Ислам фундаментализмі

2001ж.11-қыркүйектегі АҚШ-ғы оқиғаларға мұсылман экстремистерінің қатысты екендігі ресми түрде хабарлана салысымен, «ислам фундаментализмі» барлық бұқаралық ақпарат құралдырының басты тақырыбына айналды. Бұқаралық ақпарат құралдарында, тіптен кейбір саясаткерлердің жұртшылық алдындағы мәлімдеулерінде жаңа мағына жамылған – «исламдық қауіп-қатер» деп аталатын жаңа сөз жиі-жиі қайталанатын болды. Әлемдік бұқаралық ақпарат құралдарының мұндай реакциясы әрине түсінікті. Алайда осы қысқа уақыт ішінде ислам экстремизмі туралы көп жазылып, айтылғандығы соншалық, кейбір адамдарда мұсылман бұл - өзін-өзі жарушы, камикадзе, ал басқа барлық конфессиялардың ішінде Ислам - діни экстремизм идеяларын тасушы деген түсінік қалыптасуы мүмкін. Міне дәл осы түсінік ілімнің өзін, бейбітшіл Исламды, осынау рухани ақыл-ой мен адамзат сенімінің ұлы ағымын нақтылы қорғаудың, түрлі ойлардан арашалаудың қажеттігіне әкеліп отыр.
Өзге діндерге деген төзімсіздік түрлерінің бір негізінде діни фундаментализм жатыр. Осы ретте «фундаментализм» деген ұғымның өзі Исламның өңін айналдырғаны сияқты, Христиандықтардың да, Иудаизмнің де өңін айналдырған ұғым екенін атап өткен жөн. Керек десеңіз, біздің ұғымымыздағы осы күнгі «фундаментализм» сөзінің төркіні де Исламға мүлде қатыссыз болған. / 1 / / 73-74 бб./
Алғаш рет ХХ-ғасырдың 20-жылдарында кальвинистер, пресвитериандар және баптистер сияқты христиандық қауымдар өкілін фундаменталистер деп атай бастаған-ды. Өз кезегінде бұл топтар діни-өркениетті тұтастық пен әуелгі әулиелер канонын бұрмалау принциптері бойынша Христиан дінін өзінің бастау тегіне (фундаменталды, базалық) оралтуды белсенділікпен ұрандады. Фундаментализмді уағыздаушы христиандық қауымдар Киелі жазбаның барша канонын тақуалықпен сөзбе-сөз жорып, ізін қуалады. Сөйтіп Інжілдің мәңгілік мәтіндерінен діни-саяси принциптерді бөліп шығаруды көздеді. Сөз жоқ, Көне Өсиет, Құран және басқа да осы сияқты дерек көздерінің негізінде жатқан парасаттылық канондары әрбір сәт, әрбір тірлік барысында бізге толық үстемдік етіп отыруы керек. Алайда өкінішке қарай, діни фундаментализмді жақтаушылардың күнделікті өмірде діни принциптерді шашау шығармастан сақтау керек деген үзілді-кесілді талаптары әрине саяси плюрализм принциптерін қанағаттандырмайды. Бұған қоса өкініштісі, фундаменталистер деп аталатындар өздері ұстанатын бағдарларын мейлінше қаталдықпен, кейде мақсаттарына жету үшін ашық агрессиялық жолмен жүзеге асырады немесе жүзеге асырғылары келеді. Бұл ретте фундаменталистердің өз ниеттерін жүзеге асыру жолында таңдаған формалары мен әдістерін қолдау тіпті де мүмкін емес. Егер фундаментализмнің әрбір дінге тән екенін ескерсек, онда қоғамға қарсы құбылыс ретінде фундаментализмнің қатері, оның қандай конфессияға жататынына қарамастан, кез-келген қоғам үшін қауіпті екенін біз сезінуге тиістіміз. Бұл тұрғыдан келгенде, мұсылман фундаментализмінің қаупі туралы ғана айрықша сөз қозғап, ден қоюдың негізі жоқ. Оның үстіне бүгінгі дүниеде фундаменталистік ағым әлемнің барлық тарабында – АҚШ-та, Еуропада, Оңтүстік-Шығыс пен Орталық Азияда, Солтүстік Африкада және Таяу Шығыста, сонымен бірге әлемдік діндердің барлығында да төбе көрсетіп отырғанын ескеру керек. Дегенмен, Исламдағы фундаментализм туралы біраз қарастырып көрейік.

1. Н.Ә. Назарбаев. Сындарлы он жыл. Алматы: Атамұра, 2003.
2. Р.Г.Ланда. «Исламский фундаментализм». //Вопросы истории. 1993. №1. 73-79беттер.
3. К.Қаныбекова. «Діни экстремистік ағымдар қайдан бастау алған?» //Ақиқат. 2005. №1 23-25-беттер