрсетеді. Тарихқа өзгеру, даму тән
болса, дәстүрлер де сол сияқты. Ұрпақтан ұрпаққа ауысып отырады. Дегенмен,
дәстүр тек өткеннің категориясы емес. Осы кезде ғана ол – ұлттық дәстүр
сипатына ие. Қандай ұлт болмасын, не ұлттың өкілі ретінде тұлға өзінің
дамуында үнемі жақсыға қарай ұмтылып отырады. Өркениеттілік түпкі мақсатқа
айналады. Күрт өзгеріс, күрт бұрылыс дәстүрлерге тән емес. Мәселе – оның
мәні, мағынасы, мазмұны, мақсаты мен міндеті, жүзеге асу жолдарында.
Әр халықтың өзіне тән әдет-ғұрып, салт-сана негізінде жататын
дәстүрлер басқа халық өкілдерімен іс-әрекет, қарым-қатынас барысында терең
сезіледі.
Қазақ дастарханының да тәрбиелік мәні тереңде. Соның тәрбиелік мәнін
ашып, оқушыларға меңгерту де – біздің міндетіміз болса керек (бұл туралы
келесі бөлімде толық сөз болады).
Сонымен, мына төмендегідей тұжырым жасауға болады:
– Дәстүр – бүкіл халықтық құбылыс.
– Дәстүр – әдет-ғұрыптар мен ұлттық мінез-құлықтардан құралады. Дәстүрдің
ұлттық ерекешеліктерін солар айқындайды.
– Дәстүр тарихи жағынан тұрақты болады.
– Дәстүр рухани, мәдени және материялық құндылықтар жасаудың негізгі
қозғаушы күші бола отырып, ұрпақ мұрасына айналады.
–Халықтық дәстүрлер – ұрпақтар ұласымдылығын жалғастырушы,
байланыстырушы.
– Дәстүр – тәрбие және ұлттық мәдениетті сақтау құралы.
– Халық дәстүрлері – жеті ата шежіресі мен қазақ дастарханы дәстүрлерінің
түп қазығы.
Жоғарыда дәстүрлерге берілген анықтамаларды мақұлдай отырып, біз солардың
қатарына халық дәстүрлерінің бастаулары ретінде жеті ата шежіресі және
қазақ дастарханы дәстүрлерін енгіземіз. Өйткені ұлттық тәрбие қағидасы
бойынша әрбір ұрпақ ең кемінде жеті атасына дейінгі ата тегін білуі
міндетті. Егер жеті атасына дейін ата тегін, тарихын білмейтін ұрпақ
болса, оны Жеті атасын білмейтін жетесіз деп халық кінәлайды, айыптайды.
Шыншыл, әділетті, иманды болу – сонау арғы ата-бабамыздан бері қалыптасып
келе жатқан дәстүріміз дейді де, халық сол игі дәстүрді бұзған ұрпаққа
айып тартқызады. Ат тұяғын тай басар деп, кейінгі ұрпақтың ата салтын
бұзбауын талап етеді, әулеттік тағылымдар ата дәстүріне айналып, санаға
сіңіп, салтқа тірек болады. Сол себепті де шәкірттерге бастауыш білім беру
сатысынан бастап-ақ жеті ата шежіресі мен дастархан дәстүлерінен білім мен
тәрбие берудің мәні зор. Олар әсіресе, Қазақ тілі, Ана тілі, Өзін-өзі
тану пәндерін оқу барысында туыстық атаулармен танысып, солардың мағынасын
түсінеді. Оқушылардың сол түсініктерін тірек ете отырып, жеті ата шежіресі
мен дастархан дәстүрлерін танытудың толық мүмкіндігі бар деп түйіндейміз.
Сонымен, өзіміздің зерттеу проблемамызға байланысты дәстүр ұғымына
берілген мынадай анықтаманы ұстанамыз: Жеті ата шежіресі мен дастарқан
рәсімдерін дәстүр деп толық айта аламыз. Өйткені қазақ халқының әрбір
отбасында атадан-балаға, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын тауып, берік орнығып,
заңдылыққа айналған бұл рәсімдер мен ғұрыптар - әлеуметтік маңызға ие
халықтық педагогиканың тәрбие құралы[53].
1.2 Халық дәстүрлерінің тәрбиелік мүмкіндіктері
Ру шежіресін білу – сахара төсінде көшіп-қонған қазақтар үшін
өмірлік қажеттілік. Қазақ халқының ру-тайпалық, жүздік-қайымдастық біртұтас
ғажайып бітімі ғасырлар бойы бүкіл қазақ – бір атаның ұрпағы, бір тамырдың
бұтағы деген ұстаным бойынша өсіп-өркендеп отырған. Міне, европалық
канондар бойынша бір-бірінен шалғай жатқан үш жүздік бөліктердің бастары
бірікпеуге тиіс болғанымен, халық санасының біртұтастығын осындай қасиеттер
қалыптастырған. Мұндай біртұтастық тек қана рулық жүйе арқылы жүзеге асқан.
Бүгінгі таңда рулық сананың шектеулі де шетін жақтарын біліп-түсіне отырып,
біздің халықтың драмаға толы тарихында рулық психологияның кіріктіргіш
рөлінің болғанын сезіне білуіміз керек.
Тәңір алдында бәрі де тең болғандықтан, рулық ұжымда белгіленген
қалып пен дәстүрлер киелі де бұлжымас қағиадға айналған. Ру дәстүрі адам
санасына берік орныққан, себебі оның қауымдасқан ұжым арасында басқаша
тірлік құруына өмір салттың өзі дес бермеген. Күні бүгінге дейін рулық салт-
дәстүрлер мен қалып-қағидалардың қайран қаларлық тұрақтылықпен сақталып
келе жатқаны да сондықтан.
Өз руын, тайпасын, ата-бабасын жеті атасына дейін білу әрбір қазақтың
ру аясындағы міндеті және сол білігі арқылы өз халқының дәстүрін
сабақтастырып отырудың шарты болған.
Қазақ халқы үшін жеті аталық ұстаным мен одан туындайтын рулық
байланыст институттарының қандай әсері болған?
Біріншіден, жеті аталық ұстанымға негізделген туыстық байланыс
институттары әрбір қазақтың, қала берді бүкіл халықтың білмекке деген
ынтасын оятқан. Былайша айтқанда, бүкіл халықтың ақыл-ойын баураған.
Өзінің қазақ екенін білген соң, жеті атасын білген соң, одан әрі
өзінін руы мен жүзін білген соң, қазақтар туған жерінің кез-келген
шалғайында туысқандарының ортасында жүргенін танып-біліп, өзін алып
жанұяның бір мүшесіндей сезінген. Осынау ерекше мазмұндағы далалық білім,
алып жанұялық сана жай ғана жаттанды дерек болмаған. Мұндай білім
көшпелілер санасына мекен-тұрақтың жай-жапсарынан бастап, бүкіл этнос
аясындағы рулардың қарым-қатынас ахуалына дейін орнығып отырған.
Байтақ даладағы көші-қон алуан түрлі адамдардың, ауылдардың және
рулардың ұдайы ұшырасып отыруына себепші. Мұндай ұшырасуларда байырғы
туыстық байланыстары жаңғырып, жаңа қарым-қатынас орнығып, сұхбаттасының
шыққан тегін біліп отырған. Тіптен, жеті аталық жүйе бойынша екі адамның
ғана бір-бірінен жөн сұрасуы былайғы жұрттың тарихи санасын бұрынғыдан
анағұрлым кеңейткен. Ру мен ру, жүз бен жүз арасындағы құдандалық арқылы
халық өзінің тұтастығын орнықтыра түскен.
Екіншіден, жеті аталық ұстаным әрбір қазақтың, бүкіл халықтың құлағына
күн сайын бабалары туралы тек жақсылықты құйып, рухани тектілігін дәріптеп,
ұлттың сенімін орнықтырып отырған. Бұл әсіре қызыл сенім емес, әрбір
қатардағы көшпелінің тарихи нақтылы деректі өз жүрегімен сезінуіне
негізделген.
Менің жеті атама дейінгі жадымда сақталған бабаларымның ерліктері мен
жеңілістері, бейнеттері мен жеңістері маған ұдайы дем беріп, өз жолымда
кездескен кез келген қиындықты жеңетіндей сенімге жетелеп отырады. Міне,
дәл осындай идеология әрбір қазақтың жүрегіне жылу берген.
Мұның сыртында, бабалар рухы – аруақ – мені күн сайын желеп-жебеп
отырады. Діни сезім және бабаларыма деген сенім – бұл менің өзекті ісім.
Мен бабаларымды аруақтың қолдағанын білемін, сондай-ақ олар мені де желеп-
жебейтініне сенемін. Міне, менің пайымдауымда, қазақтың классикалық
дәстүрлі көшпелі қоғамында қазақтар осылай ғұмыр кешсе керек.
Бұл ойдың орамын бүгінгі оқырман дұрыс түсіну үшін бір пікірмен
толықтыра кету қажет. Мен үшін ата-баба рухына, аруаққа бас ию сезімдері
олардың идеалын жалғастыру деген сезімдермен астасып кеткен. Ал ата-
бабамыздың идеалы біздің бүгінгі өмір-тіршілігіміздің ең киелі
ұстанымдарымен сай келіп жатыр.
Шежіре (арабша шаджарад-бұтақ, тармақ) – халықтың шығу тегін, таралуын
баяндайтын тарихи ғылымның бір тармағы. Ру, тайпалардың өрбіп-өсуін
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізген, қалыптасқан ресми шежіре мәдениетті елдердің
бәрінде де кездеседі. Шежіренің көп томдық жинағын Ресей, Германия, Англия,
Франция және көптеген шығыс елдері баспадан шығарған. Қазақ шежіресі де –
Европа елдерінің шежіресі сияқты ең толық жинақтың бірі. Қазақ шежіресінің
қайнар көзі –көп заман бойы қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып қалып
отырған жинақтар.
Шежіре де – тарихтың бір тармағы. Шежірені ауызша айтып елге
таратушыларды шежірешілер деп атаған. Ондай атқа ие болушылар қазақ
арасында көп болған. Кейін келе белгілі ақын-жазушылар осы шежірешілердің
айтқан материалдарын пайдаланып, шежіре мәтінін тарихи жырға айналдырып,
өздері айтып жүретін дәстүр қалыптасқан. Мұндай дәстүрді тек қазақ халқы
емес, басқа түркі тілдес халықтардың өмірінен де көруге болады. Мысалы,
қарақалпақ халқының ұлы ақыны Бедақ (Бердімұрат) Қарағабайұлының Шежіре
деп аталатын поэмасы осы айтқанымызға толық кепілдік бере алады. Бұлайша
шежірені өлең-жырға айналдыру оны тек арнайы шежірешілер ғана емес, жалпы
жыр құмар қауымның жаттап алып айтып жүруіне мол мүмкіндік ашқан. Содан да
болар күні бүгінге дейін халқымыздың арасында өз ата-тегін, болмаса өзінен
шыққан ру-тайпасын ғана емес, бүкіл қазақ халқының шығу тегін, өсіп-
өркендеу жолын жіліктеп бөліп, тармақ-тармаққа салалап беретін адамдар
сирек те болса кездесіп отырады.
Жалпы осы айтқандарды тұжырымдай келгенде, қазақ шежіресін ресми түрде
жазбаша шежіре және ауызша шежіре деп екіге бөлуге болады. Жазба
шежіресінің ауызша шежіреден айырмашылығы мұнда тарихи уақиғалар, тарихта
болған жеке қайраткерлердің өмір жолдары, тұтас ру-тайпалардың шығу тегіне
байланысты тарихи деректер кеңірек қамтылады. Бізге жеткен жазба
шежірелердің көбісінің тақырыбында шежіре сөзінің орнына наме, тарих
деген сөздердің жиірек жүретіні осының дәлелі. Ал ауызша шежіреде халықтың
жалпы тарихы емес, тек ұрпақтардың тарамданып, өсіп-өркендеу жолындағы
генелогиясы баяндалады. Оның жазба шежірелердей емес, түрлі нұсқалары да
көп. Ауыздан ауызға көшу арқылы ұрпақтан ұрпаққа берілгендіктен, бұл
нұсқалардың бір-бірінен елеулі айырмашылықтары да бар. Бұл айырмашылықтар
негізінен өз дәуірінің перзенті болуға ұмтылған шежірешілердің әр кездегі
саяси-әлеуметтік ағымдардың ықпалымен өзіндік қосымшалар, түзетулер
енгізуінен болғанға ұқсайды. Шежіренің ұзын ырғағын бұзып, жаңсақ
кіргізілген тармақтардың көп болатыны да осыдан болуы керек. Сондай-ақ
шежіре бастауларының түрлі кезеңнен өріс тарататыны да біраз жайды
аңғартқандай. Одан, әсіресе діни ұғымның ықпалы молырақ байқалады.
Шежіре – қазақ халқы үшін зор маңызы бар, үлкен әлеуметтік, моральдық,
психологиялық рөл атқарған тәсіл. Саны жағынан азғантай, ал жайлаған жері
кең қазақ халқы үшін шежіре халықтың бірін-бірі тануы, біріне-бірінің
қандық, тектік жақындығын білдіру үшін қызмет етті. Бәрі бірін-бірі танып-
білуге бірімен-бірінің арақатынасын айқындауға бағытталған. Мұнда ең басты
мәселе – оны алшақтату емес, қайта бірімен-бірінің жақын екендігін сездіру
болып табылады. Жеті атаға дейін қыз алысып, қыз беріспеудің тектік
теориясы жағынан генетикалық мәні зор екені қазіргі ғылымда дәлелденіп
отыр.
Шежіре арқылы жалпы қоғамдық, ғаламдық көлемде өткенді тану тіпті де
мүмкін емес. Шежіре өзімізді-өзіміз тануымыз үшін, бір-бірімізге қандай
жақындығымыздың барын білуіміз үшін қажет.
Шежіре әуелі атадан, яғни әкеміздің әкесінен бастап тартылады. Жеті
атаға толған соң боз бие шалып, қолдарын қанға малып, рулас болып жүрейік,
жат болып кетпейік деп, таңба бөлісіп, ұранын алысып (ұран-рулық, тайпалық,
елдік, ұлыстық, ұлттық болған), ауылының қонысы белгіленіп, қыз алыса
бастаған. Ендігі туыстық жегжат-жұраттыққа ауысады.
Мен қазақпын! дей алатын азамат өзінің шыққан тегін, кіндік кесіп,
кір жуған ата жұртын қастерлеп, жеті атасын жадында тұтуы шарт. Жеті
атасын білген ұл жеті рулы елді біледі дегенді сөз салмақтап, ой баққан
атамыз қазақ тегін айтпаған болар. Қырық рулы елміз, қарға тамырлы
қазақпыз деген сөз де баяғыдан келе жатыр. Бұл – қазақтың аралас-құралас,
алыс берісті, құда жекжат, жамағайын жұрағаттығын аңғартатын сонау іргеміз
сөгіліп, қаймағымыз бұзылмаған заманадан жеткен ұғым. Өткенімізді қарап
отырсақ, ел бастаған көсем де ділмар шешен де, ақиық ақын, ел қорған батыр
да осы сөздерді жиі айтқан. Алысты жақын тұтқан, жақынды бауыр тұтқан,
туыстық желіні үзбеген. Береке-бірлікті бұзбаған. Үлкені сөз бастаған,
кішісі ағаның сөзін қостаған. Сүттей ұйып ғұмыр кешкен. Ел шетіне жау келсе
даңқты бабаларының атын ұран қып шақырып, қанымыз, жанымыз бір, руымыз,
туымыз бір, тегіміз, кегіміз бір, еліміз, жеріміз бір, суымыз, нуымыз бір
Ер Түріктің ұрпағы, алаштың азаматымыз десіп бәтуаласып, баталасып, бес
қаруын асынып, ат құйрығын түйісіп бір байрақтың түбінен табылған.
Қаймана қазақ түз төсінде жолыға қалса жеті атасын таратысып, егжей-
тегжей жөн сұраса келе: Ой, сен өзі бөтен болмадың, тіпті ет жақын туысым
болып шықтың, бізге жиен екенсің немесе нағашы , не құда екенсің ғой,
десіп шұрқыраса табысып, құшақтары қабысып, әзілдері жарасып, ел жұрт, бала-
шағаның амандық-саулығын сұрасып бір жасасып қалады. Бұның бәрі халқымыздың
айрықша қасиеті. Басқа жұртқа ұқсамайтын ерекшелігі. Қазақы бауырмалдық.
Қазақтың қазақтығының бір ұшы осында жатыр [126]. Бірақ кейінгі жылдары біз
өзімізге табиғи тән осы қасиетімізден де ажырап бара жатқандаймыз. Қазір
екінің бірі жеті атасын біле бермейді. Тіпті кіммен қалай туысатынын да
ажырата алмайды. Ілуде біреуден: Осы пәлен шекең сенің кімің? деп
сұрасаң: Білмеймін, әйтеуір туысқанбыз, әке шешеміз көзі тірісінде бауыр
тұтып жүретін, бір жақындығы бар шығар, дейді. Ал кейбір білгендерінің
өзі, мысалы, жиеншары болса әкемнің туған қарындасының баласының баласы
деп шұбыртады. Қалай туысатынын түсінгенмен кімім дерін білмей қиналады.
Әсіресе кейінгі жастар туыстық қатынастардың ара жігін ажыратып, жіліктеп
айтуға шорқақ.
Бұрынырақта үлкен қариялар, әкелеріміз кім кімнен туатынын аталарынан
тармақталған ұрпақтарды тәптіштей таратып балалардың құлақтарына құйып
отырушы еді. Әр атасының қадір-қасиетін, ерлік істерін, шешендік сөздерін
дәріптеп, ұйып тыңдар тартымды, шежірелі әңгіме шертетін. Ондағылары
кейінгі ұрпақтары ата бабаларын мақтан тұтып жүрсін, жомарттыққа, ерлік пен
мәрттікке саятын кесек істері мен өр, жайсаң мінездерінен тәлім тағылым
алсын, дәл өзіндей болмаса да, соларға ұқсап бақсын бойындағы қазақтық
сезім, түйсігін жоғалтпасын кейін біздің де атымызды өшірмей ұрпағына өнеге
етіп, марапаттап айтып отырсын дегендіктері болар. Кейде сол үлкендер:
Ұқсамасаң тумағыр, сен пәлен деген атаңа немесе түген деген нағашыңа аумай
тартқансың. Сөйлеген сөзің, мінез құлық, жүріс-тұрыс, кескін-келбетің
айнымайды. Жарықтық осындай да осындай адам еді деп бала, немерелерін арғы
туыcтарының біріне ұқсатып та жатады. Кейін әлгі бала мен пәленше деген
атама не нағашыма немесе немере атама тартқан екенмін деп ол адамның
кісілігін, ерекшелігін мақтанышпен айтып жүреді. Өзінің де өмір бойы сол
адамға жақсы жағынан ұқсап бағары анық.
Міне, сондықтан да балаларға ерте бастан туыстық шежірені үйреткен
жөн.
Туыстық атауларды төмендегідей суретпен жинақтап көрсетуге болады: Бұл
суреттен әр адамның өз жұрты, нағашы жұрты және қайын жұрты болатыны анық
көрініп тұр. Осы аталған үш жұрттың өзі одан әрі түрліше атауларға
жіктеледі. Енді соларға тоқталып өтейік. М.Ниязбеков Біз қалай туысамыз?
деген кітабында адамның өз жұрты, нағашы жұрты, қайын жұрты туыстық
атауларды саралап берген [127]. Аталған туыстық атауларды К.Ж.Қожахметова
бір сызбаға түсіріп жинақтап көрсеткен (сурет1) [55].
Текті білу тегін емес. Қазақта Жеті атасын білмеген – жетесіз деген
мақал бар. Жылқы жеті тегіне тартып туады деп, халық адамының да арғы
тегіне тартып туатынын айқындап, Біреу әкеге тартып туады, біреу әкеден
артып туады дейді де, ұрпағының мейілінше артып туғанын тілейді.
Жеті атаға дейін жақсы білудің әдептілікке әсері мол, яғни шөпшек
бабасына дейінгі туыстық тегін жақсы біліп, халықтық салт-сана бойынша,
туыстық тегін жақсы қатынаста қалыптасқан парыздарын орындап борыштарын
өтеуге міндетті.
Ата текті білуде туыстық, жақындыққа байланысты: баба, ата, әке,
немере, шөбере, шөпшек, туажат, жүрежат деген ұғымдар бар. Атаның баба
алдындағы зор міндеттері баланың, немеренің, шөберенің, туажаттың,
жүрежаттың алдында жалғасады, ол әдептік қарым-қатынас ру, ел, ұлт
ұлтаралық, бүкіладамзаттық мәнде дами қалыптасып, адамгершілік қарым-
қатынасындағы атаға, руға, ұлтқа бөліп, адамдық асыл сезімдерге жол бермей,
күндестік, бақталастық, дүние таластықты тудыруға, әдепті бұзып,
адамгершілікке қиянат көрсетіп, қылмыс жасау текті сыйламаудан, адамдық
қасиеттерді қастерлемеуден туындайды. Тегіміз – адам. Біз адамдық қасиетке
иеміз.
У ішсең, руыңмен дегенде, халық тек руыңды сыйла деп тұрған жоқ,
әуелі руыңнан бөлектеніп кетпей, сыйласымды отбасыңнан, жарқырағанынан
баста деп, отансүйгіштікке шақырып, отанды сүю отбасынан басталатынын
уағыздап тұр. Өзіңді өзің жаттай сыйла, жат жанына түңілсін деп, халық
сыйласымның бастауын айқын көрсетеді.
Абай атамыз: Атаның ғана баласы болма, адамның баласы бол деп,
адамгершілік қарым-қатынас атаға бөлуге байланысты болмау керектігін басып
айтқан болатын. Әкеңді сыйласаң, атаңды құрметтей білсең, бабаңды
қастерлеп, бабаның өнегесін орындайсың да, еліңе елеулі, халқыңа қалаулы,
бүкіл адам баласына лайықты әрекеті мен әдептілігі бар жан екендігіңді
танытасын.
Қандасына бұрмағанның қары сынсын деп, халық жан бауырына әділетті,
адал болып, оған жақындық көрсетпегенді қатаң сынайды. Өйткені бұл адам
баласын сыйлау ең әуелі отбасын, аталасты, руласты, ұлтты сыйлаудан
басталмақ. Руыңды сыйла, бірақ басқа руға қарсы болу – қылмыс, онымен де
жақындас, ұлтыңды ардақта, бүкіл адам баласын құрметтей біл. Міне, біздің
халқымыздың имандылық дәстүрлерінің түпкі мақсаты –осы.
Сурет 1 – Үш жұрт
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса, төбедегі
келеді деп, халық жас ұрпақты бірлікке шақырады. Жүзге бөлінгеннің жүзі
күйсін деп, аталарымыз бөлінуді бәрінен де жек көріп, қатты қарғайды.
Өйткені адамгершілік асыл қатынастарды іріту, бірлікті бұзу – ең ауыр
қылмыс, ондай қылмыс бүкіл адамзаттық асыл қасиеттерге кесірін тигізеді.
Текті білу дәстүрі ата текке байланысты туыстық қатынастарды
әдептілікпен, имандылықпен орындай отырып, одан әрі дамытып, жекжат-
жұрағаттармен, отандастармен, жалпы адам баласымен халық қалыптастырған
адамгершілік қатынастардың болуын уағыздайды. Әсіресе, бұл дәстүр анаға
байланысты нағашы жұртты аса зор ардақтауды міндеттейді, сол сияқты жеңге,
келін, жезде, күйеу, т.б. ұғымдардың ата текке байланысты әдепті сыйласым
дәстүрлері бар. Дәріпті дәстүрлердің мәнін біліп, оны орындай білу – парыз.
Жеті ата. Жеті атасын білген ұл жеті жұрттың қамын жер. Әр адам
өзінің жеті атасын білуі – көргенділік пен білімділігін, ата көргендігін
танытады. Білмесе жеті атасын білмейтін жетесіз деп сөккен. Жеті атаны
үйрету әр ата-ананың басты борышы. Мысалы, өзі, әкесі, атасы, бабасы және
онан арғы ата-бабасының есімдерін білу жеті атаны білу деген сөз.
Тәрбие нәтижесі бірлік – елдің салты. Күш - бірлікте деп, халқымыз
бірлік дәстүрін ұлттық салтқа айналдырып қалыптастырған. Қазақта Аталастың
аты озғанша, ауылдастың тайы озсын деген мәтел бар. Қазақ көрші
қияметтік деп, көрші ақысы деп, көршіні ағайыннан да артық сыйлайды.
Аулы аралас, қойы қоралас көршімен тілектес, ниеттес болу, оған
көмектесіп, қайғысына да, қуанышына да ортақ болу – дәстүр. Жақсы көрші –
ата менен енедей, жаман көрші – басқа қонған пәледей деп, халық көрші
сыйлаудың көп мәні бар екенін уағыздайды.
Құданы құдайдай сыйла, Күйеу – жүз жылдық, құда – мың жылдық,
Құда дескен, құйрық-бауыр жескен деп, халық құда, құдағи, құдашаларды
ерекше құрметтеуге ұрпақтарын баулып отырған. Құда сыйлау рәсімдері: құда
түсу, жастарды үйлендіру, бесік тойы, мүшелтой, мерейтой, т.б. тойларда өз
жүйесімен, тәртібімен, кәде-жорасымен іске асырылады. Ұрпаққа ата-анадан
кейінгі ең жақын жанашыр адам – нағашы. Халықты Өз жұртың – күншіл, қайын
жұртың – міншіл, нағыз жұртың – нағашың деген мақал бар. Әрбір ұрпақ
анасының шыққан тегі – нағашы атасын, әжесін, апасын, ағасын, әпкесін,
інісін, қарындасын өзінің туған жақындарынан да артық көріп, айырықша
сыйлауға міндетті. Өйткені нағашының жақындық жан сезімінің көңіл ашар
көріністері, елжірегіштігі мен қайырымы жиеннің жанына күн сәулесіндей әсер
етіп, жақсылыққа баурайды. Әрбір жиен, жиеншар нағашының бұл қасиеттерін
тебірене сезініп, тектілікпен қайырым жасауға борышты. Желке ас болады
жалы болса, жиен ел болады малы болса деп халық жиеннің жиендік міндетін
ерекше ескертеді.
Жақсы жезде – әкедей деп, халық жездені әкемен қатар қояды. Өйткені
жезде анадан кейінгі екінші ана – әпкенің жұбайы. Сондықтан ол балдыздарына
барынша қамқорлық жасауға міндетті. Балдыздары жездесін әкесіндей сыйлап,
құрметтейді. Балдыз бен жезде арасында ешқандай кикілжің, реніш болмау
керек. Әзіл-қалжың, көңілді сөз, қуанышты құптау, ақ жарқын ақылдасу сияқты
арақатынастық рәсімдерін жезде де, оның балдыздары да орнымен, қисынды
жүйесімен орындауы тиіс. Сол сияқты күйеу бала қайын атасын, енесін, қайын
ағасын өзінің туыстарынан да артық сыйлай білу керек.
Қазақ халқында серттесіп достасу салты ертеден қалыптасқан. Қанды
көйлек киісіп, жүректері түйісіп дос болған адамдар біріне-бірі жанын да
аямайды. Олар бір-біріне қамқор, көмекші, тілектес, мақсаты ортақ, жаны бір
адамдар. Досыңа достық – қарыз іс деп, Абай атамыз дос болған соң, достық
жасаудың жолдарын жақсы білуді уағыздайды. Шын дос болу – бақыт, жалған
достық – жауыздық. Досқа атылатын оққа өз кеудесін тосып, досы үшін жанын
құрбан еткен нағыз достар тарихта көп болған. Досқа сыйлық тарту, достың
қалағанын беру, досқа сауға (араша) болу, достың көңілін сұрау, оған көңіл
айту, т.б. халықтық жөн-жоралғылар салт болып қалыптасқан.
Халықта Жігітті жолдасына қарап таны деген мақал бар, ол әркімнің
жақсы болуы көбінесе жолдасына байланысты екенін аңғартады. Жолдастың көрші
жолдас, ұжымдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz