Азаматтық құқық қатынасы субъектілері заңды тұлғалар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.тарау. Азаматтар мен басқа да жеке тұлғалар — азаматтық
құқық субъектілері
§ 1. Жеке тұлғалардың азаматтық құқық субъектілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
§ 2. Азаматтың есімі және тұрғылықты жері. Азаматтық хал.ахуал актілері.21
§ 3. Азаматарды хабар.ошарсыз кетті және өлді деп тану ... ... ... ... ... ... ... ... 25
§ 4. Азаматтың кәсіпкерлік қызмет саласындағы заңды тұлға
құрмайтын құқық субъектілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.тарау. Азаматтық құқық қатынасы субъектілері заңды тұлғалар
§ 1. Заңды тұлға ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
§ 2. Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
§ 3. Заңды тұлғаның пайда болуы және тоқтатылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
§ 4. Заңды тұлғалардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
1.тарау. Азаматтар мен басқа да жеке тұлғалар — азаматтық
құқық субъектілері
§ 1. Жеке тұлғалардың азаматтық құқық субъектілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
§ 2. Азаматтың есімі және тұрғылықты жері. Азаматтық хал.ахуал актілері.21
§ 3. Азаматарды хабар.ошарсыз кетті және өлді деп тану ... ... ... ... ... ... ... ... 25
§ 4. Азаматтың кәсіпкерлік қызмет саласындағы заңды тұлға
құрмайтын құқық субъектілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.тарау. Азаматтық құқық қатынасы субъектілері заңды тұлғалар
§ 1. Заңды тұлға ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
§ 2. Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
§ 3. Заңды тұлғаның пайда болуы және тоқтатылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
§ 4. Заңды тұлғалардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
ҚР заңдары бойынша, ерекше заңдық қасиетті — азаматтық құқық субъектілікті иеленетін, яғни азаматтық құқықтар мен міндеттерді иеленуге және оларды жүзеге асыруға қабілетті адамдар (индивидтер) және олардың кейбір ұйымдары (заңды тұлғалары, мемлекет, әкімшілік-аумақтық бөліністер) азаматтық құқық субъектілері немесе тұлғалар деп танылады. Мұндай қасиеттерді иелену индивидті немесе ұйымды азаматтық құқық субъектісіне айналдырады. Мұнда өрбір адамның, мейлі ол ҚР азаматы болсын, мейлі басқа мемлекеттін азаматы немесе азаматтығы жоқ адам болсын, азаматтық құқық субъектілігі болады, демек ол азаматтық құқық субъекгісі деп танылады. Ал ұйым - бұл басқаша жағдай. Ол азаматтық құқықтың субъектісі бөлуы да, болмауы да мүмкін немесе азаматтық құқық субъектілігі болмауы да мүмкін. Заңды тұлғалар деп танылған ұйымдардын, сондай-ақ мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністердін азаматтық құқық субъектілігі бар.
Сонымен бірге, азаматтық құқық субъектісі мен оның құқық субъектілігін шатастыруға болмайды. "Азаматтық құқық субъектісі" ұғымы оның құқық субъектілігі ұғымынан кең болады және есімді (атауды), тұрғылықты жерді (тұрған орнын) және басқа белгілерді қамтиды.
Азаматтық құқық субъектіліктін бастаулары экономикалық тауарлы қатынастарға сүйенеді, ал азаматтық заңдарда "құқық субъектілігі" термині пайдаланылмайтын болса да, көрсетілген қасиеттін өзін қолданылын жүрген құқық бекіте түседі. Құқық субъектілігі ұғымы-нын өзін заң ғылымы қалыптастырған және ол ҚР Конституциясында баянды етілген.
Сонымен бірге, азаматтық құқық субъектісі мен оның құқық субъектілігін шатастыруға болмайды. "Азаматтық құқық субъектісі" ұғымы оның құқық субъектілігі ұғымынан кең болады және есімді (атауды), тұрғылықты жерді (тұрған орнын) және басқа белгілерді қамтиды.
Азаматтық құқық субъектіліктін бастаулары экономикалық тауарлы қатынастарға сүйенеді, ал азаматтық заңдарда "құқық субъектілігі" термині пайдаланылмайтын болса да, көрсетілген қасиеттін өзін қолданылын жүрген құқық бекіте түседі. Құқық субъектілігі ұғымы-нын өзін заң ғылымы қалыптастырған және ол ҚР Конституциясында баянды етілген.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 ж.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі: Жалпы бөлім, 27 желтоқсан 1994 ж; Ерекше бөлім. 1999 ж. 1 шілде.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексін күшіне енгізу туралы. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің қаулысы 1994 ж. 27 желтоқсан.
4. Қазақстан Республикасының Заңы. "Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін (Ерекше бөлім) күшіне енгізу туралы" 1999 ж. 1 шілде.
5. Қазақ ССР-інің азаматтық кодексі 1963 ж. 28 желтоқсан. Арнайы әдебиеттер
6. Гражданское право Республики Казахстан. (Под.ред. Тулеугалиева Г.И., Мауленова К.С., Сарсембаева М.А.) Учебное пособие (часть общая). Издание второе, дополненное и измененное Алматы, 1999 г.
7. Гражданское право (Под ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К.) том 1,2 и 3. М., 1997-1998 г.г.
8. Гражданское право Казахской ССР. Учебное пособие, Алма-Ата, 1978 г.
9. Комментарий к Гражданскому кодексу КазССР. Алма-Ата, 1990
10. Гражданское право в 2-х томах (отв. Ред.Суханова ЕА. М., 1998 г.)
11. Гражданское право (Под ред. Калпина А.Г.,Маслеева А.И.) ч.1, М., 1997г.
12. Гражданское право России.Под ред. Цибуленко З.И., ч.1, М., 1996 г.
13. Гражданское право России. Отв.ред. Садиков О.Н. (курс лекции) ч.1, М., 1996 г.
14. Комментарий к Гражданскому кодексу Республики Казахстан (общая часть) Отв.ред. Сулейменова М.К., Басин Ю.Г., кн.1 и 2, Алматы, 1998 г.
15. Гражданский кодекс Республики Казахстан — толкование и комментирование. Общая часть. Вып.1-10. Алматы, 1996-2000 г.
16. Комментарий: Гражданский кодекс Республики Казахстан. (Особенная часть). Отв. ред. Сулейменов М.К., Басин Ю.Г., Алматы, Жеті жарғы, 2000 г.
17. Гражданское право Казахской ССР. Учебное пособие, Алма-Ата, 1980г.
18. Диденко А.Г., Басин Ю.Г., Иоффе О.С. ж.б. Гражданское право. Оқу құралы - Алматы: казГЮУ АПО/24 1999/-126 б.
19. Джусупов А.Г. Право собственности и иные вещные права - Алматы: Жеті Жарғы, 1996ж.-8б.
20. Ғ.Төлеуғалиев. ҚР-ң Азаматтық құқығы.1-том.А.,2001 ж.
21. Ғ.А.Жайлин. ҚР-ң Азаматтық құқығы. Ерекше бөлім. Оқулық. 1, 2-том, А., 2003 ж.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі: Жалпы бөлім, 27 желтоқсан 1994 ж; Ерекше бөлім. 1999 ж. 1 шілде.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексін күшіне енгізу туралы. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің қаулысы 1994 ж. 27 желтоқсан.
4. Қазақстан Республикасының Заңы. "Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін (Ерекше бөлім) күшіне енгізу туралы" 1999 ж. 1 шілде.
5. Қазақ ССР-інің азаматтық кодексі 1963 ж. 28 желтоқсан. Арнайы әдебиеттер
6. Гражданское право Республики Казахстан. (Под.ред. Тулеугалиева Г.И., Мауленова К.С., Сарсембаева М.А.) Учебное пособие (часть общая). Издание второе, дополненное и измененное Алматы, 1999 г.
7. Гражданское право (Под ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К.) том 1,2 и 3. М., 1997-1998 г.г.
8. Гражданское право Казахской ССР. Учебное пособие, Алма-Ата, 1978 г.
9. Комментарий к Гражданскому кодексу КазССР. Алма-Ата, 1990
10. Гражданское право в 2-х томах (отв. Ред.Суханова ЕА. М., 1998 г.)
11. Гражданское право (Под ред. Калпина А.Г.,Маслеева А.И.) ч.1, М., 1997г.
12. Гражданское право России.Под ред. Цибуленко З.И., ч.1, М., 1996 г.
13. Гражданское право России. Отв.ред. Садиков О.Н. (курс лекции) ч.1, М., 1996 г.
14. Комментарий к Гражданскому кодексу Республики Казахстан (общая часть) Отв.ред. Сулейменова М.К., Басин Ю.Г., кн.1 и 2, Алматы, 1998 г.
15. Гражданский кодекс Республики Казахстан — толкование и комментирование. Общая часть. Вып.1-10. Алматы, 1996-2000 г.
16. Комментарий: Гражданский кодекс Республики Казахстан. (Особенная часть). Отв. ред. Сулейменов М.К., Басин Ю.Г., Алматы, Жеті жарғы, 2000 г.
17. Гражданское право Казахской ССР. Учебное пособие, Алма-Ата, 1980г.
18. Диденко А.Г., Басин Ю.Г., Иоффе О.С. ж.б. Гражданское право. Оқу құралы - Алматы: казГЮУ АПО/24 1999/-126 б.
19. Джусупов А.Г. Право собственности и иные вещные права - Алматы: Жеті Жарғы, 1996ж.-8б.
20. Ғ.Төлеуғалиев. ҚР-ң Азаматтық құқығы.1-том.А.,2001 ж.
21. Ғ.А.Жайлин. ҚР-ң Азаматтық құқығы. Ерекше бөлім. Оқулық. 1, 2-том, А., 2003 ж.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1-тарау. Азаматтар мен басқа да жеке тұлғалар — азаматтық
құқық субъектілері
§ 1. Жеке тұлғалардың азаматтық құқық
субъектілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
§ 2. Азаматтың есімі және тұрғылықты жері. Азаматтық хал-ахуал актілері.21
§ 3. Азаматарды хабар-ошарсыз кетті және өлді деп
тану ... ... ... ... ... ... ... ... .25
§ 4. Азаматтың кәсіпкерлік қызмет саласындағы заңды тұлға
құрмайтын құқық
субъектілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..29
2-тарау. Азаматтық құқық қатынасы субъектілері заңды тұлғалар
§ 1. Заңды тұлға
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..31
§ 2. Заңды тұлғаның құқық
қабілеттілігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
§ 3. Заңды тұлғаның пайда болуы және
тоқтатылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 46
§ 4. Заңды тұлғалардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .62
Кіріспе
ҚР заңдары бойынша, ерекше заңдық қасиетті — азаматтық құқық
субъектілікті иеленетін, яғни азаматтық құқықтар мен міндеттерді иеленуге
және оларды жүзеге асыруға қабілетті адамдар (индивидтер) және олардың
кейбір ұйымдары (заңды тұлғалары, мемлекет, әкімшілік-аумақтық бөліністер)
азаматтық құқық субъектілері немесе тұлғалар деп танылады. Мұндай
қасиеттерді иелену индивидті немесе ұйымды азаматтық құқық субъектісіне
айналдырады. Мұнда өрбір адамның, мейлі ол ҚР азаматы болсын, мейлі басқа
мемлекеттін азаматы немесе азаматтығы жоқ адам болсын, азаматтық құқық
субъектілігі болады, демек ол азаматтық құқық субъекгісі деп танылады. Ал
ұйым - бұл басқаша жағдай. Ол азаматтық құқықтың субъектісі бөлуы да,
болмауы да мүмкін немесе азаматтық құқық субъектілігі болмауы да мүмкін.
Заңды тұлғалар деп танылған ұйымдардын, сондай-ақ мемлекет пен әкімшілік-
аумақтық бөліністердін азаматтық құқық субъектілігі бар.
Сонымен бірге, азаматтық құқық субъектісі мен оның құқық
субъектілігін шатастыруға болмайды. "Азаматтық құқық субъектісі" ұғымы оның
құқық субъектілігі ұғымынан кең болады және есімді (атауды), тұрғылықты
жерді (тұрған орнын) және басқа белгілерді қамтиды.
Азаматтық құқық субъектіліктін бастаулары экономикалық тауарлы
қатынастарға сүйенеді, ал азаматтық заңдарда "құқық субъектілігі" термині
пайдаланылмайтын болса да, көрсетілген қасиеттін өзін қолданылын жүрген
құқық бекіте түседі. Құқық субъектілігі ұғымы-нын өзін заң ғылымы
қалыптастырған және ол ҚР Конституциясында баянды етілген.
1-тарау. Азаматтар мен басқа да жеке тұлғалар — азаматтық
құқық субъектілері
§ 1.1. Жеке тұлғалардың азаматтық құқық субъектілігі
Адамдар мен олардың өздері құратын ұйымдар арасында азаматтық-құқықтық
қатынастар орнығады. Адамдар мен ұйымдар өзара мәмілелер жасасын, құқық
субъектісінін тұлға деп аталатын қоғамдық қасиеті ретінде ғана құқықтық
қатынастарға қатыса алады.
ҚР заңдары бойынша, ерекше заңдық қасиетті — азаматтық құқық
субъектілікті иеленетін, яғни азаматтық құқықтар мен міндеттерді иеленуге
және оларды жүзеге асыруға қабілетті адамдар (индивидтер) және олардың
кейбір ұйымдары (заңды тұлғалары, мемлекет, әкімшілік-аумақтық бөліністер)
азаматтық құқық субъектілері немесе тұлғалар деп танылады. Мұндай
қасиеттерді иелену индивидті немесе ұйымды азаматтық құқық субъектісіне
айналдырады. Мұнда өрбір адамның, мейлі ол ҚР азаматы болсын, мейлі басқа
мемлекеттін азаматы немесе азаматтығы жоқ адам болсын, азаматтық құқық
субъектілігі болады, демек ол азаматтық құқық субъекгісі деп танылады. Ал
ұйым - бұл басқаша жағдай. Ол азаматтық құқықтың субъектісі бөлуы да,
болмауы да мүмкін немесе азаматтық құқық субъектілігі болмауы да мүмкін.
Заңды тұлғалар деп танылған ұйымдардын, сондай-ақ мемлекет пен әкімшілік-
аумақтық бөліністердін азаматтық құқық субъектілігі бар.
Сонымен бірге, азаматтық құқық субъектісі мен оның құқық
субъектілігін шатастыруға болмайды. "Азаматтық құқық субъектісі" ұғымы оның
құқық субъектілігі ұғымынан кең болады және есімді (атауды), тұрғылықты
жерді (тұрған орнын) және басқа белгілерді қамтиды.
Азаматтық құқық субъектіліктін бастаулары экономикалық тауарлы
қатынастарға сүйенеді, ал азаматтық заңдарда "құқық субъектілігі" термині
пайдаланылмайтын болса да, көрсетілген қасиеттін өзін қолданылын жүрген
құқық бекіте түседі. Құқық субъектілігі ұғымы-нын өзін заң ғылымы
қалыптастырған және ол ҚР Конституциясында баянды етілген.
ҚР Азаматтық кодексі азаматтық құқықтардың субъектілеріне жеке тарау
(2-тарау) арнаған, онда "құқық субъектілері" және "тұлғалар" терминдері бір
мағыналы терминдер ретінде пайдаланылады. Құқық субъектілері туралы
нормалар АК-да ғана еме, сондай-ақ басқа да заң актілерінде көздеседі.
Азаматтық құқық субъектілерінін (немесе тұлғаларынын) ішінен АК ҚР
азаматтарын және басқа жеке тұлғаларды бөліп корсетеді, оларға осы
оқулықтын бір тарауы арналған. Тарауда азаматтық құқық субъектіліктін жалпы
ұғымдары мәселелері ең аз қажетті шамада сөз болған, ал қажетті жағдайларда
жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектілігі мәселелері салыстырмалы
тұрғыда қарастырынады.
"Жеке тұлға" жалпы ұғымы ҚР АК-ның 12-бабында тұжырымдалған. Бұл бап
жеке тұлғалар туыстық ұғымымен Қазақстан Республикасының азаматтарын, басқа
мемлекеттердің азаматтарын (шетелдіктерді), сондай-ақ азаматтығы жоқ
адамдарды біріктіреді. Қазақстан аумағында тұратын жеке тұлғалардың басым
көпшілігі оның азаматтары болғандықтан, ал АК ҚР-дын ұлттық заңы болып
табынатындықтан, ол Қазақстан азаматтарын ғана емес, жеке тұлғаларды да
белгілеу үшін кең мағынада әдетте "азамат" терминің қолданады. Егер заңдар
мен халықаралық шарттарда өзгеиіе көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы
жоқ адамдар Қазақстан азаматтары үшін белгіленген құқықтар мен міндеттерді
атқаратындықтан, "азамат" терминің осылайша кең ма-гынада түсінуге болады
(ҚР Конституциясының 12-бабының 4-тармағы, К,Р АК-ның 3-бабының 7-тармағы).
"Азамат" ұғымы әлдеқайда кең маңызға ие болып, құқықтың барлық салаларында
қолданылғанымен, мұнда, азаматтар туралы азаматтық құқықтың субъектілері
ретінде сөздін арнайы мағынасында ғана айтылады.
Азаматтық құқық субъектілік - салалық құқық субъектіліктін бір түрі.
Бұл ұғымды талдау көзінде, жалпы алғанда, заңдық шыңдық ретінде құқық
субъектілік не үшін пайда болады және не үшін қолданынады деген сұрақ
бірден туады. Бұған берілетін ең қысқа жауап мынадай: азаматтық құқықтың
ерекше институты - құқық субъектіліктің болуы қоғамдық ағзалар - адамдарды
құқықтық қатынастарға тарту мүмкіндіктері мен шараларын (шектерін) жіктеу
қажеттігіне байланысты. Соіздықтан құқық субъектілік дегеніміз адамдардын
қоғамдық, заңдық касиеттері болын табылады. Бұлайша жіктеу құқықтың түрлі
салаларында түрлі санаттар бойынша жүргізіледі. ҚР Конституциясы адамдардын
құқық қабілеттілігін ең алдымен адам мен азаматтың құқықтарын бөлу жоі іе
айыру негізінде жіктейді. Адам құқықтарына қарағанда, азаматтың құқықтары
келемді болады. Олар адамның бүкіл құқықтарын, бұған қоса, ҚР азаматтарына
ғана тән құқықтар мен міндеттерді қамтиды (мысалы, саяси құқықтар, өскери
қызметті өтеу міндеттері).
Азаматтық құқықта нақты құқықтар мен міндеттерді иеленудін алғышарты
- құқық субъектіліктің болуы қатысушылардың тендігіне негізделген тауар-
ақша және өзге де қатынастарды жеке тұлғаларға, заңды тұлғаларға және
азаматтық құқықтың ерекше субъектілеріне заңдық жіктеуге байланысты, оның
үстіне, бұл қатысушылардың құқықты иелену шарасы (шегі) түрліше болады.
Азаматтық құқық субъектіліктің жалпы ұғымдарын ескермейінше,
азаматтық құқық субъектіліктін бір түрі — жеке тұлғалардың құқық
субъектілігін түсіну қиынға соғады. Бұл арада, объективті өмір сүрегін
құқықтық шындық, жеке адамдардын жалпы қасиеті ретінде оны осы құқықтық
шындықтын көрінісі — құқық субъектілік ұғымымен шатас-тырмау керек. Нақты
өмірде құқық субъектілік деген жоқ, олардың жалпы заңдық қасиеті ретінде
жеке тұлғалардың Құқық субъектілігі бар. Бұл қасиет, кейде мұны заң
әдебиеттерінде көрсететініндей, әдце бір ойда бар, ұғымда ғана сақталатын
жинақталған тұлғаға тиісті емес, ол нақты жеке тұлғалардың жалпы қасиеті,
яғни әрбір жеке субъектіге тән жалпы қасиет болып табылады. ҚР
Конституциясынын терминологиясында құқық субъектіліктін нақ әрбір тұлғаға
тиістілігі айқын көрінеді, оның 13-бабынца әркімнің құқық субъектісі
ретінде танылуына құқығы бар екені айтылған.
Оқу әдебиеттерін қоса алғанда, заң өдебиеттерінде нақты субъек-тивтік
құқықтар мен міндеттер құқығын иеленудін абстрактілік алғы-шарты ретінде
құқық субъектіліктін сипаттамасы кең таралған. Мұнымен бір ғана ескертпе
арқылы абстрактіні ұғымда бар нөрсе ретінде ғана емес, сонцай-ақ жеке
тұлғаларцын нақты, жалпы заңдық қасиеті ретінде де түсіну арқылы келісуге
болацы.
Кейбір авторлар құқық субъектілігі құқықты иеленудін абстрактілік
мүмкіндігі регінде құқық субъекгісінін жеке құқықтарының жиынтығы немесе
кешені түрінде көріне алмайды деп ойлайды. Мұнымен келісуге болмайды,
өйткені құқық субъектіліктің абстрактілік сипаты мұлде оның мазмұнсыздығын
көрсетпейді. Азаматтық құқық субъектіліктін өз көлемі, өз мазмұны бар, оның
үстіне, өр түрлі тұлғаларға, атап айтқанда, жеке және заңды тұлғаларға
қатысты өзіндік ерекшеліктерге ие көлемі мен мазмұны болады. Бұған қоса,
тігпі әр түрлі жеке тұлғалар мен заңды тұлғаларцын құқық субъектілігінің
көлемі мен мазмұны да түрліше болады. АК-ның 14-бабында азаматтардын құқық
субъектілігінің негізгі мазмұны, оның құрамдас элементтері туралы айтылады.
Атап айтқанда, бұл бапта азаматтың мүлікті меншіктену, мүлікгі мұраға алып,
мұраға қадцыру, республика аумағында еркін жүріп-тұру және тұрғылықты жер
тандау, заң құжаттарында тыйым салынбаған көз келген қызметпен айналысу,
жеке өзі немесе басқа азаматтармен және заңды тұлғалармен бірігіп, заңды
тұлғалар құру, мәмілелер жасасып, міндеттемелерге қатысу, материалдық және
моральдық зиянның орнын толтыруды талап ету құқығы, басқа да мүліктік және
өзіндік құқықтары көзделген.
Өзінін заңдық табиғаты жөнінен азаматтық құқық субъектілік ерекше
субъективтік құқық — мәмілелер жасау және субъективтік құқықтар мен
міндеттерді иелену құқығы болын табылады. Субъективтік құқық ретінде құқық
субъектіліктін табиғаты заңдардан, оның ішінде Конституция нормаларынан
ерекше айқын байқалады. Мөселен, Конституцияда әркімнің құқықтары туралы,
республикаца кімцердін заңды түрде тұра алатыны, бұл аумақта еркін жүріп-
тұру, тұрғылықты жерін тандау құқығы туралы, әркімнің кәсіпкерлік қызмет
еркіндігіне құқығы туралы айтылады. Конституция әркімнің құқық субъектісі
ретінде танылу құқығын баянды етіп, оның адам мен азаматтың конституциялық
құқықтарының тізбесі түріндегі негізгі мазмұнын ашып көрсетеді (ҚР
Конституциясынын 13,21 және 26-баптары).
Белгілі бір қызмет түрімен айналысу құқығынан айыруды жазалау шарасы
ретінде көздей отырын, ҚР Қылмыстық кодексі азаматтардың құқық субъектілігі
элементтерінің бірін құқық деп атайды. (41-бап)
Құқық субъектілікті ерекше субъективтік құқық деп танудын теориялық
қана емес, сондай-ақ практикалық маңызы бар. Атап айтқанда, оны бұлайша
тану құқық субъектілікті жүзеге асыру көзінце азаматтық құқықтарды жүзеге
асыру туралы АК-ның 8-бабының нормаларын қолдануға мүмкіндік береді.
Мәселен, құқық субъектілікті жүзеге асыру құқықтың басқа субъектілерінің
құқықтары мен заң арқылы қорғалатын мүдделерін бұзбауы тиіс, адал, әділетті
отуі тиіс.
Адамның заңдық қасиеті ретінде, ерекше субъективтік құқық ретінде
азаматтық құқық субъекгілікті нақты субъективтік құқықтар мен міндеттерден
айыра білу керек. Өзінің табиғаты жөнінен құқық субъектілік те субъективтік
құқық болып саналғанымен, нақты субъективтік құқықпен салыстырғанда бұл
өзгеше деңгейдегі құқық болып табылады: олар бір-бірімен жалпы және жеке-
дара арақатынаста болады. Басқаша айтқанда, әрбір құқық субъектілік тұлға
тиісті нақты субъективтік құқықтар мен міндеттерді иелене алады. Әрбір
құқық субъектісінін заң актілерінде көзделген көлемде құқық субъектілігі
бар. Нақты субъективтік құқықтар мен міндеттерге қатысты мәселе басқаша.
Әрбір тұлға үшін олардың жиынтығы жеке-дара болады және ұдайы өзгеріп
отырады. Мысалы, барлық жеке тұлғалардың меншік құқығында мүлкі, атап
айтқанда, меншігінде пәтері бөлуы мүмкін. Аплйда көз келген адамның іс
жүзінде белгілі бір мекен-жайдағы белгілі бір үйдегі нақты пөтерге меншік
құқығы бола бермейді. Көз келген басқа мүлік жонінде де осыны айтуға
болады. Нақты субъективтік құқық ретінде меншік құқығы қашан да жеке-
дараланған — бұл белгілі бір адамның белгілі бір мүлікке құқығы.
Кейде құқық субъектілік пен нақты субъективтік құқық арасын-дағы
айырмашылықтар келтірілген мысалдағыдай соншалықты көрнекті көрінбейді,
бірақ осыған қарамастан, олар қашан да өмірде көздеседі. Мысалы, құқық
субъектілік элементі ретінде әрбір азаматтың тұрғылықты жерді таңдау құқығы
бар, бірақ қалаған жерінде тұру — бұл енді нақты субъективтік құқық болады.
Белгілі бір заңдық фактілердің нәтижесінде көз келген субъективтік
құқық пайда болады, өзгереді және тоқтатылады. Мысалы, азаматтың құқық
субъектілігі ол туған сәттен басталып, оның өлімімен тоқтатылады.
Нақты субъективтік құқық, сонымен қатар, алуан түрлі заңдық
фактілердің негізінде пайда болады және тоқтатылады. Кейде нақты
субъективтік құқық бір фактінің негізінде емес, іс жүзіндегі құрам деп
аталатын бірқатар фактілердің негізінде пайда болады және тоқтатылады.
Мәселен, сатып алу-сату, сыйға тарту, мұра алу секілді заңдық фактілердің
негізінде белгілі бір адамның белгілі бір объектілерге меншік құқығы пайда
болады, бірақ бұл қашан да тиісті құқық субъектілігі бар адамда туады. Ол
нақты субъективтік құқықтардың пайда бөлуынын алғышарты болып есептеледі
және олар пайда болғаңда төлъгқ колемде сақталады. Алайда құқық
субъектілікті шектеу осымен бірге тиісті нақты субъективтік құқықтың
тоқтатылуына себепші болады.
Құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігінін бөлінбес бірлігі
түрінде өмір сүретін заңды тұлғалардың құқық субъектілігінен өзгеше, жеке
тұлғалардың азаматтық құқық субъектілігі құқық қабілеттілігі мен әрекет
қабілеттілігіне болінеді, бұлар Азаматтық кодексте жеке тұлғалар туралы
параграфта әр түрлі баптармен беріледі.
Азаматтың азаматтық құқықтар мен міндеттерді атқару қабілеті оның
құқық қабілеттілігі болады. Азаматтың өз іс-әрекеттерімен азаматтық
құқықтарды иелену және жүзеге асыру, өзі үшін азаматтық міндеттер түзіп,
оларды орындау қабілеті оның әрекет қабілеттілігі болады (АК-ның 13 және 17-
баптары).
Құқық қабілеттілік. Құқық қабілеттілік, жеке тұлғаларды қоса алғанда,
азаматтық құқықтың барлық субъектілерінін азаматтық құқық субъектілігінін
негізі болып табылады. Құқық қабілеттілік болмауынын орны төлмайды. Құқыққа
қабілетті адамның әрекет қабілетінін жоқтығын басқа адамдардың іс-
әрекеттерімен толықтыруға болады. Азаматтық құқық қабілеттілігі жоқ субъект
мұлде азаматтық құқық субъектісі бола алмайды. Азаматтық әрекет
қабілеттілігі жоқ болғанымен, азаматтық құқық қабілеттілігі бар адам — бұл
азаматтық құқық субъектісі, яғни нақты субъективтік құқықтарды иеленіп,
міндеттер атқара алатын адам. АК-да заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігі
туралы арнайы бап (25-бап) болғанымен, олардың әрекет қабілеттілігіне
қатысты мұндай бап жоқ.
Заңды тұлғалардың әрекет қабілеттілігі АК нормаларында көрсетілген,
олар "әрекет қабілеттілігі" деген терминнің өзін пайдаланбастан, заңды
тұлғаның өз органдары мен өкілдері арқылы өзіне құқықтарды қабылдау
тәртібін анықтайды. Сондықтан құқық субъектілік ұғымы әрекет қабілеттілікті
іс жүзінде құқық қабілеттілікті жүзеге асырудын жалпы шарты ретінде
қамтиды. Сонымен бірге, бұл — құқық қабі-леттілікті жүзеге асыру шарты, ал
құқық субъектілікте әрекет қабілеттілікті боліп корсету адамның
интеллектуаддық ерекшеліктеріне, оның өз іс-әрекеттерін ой елегінен
откізіп, оларды қолдана білу қабілетіне байланысты. Құқық субъектілікте
құқық қабілеттілік анықтаушы элемент болып табынатынын ескере отырып,
адамның құқықтары мен бостандықтары өркімге тумысынан жазылатының атап
корсеткен ҚР Конституциясынын 12-бабына, сондай-ақ азаматтың құқық
қабілеттілігі ол туған сөттен басталады деп корсеткен АК-ның 13-бабының 2-
тармағъша сүйену арқылы азаматтың құқық субъектілігі ол туған сөттен
басталады деген қорытынды жасауға болады.
АК-ның 13-бабында "Азаматтық құқыққа ие болъш, міндет атқару қабілеті
(азаматтық құқық қабілеттілігі) барлық азаматтарға бірдей деп танылады" деп
көрсетілген. Сонымен, АК азаматтардын тең құқық қабілеттілігі принципін
белгілейді, бұл олардың шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік
жағдайына, жынысына, жасына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге қатынасъша,
сеніміне, тұрғылықты жеріне, біліміне, ақыл-ой қабілетіне және көз клеген
өзге де мән-жайларға төуелсіз болады. Ерекше жағдайларда ғана заң
актілерінде тікелей көзделген құқық қабілеттілікке кейбір шектеулер қойылуы
мүмкін. Әрекет қабілеттілігі секілді, құқық қабілеттілігінен айыруға мұлде
жол берілмейді.
Тек заң актілеріне сәйкес және оның үстіне, АК-да көзделген ерекше
жағдайларда ғана азаматтардын құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін
шектеу мүмкіндігі ҚР Конституциясы 39-бабының 1-тармағының нормаларына
сәйкес келеді. Қонституция бойынша адамның және азаматтың құқықтары мен
бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның
құқықтары мен бостаңдықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау
мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін.
Атап айтқанда, ҚР азаматтары болып табылмайтын адамдарға қолданынатын
шектеулер азаматтық құқық қабілеттілікті шектеулердін қатарына жатады.
Азаматтық заң актілерінде мұндай шектеулер аса көп емес. Мөселен, жер
туралы заңдарға сәйкес, шетелдік азаматтардың жеке меншігінде өзіндік
қосалқы шаруашылық жүргізу, бақ өсіру және саяжай тұрғызу үшін берілетін
жер учаскелері болмауы тиіс.
Заң актілерінде ҚР азаматтары емес және тұлғалар үшін кейбір қызмет
түрлерімен (адвокаттық, нотариалдық) айналысуға да шектеулер қойылған.
Құқық қабілеттілігін шектеу жеке тұлғалардың белгілі бір санаттарына ғана
емес, сонымен қатар жасаған қылмыстары үшін жаза ретінде кейбір жеке
тұлғаларға да белгіленуі мүмкін. Мұндай шектеулер ҚР Қылмыстық кодексіне
сәйкес соттын үкімімен белгіленеді, ол жазалау түрі ретінде белгілі бір
лауазымды иелену немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыруды
көздейді.
Азаматтық құқық қабілеттіліктін теңдігі принціпі азаматтық құқық
субъектілерінің барлық түрлері үшін жалпылама принцип емес, ол жеке
тұлғаларға ғана таралады. Ал заңды тұлғаларға келетін болсақ, онда, олар
біріншіден, өзінін табиғаты жөнінен жеке тұлғаларға ғана байланысты
құқықтарды иелене алады (мысалы, мүлікті мұраға қалдыру құқығы). Екіншіден,
заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігінін өзі олар алуан түрлері үшін бірдей
болмайды. Мөселен, шаруашылық жүргізу құқығында мүлкі болатын мемлекеттік
кәсіпорындардын құқық қабілеттілігіне қарағанда, қазыналық кәсіпорындардын
құқық қабілеттілігі тар болып келеді. Шаруашылық серіктестіктермен
салыстырғанда, мекемелердін құқық қабілеттілігі тар болады. Заңды
тұлғалардың құқық субъектілігі заңды тұлғалар жөніндегі тарауда төлығырақ
қарастырылады. Мұнда жеке тұлғалардың, сондай-ақ заңды тұлғалардың құқық
қабілеттілігін жүзеге асыру заңдық шындықта орын алатын бірқатар мән-
жайларға байланысты болатынына назар аудару қажет. Мөселен, тиісті рұқсаты
немесе лицензиясы бар адамдар ғана кейбір қызмет түрлерімен айналыса алады.
Кейбір қызмет түрлерімен айналысу бұл тұлғаларды міндетті түрде тіркеумен
немесе жоғары білімінін бөлуымен және мемлекеттік аттестациядан өтуімен
байланысты болады (мысалы, адвокаттың қызметпен айналысу үшін). Заң кейде
құқық қабілеттілік шарасынын өзін белгілі бір фактілермен, атап айтқанда,
лицензия алумен байланыстырады. Мысалы, АК-ның 35-бабы айналысу үшін
лицензия алу қажет болатын қызмет саласында заңды тұлғаның құқық
қабілеттілігі сондай лицензияны алған көзден бастап пайда болып, ол
қайтарып алынған, оның қолданылу мерзімі өткен немесе заң құжаттарында
белгіленген тәртіштен жарамсыз деп танылған көзде тоқтатылады деп
көрсеткен. Осылайша, заңды тұлғаның құқық субъектілігі белгілі бір заңдық
фактілердің бөлуына байланысты уақыт аралығында өзгеріп тұруы мүмкін.
Құқық қабілеттіліктін мазмұнына және оны жүзеге асыруға байланысты
мән-жайларға қатысты осы айтылғандардың барлығы көзінде серпінді дамитын
құбылыс — құқық қабілеттілігі теориясынын тууы үшін негіз болды. Мәселен,
М.М. Агарков былайша жорамалдады: осы сәттегі әрбір тұлға үшін азаматтық
құқық қабілеттілігі оның басқа тұлғалармен өзара әрекеттесуіне қарай нақты
құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкіндігін білдіреді.
Осы заманға шындыққа сәйкес түзетулер енгізілген серпінді құқық
қабілеттілік теориясы заңды тұлғаларға лайықты болар. Бірақ, жеке
тұлғаларға қатысты алғанда, ол АК нормаларына ғана емес, сондай-ақ адам мен
азамат құқықтары теңдігінің конституциялық принципіне де қайшы келеді.
Шынында да, заңдарда көзделген бірқатар мән-жайлар азаматтардын құқық
қабілеттілігін жүзеге асыруға ықпал ете алады. Бірақ мұндай мән-жайлар
заңды тұлғалармен болғандағыдай, жеке тұлғалардың құқық қабілеттілігін
өзгертпейді, оны жүзеге асырудың шарттары болады. Сондықтан жеке тұлғаларға
қатысты алғанда, құқық қабілеттілікті әрбір тұлға үшін бірдей деп айыра
білу керек.
Құқық қабілеттілікті жүзеге асыру жагдайларын жалпы және ерекше
жағдайларға бөлуге болады. Құқық қабілеттілікті барлық жағдайларда жүзеге
асыру үшін жалпы жағдайлар бөлуы қажет. Құқық қабілеттілікті белгілі бір,
заңдарда көзделген жағдайларда жүзеге асыру үшін ерекше жағдайлар қажет.
Әрекет қабілеттілігі құқық қабілеттілігін жүзеге асырудын жалпы
жағдайы болып табылады.
Азаматтың толық көлемдегі әрекет қабілеттілігі ол 18 жасқа жеткен
көзден басталады. Әрекетке қабілетсіз азаматтардын құқық қабілеттілігін
олардың заңды өкіддері жүзеге асырады.
Құқық қабілеттілігін жүзеге асырудын жалпы жағдайы ретіндегі әрекет
қабілеттілігімен қатар, заңдар бірқатар жағдайларда оны жүзеге асырудын
ерекше жағдайларын да көздейді. Бұл — лицензия немесе өзге де рұқсаттар
алу, арнаулы білімнін бөлуы, аттестациядан оту және заңдарда көзделген
басқа да мән-жайлар. Мысалы, өндірістік кооператив туралы заңға сәйкес 16
жасқа төлған және кооперативтің қызметіне белсене қатысатын адам оған мүше
бола алады.
Құқық қабілеттілікті жүзеге асырудын барлық ерекше жағдайлары
өздерінін табиғаты женінен заңдық фактілер болып табылады және оларды
заңдық тұлғалардың құқық қабілеттілігі ұғымы қамтымайды, ейткені заңдар
азаматтар мен басқа да жеке тұлғалардың құқық қабілеттілігі теңдігінін
конституциялық принципінен туындайды.
Әрекет қабілеттілік. Адамның психикалық күйімен байланысы жоқ заңдық
қасиет ретіндегі құқық қабілеттіліктен өзгеше, әрекет қабілеттілік онда
айтарлықтай дамыған ақыл-ой мен еріктін бөлуына, өзінін іс-әрекеттерін
саналы түрде сөзініп, оларды игере білу қабілетіне байланысты. Сондықтан
заң адамның әрекет қабілеттілігі толық көлемде кәмелетке толғанда, яғни ол
18 жасқа жеткеңде басталады деп көрсетеді. Осылайша, кәмелетке төлғандардын
толық дәрежеде әрекеже қабілетті бөлуына мүмкіндік беретін психикалық
толысу шүбәсыздығы белгіленеді. Кәмелетке толған адамдар өздерінің іс-
әрекеттері арқылы толық көлемде азамагтық құқықтарды иеленіп, жүзеге асыра
алады, өздері үшін азаматтық міндеттерді белгілеп, оларды орындай алады.
Атап айтқаңда, азаматтардын өздерінің мәмілелер (мәмілелер жасау қабілеті)
және басқа заңды іс-әрекеттер жасау қабілеттерін, сондай-ақ азаматтық-құқық
бұзушылық (деликт қабілеттілік) үшін жауапкершілік атқару қабілеттерін
ерекет қабілеттілік ұғымы қамтиды. Бұл арада әрекет қабілеттілік іс-
әрекеттер жасаудын өзі емес, керісінше, нақ іс-әрекеттер жасау заңдық
қабілеті, оларды басқару және олар үшін жауап беру қабілегі болып табылады.
Егер заң құжаттарында өзгеше белгіленбесе, барлық азаматтардын әрекет
қабілеттілігі тең болады (АК-ның 17-бабының 3-тармағы).
Азаматтың әрекет қабілеттілігінін оның ақыл-ойы мен ерік-жігері
күйімен байланысы, біріншіден, кәмелетке толмағандардын әрекет
қабілеттілігін шектеу қажеттігіне және, екіншіден, олардың ақыл-ойы мен ерж-
жігерінін жегіспеуілілігі салдарынан кәмелетке төлмағаңдардын әрекет
қабілеттілігін шектеу немесе одан айыру мүмкіндігіне өкеп тірейді. Егер заң
құжаттарында өзгеше көзделмеген болса, кәмелетке толмағандардын ерекет
қабілеттілігін шектеу тікелей заң актілерімен жүзеге асырылады, ал
кемелетке төлғандардын әрекет қабілеттілігін шектеу — заң актілерінде
көзделген жағдайларда тек сот арқылы шешіледі.
Қазақстан заңдары адам 18 жасқа жеткенде толық көлемде ерекет
қабілеттілігі пайда болатыны туралы жалпы ережеден бір ғана ерекшелік
белгілейді: заң құжаттарында 18 жасқа жеженге дейін некелесуге рұқсат
етілетін жағдайда, 18 жасқа толмаған азамат некеге тұрған көзден бастап
толық көлемінде әрекет қабілеттілігіне ие болады (АК-ның 17-бабының 2-
тармағы).
"Неке және отбасы туралы" 1998 ж. 17 желтоқсандағы Заңнын 13-бабына
сәйкес белгіленген тәртіппен жасалған неке ғана жүбайлардын міндеттерін іс-
жүзінде некеге тұруы (бірге тұруы) ол толық көлемде әрекет қабілеттілікке
ие болды дегенді білдірмейді.
ҚР азаматтық заңдары құқықты теңеу (эмансипация) институты дегенді,
мысалы, РФ АК корсеткеңдей, құзіретті мемлекеттік органның шешімімен
кәмелетке толмағанды толық әрекетке қабілетті деп жариялау дегенді
білмейді. Алайда РФ АК секідді, ҚР АК азаматтар кәмелетке төлғаңда олардың
толық әрекет қабілеттілігі пайда болатыны туралы жалпы ережеден кейбір
ерекшеліктерге жол береді. Мұндай ерекшеліктердін азаматтық қатынастардын
кейбір салаларына ғана қатысы бар. Атап айтқанда, кәмележе толмағандар
банкілерге салымдар салуға және өздері салған салымдарға дербес билік етуге
құқылы (АК-ның25-бабы).
ҚР АК психикалық даму деңгейіне қарай кәмелетке толмаған азаматтарды
14 жасқа жетпегендерге және 14-тен 18-ге дейінгілерге боле отырын, олардың
әрекет қабшетілігінін түрлі шешімін белгілейді.
14 жасқа дейінгі азаматтар әрекеже қабілетсіз болады. Сондықтан, егер
заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, олардың атынан ата-аналары, асырап
алушылары немесе қорғаншылары мәмілелер жасайды (АК-ның 23-бабының 1-
тармағы). Әрекетке қабілетсіз кәмелетке толмағандар келтірген зиян үшін де
осылар жауап береді.
Заң 14 жасқа жетпеген азаматтардын әрекеже қабілетсіздігі туралы
жалпы ережеден кейбір ерекшеліктер жасайды. Бұл адамдар өздерінін жасына
қарай жасай салып орындалатын тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға
(АК-ның 23-бабының 2-тармағы), сондай-ақ банкілерге салымдар салуға және
өздері салған салымдарға дербес билік етуге құқылы.
Кәмележе толмаған азаматтың өзінің, оның отбасының және өзге де оған
таныс адамдардын күнделікті тұрмыстық қажеттерін қанағаттандыруға
байланысты жасайтын құны болмашы мәмілелерін тұрмыстық ұсақ мәмілелер деп
түсіну керек. Мысалы, тағам өнімдерін, газет, мектеп оқу керек-жарақтарын,
қала көлігінде жүру билеттерін және т.с.с. сатып алу тұрмыстық ұсақ
мәмілелерге жатады. Бұл арада, 14 жасқа жетпеген адамдар жасайтын тұрмыстық
мәмілелер бір мезгілде мынадай үш шартқа сай бөлуы тиіс. Біріншіден, мұндай
мәмілелер ұсақ, яғни құны жөнінен болмашы бөлуға тиіс. Екіншіден, олар
кәмелетке толмағаннын жасына, яғни оның психикасының деңгейіне сай бөлуы,
ал мұндай мәмілелер ауқымы шектеулі бөлуы тиіс. Мысалы, 2 жасар, 7 және 13
жастағы балалардың психикалық даму деңгейі түрліше болатыны айқын. 2 жасар
бала өзінін психикалық даму деңгейі бойынша тіпті өте ұсақ тұрмыстық
мәмілелерді жасай алмайды, ал 7 жасар бала да тұрмыстық ұсақ мәмілелерді
(мысалы, сірінке сатып алуды) жасай алмайтыны түсінікті. Бұл мәмілелердің
құны аз ғана болғанымен, сірінкенің ерекше қасиеті бар — оны пайдалану
қауіпі болатындықтан, баланың қолына беруге болмайды. Бұл жастағы балалар,
әдетте, сатушылар немесе тіпті тұрмыстық ұсақ мәмілелер бойынша сыйға
тартушылар бола алмайды. Үшіншіден, 14 жасқа жетпеген адамдар жасалын
болысымен орындалатын мәмілелерді ғана жасай алады, мысалы, азық-түлікті
несиеге емес, тек қолма-қол ақшаға сатып ала алады.
Заңда қандай мәмілелерді ұсақ деп есептеуге болатын және қандай
мәмілелерді оларды жасайтын кәмелетке толмағаннын жасына сай келеді деуге
болатын жалпы өлшемдерді белгілеу мүмкін емес. Сондықтан мұндай өлшемдер
әрбір нақты жағдайда бағалаушы сипатта болады, ал бағалауды, әдетте,
бастапқы көзде кәмелетке толмағанмен мәміле жасайтын адамның өзі жүргізеді.
Жасалған мәміленін ұсақ екені және оның кәмелетке толмағанның жасына сай
келетіні жөнінде дау туатын жағдайда — дау сот арқылы шешіледі.
РФ Азаматтық кодексінде 14 жасқа жетпегендердің әрекет қабілеттілігі
туралы мәселе өзгеше шешілетінін атап көрсеткен жөн. Мұнда 6-дан 14 жасқа
дейінгі жас балалар тұрмыстық ұсақ мәмілелер жасай алады. Олар, осымен
қатар, нотариадцық қуөландыруды немесе мемлекеттік тіркеуді қажет етпейтін
пайданы тегін алуға бағытталған, сондай-ақ белгілі бір мақсаттар үшін
немесе еркін билік етуі үшін заңды өнімдері немесе олардың келісімімен
үшінші тұлғалар беретін қаражатқа билік ету жөніндегі келісімдерді жасауға
құқылы. Заңның бұлайша тұжырымдауы кәмелетке толмағаннын нақты мәміле жасау
көзіндегі әрекет қабілеттілігін бағалауда айтарлықтай қиындықтар туғызатын
болып көрінеді.
14 жасқа жетпеген кәмелетке төлмағаңдардан өзгеше, олардың әрекет
қабілеттілігі шектеулі болса да, 14 жастан 18 жасқа дейінгі азаматтар
әрекетке қабілетті деп есептеледі. Заңның жалпы ережесі бойынша (АК-ның 22-
бабының 1-тармағы), олар мәмілелерді ата-аналарынын, асырап алушыларынын
немесе қорғаншыларынын келісімімен жасайды. Мұндай келісімнін нысаны
заңдарда кәмелетке төлмағаңдар жасайтын мәміле үшін белгіленген нысанға сай
келуге тиіс.
Заң құжаттарында кәмелетке толмағандар жасайтын және олар үшін
жасалатын мәмілелерге қорғаншынық және қамқоршынық жасау органының алдын
ала келісімі талап етілетін жағдайлар да белгіленуі мүмкін. Әдете, мүлікті
иеліктен шығару (мысалы, пәтерді сату) жөніндегі аса маңызды мұңдай
жағдайлар отбасы заңдарында көзделеді.
14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар өздері жасаған
мәмілелер бойынша дербес жауапты болады және өздерінің әрекеттерінен
келтірілген зиян үшін жауап береді (АК-ның 22-бабының 4-тармағы).
14 жастан 18 жасқа дейінгілер мәмілелер жасау туралы жалпы ережелер
бойынша, ата-аналарынын, асырап алушынарынын немесе қорғаншынарынын
келісімімен өздерінің табысына, стипеңдиясына, өзге де кірістеріне дербес
билік етуге құқылы, 14—18 жастағылар өздері жасаған интеллектуалдық меншік
құқығы объектілеріне, мысалы әдеби шығармаларына, өнертабыстарына дербес
билік етуге, сондай-ақ тұрмыстық ұсақ мәмілелер жасауға құқылы.
Көрсетілген жағдайларда 14 жастан 18 жасқа дейінгілердін әрекет
қабілеттілігін ұлғайту олардың әрекет қабілеттілігін кәмелетке төлғандармен
теңестіреді. Кәмелетке толмағандардын өздерінін табыстарына немесе өздері
жасаған интеллектуалдық меншік нысандарына билік ету жөніндегі әрекет
қабілеттілігін шектеу олардың кіріс келтіретін қызметпен айналысу немесе
кәмелетке толмағандардын психикалық төлысуынын айтарлықтай жоғары деңгейін
көрсететін интеллектуалдық меншік нысандарын жасау ынталарын түншықтыруға
өкеп соққан болар еді. Көрсетілген жағдайларда кәмелетке толмағандар
тарапынан теріс әрекеттер (мысалы, кірістерді ысырап ету) байқалатын
реттерде, АК қамқоршылық және қорғаншылық жасау органдарының кәмелетке
толмағандардың тиісті құқықтарын шектеуіне немесе тіпті мұндай құқықтарынан
айыруына рұқсат етеді.
Заң бойынша әрекет қабілеттілігі пайда болатын жасқа жеткен кейбір
азаматтар өздерінің психикалық күйіндегі кемістіктері салдарынан өз іс-
әрекеттерінін зардаптарын толық дәрежеде түсіне алмайтындықтан және оларды
орынды пайдалана білмейтіндіктен, соттын шешімімен әрекетке қабілетсіз
немесе ерекет қабілеттілігі шектеулі деп танынуы мүмкін.
АК-ның 26-бабына сәйкес, жүйке ауруы немесе акыл-есінін кемдігі
саддарынан өз әрекеттерінін мәнін түсіне алмайтын немесе не істегенін
білмейтін азамат әрекетке қабілетсіз деп танылуы мүмкін.
Жүйке ауруы да, ақыл-естін кемдігі де жүйке бұзылуынын түрлері болып
табылады, оның үстіне, ақыл-естін кемдігі аурушаң күйге байланысты болса
да, азаматтың туған сәтінен басталады. Өз әрекеттершін маңызын түсіну
немесе оларды пайымдай білу қабілетінен айрылуға әкеп соқтыратын жүйкенін
бұзынуы ғана азаматты әрекетке қабілетсіз деп тану үшін шешуші рөл
атқарады.
Жүйкесінін бұзылуына байланысты азаматты әрекетке қабілетсіз деп
тануды Азаматтық іс жүргізу кодексінде көзделген тәртіппен сот қана шеше
алады және бұл азаматқа қамқоршылық белгілеу үшін негіз болады. Соттын
шешімімен жүйкесінін бұзылуына байланысты әрекетке қабілетсіз деп танылған
азамат тұрмыстық ұсақ мәмілелерді қоса алғаңда, дербес түрде мәмілелер
жасай алмайды және өзінін әрекеттері үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілік
атқармайды. Мәмілелерді өрекеже қабілетсіз деп танылған азаматтың атынан
оның қамқоршысы жасайды. Әрекетке қабілетсіз азамат айыққаңда немесе
денсаулығы айтарлықтай оңалғанда, ол соттың шешімімен әрекетке қабілетті
деп танынады да, оған белгіленген қамқоршылық алынып тасталады.
Спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарға салыну салдарынан өзінің
отбасын материалдық жағынан ауыр жағдайға ұшыратқан азаматтың әрекет
қабілеттілігін сот шектеуі мүмкін (АК-ның 27-бабы).
Спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарға салынған азаматтың әрекет
қабілеттілігін шектеу үшін мұндай салынудың нәтижесінде отбасы мұшелерінің
санына қарамастан, оның отбасы материалдық ауыр жағдайға тап болатыны
шешуші рөл атқарады. Егер азаматтың отбасы болмай, тек өзін ғана
материалдық ауыр жағдайға қоятын болса, онда бұл оның әрекет қабілеттілігін
шектеулі деп тануға негіз бола алмайды. Азаматтың материаддық тіршілік
деңгейінін айтарлықтай томендеуін, сондай-ақ көрсетілген теріс әрекеттердін
саларынан бұл деңгейді көтерудің мүмкін еместігін спирт ішімдіктеріне
немесе есірткі заттарға салынатын азамат отбасынын материалдық ауыр жағдайы
деп түсіну керек.
Сот арқылы ерекетке қабілеттілігі шектеулі деп танылған азаматқа
қорғаншылық белгіленеді. Мұңдай азамат қорғаншылын келісімімен ғана
тұрмыстық ұсақ мәмілелерден басқа мәмілелерді жасауға, сондай-ақ жалақы,
стипендия, зейнетақы, өзге де кіріс түрлерін алуға және оларға билік етуге
құқылы.
Азаматтың спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарға салынуы
тоқтатылған соң соттын шешімімен азаматтың әрекет қабілеттілігін шектеу
және оған қамқоршылық белгілеу алынын тасталады.
Азаматты әрекет қабілеттілігі шектеулі деп тану және мұндай
шектеулерді алып тастау тәртібі Азаматтық іс жүргізу кодексі арқылы
анықталады.
Қамқоршылық және қорғаншылық. Мәмілелерді әрекетке қабілетсіз және
әрекет қабілеттілігі шектеулі адамдардын атынан олардың қамқоршылары мен
қорғаншылары жасайтынын жоғарыда айтып откенбіз. Олар тек кәмелетке төлған
әрекетке қабілетті адамдар бөлуға тиіс.
Әрекетке қабілетсіз азаматтардын мүдделерін қорғайтын қамқоршыларды,
ал әрекет қабілеттілігі шектеулі азаматтардың мүдделерін қорғайтын —
қорғаншынарды арнайы мемлекеттік қамқоршылық және қорғаншылық жасау
органдары тағайындайды.
Егер кәмелетке толмағандардың ата-аналары (асырап алушылары) жоқ
болса немесе олар кәмелетке толмағандардың мүдделерін қорғау женіндегі өз
міндеттерін атқара алмаса, кәмелетке төлмағаңдардын мүдделерін қорғау үшін
қамқоршылар мен қорғаншылар тағайындалады. Қамқоршылар мен қорғаншыларды
тағайындау тәртібін, олардың атқаратын қызметін, құқықтары мен міндеттерін
отбасылық заңдар белгілейді.
§ 2.2. Азаматтың есімі және тұрғылықты жері.
Азаматтық хал-ахуал актілері
Құқық субъектілерін дараландырмайынша, нақ қандай құқық субьекгісінін
мәмілежасайтынын, оныңқандай субъективтік құқықтары мен міндеттері
болатынын анықтамайынша, құқық субъектілерінің мәміле жасауы, нақты
құқықтық қатынастарға қатысуы мүмкін емес. Азаматтық құқықта құқық
субъектілері ретінде азаматтар мен заңды тұлғаларды дараландыру процесі
ететін белгілер түрліше болады. Азаматтар үшін мұндай белгілер олардың
есімі мен тұрғылықты жері болып табылады.
Азаматтың есімі — оны дараландырудың аса маңызды құралы. Аза-мат өз
есімімен құқықтарға ие болып, оларды жүзеге асырады (АК-ның 15-бабының 1-
тармағы). Заң есім ретінде азаматтың фамилиясын, өз есімін, қаласа әкесінің
атын қоса алғанда, оның толық есімін түсінеді. белгіленген тәртіппен
берілген және құжаттарда (туу туралы куәлікте, жеке куәлікте, төлқұжатта
және т.с.с.) жазынған есімнін ғана заңдық маңызы болады.
Заңдарда азаматтық құқықтарды жасырын атпен иеленіп, міндеттерді
жүзеге асыратын немесе бүркеншік (ойдан шығарылған) есімді майдаланатын
жағдайлар да көзделуі мүмкін. Мәселен, ауызша түрде жасалатын сатып алу-
сату мәмілелерінің көпшілігі оларға қатысушылардың есімдерін анықтауды және
жазуды қажет етпейді.
Заңдарда құқықтарды жасырын атпен немесе бүркеншік есіммен жүзеге
асырудың арнайы ережелері көзделуі мүмкін. Мысалы, автордың туындыны өз
атынан, бүркеншік атпен немесе жасырын атпен шығару құқығы бар (АК-ның 977-
бабы, "Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы" 1996 ж. 10 маусымдағы
Заңның 15-бабының 1-тармағының 2-тармақшасы).
Алғашында адам туылған соң отбасылық заңдарда белгіленген тәртіппен
оған есім қойылады. Азамат отбасылық заңдарда белгіленген жалпы тәртіппен
немесе кейбір жағдайлар үшін көзделген заңдардағы тәртіппен өз есімін
немесе оның құрамдас бөліктерін өзгертуге құқылы.
Жалпы ереже бойынша азаматтың фамилиясын, атын, әкесінің атын
ауыстыруға оның өтініші бойынша рұқсат ету тәртібімен ол 16 жасқа жеткенде
жол беріледі. Есімді ауыстыруға дәлелді себептер болғанда ғана рұқсат
етіледі.
Некелескенде немесе ажырасқанда жүбайлардын өздерінін және олардың
балаларынын, сондай-ақ асырап алған балаларынын фамилиялары арнайы
тәртіппен өзгертіледі.
Қазақ ұлтына жататын азаматтар фамилияларының өзгертілуін есімді
ауыстырудан айыра білу керек. Бұл адамдар өздерінің қалауы бойынша қазақ
тіліне жат қосымшалардан арыла отырып, бірақ фамилиясы мен әкесінін
атындағы түбірлерді сақтау арқылы өз фамилиясы мен әкесінің аты жазылуын
өзгертуге құқылы. Азаматтық хал-ахуал актілеріне өзгерістер енгізбестен,
төлқұжаттар мен жеке куәліктер беру көзінде ішкі істер оргаңдары фамилия
мен әкесінің аты жазылуын өзгертуді оңайлатылған тертіппен жүргізеді
(Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақ ұлтына жататын адамдардың
фамилиясы мен әкесінің аты жазылуына байланысты мәселелерді шешу тәртібі
туралы" 1996 ж. 2 сәуірдегі Жарлығы).
Адам есімі жазылуынын өзгеруі секідді, есімінін ауысуы оның бұрынғы
атымен, жасырын атымен немесе бүркеншік есімімен иеленген құқықтары мен
міндеттерін тоқтатпайды және өзгертпейді. Азаматтъщ есімінін ауысуы немесе
жазылуының өзгеруі оның борышқорлары мен несие берушілерінің мүдделеріне
нұқсан келтірмеуге тиіс болғандықтан, бұларға осындай өзгерістер дер
көзінде хабарлануы тиіс.
Басқа адамдар азаматтың есімін оның келісімімен ғана пайдалана алады.
Азаматтың тұрғылыкты жері. Азаматтың тұрғылықты жері оны дараландырып
тұратын келесі белгісі болып табылады. Азаматтың тұрақты немесе көбінесе
тұратын елді мекені оның тұрғылықты жері деп танылады (АК-ның 16-бабы).
Тіркелімнін немесе тұрғылықты жерге мемлекеттік тіркелудін тек дәлелдемелік
маңызы бар және олар өзімен-өзі заңдық тұрғылықты жерді көрсетпейді. Азамат
тұратын үй немесе петер, осы мекеннің ауданы емес, нақ елді мекен ғана
тұрғылықты жер деп танылады. Үйдін немесе пәтердің мекен-жайы азаматтың
тұрғылықты жерін тек нақтылай түседі.
14 жасқа жетпеген және басқанын қамқорлығында болатын адамдардың
тұрғылықты жерінің заңдық ерекшеліктері бар. Мұңдай адамдардын тұрғылықты
жері тиісінше олардың ата-аналарының, асырап алушыларының немесе
қорғаншыларының тұрғылықты жері бойынша анықталады да, сондықтан қажетті
тұрғылықты жері деп аталады.
Егер 14 жасқа жетпеген адамның ата-аналары әр түрлі елді мекендерде
тұратын болса, ол іс жүзінде бірге тұратын ата-анасынын тұрғылықты жері
кәмелетке толмағаннын тұрғылықты жері болып есептеледі.
"Тұрғылықты жер" термині заңда жоғарыда көрсетілгеннен өзгеше
мағынада да қолданылады. Жеке тұлғаларды резиденттерге және резидент
еместерге бөлуде елді мекен емес, осы жеке тұлға тұрақты тұрып жатқан ел
ескеріледі.
Қазақстан Республикасында тұрғылықты жері бар, оның ішінде, уақытша
шетедде тұрып жатқан немесе Қазақстан Республикасының шегінен тысқары жерде
мемлекеттік қызметте жүрген жеке тұлғалар резиденттер деп танылады, ал
резидент ұғымына кірмейтін қалған жске тұлғалардың барлығы резидент еместер
болып саналады ("Валюталық реттеу туралы" 1996 ж. 24 желтоқсандағы Заңның
1—1-бабы). Азаматтарды резиденттерге және резидент еместерге белу жеке
тұлғаның азаматтығына қатысты емес. Сонымен, Қазақстанда тұрақты тұрып
жатқан шетелдік азамат резидент болады, ал Қазақстан Республикасының басқа
мемлекетте тұрақты тұратын азаматы — резидент емес деп танылады.
Жеке тұлғаларды резиденттерге және резидент еместерге бөлудің іллрдын
валюталық реттеу және салық салу саласындағы құқықтары мен міндеттерін
анықтау үшін айтарлықтай маңызы бар. Мысалы, "Валюталық реттеу туралы"
Заңнын 7-бабының 1-тармағына сәйкес резиденттер арасындағы операциялар
бойынша барлық төлемдер мен аударымдар ҚР Ұлттық банкінің нормативтік
құқықтық актілерінде, сондай-ақ салық және кеден заңдарында көзделген
жағдайлардан басқа реттерде тек ҚР валютасымен жүргізілуі тиіс. Резиденттер
мен резидент емес тұлғалар арасындағы операциялар бойынша төлемдер
тараптардың келісімімен көз келген валюта арқылы — ұлттық және шетелдік
валютамен жүзеге асырылады.
Азаматтық хал-ахуал актілері. Азаматтың еміріндегі, оның қоғамдағы
құқықтық жағдайын, ең алдымен, азаматтық-құқықтық және отбасылық-құқықтық
жағдайын айқындайтын және өзінің құқықтық маңызына қарай мемлекеттік
тіркеуге жататын аса маңызды оқиғаларды азаматтық хал-ахуал актілері деп
түсінеді. Өзінің құқықтық жаратылысы жөнінен азаматтық хал-ахуал актілері
заңдық фактілерге жатады.
"Неке және отбасы туралы" Заң азаматтық хал-ахуал актілерін ілндық
тұрғыдан ресімделген мен-жайлар ретінде түжырындайды, олар адамды
дараландырады, адамның құқықтары мен міндеттерінін тууына себепші болады.
РФ Азаматтық кодексінде баяндалған арнайы бапта тіркелуге тиісті
ліаматтық хал-ахуал актілерінін тізбесі берілген (47-бап). ҚР Азаматтық
кодексінде мұндай бап болмағанымен, азаматтық хал-ахуал актілеріне " I іеке
және отбасы туралы" Заңның арнайы белімі арналған. Адамның тууы, өлуі,
некеге тұруы, некені бұзуы, бала асырап алуы, әкелікті (аналықты)
белгілеуі, атын, екесінін атынжәне фамилиясын ауыстыруы азаматтық хал-ахуал
актілерін тіркеу органдарында мемлекеттік тіркеуден отуі тиіс ("Неке және
отбасы туралы" Заңнын 163-бабы). "Неке және отбасы туралы" Заң азаматтық
хал-ахуал актілері жазбаларын мемлекеттік тіркеу, өзгерту, жою және қалпына
келтіру тәртібін айқындайды.
Азаматтық хал-ахуал актілері жазбаларынын негізінде азаматтарға
берілетін арнайы құжаттар олардың азаматтық хал-ахуалынын дәлелдемесі болын
табылады.
§ 3.3. Азаматарды хабар-ошарсыз кетті және өлді деп тану
Қайда екені белгісіз, оның үстіне, хабар-ошарсыз кеткен адамды өлді
деп есептеуге айтарлықтай негіздер болса, онда азамат қатысатын құқықтық
қатынастар әрі қарай дами алмайды. Хабар-ошарсыз кеткен адамдармен құқықтық
қатынастары бар адамдардын мұдцелері қорғалуы тиіс. Сондықтан азаматты
хабар-ошарсыз кетті деп тану және өлді деп жариялау институты АК-да баянды
етілген.
Егер азаматтың тұрғылықты жерінде ол туралы бір жыл бойы дерек-тер
болмаса, ол хабар-ошарсыз кетті деп танылы мүмкін (АК-ның 28-бабының 1-
тармағы). Егер азаматтың тұрғылықты жерінде ол туралы 3 жыл бойы деректер
болмаса, ал егер олім қатері төнген немесе жаза-тайым оқиғадан қаза тапты
деп жорамалдауға негіз болатын жағдайларда 6 ай бойы хабар-ошарсыз жоғалып
кетсе, ол олді деп жариялануы мүмкін (АК-ның 31-бабының 1-тармағы).
Соғыс қимылдарына байланысты хабар-ошарсыз жоғалып кеткен әскери
қызметшілерді және өзге адамдарды өлді деп жариялау үшін ерекше тәртіп
белгіленген. Бұл адамдар соғыс қимыддары аяқталған күннен бастап кемінде
екі жыл откеннен кейін олді деп жариялануы мүмкін (АК-ның 31-бабы). Екі
жағдай үшін де оларды анықтаудың сот тәртібі көзделгеніне қарамастан,
азаматты өлді деп жариялауды оның олімі фактісін танудан айыра білу керек.
Азаматтың белгілі бір уақытта және белгілі бір мен-жайларда өлуі фактісін
анықтау тәртібін АК емес, АІЖК белгілейді. Азаматтың белгілі бір уақытта
және белгілі бір мөн-жайларда қайтыс бөлуынын дәлелдемелері болатын көзде
сот мұндай фактіні белгілейді, бірақ азаматтық хал-ахуал актілерін жазу
органдары олім оқиғасын тіркеуден бас тартады.
Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану немесе оны өлді деп жариялау -
бұл оның қатысуымен орындалатын құқықтық қатынастардағы күмәндылықты жоюдың
заңдық түрі, ол азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тануда оны тірідей табудын
анықтығына немесе азаматты олді деп жариялауда оның өлімінің шүбәсыздығына
сүйенеді. Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану да, сондай-ақ оны өлді деп
жариялау да мүдделі адамдардың өтініштері негізінде азаматтық іс жүргізу
заңдарының ережелері бойынша сот арқылы жүзеге асырылады.
Адамды өлді деп жариялау оны адцын ала хабар-ошарсыз кетті деп тануды
талап етпейді. Адамды хабар-ошарсыз кетті деп танудын және олді деп
жариялаудын шарттары мен салдары түрліше болады.
Егер азаматтың тұрғылықты жерінде ол туралы бір жыл бойы деректер
болмаса, ол хабар-ошарсыз кетті деп танылуы мүмкін. Мұнда тұрғылықты
жерінде азаматтың болмау фактісінін өзі емес, онда азамат туралы
мәліметтердін болмауы маңызды.
Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану бірқатар құқықтық салдарды
тугызады. Бұлардың адамды өлді деп жариялаудың салдарынан айтарлықтай
айырмашылықтары бар, өйткені олар бұл адамның тірі табылуының анықтығына
сүйенеді. Соттың хабар-ошарсыз кеткен адамның мүлкіне қамқоршылық
тағайындауы — аса маңызды салдар. Бұл қамқоршылықтың әрекетке қабілетсіз
адамдарға белгіленетін қамқоршылықтан айырмашылығы болғанымен, бұлар бір
терминмен белгіленеді. Кәмелетке толмағандарды тәрбиелеу және олардың
к,үқықтары мен мүдделерін қорғау мақсатында оларға қамқоршылық белгіленеді.
Мүлікке деген қамқоршылық оны хабар-ошарсыз кеткен адамның мүдделері үшін
қамқоршылыққа алудан тұрады. Сондықтан мүлікті пайдалану жөніндегі
қамқоршының мүмкіндіктері оның меншік иесінің мүмкіндіктерімен
салыстырғанда шектеулі болады. Қамқоршы мүлікті күтіп ұстау және сақтау
женінде қамқорлық жасауы тиіс және мүлікті жұмсауда оның әрекеттері
шектеулі болады. Атап айтқанда, ол хабар-ошарсыз кеткен адам асырауға
міндетті жандарға осы мүлік есебінен қаражат бөлуці, сондай-ақ оның
салықтар мен басқа да міндеттемелер бойынша берешектерін отеуді қамтамасыз
етуі тиіс. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1-тарау. Азаматтар мен басқа да жеке тұлғалар — азаматтық
құқық субъектілері
§ 1. Жеке тұлғалардың азаматтық құқық
субъектілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
§ 2. Азаматтың есімі және тұрғылықты жері. Азаматтық хал-ахуал актілері.21
§ 3. Азаматарды хабар-ошарсыз кетті және өлді деп
тану ... ... ... ... ... ... ... ... .25
§ 4. Азаматтың кәсіпкерлік қызмет саласындағы заңды тұлға
құрмайтын құқық
субъектілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..29
2-тарау. Азаматтық құқық қатынасы субъектілері заңды тұлғалар
§ 1. Заңды тұлға
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..31
§ 2. Заңды тұлғаның құқық
қабілеттілігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
§ 3. Заңды тұлғаның пайда болуы және
тоқтатылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 46
§ 4. Заңды тұлғалардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .62
Кіріспе
ҚР заңдары бойынша, ерекше заңдық қасиетті — азаматтық құқық
субъектілікті иеленетін, яғни азаматтық құқықтар мен міндеттерді иеленуге
және оларды жүзеге асыруға қабілетті адамдар (индивидтер) және олардың
кейбір ұйымдары (заңды тұлғалары, мемлекет, әкімшілік-аумақтық бөліністер)
азаматтық құқық субъектілері немесе тұлғалар деп танылады. Мұндай
қасиеттерді иелену индивидті немесе ұйымды азаматтық құқық субъектісіне
айналдырады. Мұнда өрбір адамның, мейлі ол ҚР азаматы болсын, мейлі басқа
мемлекеттін азаматы немесе азаматтығы жоқ адам болсын, азаматтық құқық
субъектілігі болады, демек ол азаматтық құқық субъекгісі деп танылады. Ал
ұйым - бұл басқаша жағдай. Ол азаматтық құқықтың субъектісі бөлуы да,
болмауы да мүмкін немесе азаматтық құқық субъектілігі болмауы да мүмкін.
Заңды тұлғалар деп танылған ұйымдардын, сондай-ақ мемлекет пен әкімшілік-
аумақтық бөліністердін азаматтық құқық субъектілігі бар.
Сонымен бірге, азаматтық құқық субъектісі мен оның құқық
субъектілігін шатастыруға болмайды. "Азаматтық құқық субъектісі" ұғымы оның
құқық субъектілігі ұғымынан кең болады және есімді (атауды), тұрғылықты
жерді (тұрған орнын) және басқа белгілерді қамтиды.
Азаматтық құқық субъектіліктін бастаулары экономикалық тауарлы
қатынастарға сүйенеді, ал азаматтық заңдарда "құқық субъектілігі" термині
пайдаланылмайтын болса да, көрсетілген қасиеттін өзін қолданылын жүрген
құқық бекіте түседі. Құқық субъектілігі ұғымы-нын өзін заң ғылымы
қалыптастырған және ол ҚР Конституциясында баянды етілген.
1-тарау. Азаматтар мен басқа да жеке тұлғалар — азаматтық
құқық субъектілері
§ 1.1. Жеке тұлғалардың азаматтық құқық субъектілігі
Адамдар мен олардың өздері құратын ұйымдар арасында азаматтық-құқықтық
қатынастар орнығады. Адамдар мен ұйымдар өзара мәмілелер жасасын, құқық
субъектісінін тұлға деп аталатын қоғамдық қасиеті ретінде ғана құқықтық
қатынастарға қатыса алады.
ҚР заңдары бойынша, ерекше заңдық қасиетті — азаматтық құқық
субъектілікті иеленетін, яғни азаматтық құқықтар мен міндеттерді иеленуге
және оларды жүзеге асыруға қабілетті адамдар (индивидтер) және олардың
кейбір ұйымдары (заңды тұлғалары, мемлекет, әкімшілік-аумақтық бөліністер)
азаматтық құқық субъектілері немесе тұлғалар деп танылады. Мұндай
қасиеттерді иелену индивидті немесе ұйымды азаматтық құқық субъектісіне
айналдырады. Мұнда өрбір адамның, мейлі ол ҚР азаматы болсын, мейлі басқа
мемлекеттін азаматы немесе азаматтығы жоқ адам болсын, азаматтық құқық
субъектілігі болады, демек ол азаматтық құқық субъекгісі деп танылады. Ал
ұйым - бұл басқаша жағдай. Ол азаматтық құқықтың субъектісі бөлуы да,
болмауы да мүмкін немесе азаматтық құқық субъектілігі болмауы да мүмкін.
Заңды тұлғалар деп танылған ұйымдардын, сондай-ақ мемлекет пен әкімшілік-
аумақтық бөліністердін азаматтық құқық субъектілігі бар.
Сонымен бірге, азаматтық құқық субъектісі мен оның құқық
субъектілігін шатастыруға болмайды. "Азаматтық құқық субъектісі" ұғымы оның
құқық субъектілігі ұғымынан кең болады және есімді (атауды), тұрғылықты
жерді (тұрған орнын) және басқа белгілерді қамтиды.
Азаматтық құқық субъектіліктін бастаулары экономикалық тауарлы
қатынастарға сүйенеді, ал азаматтық заңдарда "құқық субъектілігі" термині
пайдаланылмайтын болса да, көрсетілген қасиеттін өзін қолданылын жүрген
құқық бекіте түседі. Құқық субъектілігі ұғымы-нын өзін заң ғылымы
қалыптастырған және ол ҚР Конституциясында баянды етілген.
ҚР Азаматтық кодексі азаматтық құқықтардың субъектілеріне жеке тарау
(2-тарау) арнаған, онда "құқық субъектілері" және "тұлғалар" терминдері бір
мағыналы терминдер ретінде пайдаланылады. Құқық субъектілері туралы
нормалар АК-да ғана еме, сондай-ақ басқа да заң актілерінде көздеседі.
Азаматтық құқық субъектілерінін (немесе тұлғаларынын) ішінен АК ҚР
азаматтарын және басқа жеке тұлғаларды бөліп корсетеді, оларға осы
оқулықтын бір тарауы арналған. Тарауда азаматтық құқық субъектіліктін жалпы
ұғымдары мәселелері ең аз қажетті шамада сөз болған, ал қажетті жағдайларда
жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектілігі мәселелері салыстырмалы
тұрғыда қарастырынады.
"Жеке тұлға" жалпы ұғымы ҚР АК-ның 12-бабында тұжырымдалған. Бұл бап
жеке тұлғалар туыстық ұғымымен Қазақстан Республикасының азаматтарын, басқа
мемлекеттердің азаматтарын (шетелдіктерді), сондай-ақ азаматтығы жоқ
адамдарды біріктіреді. Қазақстан аумағында тұратын жеке тұлғалардың басым
көпшілігі оның азаматтары болғандықтан, ал АК ҚР-дын ұлттық заңы болып
табынатындықтан, ол Қазақстан азаматтарын ғана емес, жеке тұлғаларды да
белгілеу үшін кең мағынада әдетте "азамат" терминің қолданады. Егер заңдар
мен халықаралық шарттарда өзгеиіе көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы
жоқ адамдар Қазақстан азаматтары үшін белгіленген құқықтар мен міндеттерді
атқаратындықтан, "азамат" терминің осылайша кең ма-гынада түсінуге болады
(ҚР Конституциясының 12-бабының 4-тармағы, К,Р АК-ның 3-бабының 7-тармағы).
"Азамат" ұғымы әлдеқайда кең маңызға ие болып, құқықтың барлық салаларында
қолданылғанымен, мұнда, азаматтар туралы азаматтық құқықтың субъектілері
ретінде сөздін арнайы мағынасында ғана айтылады.
Азаматтық құқық субъектілік - салалық құқық субъектіліктін бір түрі.
Бұл ұғымды талдау көзінде, жалпы алғанда, заңдық шыңдық ретінде құқық
субъектілік не үшін пайда болады және не үшін қолданынады деген сұрақ
бірден туады. Бұған берілетін ең қысқа жауап мынадай: азаматтық құқықтың
ерекше институты - құқық субъектіліктің болуы қоғамдық ағзалар - адамдарды
құқықтық қатынастарға тарту мүмкіндіктері мен шараларын (шектерін) жіктеу
қажеттігіне байланысты. Соіздықтан құқық субъектілік дегеніміз адамдардын
қоғамдық, заңдық касиеттері болын табылады. Бұлайша жіктеу құқықтың түрлі
салаларында түрлі санаттар бойынша жүргізіледі. ҚР Конституциясы адамдардын
құқық қабілеттілігін ең алдымен адам мен азаматтың құқықтарын бөлу жоі іе
айыру негізінде жіктейді. Адам құқықтарына қарағанда, азаматтың құқықтары
келемді болады. Олар адамның бүкіл құқықтарын, бұған қоса, ҚР азаматтарына
ғана тән құқықтар мен міндеттерді қамтиды (мысалы, саяси құқықтар, өскери
қызметті өтеу міндеттері).
Азаматтық құқықта нақты құқықтар мен міндеттерді иеленудін алғышарты
- құқық субъектіліктің болуы қатысушылардың тендігіне негізделген тауар-
ақша және өзге де қатынастарды жеке тұлғаларға, заңды тұлғаларға және
азаматтық құқықтың ерекше субъектілеріне заңдық жіктеуге байланысты, оның
үстіне, бұл қатысушылардың құқықты иелену шарасы (шегі) түрліше болады.
Азаматтық құқық субъектіліктің жалпы ұғымдарын ескермейінше,
азаматтық құқық субъектіліктін бір түрі — жеке тұлғалардың құқық
субъектілігін түсіну қиынға соғады. Бұл арада, объективті өмір сүрегін
құқықтық шындық, жеке адамдардын жалпы қасиеті ретінде оны осы құқықтық
шындықтын көрінісі — құқық субъектілік ұғымымен шатас-тырмау керек. Нақты
өмірде құқық субъектілік деген жоқ, олардың жалпы заңдық қасиеті ретінде
жеке тұлғалардың Құқық субъектілігі бар. Бұл қасиет, кейде мұны заң
әдебиеттерінде көрсететініндей, әдце бір ойда бар, ұғымда ғана сақталатын
жинақталған тұлғаға тиісті емес, ол нақты жеке тұлғалардың жалпы қасиеті,
яғни әрбір жеке субъектіге тән жалпы қасиет болып табылады. ҚР
Конституциясынын терминологиясында құқық субъектіліктін нақ әрбір тұлғаға
тиістілігі айқын көрінеді, оның 13-бабынца әркімнің құқық субъектісі
ретінде танылуына құқығы бар екені айтылған.
Оқу әдебиеттерін қоса алғанда, заң өдебиеттерінде нақты субъек-тивтік
құқықтар мен міндеттер құқығын иеленудін абстрактілік алғы-шарты ретінде
құқық субъектіліктін сипаттамасы кең таралған. Мұнымен бір ғана ескертпе
арқылы абстрактіні ұғымда бар нөрсе ретінде ғана емес, сонцай-ақ жеке
тұлғаларцын нақты, жалпы заңдық қасиеті ретінде де түсіну арқылы келісуге
болацы.
Кейбір авторлар құқық субъектілігі құқықты иеленудін абстрактілік
мүмкіндігі регінде құқық субъекгісінін жеке құқықтарының жиынтығы немесе
кешені түрінде көріне алмайды деп ойлайды. Мұнымен келісуге болмайды,
өйткені құқық субъектіліктің абстрактілік сипаты мұлде оның мазмұнсыздығын
көрсетпейді. Азаматтық құқық субъектіліктін өз көлемі, өз мазмұны бар, оның
үстіне, өр түрлі тұлғаларға, атап айтқанда, жеке және заңды тұлғаларға
қатысты өзіндік ерекшеліктерге ие көлемі мен мазмұны болады. Бұған қоса,
тігпі әр түрлі жеке тұлғалар мен заңды тұлғаларцын құқық субъектілігінің
көлемі мен мазмұны да түрліше болады. АК-ның 14-бабында азаматтардын құқық
субъектілігінің негізгі мазмұны, оның құрамдас элементтері туралы айтылады.
Атап айтқанда, бұл бапта азаматтың мүлікті меншіктену, мүлікгі мұраға алып,
мұраға қадцыру, республика аумағында еркін жүріп-тұру және тұрғылықты жер
тандау, заң құжаттарында тыйым салынбаған көз келген қызметпен айналысу,
жеке өзі немесе басқа азаматтармен және заңды тұлғалармен бірігіп, заңды
тұлғалар құру, мәмілелер жасасып, міндеттемелерге қатысу, материалдық және
моральдық зиянның орнын толтыруды талап ету құқығы, басқа да мүліктік және
өзіндік құқықтары көзделген.
Өзінін заңдық табиғаты жөнінен азаматтық құқық субъектілік ерекше
субъективтік құқық — мәмілелер жасау және субъективтік құқықтар мен
міндеттерді иелену құқығы болын табылады. Субъективтік құқық ретінде құқық
субъектіліктін табиғаты заңдардан, оның ішінде Конституция нормаларынан
ерекше айқын байқалады. Мөселен, Конституцияда әркімнің құқықтары туралы,
республикаца кімцердін заңды түрде тұра алатыны, бұл аумақта еркін жүріп-
тұру, тұрғылықты жерін тандау құқығы туралы, әркімнің кәсіпкерлік қызмет
еркіндігіне құқығы туралы айтылады. Конституция әркімнің құқық субъектісі
ретінде танылу құқығын баянды етіп, оның адам мен азаматтың конституциялық
құқықтарының тізбесі түріндегі негізгі мазмұнын ашып көрсетеді (ҚР
Конституциясынын 13,21 және 26-баптары).
Белгілі бір қызмет түрімен айналысу құқығынан айыруды жазалау шарасы
ретінде көздей отырын, ҚР Қылмыстық кодексі азаматтардың құқық субъектілігі
элементтерінің бірін құқық деп атайды. (41-бап)
Құқық субъектілікті ерекше субъективтік құқық деп танудын теориялық
қана емес, сондай-ақ практикалық маңызы бар. Атап айтқанда, оны бұлайша
тану құқық субъектілікті жүзеге асыру көзінце азаматтық құқықтарды жүзеге
асыру туралы АК-ның 8-бабының нормаларын қолдануға мүмкіндік береді.
Мәселен, құқық субъектілікті жүзеге асыру құқықтың басқа субъектілерінің
құқықтары мен заң арқылы қорғалатын мүдделерін бұзбауы тиіс, адал, әділетті
отуі тиіс.
Адамның заңдық қасиеті ретінде, ерекше субъективтік құқық ретінде
азаматтық құқық субъекгілікті нақты субъективтік құқықтар мен міндеттерден
айыра білу керек. Өзінің табиғаты жөнінен құқық субъектілік те субъективтік
құқық болып саналғанымен, нақты субъективтік құқықпен салыстырғанда бұл
өзгеше деңгейдегі құқық болып табылады: олар бір-бірімен жалпы және жеке-
дара арақатынаста болады. Басқаша айтқанда, әрбір құқық субъектілік тұлға
тиісті нақты субъективтік құқықтар мен міндеттерді иелене алады. Әрбір
құқық субъектісінін заң актілерінде көзделген көлемде құқық субъектілігі
бар. Нақты субъективтік құқықтар мен міндеттерге қатысты мәселе басқаша.
Әрбір тұлға үшін олардың жиынтығы жеке-дара болады және ұдайы өзгеріп
отырады. Мысалы, барлық жеке тұлғалардың меншік құқығында мүлкі, атап
айтқанда, меншігінде пәтері бөлуы мүмкін. Аплйда көз келген адамның іс
жүзінде белгілі бір мекен-жайдағы белгілі бір үйдегі нақты пөтерге меншік
құқығы бола бермейді. Көз келген басқа мүлік жонінде де осыны айтуға
болады. Нақты субъективтік құқық ретінде меншік құқығы қашан да жеке-
дараланған — бұл белгілі бір адамның белгілі бір мүлікке құқығы.
Кейде құқық субъектілік пен нақты субъективтік құқық арасын-дағы
айырмашылықтар келтірілген мысалдағыдай соншалықты көрнекті көрінбейді,
бірақ осыған қарамастан, олар қашан да өмірде көздеседі. Мысалы, құқық
субъектілік элементі ретінде әрбір азаматтың тұрғылықты жерді таңдау құқығы
бар, бірақ қалаған жерінде тұру — бұл енді нақты субъективтік құқық болады.
Белгілі бір заңдық фактілердің нәтижесінде көз келген субъективтік
құқық пайда болады, өзгереді және тоқтатылады. Мысалы, азаматтың құқық
субъектілігі ол туған сәттен басталып, оның өлімімен тоқтатылады.
Нақты субъективтік құқық, сонымен қатар, алуан түрлі заңдық
фактілердің негізінде пайда болады және тоқтатылады. Кейде нақты
субъективтік құқық бір фактінің негізінде емес, іс жүзіндегі құрам деп
аталатын бірқатар фактілердің негізінде пайда болады және тоқтатылады.
Мәселен, сатып алу-сату, сыйға тарту, мұра алу секілді заңдық фактілердің
негізінде белгілі бір адамның белгілі бір объектілерге меншік құқығы пайда
болады, бірақ бұл қашан да тиісті құқық субъектілігі бар адамда туады. Ол
нақты субъективтік құқықтардың пайда бөлуынын алғышарты болып есептеледі
және олар пайда болғаңда төлъгқ колемде сақталады. Алайда құқық
субъектілікті шектеу осымен бірге тиісті нақты субъективтік құқықтың
тоқтатылуына себепші болады.
Құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігінін бөлінбес бірлігі
түрінде өмір сүретін заңды тұлғалардың құқық субъектілігінен өзгеше, жеке
тұлғалардың азаматтық құқық субъектілігі құқық қабілеттілігі мен әрекет
қабілеттілігіне болінеді, бұлар Азаматтық кодексте жеке тұлғалар туралы
параграфта әр түрлі баптармен беріледі.
Азаматтың азаматтық құқықтар мен міндеттерді атқару қабілеті оның
құқық қабілеттілігі болады. Азаматтың өз іс-әрекеттерімен азаматтық
құқықтарды иелену және жүзеге асыру, өзі үшін азаматтық міндеттер түзіп,
оларды орындау қабілеті оның әрекет қабілеттілігі болады (АК-ның 13 және 17-
баптары).
Құқық қабілеттілік. Құқық қабілеттілік, жеке тұлғаларды қоса алғанда,
азаматтық құқықтың барлық субъектілерінін азаматтық құқық субъектілігінін
негізі болып табылады. Құқық қабілеттілік болмауынын орны төлмайды. Құқыққа
қабілетті адамның әрекет қабілетінін жоқтығын басқа адамдардың іс-
әрекеттерімен толықтыруға болады. Азаматтық құқық қабілеттілігі жоқ субъект
мұлде азаматтық құқық субъектісі бола алмайды. Азаматтық әрекет
қабілеттілігі жоқ болғанымен, азаматтық құқық қабілеттілігі бар адам — бұл
азаматтық құқық субъектісі, яғни нақты субъективтік құқықтарды иеленіп,
міндеттер атқара алатын адам. АК-да заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігі
туралы арнайы бап (25-бап) болғанымен, олардың әрекет қабілеттілігіне
қатысты мұндай бап жоқ.
Заңды тұлғалардың әрекет қабілеттілігі АК нормаларында көрсетілген,
олар "әрекет қабілеттілігі" деген терминнің өзін пайдаланбастан, заңды
тұлғаның өз органдары мен өкілдері арқылы өзіне құқықтарды қабылдау
тәртібін анықтайды. Сондықтан құқық субъектілік ұғымы әрекет қабілеттілікті
іс жүзінде құқық қабілеттілікті жүзеге асырудын жалпы шарты ретінде
қамтиды. Сонымен бірге, бұл — құқық қабі-леттілікті жүзеге асыру шарты, ал
құқық субъектілікте әрекет қабілеттілікті боліп корсету адамның
интеллектуаддық ерекшеліктеріне, оның өз іс-әрекеттерін ой елегінен
откізіп, оларды қолдана білу қабілетіне байланысты. Құқық субъектілікте
құқық қабілеттілік анықтаушы элемент болып табынатынын ескере отырып,
адамның құқықтары мен бостандықтары өркімге тумысынан жазылатының атап
корсеткен ҚР Конституциясынын 12-бабына, сондай-ақ азаматтың құқық
қабілеттілігі ол туған сөттен басталады деп корсеткен АК-ның 13-бабының 2-
тармағъша сүйену арқылы азаматтың құқық субъектілігі ол туған сөттен
басталады деген қорытынды жасауға болады.
АК-ның 13-бабында "Азаматтық құқыққа ие болъш, міндет атқару қабілеті
(азаматтық құқық қабілеттілігі) барлық азаматтарға бірдей деп танылады" деп
көрсетілген. Сонымен, АК азаматтардын тең құқық қабілеттілігі принципін
белгілейді, бұл олардың шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік
жағдайына, жынысына, жасына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге қатынасъша,
сеніміне, тұрғылықты жеріне, біліміне, ақыл-ой қабілетіне және көз клеген
өзге де мән-жайларға төуелсіз болады. Ерекше жағдайларда ғана заң
актілерінде тікелей көзделген құқық қабілеттілікке кейбір шектеулер қойылуы
мүмкін. Әрекет қабілеттілігі секілді, құқық қабілеттілігінен айыруға мұлде
жол берілмейді.
Тек заң актілеріне сәйкес және оның үстіне, АК-да көзделген ерекше
жағдайларда ғана азаматтардын құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін
шектеу мүмкіндігі ҚР Конституциясы 39-бабының 1-тармағының нормаларына
сәйкес келеді. Қонституция бойынша адамның және азаматтың құқықтары мен
бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның
құқықтары мен бостаңдықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау
мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін.
Атап айтқанда, ҚР азаматтары болып табылмайтын адамдарға қолданынатын
шектеулер азаматтық құқық қабілеттілікті шектеулердін қатарына жатады.
Азаматтық заң актілерінде мұндай шектеулер аса көп емес. Мөселен, жер
туралы заңдарға сәйкес, шетелдік азаматтардың жеке меншігінде өзіндік
қосалқы шаруашылық жүргізу, бақ өсіру және саяжай тұрғызу үшін берілетін
жер учаскелері болмауы тиіс.
Заң актілерінде ҚР азаматтары емес және тұлғалар үшін кейбір қызмет
түрлерімен (адвокаттық, нотариалдық) айналысуға да шектеулер қойылған.
Құқық қабілеттілігін шектеу жеке тұлғалардың белгілі бір санаттарына ғана
емес, сонымен қатар жасаған қылмыстары үшін жаза ретінде кейбір жеке
тұлғаларға да белгіленуі мүмкін. Мұндай шектеулер ҚР Қылмыстық кодексіне
сәйкес соттын үкімімен белгіленеді, ол жазалау түрі ретінде белгілі бір
лауазымды иелену немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыруды
көздейді.
Азаматтық құқық қабілеттіліктін теңдігі принціпі азаматтық құқық
субъектілерінің барлық түрлері үшін жалпылама принцип емес, ол жеке
тұлғаларға ғана таралады. Ал заңды тұлғаларға келетін болсақ, онда, олар
біріншіден, өзінін табиғаты жөнінен жеке тұлғаларға ғана байланысты
құқықтарды иелене алады (мысалы, мүлікті мұраға қалдыру құқығы). Екіншіден,
заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігінін өзі олар алуан түрлері үшін бірдей
болмайды. Мөселен, шаруашылық жүргізу құқығында мүлкі болатын мемлекеттік
кәсіпорындардын құқық қабілеттілігіне қарағанда, қазыналық кәсіпорындардын
құқық қабілеттілігі тар болып келеді. Шаруашылық серіктестіктермен
салыстырғанда, мекемелердін құқық қабілеттілігі тар болады. Заңды
тұлғалардың құқық субъектілігі заңды тұлғалар жөніндегі тарауда төлығырақ
қарастырылады. Мұнда жеке тұлғалардың, сондай-ақ заңды тұлғалардың құқық
қабілеттілігін жүзеге асыру заңдық шындықта орын алатын бірқатар мән-
жайларға байланысты болатынына назар аудару қажет. Мөселен, тиісті рұқсаты
немесе лицензиясы бар адамдар ғана кейбір қызмет түрлерімен айналыса алады.
Кейбір қызмет түрлерімен айналысу бұл тұлғаларды міндетті түрде тіркеумен
немесе жоғары білімінін бөлуымен және мемлекеттік аттестациядан өтуімен
байланысты болады (мысалы, адвокаттың қызметпен айналысу үшін). Заң кейде
құқық қабілеттілік шарасынын өзін белгілі бір фактілермен, атап айтқанда,
лицензия алумен байланыстырады. Мысалы, АК-ның 35-бабы айналысу үшін
лицензия алу қажет болатын қызмет саласында заңды тұлғаның құқық
қабілеттілігі сондай лицензияны алған көзден бастап пайда болып, ол
қайтарып алынған, оның қолданылу мерзімі өткен немесе заң құжаттарында
белгіленген тәртіштен жарамсыз деп танылған көзде тоқтатылады деп
көрсеткен. Осылайша, заңды тұлғаның құқық субъектілігі белгілі бір заңдық
фактілердің бөлуына байланысты уақыт аралығында өзгеріп тұруы мүмкін.
Құқық қабілеттіліктін мазмұнына және оны жүзеге асыруға байланысты
мән-жайларға қатысты осы айтылғандардың барлығы көзінде серпінді дамитын
құбылыс — құқық қабілеттілігі теориясынын тууы үшін негіз болды. Мәселен,
М.М. Агарков былайша жорамалдады: осы сәттегі әрбір тұлға үшін азаматтық
құқық қабілеттілігі оның басқа тұлғалармен өзара әрекеттесуіне қарай нақты
құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкіндігін білдіреді.
Осы заманға шындыққа сәйкес түзетулер енгізілген серпінді құқық
қабілеттілік теориясы заңды тұлғаларға лайықты болар. Бірақ, жеке
тұлғаларға қатысты алғанда, ол АК нормаларына ғана емес, сондай-ақ адам мен
азамат құқықтары теңдігінің конституциялық принципіне де қайшы келеді.
Шынында да, заңдарда көзделген бірқатар мән-жайлар азаматтардын құқық
қабілеттілігін жүзеге асыруға ықпал ете алады. Бірақ мұндай мән-жайлар
заңды тұлғалармен болғандағыдай, жеке тұлғалардың құқық қабілеттілігін
өзгертпейді, оны жүзеге асырудың шарттары болады. Сондықтан жеке тұлғаларға
қатысты алғанда, құқық қабілеттілікті әрбір тұлға үшін бірдей деп айыра
білу керек.
Құқық қабілеттілікті жүзеге асыру жагдайларын жалпы және ерекше
жағдайларға бөлуге болады. Құқық қабілеттілікті барлық жағдайларда жүзеге
асыру үшін жалпы жағдайлар бөлуы қажет. Құқық қабілеттілікті белгілі бір,
заңдарда көзделген жағдайларда жүзеге асыру үшін ерекше жағдайлар қажет.
Әрекет қабілеттілігі құқық қабілеттілігін жүзеге асырудын жалпы
жағдайы болып табылады.
Азаматтың толық көлемдегі әрекет қабілеттілігі ол 18 жасқа жеткен
көзден басталады. Әрекетке қабілетсіз азаматтардын құқық қабілеттілігін
олардың заңды өкіддері жүзеге асырады.
Құқық қабілеттілігін жүзеге асырудын жалпы жағдайы ретіндегі әрекет
қабілеттілігімен қатар, заңдар бірқатар жағдайларда оны жүзеге асырудын
ерекше жағдайларын да көздейді. Бұл — лицензия немесе өзге де рұқсаттар
алу, арнаулы білімнін бөлуы, аттестациядан оту және заңдарда көзделген
басқа да мән-жайлар. Мысалы, өндірістік кооператив туралы заңға сәйкес 16
жасқа төлған және кооперативтің қызметіне белсене қатысатын адам оған мүше
бола алады.
Құқық қабілеттілікті жүзеге асырудын барлық ерекше жағдайлары
өздерінін табиғаты женінен заңдық фактілер болып табылады және оларды
заңдық тұлғалардың құқық қабілеттілігі ұғымы қамтымайды, ейткені заңдар
азаматтар мен басқа да жеке тұлғалардың құқық қабілеттілігі теңдігінін
конституциялық принципінен туындайды.
Әрекет қабілеттілік. Адамның психикалық күйімен байланысы жоқ заңдық
қасиет ретіндегі құқық қабілеттіліктен өзгеше, әрекет қабілеттілік онда
айтарлықтай дамыған ақыл-ой мен еріктін бөлуына, өзінін іс-әрекеттерін
саналы түрде сөзініп, оларды игере білу қабілетіне байланысты. Сондықтан
заң адамның әрекет қабілеттілігі толық көлемде кәмелетке толғанда, яғни ол
18 жасқа жеткеңде басталады деп көрсетеді. Осылайша, кәмелетке төлғандардын
толық дәрежеде әрекеже қабілетті бөлуына мүмкіндік беретін психикалық
толысу шүбәсыздығы белгіленеді. Кәмелетке толған адамдар өздерінің іс-
әрекеттері арқылы толық көлемде азамагтық құқықтарды иеленіп, жүзеге асыра
алады, өздері үшін азаматтық міндеттерді белгілеп, оларды орындай алады.
Атап айтқаңда, азаматтардын өздерінің мәмілелер (мәмілелер жасау қабілеті)
және басқа заңды іс-әрекеттер жасау қабілеттерін, сондай-ақ азаматтық-құқық
бұзушылық (деликт қабілеттілік) үшін жауапкершілік атқару қабілеттерін
ерекет қабілеттілік ұғымы қамтиды. Бұл арада әрекет қабілеттілік іс-
әрекеттер жасаудын өзі емес, керісінше, нақ іс-әрекеттер жасау заңдық
қабілеті, оларды басқару және олар үшін жауап беру қабілегі болып табылады.
Егер заң құжаттарында өзгеше белгіленбесе, барлық азаматтардын әрекет
қабілеттілігі тең болады (АК-ның 17-бабының 3-тармағы).
Азаматтың әрекет қабілеттілігінін оның ақыл-ойы мен ерік-жігері
күйімен байланысы, біріншіден, кәмелетке толмағандардын әрекет
қабілеттілігін шектеу қажеттігіне және, екіншіден, олардың ақыл-ойы мен ерж-
жігерінін жегіспеуілілігі салдарынан кәмелетке төлмағаңдардын әрекет
қабілеттілігін шектеу немесе одан айыру мүмкіндігіне өкеп тірейді. Егер заң
құжаттарында өзгеше көзделмеген болса, кәмелетке толмағандардын ерекет
қабілеттілігін шектеу тікелей заң актілерімен жүзеге асырылады, ал
кемелетке төлғандардын әрекет қабілеттілігін шектеу — заң актілерінде
көзделген жағдайларда тек сот арқылы шешіледі.
Қазақстан заңдары адам 18 жасқа жеткенде толық көлемде ерекет
қабілеттілігі пайда болатыны туралы жалпы ережеден бір ғана ерекшелік
белгілейді: заң құжаттарында 18 жасқа жеженге дейін некелесуге рұқсат
етілетін жағдайда, 18 жасқа толмаған азамат некеге тұрған көзден бастап
толық көлемінде әрекет қабілеттілігіне ие болады (АК-ның 17-бабының 2-
тармағы).
"Неке және отбасы туралы" 1998 ж. 17 желтоқсандағы Заңнын 13-бабына
сәйкес белгіленген тәртіппен жасалған неке ғана жүбайлардын міндеттерін іс-
жүзінде некеге тұруы (бірге тұруы) ол толық көлемде әрекет қабілеттілікке
ие болды дегенді білдірмейді.
ҚР азаматтық заңдары құқықты теңеу (эмансипация) институты дегенді,
мысалы, РФ АК корсеткеңдей, құзіретті мемлекеттік органның шешімімен
кәмелетке толмағанды толық әрекетке қабілетті деп жариялау дегенді
білмейді. Алайда РФ АК секідді, ҚР АК азаматтар кәмелетке төлғаңда олардың
толық әрекет қабілеттілігі пайда болатыны туралы жалпы ережеден кейбір
ерекшеліктерге жол береді. Мұндай ерекшеліктердін азаматтық қатынастардын
кейбір салаларына ғана қатысы бар. Атап айтқанда, кәмележе толмағандар
банкілерге салымдар салуға және өздері салған салымдарға дербес билік етуге
құқылы (АК-ның25-бабы).
ҚР АК психикалық даму деңгейіне қарай кәмелетке толмаған азаматтарды
14 жасқа жетпегендерге және 14-тен 18-ге дейінгілерге боле отырын, олардың
әрекет қабшетілігінін түрлі шешімін белгілейді.
14 жасқа дейінгі азаматтар әрекеже қабілетсіз болады. Сондықтан, егер
заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, олардың атынан ата-аналары, асырап
алушылары немесе қорғаншылары мәмілелер жасайды (АК-ның 23-бабының 1-
тармағы). Әрекетке қабілетсіз кәмелетке толмағандар келтірген зиян үшін де
осылар жауап береді.
Заң 14 жасқа жетпеген азаматтардын әрекеже қабілетсіздігі туралы
жалпы ережеден кейбір ерекшеліктер жасайды. Бұл адамдар өздерінін жасына
қарай жасай салып орындалатын тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға
(АК-ның 23-бабының 2-тармағы), сондай-ақ банкілерге салымдар салуға және
өздері салған салымдарға дербес билік етуге құқылы.
Кәмележе толмаған азаматтың өзінің, оның отбасының және өзге де оған
таныс адамдардын күнделікті тұрмыстық қажеттерін қанағаттандыруға
байланысты жасайтын құны болмашы мәмілелерін тұрмыстық ұсақ мәмілелер деп
түсіну керек. Мысалы, тағам өнімдерін, газет, мектеп оқу керек-жарақтарын,
қала көлігінде жүру билеттерін және т.с.с. сатып алу тұрмыстық ұсақ
мәмілелерге жатады. Бұл арада, 14 жасқа жетпеген адамдар жасайтын тұрмыстық
мәмілелер бір мезгілде мынадай үш шартқа сай бөлуы тиіс. Біріншіден, мұндай
мәмілелер ұсақ, яғни құны жөнінен болмашы бөлуға тиіс. Екіншіден, олар
кәмелетке толмағаннын жасына, яғни оның психикасының деңгейіне сай бөлуы,
ал мұндай мәмілелер ауқымы шектеулі бөлуы тиіс. Мысалы, 2 жасар, 7 және 13
жастағы балалардың психикалық даму деңгейі түрліше болатыны айқын. 2 жасар
бала өзінін психикалық даму деңгейі бойынша тіпті өте ұсақ тұрмыстық
мәмілелерді жасай алмайды, ал 7 жасар бала да тұрмыстық ұсақ мәмілелерді
(мысалы, сірінке сатып алуды) жасай алмайтыны түсінікті. Бұл мәмілелердің
құны аз ғана болғанымен, сірінкенің ерекше қасиеті бар — оны пайдалану
қауіпі болатындықтан, баланың қолына беруге болмайды. Бұл жастағы балалар,
әдетте, сатушылар немесе тіпті тұрмыстық ұсақ мәмілелер бойынша сыйға
тартушылар бола алмайды. Үшіншіден, 14 жасқа жетпеген адамдар жасалын
болысымен орындалатын мәмілелерді ғана жасай алады, мысалы, азық-түлікті
несиеге емес, тек қолма-қол ақшаға сатып ала алады.
Заңда қандай мәмілелерді ұсақ деп есептеуге болатын және қандай
мәмілелерді оларды жасайтын кәмелетке толмағаннын жасына сай келеді деуге
болатын жалпы өлшемдерді белгілеу мүмкін емес. Сондықтан мұндай өлшемдер
әрбір нақты жағдайда бағалаушы сипатта болады, ал бағалауды, әдетте,
бастапқы көзде кәмелетке толмағанмен мәміле жасайтын адамның өзі жүргізеді.
Жасалған мәміленін ұсақ екені және оның кәмелетке толмағанның жасына сай
келетіні жөнінде дау туатын жағдайда — дау сот арқылы шешіледі.
РФ Азаматтық кодексінде 14 жасқа жетпегендердің әрекет қабілеттілігі
туралы мәселе өзгеше шешілетінін атап көрсеткен жөн. Мұнда 6-дан 14 жасқа
дейінгі жас балалар тұрмыстық ұсақ мәмілелер жасай алады. Олар, осымен
қатар, нотариадцық қуөландыруды немесе мемлекеттік тіркеуді қажет етпейтін
пайданы тегін алуға бағытталған, сондай-ақ белгілі бір мақсаттар үшін
немесе еркін билік етуі үшін заңды өнімдері немесе олардың келісімімен
үшінші тұлғалар беретін қаражатқа билік ету жөніндегі келісімдерді жасауға
құқылы. Заңның бұлайша тұжырымдауы кәмелетке толмағаннын нақты мәміле жасау
көзіндегі әрекет қабілеттілігін бағалауда айтарлықтай қиындықтар туғызатын
болып көрінеді.
14 жасқа жетпеген кәмелетке төлмағаңдардан өзгеше, олардың әрекет
қабілеттілігі шектеулі болса да, 14 жастан 18 жасқа дейінгі азаматтар
әрекетке қабілетті деп есептеледі. Заңның жалпы ережесі бойынша (АК-ның 22-
бабының 1-тармағы), олар мәмілелерді ата-аналарынын, асырап алушыларынын
немесе қорғаншыларынын келісімімен жасайды. Мұндай келісімнін нысаны
заңдарда кәмелетке төлмағаңдар жасайтын мәміле үшін белгіленген нысанға сай
келуге тиіс.
Заң құжаттарында кәмелетке толмағандар жасайтын және олар үшін
жасалатын мәмілелерге қорғаншынық және қамқоршынық жасау органының алдын
ала келісімі талап етілетін жағдайлар да белгіленуі мүмкін. Әдете, мүлікті
иеліктен шығару (мысалы, пәтерді сату) жөніндегі аса маңызды мұңдай
жағдайлар отбасы заңдарында көзделеді.
14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар өздері жасаған
мәмілелер бойынша дербес жауапты болады және өздерінің әрекеттерінен
келтірілген зиян үшін жауап береді (АК-ның 22-бабының 4-тармағы).
14 жастан 18 жасқа дейінгілер мәмілелер жасау туралы жалпы ережелер
бойынша, ата-аналарынын, асырап алушынарынын немесе қорғаншынарынын
келісімімен өздерінің табысына, стипеңдиясына, өзге де кірістеріне дербес
билік етуге құқылы, 14—18 жастағылар өздері жасаған интеллектуалдық меншік
құқығы объектілеріне, мысалы әдеби шығармаларына, өнертабыстарына дербес
билік етуге, сондай-ақ тұрмыстық ұсақ мәмілелер жасауға құқылы.
Көрсетілген жағдайларда 14 жастан 18 жасқа дейінгілердін әрекет
қабілеттілігін ұлғайту олардың әрекет қабілеттілігін кәмелетке төлғандармен
теңестіреді. Кәмелетке толмағандардын өздерінін табыстарына немесе өздері
жасаған интеллектуалдық меншік нысандарына билік ету жөніндегі әрекет
қабілеттілігін шектеу олардың кіріс келтіретін қызметпен айналысу немесе
кәмелетке толмағандардын психикалық төлысуынын айтарлықтай жоғары деңгейін
көрсететін интеллектуалдық меншік нысандарын жасау ынталарын түншықтыруға
өкеп соққан болар еді. Көрсетілген жағдайларда кәмелетке толмағандар
тарапынан теріс әрекеттер (мысалы, кірістерді ысырап ету) байқалатын
реттерде, АК қамқоршылық және қорғаншылық жасау органдарының кәмелетке
толмағандардың тиісті құқықтарын шектеуіне немесе тіпті мұндай құқықтарынан
айыруына рұқсат етеді.
Заң бойынша әрекет қабілеттілігі пайда болатын жасқа жеткен кейбір
азаматтар өздерінің психикалық күйіндегі кемістіктері салдарынан өз іс-
әрекеттерінін зардаптарын толық дәрежеде түсіне алмайтындықтан және оларды
орынды пайдалана білмейтіндіктен, соттын шешімімен әрекетке қабілетсіз
немесе ерекет қабілеттілігі шектеулі деп танынуы мүмкін.
АК-ның 26-бабына сәйкес, жүйке ауруы немесе акыл-есінін кемдігі
саддарынан өз әрекеттерінін мәнін түсіне алмайтын немесе не істегенін
білмейтін азамат әрекетке қабілетсіз деп танылуы мүмкін.
Жүйке ауруы да, ақыл-естін кемдігі де жүйке бұзылуынын түрлері болып
табылады, оның үстіне, ақыл-естін кемдігі аурушаң күйге байланысты болса
да, азаматтың туған сәтінен басталады. Өз әрекеттершін маңызын түсіну
немесе оларды пайымдай білу қабілетінен айрылуға әкеп соқтыратын жүйкенін
бұзынуы ғана азаматты әрекетке қабілетсіз деп тану үшін шешуші рөл
атқарады.
Жүйкесінін бұзылуына байланысты азаматты әрекетке қабілетсіз деп
тануды Азаматтық іс жүргізу кодексінде көзделген тәртіппен сот қана шеше
алады және бұл азаматқа қамқоршылық белгілеу үшін негіз болады. Соттын
шешімімен жүйкесінін бұзылуына байланысты әрекетке қабілетсіз деп танылған
азамат тұрмыстық ұсақ мәмілелерді қоса алғаңда, дербес түрде мәмілелер
жасай алмайды және өзінін әрекеттері үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілік
атқармайды. Мәмілелерді өрекеже қабілетсіз деп танылған азаматтың атынан
оның қамқоршысы жасайды. Әрекетке қабілетсіз азамат айыққаңда немесе
денсаулығы айтарлықтай оңалғанда, ол соттың шешімімен әрекетке қабілетті
деп танынады да, оған белгіленген қамқоршылық алынып тасталады.
Спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарға салыну салдарынан өзінің
отбасын материалдық жағынан ауыр жағдайға ұшыратқан азаматтың әрекет
қабілеттілігін сот шектеуі мүмкін (АК-ның 27-бабы).
Спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарға салынған азаматтың әрекет
қабілеттілігін шектеу үшін мұндай салынудың нәтижесінде отбасы мұшелерінің
санына қарамастан, оның отбасы материалдық ауыр жағдайға тап болатыны
шешуші рөл атқарады. Егер азаматтың отбасы болмай, тек өзін ғана
материалдық ауыр жағдайға қоятын болса, онда бұл оның әрекет қабілеттілігін
шектеулі деп тануға негіз бола алмайды. Азаматтың материаддық тіршілік
деңгейінін айтарлықтай томендеуін, сондай-ақ көрсетілген теріс әрекеттердін
саларынан бұл деңгейді көтерудің мүмкін еместігін спирт ішімдіктеріне
немесе есірткі заттарға салынатын азамат отбасынын материалдық ауыр жағдайы
деп түсіну керек.
Сот арқылы ерекетке қабілеттілігі шектеулі деп танылған азаматқа
қорғаншылық белгіленеді. Мұңдай азамат қорғаншылын келісімімен ғана
тұрмыстық ұсақ мәмілелерден басқа мәмілелерді жасауға, сондай-ақ жалақы,
стипендия, зейнетақы, өзге де кіріс түрлерін алуға және оларға билік етуге
құқылы.
Азаматтың спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарға салынуы
тоқтатылған соң соттын шешімімен азаматтың әрекет қабілеттілігін шектеу
және оған қамқоршылық белгілеу алынын тасталады.
Азаматты әрекет қабілеттілігі шектеулі деп тану және мұндай
шектеулерді алып тастау тәртібі Азаматтық іс жүргізу кодексі арқылы
анықталады.
Қамқоршылық және қорғаншылық. Мәмілелерді әрекетке қабілетсіз және
әрекет қабілеттілігі шектеулі адамдардын атынан олардың қамқоршылары мен
қорғаншылары жасайтынын жоғарыда айтып откенбіз. Олар тек кәмелетке төлған
әрекетке қабілетті адамдар бөлуға тиіс.
Әрекетке қабілетсіз азаматтардын мүдделерін қорғайтын қамқоршыларды,
ал әрекет қабілеттілігі шектеулі азаматтардың мүдделерін қорғайтын —
қорғаншынарды арнайы мемлекеттік қамқоршылық және қорғаншылық жасау
органдары тағайындайды.
Егер кәмелетке толмағандардың ата-аналары (асырап алушылары) жоқ
болса немесе олар кәмелетке толмағандардың мүдделерін қорғау женіндегі өз
міндеттерін атқара алмаса, кәмелетке төлмағаңдардын мүдделерін қорғау үшін
қамқоршылар мен қорғаншылар тағайындалады. Қамқоршылар мен қорғаншыларды
тағайындау тәртібін, олардың атқаратын қызметін, құқықтары мен міндеттерін
отбасылық заңдар белгілейді.
§ 2.2. Азаматтың есімі және тұрғылықты жері.
Азаматтық хал-ахуал актілері
Құқық субъектілерін дараландырмайынша, нақ қандай құқық субьекгісінін
мәмілежасайтынын, оныңқандай субъективтік құқықтары мен міндеттері
болатынын анықтамайынша, құқық субъектілерінің мәміле жасауы, нақты
құқықтық қатынастарға қатысуы мүмкін емес. Азаматтық құқықта құқық
субъектілері ретінде азаматтар мен заңды тұлғаларды дараландыру процесі
ететін белгілер түрліше болады. Азаматтар үшін мұндай белгілер олардың
есімі мен тұрғылықты жері болып табылады.
Азаматтың есімі — оны дараландырудың аса маңызды құралы. Аза-мат өз
есімімен құқықтарға ие болып, оларды жүзеге асырады (АК-ның 15-бабының 1-
тармағы). Заң есім ретінде азаматтың фамилиясын, өз есімін, қаласа әкесінің
атын қоса алғанда, оның толық есімін түсінеді. белгіленген тәртіппен
берілген және құжаттарда (туу туралы куәлікте, жеке куәлікте, төлқұжатта
және т.с.с.) жазынған есімнін ғана заңдық маңызы болады.
Заңдарда азаматтық құқықтарды жасырын атпен иеленіп, міндеттерді
жүзеге асыратын немесе бүркеншік (ойдан шығарылған) есімді майдаланатын
жағдайлар да көзделуі мүмкін. Мәселен, ауызша түрде жасалатын сатып алу-
сату мәмілелерінің көпшілігі оларға қатысушылардың есімдерін анықтауды және
жазуды қажет етпейді.
Заңдарда құқықтарды жасырын атпен немесе бүркеншік есіммен жүзеге
асырудың арнайы ережелері көзделуі мүмкін. Мысалы, автордың туындыны өз
атынан, бүркеншік атпен немесе жасырын атпен шығару құқығы бар (АК-ның 977-
бабы, "Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы" 1996 ж. 10 маусымдағы
Заңның 15-бабының 1-тармағының 2-тармақшасы).
Алғашында адам туылған соң отбасылық заңдарда белгіленген тәртіппен
оған есім қойылады. Азамат отбасылық заңдарда белгіленген жалпы тәртіппен
немесе кейбір жағдайлар үшін көзделген заңдардағы тәртіппен өз есімін
немесе оның құрамдас бөліктерін өзгертуге құқылы.
Жалпы ереже бойынша азаматтың фамилиясын, атын, әкесінің атын
ауыстыруға оның өтініші бойынша рұқсат ету тәртібімен ол 16 жасқа жеткенде
жол беріледі. Есімді ауыстыруға дәлелді себептер болғанда ғана рұқсат
етіледі.
Некелескенде немесе ажырасқанда жүбайлардын өздерінін және олардың
балаларынын, сондай-ақ асырап алған балаларынын фамилиялары арнайы
тәртіппен өзгертіледі.
Қазақ ұлтына жататын азаматтар фамилияларының өзгертілуін есімді
ауыстырудан айыра білу керек. Бұл адамдар өздерінің қалауы бойынша қазақ
тіліне жат қосымшалардан арыла отырып, бірақ фамилиясы мен әкесінін
атындағы түбірлерді сақтау арқылы өз фамилиясы мен әкесінің аты жазылуын
өзгертуге құқылы. Азаматтық хал-ахуал актілеріне өзгерістер енгізбестен,
төлқұжаттар мен жеке куәліктер беру көзінде ішкі істер оргаңдары фамилия
мен әкесінің аты жазылуын өзгертуді оңайлатылған тертіппен жүргізеді
(Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақ ұлтына жататын адамдардың
фамилиясы мен әкесінің аты жазылуына байланысты мәселелерді шешу тәртібі
туралы" 1996 ж. 2 сәуірдегі Жарлығы).
Адам есімі жазылуынын өзгеруі секідді, есімінін ауысуы оның бұрынғы
атымен, жасырын атымен немесе бүркеншік есімімен иеленген құқықтары мен
міндеттерін тоқтатпайды және өзгертпейді. Азаматтъщ есімінін ауысуы немесе
жазылуының өзгеруі оның борышқорлары мен несие берушілерінің мүдделеріне
нұқсан келтірмеуге тиіс болғандықтан, бұларға осындай өзгерістер дер
көзінде хабарлануы тиіс.
Басқа адамдар азаматтың есімін оның келісімімен ғана пайдалана алады.
Азаматтың тұрғылыкты жері. Азаматтың тұрғылықты жері оны дараландырып
тұратын келесі белгісі болып табылады. Азаматтың тұрақты немесе көбінесе
тұратын елді мекені оның тұрғылықты жері деп танылады (АК-ның 16-бабы).
Тіркелімнін немесе тұрғылықты жерге мемлекеттік тіркелудін тек дәлелдемелік
маңызы бар және олар өзімен-өзі заңдық тұрғылықты жерді көрсетпейді. Азамат
тұратын үй немесе петер, осы мекеннің ауданы емес, нақ елді мекен ғана
тұрғылықты жер деп танылады. Үйдін немесе пәтердің мекен-жайы азаматтың
тұрғылықты жерін тек нақтылай түседі.
14 жасқа жетпеген және басқанын қамқорлығында болатын адамдардың
тұрғылықты жерінің заңдық ерекшеліктері бар. Мұңдай адамдардын тұрғылықты
жері тиісінше олардың ата-аналарының, асырап алушыларының немесе
қорғаншыларының тұрғылықты жері бойынша анықталады да, сондықтан қажетті
тұрғылықты жері деп аталады.
Егер 14 жасқа жетпеген адамның ата-аналары әр түрлі елді мекендерде
тұратын болса, ол іс жүзінде бірге тұратын ата-анасынын тұрғылықты жері
кәмелетке толмағаннын тұрғылықты жері болып есептеледі.
"Тұрғылықты жер" термині заңда жоғарыда көрсетілгеннен өзгеше
мағынада да қолданылады. Жеке тұлғаларды резиденттерге және резидент
еместерге бөлуде елді мекен емес, осы жеке тұлға тұрақты тұрып жатқан ел
ескеріледі.
Қазақстан Республикасында тұрғылықты жері бар, оның ішінде, уақытша
шетедде тұрып жатқан немесе Қазақстан Республикасының шегінен тысқары жерде
мемлекеттік қызметте жүрген жеке тұлғалар резиденттер деп танылады, ал
резидент ұғымына кірмейтін қалған жске тұлғалардың барлығы резидент еместер
болып саналады ("Валюталық реттеу туралы" 1996 ж. 24 желтоқсандағы Заңның
1—1-бабы). Азаматтарды резиденттерге және резидент еместерге белу жеке
тұлғаның азаматтығына қатысты емес. Сонымен, Қазақстанда тұрақты тұрып
жатқан шетелдік азамат резидент болады, ал Қазақстан Республикасының басқа
мемлекетте тұрақты тұратын азаматы — резидент емес деп танылады.
Жеке тұлғаларды резиденттерге және резидент еместерге бөлудің іллрдын
валюталық реттеу және салық салу саласындағы құқықтары мен міндеттерін
анықтау үшін айтарлықтай маңызы бар. Мысалы, "Валюталық реттеу туралы"
Заңнын 7-бабының 1-тармағына сәйкес резиденттер арасындағы операциялар
бойынша барлық төлемдер мен аударымдар ҚР Ұлттық банкінің нормативтік
құқықтық актілерінде, сондай-ақ салық және кеден заңдарында көзделген
жағдайлардан басқа реттерде тек ҚР валютасымен жүргізілуі тиіс. Резиденттер
мен резидент емес тұлғалар арасындағы операциялар бойынша төлемдер
тараптардың келісімімен көз келген валюта арқылы — ұлттық және шетелдік
валютамен жүзеге асырылады.
Азаматтық хал-ахуал актілері. Азаматтың еміріндегі, оның қоғамдағы
құқықтық жағдайын, ең алдымен, азаматтық-құқықтық және отбасылық-құқықтық
жағдайын айқындайтын және өзінің құқықтық маңызына қарай мемлекеттік
тіркеуге жататын аса маңызды оқиғаларды азаматтық хал-ахуал актілері деп
түсінеді. Өзінің құқықтық жаратылысы жөнінен азаматтық хал-ахуал актілері
заңдық фактілерге жатады.
"Неке және отбасы туралы" Заң азаматтық хал-ахуал актілерін ілндық
тұрғыдан ресімделген мен-жайлар ретінде түжырындайды, олар адамды
дараландырады, адамның құқықтары мен міндеттерінін тууына себепші болады.
РФ Азаматтық кодексінде баяндалған арнайы бапта тіркелуге тиісті
ліаматтық хал-ахуал актілерінін тізбесі берілген (47-бап). ҚР Азаматтық
кодексінде мұндай бап болмағанымен, азаматтық хал-ахуал актілеріне " I іеке
және отбасы туралы" Заңның арнайы белімі арналған. Адамның тууы, өлуі,
некеге тұруы, некені бұзуы, бала асырап алуы, әкелікті (аналықты)
белгілеуі, атын, екесінін атынжәне фамилиясын ауыстыруы азаматтық хал-ахуал
актілерін тіркеу органдарында мемлекеттік тіркеуден отуі тиіс ("Неке және
отбасы туралы" Заңнын 163-бабы). "Неке және отбасы туралы" Заң азаматтық
хал-ахуал актілері жазбаларын мемлекеттік тіркеу, өзгерту, жою және қалпына
келтіру тәртібін айқындайды.
Азаматтық хал-ахуал актілері жазбаларынын негізінде азаматтарға
берілетін арнайы құжаттар олардың азаматтық хал-ахуалынын дәлелдемесі болын
табылады.
§ 3.3. Азаматарды хабар-ошарсыз кетті және өлді деп тану
Қайда екені белгісіз, оның үстіне, хабар-ошарсыз кеткен адамды өлді
деп есептеуге айтарлықтай негіздер болса, онда азамат қатысатын құқықтық
қатынастар әрі қарай дами алмайды. Хабар-ошарсыз кеткен адамдармен құқықтық
қатынастары бар адамдардын мұдцелері қорғалуы тиіс. Сондықтан азаматты
хабар-ошарсыз кетті деп тану және өлді деп жариялау институты АК-да баянды
етілген.
Егер азаматтың тұрғылықты жерінде ол туралы бір жыл бойы дерек-тер
болмаса, ол хабар-ошарсыз кетті деп танылы мүмкін (АК-ның 28-бабының 1-
тармағы). Егер азаматтың тұрғылықты жерінде ол туралы 3 жыл бойы деректер
болмаса, ал егер олім қатері төнген немесе жаза-тайым оқиғадан қаза тапты
деп жорамалдауға негіз болатын жағдайларда 6 ай бойы хабар-ошарсыз жоғалып
кетсе, ол олді деп жариялануы мүмкін (АК-ның 31-бабының 1-тармағы).
Соғыс қимылдарына байланысты хабар-ошарсыз жоғалып кеткен әскери
қызметшілерді және өзге адамдарды өлді деп жариялау үшін ерекше тәртіп
белгіленген. Бұл адамдар соғыс қимыддары аяқталған күннен бастап кемінде
екі жыл откеннен кейін олді деп жариялануы мүмкін (АК-ның 31-бабы). Екі
жағдай үшін де оларды анықтаудың сот тәртібі көзделгеніне қарамастан,
азаматты өлді деп жариялауды оның олімі фактісін танудан айыра білу керек.
Азаматтың белгілі бір уақытта және белгілі бір мен-жайларда өлуі фактісін
анықтау тәртібін АК емес, АІЖК белгілейді. Азаматтың белгілі бір уақытта
және белгілі бір мөн-жайларда қайтыс бөлуынын дәлелдемелері болатын көзде
сот мұндай фактіні белгілейді, бірақ азаматтық хал-ахуал актілерін жазу
органдары олім оқиғасын тіркеуден бас тартады.
Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану немесе оны өлді деп жариялау -
бұл оның қатысуымен орындалатын құқықтық қатынастардағы күмәндылықты жоюдың
заңдық түрі, ол азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тануда оны тірідей табудын
анықтығына немесе азаматты олді деп жариялауда оның өлімінің шүбәсыздығына
сүйенеді. Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану да, сондай-ақ оны өлді деп
жариялау да мүдделі адамдардың өтініштері негізінде азаматтық іс жүргізу
заңдарының ережелері бойынша сот арқылы жүзеге асырылады.
Адамды өлді деп жариялау оны адцын ала хабар-ошарсыз кетті деп тануды
талап етпейді. Адамды хабар-ошарсыз кетті деп танудын және олді деп
жариялаудын шарттары мен салдары түрліше болады.
Егер азаматтың тұрғылықты жерінде ол туралы бір жыл бойы деректер
болмаса, ол хабар-ошарсыз кетті деп танылуы мүмкін. Мұнда тұрғылықты
жерінде азаматтың болмау фактісінін өзі емес, онда азамат туралы
мәліметтердін болмауы маңызды.
Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану бірқатар құқықтық салдарды
тугызады. Бұлардың адамды өлді деп жариялаудың салдарынан айтарлықтай
айырмашылықтары бар, өйткені олар бұл адамның тірі табылуының анықтығына
сүйенеді. Соттың хабар-ошарсыз кеткен адамның мүлкіне қамқоршылық
тағайындауы — аса маңызды салдар. Бұл қамқоршылықтың әрекетке қабілетсіз
адамдарға белгіленетін қамқоршылықтан айырмашылығы болғанымен, бұлар бір
терминмен белгіленеді. Кәмелетке толмағандарды тәрбиелеу және олардың
к,үқықтары мен мүдделерін қорғау мақсатында оларға қамқоршылық белгіленеді.
Мүлікке деген қамқоршылық оны хабар-ошарсыз кеткен адамның мүдделері үшін
қамқоршылыққа алудан тұрады. Сондықтан мүлікті пайдалану жөніндегі
қамқоршының мүмкіндіктері оның меншік иесінің мүмкіндіктерімен
салыстырғанда шектеулі болады. Қамқоршы мүлікті күтіп ұстау және сақтау
женінде қамқорлық жасауы тиіс және мүлікті жұмсауда оның әрекеттері
шектеулі болады. Атап айтқанда, ол хабар-ошарсыз кеткен адам асырауға
міндетті жандарға осы мүлік есебінен қаражат бөлуці, сондай-ақ оның
салықтар мен басқа да міндеттемелер бойынша берешектерін отеуді қамтамасыз
етуі тиіс. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz