Ақпараттық жүйе пәнінен лекция жинағы
1 Экономикалық ақпараттық жүйенің жаңа технологиясы
2 Ақпараттық жүйе және ақпараттық технология ұғымы
3 MS Excel электрондық кестесі.
Кітап парақтарының құрамы (қатар,баған, ұяшық, т.б.).
4 Excel электрондық кестесінде диаграмма құру
5 ACCESS мәліметтер қорыныњ негізгі ұғымдары мен түсініктері. Мәліметтер қорыныњ терминдері
6 Мәліметтер қорын жобалау
7 Компьютерлік желілер
8 INTERNET желісі
9 ЖЕРГІЛІКТІ ЖӘНЕ ҒАЛАМДЫҚ ЖЕЛІЛЕР
10 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТТЫҚ ЖЕЛІ . ИНТЕРНЕТ
2 Ақпараттық жүйе және ақпараттық технология ұғымы
3 MS Excel электрондық кестесі.
Кітап парақтарының құрамы (қатар,баған, ұяшық, т.б.).
4 Excel электрондық кестесінде диаграмма құру
5 ACCESS мәліметтер қорыныњ негізгі ұғымдары мен түсініктері. Мәліметтер қорыныњ терминдері
6 Мәліметтер қорын жобалау
7 Компьютерлік желілер
8 INTERNET желісі
9 ЖЕРГІЛІКТІ ЖӘНЕ ҒАЛАМДЫҚ ЖЕЛІЛЕР
10 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТТЫҚ ЖЕЛІ . ИНТЕРНЕТ
Ақпараттық технология – ЭЕМ-нің көмегімен ақпаратты жинау, енгізу, тасымалдау, сұрыптау, іздеу, реттеу, өзгерту және өңдеу жұмыстарының тізбегі. Ақпараттық технологияның өндірістік технологиядан айырмашылығы оны адамның қатысуынсыз роботтар іске асыратын үздіксіз процеске айналдыруға болмайды. Өйткені ол құжаттың көшірмесін алу, есепке енгізу, есеп шығару секілді жұмыстармен қатар шығармашылық ізденісті балап ететін шешімдер қабылдау, мәселені жүргізу жолын өзгерту, бірнеше мүмкіндіктерді салыстыра отырып, олардың ішінен ең тиімдісін іріктеп алу сияқты таңдау жұмыстарын кеңінен жүргізумен өте тығыз байланысты болады. Сондықтан ақпараттық технология "адамдық факторға" үлкен көңіл бөледі және оның шеберлік деңгейінің өсуіне әсер етеді.
Қазіргі кездегі ақпараттық технология ұғымын мәліметтер өңдеуге байланысты үш түрге жіктеуге болады. Олар: есепке алу, талдау және шешім қабылдау. Осы уақытқа дейін бұл жұмыстар адамның басқаруымен қағазға жазылған құжатты өңдеу түрінде өтетін, ал енді басқару, ұйымдастыру жұмыстарын ЭЕМ көмегімен автоматты түрде атқару жаңа ақпараттық технологияның тууына себепші болды. Бұл жаңа технологияның бұрынғы технологиядан (құжатты машинкада басу, байланысты телефонмен жүргізу, сөзді диктофонға жазу) айырмашылығы – тізбектеле орналасқан ақпараттық техника,
"жылы жүзді" программалық жасақ және дамытылған компьютерлік байланысты кеңінен қолдану. Сонымен жаңа ақпараттық технология төмендегі мынадай мүмкіндіктерді орындауы тиіс:
- әрбір адам мәліметтерді дұрыс орналастыра білуі (программалық емес) керек;
- мәліметті өңдеу барысында оларды өрнектеу, сақтау, іздеу, бейнелеу және өзгерістен қорғаудың бірыңғай үлгісіне келтіріп, жинақталған мәліметтер қоймасын пайдаланатын ақпараттық қолғабыс көрсету;
- кез келген құжатты қағазсыз өңдеу ісін ұйымдастыру, мұнда қағазға құжаттың ең соңғы нұсқасы ғана түсіріледі, ал басқалары электрондық машинаның мәлімет жинақтағыштарында (дискілер) сақталады да экранда көрсетіледі.
- Адам үшін көптеген жеңілдіктері бар есепті шығарудың сұхбаттау режимін (интерактивті режим) жүргізу;
- Бір-бірімен байланысқан ЭЕМ-дерді пайдалана отырып, құжатты ұжымдық түрде даярлау;
- Есепті шығару барысында мәліметтерді бейнелеу тәсілін жылдам өзгерту мүмкіндігі болу.
Ақпараттық техника – ақпаратты өңдеуге керекті техникалық аспаптар жиыны.
Қазіргі кездегі ақпараттық технология ұғымын мәліметтер өңдеуге байланысты үш түрге жіктеуге болады. Олар: есепке алу, талдау және шешім қабылдау. Осы уақытқа дейін бұл жұмыстар адамның басқаруымен қағазға жазылған құжатты өңдеу түрінде өтетін, ал енді басқару, ұйымдастыру жұмыстарын ЭЕМ көмегімен автоматты түрде атқару жаңа ақпараттық технологияның тууына себепші болды. Бұл жаңа технологияның бұрынғы технологиядан (құжатты машинкада басу, байланысты телефонмен жүргізу, сөзді диктофонға жазу) айырмашылығы – тізбектеле орналасқан ақпараттық техника,
"жылы жүзді" программалық жасақ және дамытылған компьютерлік байланысты кеңінен қолдану. Сонымен жаңа ақпараттық технология төмендегі мынадай мүмкіндіктерді орындауы тиіс:
- әрбір адам мәліметтерді дұрыс орналастыра білуі (программалық емес) керек;
- мәліметті өңдеу барысында оларды өрнектеу, сақтау, іздеу, бейнелеу және өзгерістен қорғаудың бірыңғай үлгісіне келтіріп, жинақталған мәліметтер қоймасын пайдаланатын ақпараттық қолғабыс көрсету;
- кез келген құжатты қағазсыз өңдеу ісін ұйымдастыру, мұнда қағазға құжаттың ең соңғы нұсқасы ғана түсіріледі, ал басқалары электрондық машинаның мәлімет жинақтағыштарында (дискілер) сақталады да экранда көрсетіледі.
- Адам үшін көптеген жеңілдіктері бар есепті шығарудың сұхбаттау режимін (интерактивті режим) жүргізу;
- Бір-бірімен байланысқан ЭЕМ-дерді пайдалана отырып, құжатты ұжымдық түрде даярлау;
- Есепті шығару барысында мәліметтерді бейнелеу тәсілін жылдам өзгерту мүмкіндігі болу.
Ақпараттық техника – ақпаратты өңдеуге керекті техникалық аспаптар жиыны.
Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:
№1-лекция
Экономикалық ақпараттық жүйенің жаңа технологиясы
Жоспары:
1.1. Ақпараттық жүйе және ақпараттық технология ұғымы
1.2. Қоғамды ақпараттандыру. Ақпараттық төңкеріс. Ақпараттық қоғам
және
экономикалық процестер.
1.3. Ақпараттық құқық. Ақпараттық қылмыс. Ақпараттық мәдениет.
Лекция мєтіні:
Ақпараттық технология және техника
Ақпараттық технология – ЭЕМ-нің көмегімен ақпаратты жинау, енгізу,
тасымалдау, сұрыптау, іздеу, реттеу, өзгерту және өңдеу жұмыстарының
тізбегі. Ақпараттық технологияның өндірістік технологиядан айырмашылығы оны
адамның қатысуынсыз роботтар іске асыратын үздіксіз процеске айналдыруға
болмайды. Өйткені ол құжаттың көшірмесін алу, есепке енгізу, есеп шығару
секілді жұмыстармен қатар шығармашылық ізденісті балап ететін шешімдер
қабылдау, мәселені жүргізу жолын өзгерту, бірнеше мүмкіндіктерді салыстыра
отырып, олардың ішінен ең тиімдісін іріктеп алу сияқты таңдау жұмыстарын
кеңінен жүргізумен өте тығыз байланысты болады. Сондықтан ақпараттық
технология "адамдық факторға" үлкен көңіл бөледі және оның шеберлік
деңгейінің өсуіне әсер етеді.
Қазіргі кездегі ақпараттық технология ұғымын мәліметтер өңдеуге
байланысты үш түрге жіктеуге болады. Олар: есепке алу, талдау және шешім
қабылдау. Осы уақытқа дейін бұл жұмыстар адамның басқаруымен қағазға
жазылған құжатты өңдеу түрінде өтетін, ал енді басқару, ұйымдастыру
жұмыстарын ЭЕМ көмегімен автоматты түрде атқару жаңа ақпараттық
технологияның тууына себепші болды. Бұл жаңа технологияның бұрынғы
технологиядан (құжатты машинкада басу, байланысты телефонмен жүргізу, сөзді
диктофонға жазу) айырмашылығы – тізбектеле орналасқан ақпараттық техника,
"жылы жүзді" программалық жасақ және дамытылған компьютерлік байланысты
кеңінен қолдану. Сонымен жаңа ақпараттық технология төмендегі мынадай
мүмкіндіктерді орындауы тиіс:
- әрбір адам мәліметтерді дұрыс орналастыра білуі (программалық
емес) керек;
- мәліметті өңдеу барысында оларды өрнектеу, сақтау, іздеу, бейнелеу
және өзгерістен қорғаудың бірыңғай үлгісіне келтіріп, жинақталған
мәліметтер қоймасын пайдаланатын ақпараттық қолғабыс көрсету;
- кез келген құжатты қағазсыз өңдеу ісін ұйымдастыру, мұнда қағазға
құжаттың ең соңғы нұсқасы ғана түсіріледі, ал басқалары
электрондық машинаның мәлімет жинақтағыштарында (дискілер)
сақталады да экранда көрсетіледі.
- Адам үшін көптеген жеңілдіктері бар есепті шығарудың сұхбаттау
режимін (интерактивті режим) жүргізу;
- Бір-бірімен байланысқан ЭЕМ-дерді пайдалана отырып, құжатты
ұжымдық түрде даярлау;
- Есепті шығару барысында мәліметтерді бейнелеу тәсілін жылдам
өзгерту мүмкіндігі болу.
Ақпараттық техника – ақпаратты өңдеуге керекті техникалық аспаптар
жиыны.
Ақпараттық қоғам және экономикалық процестер
Қазірге кезде жеке адамдар, топтар, коллектив және ұйымдар қызметі
олардың толықтай дерлік ақпараттануына және бар ақпаратты тиімді пайдалану
қабілетіне тәуелді болады. Қандай да бір әрекетті орындау алдында ақпаратты
өңдеу, жинау, түсіндіру, талдау өте үлкен жұмыстарды қажет етеді.
Кез келген ортада орынды шешімдер қабылдау үшін арнайы техникалық
құралдар қатысуынсыз мүмкін болмайтын өте үлкен көлемді ақпараттарды өңдеу
керек болады
Ақпараттар көлемінің өсуі әсіресе, ХХ ғ. ортасында көрініс берді. Өте
көлемді ақпараттар ағыны адамдарға оларды толық қабылдауға мүмкіндік
бермеді. Күн сайын пайда болып жатқан жаңа ақпараттық ағынмен хабардар
болу қиындау болды.
Көлемді ақпараттар ағынының пайда болуына төмендегілер себеп болды:
- тәжірибелі-конструкциялық жұмыстар мен ғылыми-зерттеулер нәтижесі
баяндалатын диссертациялар, есептер, құжаттар санының күрт өсуі;
- адамдар қызметінің әртүрлі саласында мерзімді басылымдар санының
тұрақты көбеюі;
- коммуникациялық жүйе әрекеті ортасына түспейтін кәдімгі ақпарат
таратушы машинада жазылған әртүрлі мәліметтер пайда болуы;
Нәтижесінде келесі көріністермен ақпараттық кризис орнады:
- адамдардың ақпараттарды өңдеу мен қабылдауда және сақталған
ақпараттардың қуатты ағыны мен көлемі арасындағы шектеулі
мүмкіндіктері қарама-қайшылық тудырды. Мысалы, алғашқыда жалпы
білім қоры өте баяу өзгерген, бірақ, ол 1900 ж. бастап 50 жыл
сайын арта бастады. 1950 ж. 10 жыл сайын, 1970 ж. 5 жыл сайын,
1990 ж. әрбір жыл сайын білім қоры өзгеріп, артып отырады.
- пайдаланушыға тиімді ақпаратты қабылдауға қиындық туғызатын өте
үлкен көлемді ақпараттардың болуы;
- ақпараттардың кең таралуына кедергі келтіретін нақты экономикалық
саяси және басқа да әлеуметтік тосқауылдар пайда болды; Мысалы,
құпиялылықты сақтау себебі бойынша керекті ақпараттарды әртүрлі
мекемелер жұмысшылары жиі қолдана алмайды.
Осындай себептер әдеттен тыс жағдайларға әкелді, яғни әлемде
жинақталған алып ақпараттар потенциалын адамдар шектеулі мүмкіндік аясында
толық түрде қолдана алмай
қалды. Ақпараттық кризис қоғамды осындай жағдайдан шығу жолын іздеу керек
екендігін көсетті. Өндірістік даму этапында тұрған адамдар қоғамының
дамуында жаңа эволюциялық процестің бастамасы болып есептелетін түрлі
қызмет салаларында ЭЕМ-ді енгізу немесе ақпараттарды тасымалдаушы және
өңдеуші соңғы құрылғыларды енгізу ақпараттандыру деп ататалды.
Ақпараттандыру - ақпараттық ресурстарды қолдану мен қалыптастыру
негізінде қоғамдық бірлестіктердің, ұйымдардың жергілікті өзін басқару
органдарының, мемлекеттік үкімет органдарының, азаматтар құқығының іске
асуы мен ақпараттық қажеттіліктермен қанағаттандырылуы үшін қолайлы жағдай
жасайтын ұйымдастырылған әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық
процесс.
Қоғамды ақпараттандыру - өндірістік қоғамның ақпараттық қоғамға өтуін
қамтамасыз етті, осындай үрдісте ақпарат экономикада басты орын алды және
қоғамда маңызды стратегиялық ресурс болып есептеледі.
Ақпараттандырудың даму тарихы АҚШ-та 60 ж. ортасында, Жапонияда – 70
ж., 70 ж. соңында – Батыс Европада басталды. Соңғы материалдық өндірістер
және басқа да қызмет салалары өте көлемді ақпараттарды өңдеуде ақпараттық
қызметтерді көбіне көп қажет етеді. Кез келген ақпаратты өңдейтін әмбебап
техникалық құрал компьютер болып табылады, ол бүкіл қоғам мен адамдардың
ойлау мүмкіндіктерін нығайтушы ролін атқарады, ал компьютерді қолданатын
коммуникациялық құрылғылар ақпарат тасымалдау және байланыс үшін қызмет
етеді. Компьютердің пайда болуы және дамуы - қоғамды ақпараттандыру
процесін құрайтын керекті құбылыс.
Қоғамды ақпараттандыру – заңға сыйымды соңғы әлеуметтік прогрестің
бірі. Бұл термин соңғы кең қолданылып жүрген "қоғамды компьютерлендіру"
терминін ығыстырады. Бұл түсініктердің сырттай ұқсастығы болғанмен елеулі
айырмашылықтары бар.
Қоғамды компьютерлендіру қоғамда ақпараттарды өңдеу мен жинақтауда
жедел нәтиже алуды қамтамасыз ететін компьютерлердің техникалық қорларын
ендіру және дамытуға көп көңіл бөлінеді.
Қоғамды ақпараттандыруда адам қызметінің барлық саласында сенімді,
жеткілікті, дер кезіндегі білімді толық қолдануды қамтамасыз етуге
бағытталған шаралар жиынына көңіл аударылады. Сондықтан қоғамды
ақпараттандыру қоғамды компьютерлендіру ұғымына қарағанда, кең көлемді ұғым
болып табылады және өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін ақпаратты
жылдам меңгеруге бағытталған. Ақпараттандыру қорында компьютерлер мен
телекоммуникациялық технологияларды енгізу елеулі еңбек өнімділігін арттыру
қажеттіліктерін көрсетті. Мысалы, ақпараттық салада АҚШ-та 60% еңбекке
қабілетті халық жұмыс істейді, ал ТМД-да 40%.
Қоғамды ақпараттандырудың негізгі мақсаты – барлық қызмет саласын
ақпараттық қажеттіліктермен толық қанағаттандыру болып табылады. Осының
нәтижесінде қоғам өмірі жақсарып, қоғамдық өндіріс нәтижесі жоғарлайды және
қоғамда тұрақты әлеуметтік жағдай жақсарады, ғылым, мәдениет және білім
қорлары дами түседі.
Ақпараттық революция. Ақпараттың даму тарихы.
Қоғамның мәдени дамуы тарихында бірқатар ақпараттық революциялар –
ақпараттарды өңдеудегі маңызды өзгерістер салдарынан қоғамдық қарым-
қатынастар жаңаруы пайда болды.
Осындай өзгерістер нәтижесі адамдар қоғамында жаңа сапалы жетістіктер
әкелді. Алғашқы ақпараттық революция жазу мүмкіндігі пайд болуымен
байланысты. Ойды жазып қалдыру тек
мәліметпен хабар алмасу ғана емес, адамзаттың ізгі қазналарын ұрпақтан
ұрпаққа жеткізу мүмкіндігін берді.
Екінші ақпараттық революция ХVІ ғ. ортасында кітап басып шығару,
мәліметті қағазға басып шығару мүмкіндігімен түсіндіріледі.
Үшінші ақпараттық революция ХІХ ғ. соңында телеграфтың, телефонның,
радионың шығуы ақпаратты кез келген қашықтыққа жарық сәулесі тарау
жылдамдығымен жеткізуге мүмкіндік берді.
Төртінші, ХХ ғ. ортасында шыққан микропроцессорлы технологиялар мен
дербес компьютерлер пайда болуымен байланысты. Микропроцессорлар мен
интегралдық схемалар компьютерді, компьютерлік жүйелерді, мәлімет алмасу
жүйелерін құрайды.
Соңғы ақпараттық революция – жаңа білім жасау технологияларын,
техникалық құралдар жасауға байланысты ақпараттық индустрияны ілгері
жылжытады.
Ақпараттық индустрияның негізін құраушылар – ақпараттық
технологиялардың барлық түрі, әсіресе телекоммуникациялар. Кәзіргі
ақпараттық технологиялар компьютерлік техникалар мен байланыс құралдары
жетістіктеріне сүйенеді.
Кәдімгі ақпараттық технологиялар деп көбінесе қағаз жүзінде әртүрлі
ақпараттарды дайындау, жинау, өңдеу және тасымалдау процестерін айтады.
Жаңа ақпараттық технологиялар деп ЭЕМ-дер мен олардың желілері арқылы
- әсіресе дербес компьютерлер көмегі арқылы – ақпаратты дайындау, жинау,
тасымалдау және өңдеу технологияларын айтады.
Ақпараттық технологиялар - қоршаған дүниенің обьектілерімен
құбылыстары туралы жаңа сапалы ақпарат алу үшін мәлімет алмасу және өңдеу
құралдар жиыны мен әдістер жиынын пайдаланатын процесс
Телекоммуникация – компьютерлік желі қорында және соңғы техникалық
байланыс құралдарындағы мәліметтердің қашықтан тасымалданды.
Ақпараттық мәдениет
Қоғамды ақпараттандыруға өту кезінде адамды жаңа техникалық
құралдарды меңгеру арқылы көлемді ақпараттарды жылдам қабылдап, өңдеуге
даярлау керек. Сондықтан жаңа ақпараттық технологиялар көмегі арқылы
ақпаратпен жұмыс жасау үшін ақпаратпен қатысудың нақты бір деңгейінде болу
керек. Бұл термин ақпараттық мәдениет деп аталады, яғни ақпаратпен жұмыс
жасау және оны алуда, өңдеуде, тасымалдауда қолданылатын компьютерлік
ақпараттық технологиялар мен соңғы техникалық құралдармен жұмыс жасай білу
керек.
Ақпараттық ресурстар
Материалдық өндіріске бағытталған өндірістік қоғамда экономикалық
категориялар бойынша қойылған ресурстардың бірнеше түрі белгілі.
- материалдық ресурстар - қоғамдық өнімдер өндірісі процесінде
қолдануға арналған еңбек құралдарының жиыны. Мысалы, шикізат,
материалдар, отын, энергия т.б.
- табиғи ресурстар – адамды материалдық және рухани қанағаттандыру
үшін көпшілік қолданатын табиғи жағдайлар, процестер мен
обьектілер
- еңбек ресурстары - қоғамдық қызметтегі жалпы біліммен кәсіби
білімі бар адамдар.
- қаржылық ресурстар – мемелекет немесе коммерциялық құрылым
қарамағындағы қаражат.
- энергетикалық ресурстар – энергия тасымалдаушылар. Мысалы: көмір,
мұнай, гидроэнергия, электроэнергия.
- Ақпараттық ресурстар – жеке құжаттар мен ақпараттық жүйелерде
(кітапханалардағы, архивтердегі, фондтар, банк мәліметтері)
құжаттар жиыны.
Қоғамдық ақпараттық ресурстар адамдар жинқтаған қорытындылаған,
талдаған және құрып дайындалған білім қоры деп қарастырылады. Бұл білім
қоры құжаттар, мәліметтер қорлары, алгоритмдер, компьютерлік программалар
және де ғылым, әдебиет, өнер шығармашылықтары түрінде жасалады.
Ақпараттық өнімдер мен қызметтер.
Ақпараттық ресурстар – ақпараттық өнімдер жасауға арналған база.
Ақпараттық өнім – заттық немесе заттық емес түрде тарату үшін өндірушінің
қалыптастырылған мәліметтер жиыны. Ақпараттық өнім кез келген материалдық
өнім сияқты арнайы қызмет көмегімен кең таратылады. Соңғы уақытта
ақпараттық өнімдер электрондық құжат түрінде, CD-ROM компакт-дискілерде
және интернет ақпараттық телекоммуникациялық желілерде кең таратылған.
Ақпараттық қызмет – пайдаланушы қарамағындағы ақпараттық өнімдерді алу
және жеткізу, яғни компьютер көмегімен ақпараттық өнімдерді жеткізу деп
түсіндіріледі.
Ақпараттық өнімдер мен қызметтер нарығы мен ақпараттық нарық
Ақпараттық өнімдер мен қызметтер нарығы деп – ой еңбегі өнімдерін
саудалау ісі негізіндегі экономикалық құқық және ұйымдық қатнастар жүйесі.
Ақпараттық нарық - нақты өнімдер мен қызметтер номеклатурасы және
оларды жеткізу шаралары мен механизмі құнымен сипатталады. Мұнда сауда
және айрбас тауары ретінде ақпараттық жүйелер, ақпараттық технологиялар,
лицензиялар, патенттер, тауарлық белгілер, ноу-хоулар, инженерлік,
техникалық қызметтер, әр түрлі ақпараттар мен ақпараттық ресурстар түрлері
жатқызылады. Ақпаратты қызмет етуде ақпараттардың негізгі көзі болып
мәліметтер қоры жатады.
Мәліметтер қоры дегеніміз – жалпы мәліметтерді басқару мен сақтау,
сипаттауға негізделген ұйымдар ережелерінің байланыстырылған мәліметтер
жиыны. Оларға ақпараттық қызметтерді қолданушы мен жеткізіп берушілер және
олардық арасындағы байланыстар, ақпараттық қызметтерді сату мен сатып алу
шарттар мен тәртіптері жатады.
Ақпараттық өнімдер мен қызметтерді жеткізіп берушілерге:
- мәліметтер қоры жасалатын немесе сақталатын орталықтар және
ақпараттарды тұрақты жинау мен өңдеу істерін жүргізетін
орталықтар,
- әр түрлі мәліметтер қорына ақпаратты таратушы орталықтар,
- телекоммуникациялар мен мәліметті тасымалдау қызметі,
- арнайы қызмет орындары: банктер, биржалар,
- коммерциялық фирмалар,
- ақпараттық брокерлер жатады.
Ақпараттық өнімдер мен қызметтерді пайдаланушы деп керекті
ақпараттар, ақпараттық өнімдер, ақпараттық техника және ақпараттық
технологиялар құралдарын алу мақсатында ақпараттық жүйеге байланыс
жасайтын кез келген қоғамның құқықты мүшесі.
Өндірістік дамушы елдерде ақпараттық қызмет нарығының тұрақты
қалыптасуы 50 жылдардың ортасынан басталды. Негізгі ақпараттық қызмет
жабдықтаушылары: академиялық, кәсіптік және ғылыми-техникалық ақпараттық
қызметтер, мемлекеттік мекемелер, оқу орындары жатады. Ал негізгі
пайдаланушылар - ғылым мен техника саласындағы ғалымдар мен мамандар
жатады.
Ақпараттық қызмет нарығының құрылымы
Ақпараттық ресурстарды қолдану шарттары мен әдістері және
тәсілдерінің жиынтығы қоғамдық ақпараттық потенциалды құрайды. Бұл тек
өндірісте ақпараттарды өңдеу мен тасымалдаудағы соңғы әдістері мен
тәсілдерінің өндірістік технологиялық комплексі ғана емес, әрі ғылыми
зерттеу, оқыту, әкімшілік, коммерциялық және басқа да соңғы ақпараттық
технологиялар базасында ақпараттық қызмет көрсетуді қамтамасыз ететін
ұйымдарды айтуға болады.
Ақпараттық нарықтың негізгі компонентері:
1. Техникалық және технологиялық бөлімдер. Бұл ақпараттарды
өңдеуге арналған соңғы ақпараттық құрылғылар: қуатты компьютерлер, кең өріс
алған компьютерлік желі мен соған сәйкес технологиялар.
2. Нормативті-құқұқты бөлім. Бұл ақпараттық нарықта мәдени
қарым-қатыгастарды қамтамасыз ететін заңды құжаттар: заңдар, ережелер,
қаулылар.
3. Ақпараттық бөлім. Бұл керекті ақпараттарды табуға көмектесетін
анықтамалық құралдар мен құрылымдар.
4. Ұйымдық бөлім. Бұл ақпараттық өнімдер мен қызметтерді таратушы мен
өндірушінің өзара әрекеттерін мемлекеттік басқару элементтері
жатады.
Ақпараттық нарық құрылымы – бірыңғай ақпараттық өнімдер мен
қызметтерді ұсынатын адамдар мен ұйымдар тобын біріктіретін секторлар
жиыны.
Ақпараттық өнімдер мен қызметтер рыногын 5 секторға бөлеміз:
1. Қызметші ақпарат. Келесі бөліктерден тұрады:
- биржалық және қаржылық ақпарат - құнды қығыздарды бағалау, валюиа курсы,
тіркелген ставкілер, тауарлар мен капиталдар нарығы, инвестициялар,
бағалар. Мұнда жеткізіп берушілер немесе жабдықтаушылар – биржалық және
қаржылық ақпараттардың арнайы қызметтері, брокерлік компаниялар, банктер
болып табылады.
- статистикалық ақпарат – экономикалық, әлеуметтік және демографиялық
салалар бойынша болжау үлгілері мен бағалары.
- коммерциялық ақпарат – компания, фирма, корпорация жұмыстарының бағыты
мен олардың өнімдері, бағалары туралы мәліметтер: қаржылық жағдайы,
байланыстары, келісімдер, жетекшілік, экономика және бизнес саласындағы
жаңалықтар туралы мәліметтер. Мұнда жеткізіп берушілер – арнайы
ақпараттық қызмет орындары.
2. Мамандарға арналған ақпарат. Келесі бөліктерден тұрады:
- кәсіби ақпарат – юристер, дәрігерлер, фармацевтер, оқытушылар, инженерлер
және т.б. арналған арнайы мәліметтер мен ақпараттар
- ғылыми-техникалық ақпарат – адамдар қызметі мен өндіріс саласы бойынша
жаратылыстық, техникалық, қоғамдық ғылымдарға арналған анықтамалық,
рефераттық, библиографиялық, құжаттық ақпараттар.
3. Қолданылатын ақпарат. Келесі бөліктерден тұрады:
- жаңалықтар мен әдебиеттер – жаңалықтар қызметтері мен баспасөз
агенттіктері ақпараттары, электрондық журналдары, анықтамалықтар,
энциклопедиялар.
- тұтынылатын ақпарат – транспорттар жұмысының кестесі, теміржол және
авиабилеттер сақталуы, қонақүй орындары, тауарлар мен қызметтерге
тапсырыстар, банктік операциялар және т.б.
- сауықтыру ақпараттары – ойындар, телетекст, видеотекстер,
4. Білім беру қызметтері. Білім деңгейінің барлық түрі кіреді, ақпараттық
өнім компьютерлік немесе компьютерлік емес түрде көрсетіледі. Оларға:
оқулықтар, әдістемелік нұсқаулар, практикумдар, жетілдірілген
компьютерлік ойындар, компьютерлік оқытушы және бақылаушы жүйелер және
т.б.
5. Ақпараттық жүйелер мен құрылғыларды қамтамасыз етушілер. Олар келесі
бөліктерден тұрады:
- программалық өнімдер – кәсіби программадан тәжірибесіз пайдаланушы
программасына дейінгі программалар комплексін жатқызамыз. Олар: жүйелік,
қолданбалы программалар.
- техникалық құрылғылар – компьютерлер, телекоммуникациялық қондырғылар.
Лекция 2
Ақпараттық жүйе және ақпараттық технология ұғымы
Жоспары:
2.1.Ақпараттық жүйелер мен технологиялардың проблемасы
2.2.Ақпараттық жүйелердің құрылымы мен классификациясы
Лекция мєтіні:
Экономикалық ақпарат ұғымы.
Информация термині іnformatіo деген латын сөзінен түсіндіру, баяндау,
хабарландыру деп аударылады. Философиялық түсінік бойынша информация
дегеніміз – нақты әлемді (өмірді, қоршаған ортаны) мәліметтер мен
хабарламалардың көмегімен көрсету. Бұл хабарламалар тіл (сөзбен айту),
бейнелеу, цифрлық мәліметтер, таблицалар, графиктер және т.б. түрінде
болады. Жалпы мағынада информация алмастыру – бұл адамдар арасында
мәліметтер алмастыру, тірі және өлі табиғат, адамдар және құрылымдар
арасындағы белгілер алмасуы.
Ақпарат дегеніміз - қоршаған орта құбылыстары мен обьектілері туралы
және олардың қасиеттері мен құрылымы туралы мәліметтер жиыны.
Мәліметтер деп қандай да бір себептермен қолданылмайтын, тек
сақталатын белгілер немесе жазылған бақылаулар деп қарастырылады.
Ақпараттардың негізгі бір түрі – экономикалық ақпарат. Оның
ерекшелігі - ұйымдар, адамдар коллективін басқару процесімен байланыс
жасайды.
Экономикалық ақпарат - өндірістің қоғамдық процестерін, материалдық
игіліктерді үлестіру, айырбастау және тұтыну туралы ақпарат.
Экономикалық ақпарат дегеніміз әлеуметтік-экономикалық процестер мен
өндірістік және өндірістік емес ортада қызметкерлер туралы мәліметтер
жиыны.
Экономикалық ақпарат еңбек, материалдық және қаржылық ресурстар
құрамы туралы және нақты уақыт кезеңіндегі обьекттерді басқару жағдайы
туралы мәліметтерді қарастырады.
Экономикалық ақпарат мекеме мен ұйымдар әрекетін табиғи тазалығы,
құндылығы және басқада көрсеткіштері арқылы бейнелейді.
Экономикалық ақпарат төмендегі көрсетілгендер бойынша сипатталады:
- үлкен көлемді;
- белгіленген уақыт кезеңіндегі (ай, квартал, жыл) ақпараттың алынуы мен
өзгеруі циклінің жиі қайталануы;
- оларды өңдеудегі логикалық операциялардың едәуір үлес салмағы;
Экономикалық ақпараттың бұл қасиеттері - қайта өңделетін ақпараттар
көлемі мен құрылымын анықтауда оларды жинау, өңдеу, тасымалдауда есептеу
техника құралдары мен компьютерлерді пайдалану экономикалық мақсатқа сәйкес
және ғылыми-техникалық қажеттілікпен алдын ала анықталады.
Экономикалық ақпарат классификациясы
Шығыстық ақпарат – фирмадан басқа фирмаға, мекемеге барып тұсетін ақпарат.
Басқару обьектісіне қатысты (фирма немесе оның бөлімшелері, цех, отдел,
лаборатория) ақпарат ішкі және сыртқы болып анықталады.
Ішкі ақпарат обьекттің ішінде пайда болады, ал сыртқы ақпарат обьект
сыртында болады. Мысалға, салық деңгейінің өзгеруі туралы үкімет нұсқауының
мазмұны фирма үшін бір жағынан сыртқы ақпарат, екіншіден – кірістік ақпарат
бола алады. Салық инспекциясына мемлекеттік бюджеттен бөлінген соманың
мөлшері туралы фирманың мәліметі шығыстық ақпарат, екіншіден салық
инспекциясына қатысты сыртқы ақпарат болып табылады.
Тұрақтылығы бойынша
Айнымалы ақпарат фирманың өндірістік-шаруашылық әрекетінің шын
мәнісіндегі сандық және сапалық сипатын көрсетеді. Ол мөлшері бойынша
немесе тағайындалуына қарай әрбір жағдайда өзгеріп отырады. Мысалы,
алмастыру үшін өндірілген өнімдер мөлшері, апта сайынғы шикізатты жеткізуге
жұмсалған қаражаттар.
Тұрақты ақпарат - ұзақ мерзімді, жиі қолданылатын және өзгермейтін
ақпарат. Тұрақты ақпарат анықтамалық, нормативті, жоспарлы болуы мүмкін:
- тұрақты анықтамалық ақпарат - ұзақ мерзімді тұрақты белгілермен обьекттің
тұрқаты қасиеттерімен сипатталады.
- тұрақты нормативті ақпарат – жергілікті, салалық және жалпы мемлекеттік
нормативтерден тұрады. Мысалы, кіріс салық мөлшері, өнімнің нақты түрінің
сапасындағы стандарттар, еңбекке ақы төлеудің кіші мөлшері, мемлекеттік
қызметкерлер еңбек ақысының тарифі.
- тұрақты жоспарлы ақпаратты фирмадағы көп қолданылатын жоспарлы
көрсеткіштер құрайды. Мысалы, телевизорлар шығару жоспары, мамандарды
дайындау жоспары.
Өңдеу сатысы бойынша
Бастапқы ақпарат – бастапқы сатыда тіркелетін немесе обьект қызметі
процесінде тікелей пайда болатын ақпарат.
Қосымша ақпарат – бастапқы ақпараттарды немесе аралық, нәтижелік
ақпараттарды өңдеу нәтижесінде пайда болатын ақпарат.
Аралық ақпарат – кезектегі есептеулер үшін бастапқы мәлімет түрінде
қолданылатын ақпарат
Нәтижелік ақпарат – басқару шешімдерін өңдеу үшін қолданылатын және
аралық, бастапқы ақпараттарды өңдеу процесінде пайда болады. Мысал ретінде
көркемдік цехында шыныларды әшекейлеу жұмысы жасалады. Әрбір ауысым соңында
әрбір жұмысшының жалпы өндірілген өнімдері мен әшекейленген шынылар саны
тіркеліп отырады. Мұнда бұл бастапқы ақпарат болады. Әрбір ай соңында
мастер бастапқы ақпараттың қортындысын шығарып отырады. Бұл - қосымша
аралық ақпарат болады, екіншіден нәтижелік ақпарат болып табылады. Қортынды
мәліметтер бухгалтерияға келіп түседі, яғни әрбір жұмысшының өндіру
жұмысына қарай жалақы мөлшері есептеледі. Алынатын есептелінген мәлімет –
нәтижелік ақпарат болады.
Бейнелеу тәсілі бойынша
Текстік ақпарат - қағаздағы, дисплей экранындағы алфавиттік, цифрлық және
арнайы символдар.
Графиктік ақпарат – бұлар түрлі графиктер, диаграммалар, схемалар, суреттер
және т.б.
Басқару функциясы бойынша
Жоспарлы ақпарат – болашақ кезеңде обьекті басқару параметрі туралы
ақпарат. Бұған фирманың барлық қызметі кіреді. Мысалы, фирманың жоспарлы
ақпараты мынандай көрсеткіштер болуы мүмкін, өнімдерді шығару планы, өнімге
күтілетін сұраныстар, жоспарланатын кірістер.
Нормативті-анықтамалық ақпарат – түрлі нормативті және анықтамалық
мәліметтер құрайды. Мысалы, нормативті-анықтамалық ақпарат мекемедегі:
- деталды жасап шығаруға арналған уақыт (көп еңбек етуді керек ететін
нормалар)
- разряд бойынша жұмысшының орта күндік еңбекақысы
- қызметкер еңбекақысы мөлшері
- жеткізіп беруші мен сатып алушы адрестері
Есепті ақпарат – белгілі бір уақыт мерзімінде өткен фирмалық қызметін
сипаттайтын ақпарат. Осы ақпарат негізінде келесі әрекеттер жүргізіледі:
жоспарлы ақпаратты түзету, фирманың шаруашылық қызметіне талдау жасау,
жұмысты басқарудың неғұрлым нетижелі шешімдерін қабылдау және т.б. Іс
жүзінде есепті ақпарат ретінде бухгалтерлік есептеулер, статистикалық
ақпараттар және жедел есепті ақпарат болады. Мысалы, белгілі бір уақыт
аралығындағы сатылған өнімдер мөлшері; жұмыстың тәуліктік орташа мөлшерін
есепті ақпаратқа жатқызуға болады.
Тікелей ақпарат – ағымдық уақыт мерзімінде өндірістік процестерді
сипаттайтын және тікелей басқару жұмысында қолданылатын ақпарат.
Тікелей ақпараттың келіп түсуі мен өңделу жылдамдығына және оның
анықтылық деңгейіне қатаң талаптар қойлады. Оны қаншалықты жылдам әрі
сапалы өңделуі көбінесе нарықтағы фирманың үлгеріміне байланысты . Мысалы,
1 сағаттағы, 1 ауысымдағы, 1 күндегі дайындалған деталдар мөлшері; нақты
уақыт немесе бір кұндегі сатылған өнімдер мөлшері; жұмыс күнінің басындағы
жеткізіп берушінің шикізат көлемі т.б. тікілей ақпаратқа жатады.
Экономикалық ақпарат қасиеттері
Экономикалық ақпарат дегеніміз анықталатын ақпараттың маңызды
жақтарын көрсететін категориялар.
Экономикалық ақпаратқа тән жалпы ақпараттар мынандай қасиеттермен
көрсетіледі: мағыналылығы (маңызыдылық)‚ жеткілікті (толықтық)‚ түсінікті
болуы (қолайлы)‚ өзектілік‚ деркезділігі‚ дәлдігі‚ анықтылығы
(сенімділігі)‚ тұрақтылығы‚ репрезентативті (көрнекілігі).
Информация теориясында информацияны алушыға арналған хабарлама
мазмұнының құндылығын ескеретін ықтималдық әдіс қабылданған. Ақпарат
мағыналылығы мағыналы ақпарат мөлшерінің өңделуші мәліметтер көлеміне
қатысын көрсететін семантикалық (мағыналы) сыйымдылықпен бейнеленеді.
Ақпарат мағыналылығының өсуі ақпараттық жүйенің мағыналы жұмыс жасау
қабілетін өсіреді.
Жеткілікті (толықтық) ақпарат дегеніміз – ол дұрыс шешімдер қабылдауда
ең аз әрі жеткілікті құрылымдар жиыны.
Ал ақпараттың толықтығы - оның мазмұны мен мағынасына байланысты.
Ақпараттың түсініктілігі (қолайлылығы) - ақпаратты алу мен
түрлендірудің сәйкес процедруларының орындалуы пайдаланушының қабылдауымен
қамтамасыз етіледі. Мысалы‚ ақпараттық жүйеде қолданушылардың қабылдауы
үшін ақпарат түсінікті әрі қолайлы түрге өзгертіледі.
Ақпараттың өзектілігі - басқаруда ақпараттардың құндылығын сақтау
деңгейімен анықталады. Оны пайдалану кезінде оның сипатының өзгеруі мен
берілген ақпараттың пайда болу уақтысына тәуелді болады. Өзекті ақпараттар
тұрақты өзгермелі жұмыс жағдайында маңызы зор.
Ақпараттың деркезділігі - қойылған мәселелерді шешуге келісілген
уақытқа немесе белгіленген уақыт кезеңінде алдын ала келіп түсетін
ақпараттар. Уақыт – ақпараттың жауы‚ яғни уақыт өте келе ақпараттар
ескіреді. Сондықтан дер кезінде өңделген‚ қолданылатын‚ алынатын ақпараттар
шешімдер қабылдауда‚ басқару процесін реттеуде маңызы зор.
Ақпараттың дәлдігі - объекттің‚ процестің‚ құбылыстың нақты жағдайына
алынған ақпараттың жақындық деңгейімен анықталады.
Ақпараттың анықтылығы – оның нақты объектті қажетті дәлдікпен
бейнелеу қасиетімен анықталады.
Ақпараттың репрезентативтілігі (көрнекілігі) - объект қасиеттерін
бірдей көрсету мақсатында ақпараттарды жинау және қалыптастыру.
Ақпараттың тұрақтылығы – тиісті дәлдікті бұзбай бастапқы
мәліметтердің өзгеруіне әсер ету қабілетін көрсетеді.
Белгілі тәртіп деңгейінде ақпараттық жүйені өңдеуде ақпараттардың
репрезентативті‚ мағыналы‚ жеткілікті‚ түсінікті‚ тұрақты қасиеттері толық
анықталады. Ақпараттың өзектілігі‚ деркезділігі‚ дәлдігі және анықтылық
параметрлерінің шамасына жүйенің жұмыс істеу түрі‚ ең алдымен оның
сенімділігі елеулі ықпал жасайды. Экономикалық ақпараттың тағы да ерекше
талаптары - мақсаттылығы мен жинақтылығы.
Экономикалық ақпарат мақсаттылығы – басқарушы жүйе үшін оның құндылығы
анықталатын‚ экономикалық объектті басқаруда мәселелерді шешу үшін сәйкес
хабарламалардың жарамдылық дәрежесімен түсіндіріледі.
Экономикалық ақпараттың жинақтылығы – тығыз байланысқан жергілікті‚
аймақтық‚ салалық және салааралық көрсеткіштер мәліметтерінің өзара
толығуының қамтамасыз етілуі‚ экономикалық объекттің сандық және сапалық
жағдайларын сипаттайды деп қарастырылады. Экономикалық ақпараттың барлық
қарастырылған талаптары экономикалық ақпараттық жүйені қалыптастыру кезінде
ескерілу керек.
Экономикадағы ақпараттық процестер
Ақпаратты қабылдау – техникалық жүйеге немесе тірі организмге сыртқы
ортадан келіп түсетін‚ одан ары қолдануға жарамды хабарламаларды түрлендіру
процесі. Ақпараттарды қабылдау жүйе мен сыртқы орта байланысын нығайтады.
Жалпы алғанда ақпараттық жүйеде‚ қабылдау жүйесі сырттан жинақталған
ақпараттарға бастапқы өңдеуді жүргізеді. Қабылдау жүйесі үшін бастапқы
өңделген ақпараттар ақпараттарды жинау жүйесін жасап шығарады. Сондықтан
қабылдау жүйесі ақпараттарды жинау жүйесі деп қарастырылады.
Экономикадағы ақпараттық процестерге: экономикалық ақпараттарды
жинау‚ өңдеу‚ қорландыру‚ сақтау‚ іздеу және тарату жатады. Ақпараттарды
жинау түрлі экономикалық объектте әртүрлі болады. Бұл процедура объекттің
өндірістік-шаруашылық әрекетін көрсететін бастапқы есепті ақпараттар
жинақтау кезінде фирмаларда‚ автоматтандырылған басқару процестерінің
өндірістік мекемелерінде мейлінше күрделі болады. Бастапқы ақпараттың
деркезділігі‚ толықтығы мен түрлі шаруашылық әрекеттерді орындау кезінде
ақпараттар жинақталады. Мысалы: дайын өнімді қабылдау‚ материалдарды жұмсау
мен алуда.
Автоматтандырылған басқару мекемелері ақпараттарды жинау мен тіркеуде
техникалық құрылғыларды қолданудың маңызы зор. Мұнда ақпараттарды жинау мен
тіркеу жұмыс орнында жасалса‚ ал өңдеу – есептеу орталықтарында іске асады.
Ақпараттардың берілуі әртүрлі жолмен іске асырылады‚ курьерлер
көмегімен (шұғыл‚ жедел тапсырмалармен жүріп тұратын кісі)‚ почта бойынша‚
транспорттармен жеткізу‚ байланыс каналдары арқылы қашықтан тасымалдау
және т.б. Қашықтан тасымалдау мәліметтерді беруде уақытты үнемдейді ол үшін
арнайы техникалық құралдар қажет.
Автоматтандырылған жүйемен басқару ұйымдарында ақпараттық процестер
ЭЕМ көмегімен және басқада техникалық құрылғылар көмегімен жүзеге асады.
ЭЕМ-де экономикалық ақпараттарды өңдеу – басқару қызметінің мамандарымен
жасалатын автоматтандырылған жұмыс орындарындағы бастапқы ақпараттардың
пайда болуымен түсіндіріледі.
Экономикалық ақпараттық жүйе
Ақпараттық жүйе - өте көлемді ақпараттарды сақтауға‚ керекті
ақпараттарды жылдам іздеуге және оны адамдарға қолайлы түрде шығаруға
арналған автоматтандырылған жүйе.
Экономикалық ақпараттық жүйесі – пайдаланушылардың сұранысы бойынша
экономикалық ақпараттарды сақтау‚ іздеу және беру жүйесі деп
түсінідіріледі.
Экономикада қолдану ортасына қарай:
- банктік ақпараттық жүйелер;
- фондылық рынок ақпараттық жүйелері;
- сақтандыру ақпараттық жүйелері;
- салықтық ақпараттық жүйелер;
- өнеркәсіп кәсіпорындары мен ұйымдарының ақпараттық жүйелерә;
Экономикалық ақпараттық жүйе ақпараттық‚ техникалық‚ программалық‚
ұйымдық және құқықтық қамсыздандырулардан тұрады.
Экономикалық ақпараттық жүйелер мысалдары
1) Нарықтық үнемдеуді іздеп табу ақпараттық жүйелері
Бірқатар фирмаларда тауарды сатып алу кезінде ақпараттық жүйелер сатып
алушы туралы төмендегідей мәліметтерді тіркеп отырады:
- сатып алушылар топтарын және олардың құрамы мен тапсырыстарын анықтау;
- сатып алушыларға әртүрлі ұсыныстар‚ жарнамалар‚ ескертулер жіберу
- тұрақты сатып алушыларға тауарларды және кредит қызметтерін‚
арзандатылған‚ мерзімі ұзартылған төлемдерді жеткізіп беру
2) Тауарлар ағынын жеделдетуші ақпараттық жүйелері
Айталық фирма нақты мекемеге өнімдерді жеткізіп беруге арналған дейік‚
мысалы больницаға‚ мол өнімдер қорының фирма қоймасында болуы өте тиімсіз‚
ал олардың болмай қалуы тағы да мүмкін емес нәрсе. Осы мәселенің орнықты
шешімін табу үшін фирм қызмет көрсетілетін мекемеге терминалдар
(мәліметтерді енгізу-шығару құрылғысы) орнатылып‚ олар ақпараттық жүйеге
қосылып тұрады. Тапсырыс беруші тікелей терминалдан өзінің ұсыныстарын
каталогқа енгізіп отырады. Бұл мәліметтер ақпараттық жүйеге тапсырыс
есебінде түсіп отырады. Менеджерлер келіп түскен тапсырыстарды іріктей
отырып‚ қысқа уақыт аралығында керекті тауарды тапсырыс берушіге жеткізіп
беруде жедел басқаратын шешімдер қабылдайды. Сөйтіп‚ тауарларды сақтауда
орасан мол қаржы үнемделеді‚ тауарлар ағыны жеңілдетіліп‚ жеделденеді және
сатып алушылар қажеттіліктері қадағаланып отырады.
3) Өндіріс шығындарын төмендетуші ақпараттық жүйелері
Бұл ақпараттық жүйелер өндіріс процестерінің барлық кезеңдерін қадағалап‚
басқару мен бақылаудың жақсаруына қызметшілерді мейлінше орынды пайдалану
мен жоспарлауға мүмкіндік береді. Осының нәтижесінде өндірілген өнімдер мен
қызметтердің өзіндік құны төмендетіледі. Мысалы‚ фирмада орнатылған
автомашиналарды жалға беруші ақпараттық жүйелер жалға берілетін машиналар
паркінің техникалық жағдайын‚ құнын және тұрған орнын қадағалайды.
4) Технологияларды автоматтандырушы ақпараттық жүйелері
Бұл технологиялар негізі егер фирманың кірісі рентабельділік айналасында
қалса‚ пайдаланушыға контракттың ұзақтығы мен көлеміне байланысты әртүрлі
арзандатулар жасалады. Бұл жағдайда пайдаланушы фирмамен өзара тығыз
байланыста болады. Осының арқасында фирма өзіне қосымша клиенттерді
қаратады. Егер клиент берілген фирмамен байланысын ұзіп‚ басқа фирмаға
кетсе‚ оған тиісті арзандатулардың жоғалуынан‚ оның шығындары көбейеді.
Мысалы‚ авиабилеттер сатудың ақпараттық жүйесінде бірнеше жылдық архивтік
мәліметтерді талдау‚ салон толуын бағалап‚ әрбір орынға тиісті бағасын
белгілеу‚ сатылмаған билеттердің санын азайту және т.б. қарастырылады.
Банк ақпараттық жүйесі оның клиенттері счетындағы төлемдердің барлық
түрін қамтамасыз етеді. Бұл басқа банктің ақпараттық жүйесімен сәйкес
келмеу керек. Осы жолмен клиент банктен шыға алмастай қызмет аясында қалып
қояды. Ал банк оған әртүрлі арзандатулар және тегін қызмет көрсетеді.
Ақпараттық жүйелер қызметтері
1. Маркетинг жүйесі
- нарықты тексеру және сатудағы болжаулар;
- сауда-саттықты басқару
- жаңа өнімдерді өндіруде ұсыныстар
- бағаларды қою және талдау
- тапсырыстарды тіркеу
2. Өндірістік жүйелер
- жұмыс көлемін жоспарлау және күнтізбелік жоспарларды өңдеу
- өндірісті жедел басқару және бақылау
- құрылығылар жұмысын талдау
- жеткізіп беруші тапсырыстарын қалыптастыруға қатысу
- басы артық қорларды басқару
3. Қаржылық және есептік жүйелер
- тапсырыстар портфелін басқару
- кредит жағдайын басқару
- қаржылық жоспарларды өңдеу
- қаржылық талдау және болжамдар жасау
- бюджетті бақылау
- бухгалтерлік есеп және жалақы есептеу
4. Кадрлар жүйесі
- еңбек ресурстарындағы қажеттіліктерді талдау және болжамдар жасау
- қызметшілер туралы жазбалар архивтерін енгізу
- кадрларды дайындауды талдау және жоспарлау
5. Басқа жүйелер мысалы АЖ жетекшілігі
- фирма қызметін бақылау
- жедел мәселелерді табу
- стратегиялық жағдайларды талдау және басқару
- стратегиялық шешімдерді қалыптастыру процесін қамтамасыз ету
Жедел дәрежелі экономикалық ақпараттық жүйе
Жедел дәрежелі экономикалық ақпараттық жүйе - келісімдер мен
жағдайлар (счеттар‚ тауар алуға ұсынылатын құжаттар (накладные)‚ жалақы‚
кредит‚ шикізат және материалдар ағыны) туралы мәліметтерді өңдеуші маман-
орындаушыларды қолдайды. Бұл дәрежедегі ақпараттық жүйе қызметі – тікелей
басқаруға сәйкес фирмадағы келісімдерді қадағалау мен ағымдық жағдайы
туралы сұраныстарға жауап береді. Мұны орындау үшін ЭАЖ қолайлы‚ үздіксіз
жұмыс жасайтын әрі дәл ақпараттарды жеткізіп отыру керек. Жедел дәрежелі
ЭАЖ фирма мен сыртқы ортаны байланыстырады. Егер жүйе жұмыс істемесе‚
мекеме сырттан ақпарат ала алмайды немесе бере алмайды. Сонымен бірге бұл
жүйе - басқа ақпараттық жүйе типтері үшін ақпараттарды негізгі жеткізіп
беруші болады.
Жедел дәрежелі ЭАЖ-ге қатыстылар:
- бухгалтерлік;
- банктік депозиттер;
- тапсырыстар өңдеу;
- авиабилеттерді тіркеу;
- жалақыларды төлеу;
Менеджерлерге арналған ЭАЖ
Менеджмент деңгейіндегі ЭАЖ –орташа басқару қызметкерлері мониторингі
үшін (тұрақты қадағалау)‚ бақылау‚ шешімдер қабылдау және әкімшілік етуде
қолданылады. Бұл ақпараттық жүйелердің негізгі қызметі:
- ағымдық көрсеткіштерді алдынғыларымен салыстыру;
- нақты уақытта кезеңдік есептерді құрастыру;
- архивтік ақпараттарды қамтамасыз ету;
Бұл деңгейдегі ақпараттық жүйелердің екі типі: басқарушы (менеджмент
үшін) және шешімдерді қабылдауды қолдаушы жүйелер.
Басқарушы ақпараттық жүйелердің талдау мүмкіндіктері аз болады. Олар
қызмет туралы күнделікті‚ апта сайынғы ақпараттарды керек ететін
басқарушыларды қамтамасыз етеді. Олардың негізгі қызметі – фирманың
күнделікті қызметін қадағалау және кезеңдік типтік есептерді қалыптастыру.
Шешімдерді қабылдауды қолдаушы жүйелер нәтижелері алдын ала қиын
болжанатын жиі құрамалы есептерді қамтамасыз етеді. Оларды бірнеше модельді
талдау аппараттары болады. Ақпараттарды басқарушы операциялық ақпараттық
жүйеден алады. Шешім қабылдаушылардың барлығы осы жүйені қолданады‚ яғни
менеджерлер‚ мамандар‚ аналитиктер және т.б. Мысалы‚ олардың ұсыныстарымен
құрал-жабдықтарды арендаға беру немесе сату шешімдерін қабылдауда керек
болады.
Фирмадағы экономикалық ақпараттық жүйе
Кез келген фирмада өзара әрекеттесетін және барлық деңгейде басқару
шешімдерін қолдайтын әртүрлі қызмет ететін бірнеше жергілікті ЭАЖ болу
керек. Соның бір варианты төменде көрсетілген:
Фирма қызметін орындайтын‚ АЖ мысалы жергілікті ақпараттық жүйелер
арасында әртүрлі сипаттар мен белгілер байланысын ұйымдастырады. Бір
жергілікті АЖ фирмадағы қызметкерлердің үлкен мөлшерімен байланыста болып‚
сыртқы ортаға шығуға мүмкіндігі бар‚ ал кейбірінің тек бір немесе бірнеше
байланыстары ғана болады.
Мекемеге байланыс негізінің соңғы жолы - басқа фирма ақпараттық
жүйесіне тікелей шығатын жергілікті ішкіфирмалық компьютерлік желілерді
пайдалану. Осының негізінде аймақтық және ауқымды желі ресурстары
қолданылады.
Компьютерлік желілер көмегімен әртүрлі қызметтегі ақпараттық жүйе
негізінде фирмада корпоративті ақпараттық жүйе пайда болды. Мұндай
ақпараттық жүйелер пайдаланушыға жалпы фирмалық мәліметтер қорымен
жергілікті мәліметтер қорымен жұмыс жасауға мүмкіндік берді. Фирмадағы
корпоративті ақпараттық жүйе ролі шығарылған өнім құнының қалыптасуына
қатысады.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер және автоматтандырылған жұмыс орны
Ақпараттық жүйе - қойылған мақсатқа жету жолында ақпаратты сақтау‚
өңдеу және басқаларға беру үшін пайдаланылатын құралдардың‚ әдістердің және
адамдардың өзара байланысты жиыны.
Ақпараттық процестер – адамдар арасында‚ тірі организмдерде‚
техникалық құрылғыларда және қоғамдық өмірде ақпаратты тасымалдау‚ жинақтау
және түрлендіру процестерін айтуға болады. Ақпараттық процестер
процедуралары қолмен және түрлі техникалық құрылғыларды қолдану арқылы
орындалады. Мысалы‚ компьютерлер‚ телекоммуникация құралдары‚ шеткері және
ұйымдастырылған техникалық құрылғылар арқылы орындалады. Сондықтан
ақпараттық жүйелер автоматтандырылған және автоматтандырылмаған жүйелерге
ажыратылады.
Автоматтандырылмаған ақпараттық жүйеде ақпаратты өңдеуде барлық операциялар
ақпараттарды өңдейтін техникалық құралдарды мүлдем қолданбай немесе аз
қолдану арқылы тек басқарушы жұмысшылар көмегімен орындалады.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйе керісінше‚ адамның аз қатысуымен
немесе көмегінсіз ақпараттық процестер операциялары мен техникалық
құралдардың арнайы әдістермен іске асырылады. Автоматтандырылған ақпараттық
жүйе – ақпаратты жинауға‚ сақтауға‚ іздеуге және сұраныс бойынша талап
етушіге жеткізуге арналған программалық және техникалық құралдар кешені.
Автоматтандыру дегеніміз – адамды материалдар‚ энрегия және ақпарат
қабылдау‚ жеткізу‚ сақтау‚ өңдеу және пайдалану процестеріне тікелей
араласудан толық немесе жартылай босату үшін техникалық‚ программалық және
басқа құралдар мен әдістер кешенін пайдалану процесі.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйе операциялары автоматтандырылған
жұмыс орны арқылы іске асады.
Автоматтандырылған жұмыс орны
1) жұмыс істеуші адамның компьютерлік желі қызметіне араласуын
ұйымдастыратын қосымша аспаптармен жабдықталған автоматтандырылған
жұмыс орны
2) техникалық құралдардың (автоматтандырылған) тиісті кешенімен
жарақтандырылған және тиісті программалық‚ ақпараттық жасақтамамен
жабдықталған дара жұмыс орны. Құрамына жұмыс істеуші адамның
есептеу желісі қызметіне араласуын ұйымдастыратын қосымша аспаптар
кіреді.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйе – математикалық тәсілдер мен
техникалық құрылғыларды (ЭЕМ‚ байланыс құралдары‚ ақпараттарды бейнелеу
құрылғылары) пайдалану арқылы ақпараттық процестерді орындайтын ақпараттық
ресурстар мен автоматтандырылған ақпараттық технологиялар жиыны. ААЖ жасау
– экономикалық объектті өндіру тиімділігін көтеруге мүмкіндік береді және
басқару сапасын қамтамасыз етеді.
ААЖ-дың тиімділігі – мекеме‚ фирма жұмыстарының жоспарын
оптимизациялау жедел шешімдерді жылдам жасау‚ материалдық және қаржылық
ресурстарды шебер пайдалану кезінде маңызы өте зор. Казіргі кезде ААЖ өте
кең өріс алып келеді. ААЖ – пайдалану аймағына‚ қамтылатын территориясына‚
ақпараттық процестер ұйымына‚ қызмет ету бағытына‚ белгілері мен құрылымына
байланысты жіктеледі.
1. Төменде қызмет ету бағытына байланысты ААЖ классификациясы
көрсетілген.
2. Қамтылатын территориясына байланысты ААЖ классификациясы
3. Ақпараттық процестер ұйымына байланысты ААЖ екі үлкен топқа:
басқарушы және ақпараттық болып бөлінеді.
4. Пайдалану ортасына қарай ААЖ келесі бөліктерге жіктеледі:
әкімшілік‚ өндірістік‚ оқу жүмысы‚ медициналық‚ әскери‚ метеорологиялық‚
экологиялық‚ криминалистік және т.б.
5. Белгілері мен құрылымы бойынша ААЖ төмендегі жүйелерге жіктеледі‚
яғни мекемедегі ААЖ классификациясы
Осымен қатар ААЖ кішігірім әлеуметтік процестерді де реттеп отырады.
Олар кассалық операциялар‚ транспорт орындарын‚ қонақ үй орындарын бқлу‚
метеорологиялық ақпараттар ААЖ-н айтуға болады. Басқару ортасында
жұмысшылар қызметі (бухгалтерлер‚ кредит-банктік жүйесіндегі мамандар)
кәзіргі уақытта дамыған технологияларды пайдалануға қалыптастырылған.
Лекция 3-4
MS Excel электрондыќ кестесі.
Кітап парақтарының құрамы (қатар,баған, ұяшық, т.б.).
Жоспары:
Электрондық кестенің негізгі түсініктері
Кітап парақтарының құрамы (қатар,баған, ұяшық, т.б.)
Мєліметтерді µзгертуден ќ орѓау, ж±мыс параѓын форматтау жєне µњдеу;
Функциялар.
Лекция мєтіні:
Электрондық кестенің негізгі түсініктері .Mіcrosoft Office пакетініњ
ќ±рамындаѓы MS Excel баѓдарламасы – кесте ішіндегі есептеу жұмыстарын
шешуге, оларѓа єр т‰рлі диаграмалар тұрғызуѓа, мәліметтерді с±рыптауѓа,
математикалыќ операцияларды орындауѓа, сандыќ эксперименттерді ж‰зеге
асыруѓа м‰мкіндік береді.
Excel баѓдарламасын іске ќосу:
Іске ќосу (Пуск) батырмасында тышќанды шертеміз де, Баѓдарламалар
ќатарын тањдаймыз. Mіcrosoft Excel ќатарын тышќанды шертеміз. Сол кезде
1.1-суреттегі кµрініс пайда болады.
Excel ќ±жаты ж±мыс кітабы деп аталады. Ж±мыс кітабы єрќайсысы
кестелік ќ±рылымнан т±ратын ж±мыс параќтары жиынтыѓынан т±рады. Excel
баѓдарламасыныњ ќ±жаты терезесінде ж±мыс істеп отырѓан аѓымдаѓы ж±мыс
параѓы ѓана кµрінеді. Парақтардың жарлықтары экранның төменгі сол жақ
шетінде көрініп тұр. Әдетте электрондық кесте іске қосылған мезетте 1-бет
(лист 1) екпінді болады, келесі немесе басқа бетке өту қажет болса, сәйкес
парақтың жарлығында тышқанды шертеміз. Ал қажетті беттің жарлығы экранда
көрінбей тұрса, жарлықтардың сол жағындағы бағыттауышта тышқанды шерте
отырып, жылжытамыз.
Ж±мыс параѓы ќатарлар мен баѓандардан ќ±ралѓан. Баѓаналар латын
алфавитініњ A-Z бас єріптерімен, одан кейін реті бойынша AA-AZ, BA-
BZ, ... .ІV латын әріптерімен белгіленеді. Ж±мыс параѓында бағаналар 256, ал
қатар – 65536. Осы бағаналар мен қатардың қилысқан жерінде ұяшық немесе тор
деп аталатын тіктөртбұрыш орналасқан. Оған мәліметтерді (мәтін, сан немесе
формулалар) енгізуге болады. Парақтағы ұяшықтардың жалпы саны 16777216-ға
тең. Әрбір ұяшыққа 32 мың символ енгізу мүмкіндігі бар. Электрондық кестеде
ағымдағы немесе екпінді ұяшықты көрсететін ерекше тіктөртбұрыш кестелік
курсор деп аталады.
¦яшыќтар жєне оныњ адрестері. Ќатар мен баѓананыњ ќиылысында ±яшыќ
пайда болады. Олар мєліметтерді саќтауѓа арналѓан Excel-діњ минималды
элементі болып табылады. Жеке ±яшыќќа сілтеме ќиылысќан баѓаны мен
ќатарыныњ нµмірлері арќылы жасалады. Мысалы: А1 немесе DE234. ¦яшыќ
адрестері єр ±яшыќта орналасќан
мєндердіњ арасында µзара байланысын аныќтау ‰шін жєне формула жазѓанда
пайдаланылады.
Кµрші ±яшыќтарда орналасќан мєліметке формула арќылы б‰тіндей сілтеме
жасауѓа болады. М±ндай ±яшыќтар тобын диапазон (блок) деп атайды. ¦яшыќтар
диапазоны адресінде бастапќы жєне соњѓы ±яшыќтардыњ адрестері кµрсетіліп,
ќос н‰кте арќылы жазылады, мысалы: A1:C5.
Кестеге мәліметттерді жазу тәсілі. Ұяшықтың мазмұны. Excel
баѓдарламасында электрондық кесте ұяшығына енгізілетін мәліметтердің
типтері мәтін, сан, уақыт, күн-ай мезгіл және формула болуы мүмкін.
Мәліметтерді енгізу үшін кестелік курсорды қажетті ұяшыққа орналастырамыз
да, тиісті мәліметтерді жазған соң [Еnter] немесе бағыттауыш жылжыту
пернелерінің бірін басамыз. Содан соњ Excel-де енгізілген мәліметтің
бірінші символына байланыстырып оның типін анықтаймыз. Егер мәліметтің
бірінші символы әріп немесе апостроф болса, электрондық кесте осы ұяшыққа
енгізілетін мәліметті мәтін ретінде қабылдайды. Егер мәліметтің бірінші
символы сан немесе теңдік белгісі болса, оны сан немесе формула деп
түсінеді.
Енгізіліп отырған мәліметтер сол ұяшыққа және бағаналардың үстінгі
жағында орналасқан формулалар қатарында көрініп тұрады да [Еnter] пернесі
басылғаннан кейін ғана ұяшыққа енгізіледі.
Мәтін енгізу. Ұяшыққа кез келген символдарды енгізгенде ол мәтін
ретінде қабылданады, егер мәтіннің бірінші сөзі сан болса, міндетті түрде
(апостроф) белгісімен бастап жазу керек . Егер мәтін енгізіліп отырған
ұяшыққа симай қалса, оның оң жағында көрші ұяшық бос болған жағдайда, сол
ұяшыққа жалғасып жазылады. Көршілес ұяшыққа басқа мәлімет енгізу кезінде,
алдыњғы жағына енгізіліп мәтіннің ұяшыққа сыйып тұрған бөлігі ғана көрініп
тұрады. Ал сыймай қалған бөлігін көру үшін мәлімет сол ұяшыққа сиятындай
етіп бағананың өлшемін кеңейту, үлкейту қажет.
Сандарды енгізу. Сандарды ұяшыққа ”=”, ”+“ таңбаларынан бастап немесе
санның өзін цифрдан бастап енгізуге болады. Егер енгізілген сан ұяшыққа
симай қалатын болса, Excel баѓдарламасы оны экспоненциалды түрге келтіреді
немесе сандардың орнына #### символдары шығарылады. Әйтпесе сан тұтасымен
сол ұяшыққа сақталып тұрады. Санды сидыру үшін бағананың енін үлкейту
керек. Ұяшыққа енгізілген сан үлкен болса да, кіші болса да экспоненциалды
түр қолданылады. Мысалы 903000000 саны 9,03*108 болғандықтан, 9,03Е+08
түрінде келтіріледі, ал 0,0000006 саны 6*10-7 болғандықтан 6Е-7 түріне
келтіріледі.
Электрондық кестеде үнсіз келісім бойынша саның бүтін
бөлігі бөлшектен үтір арқылы ажыратылып жазылады. Excel санның алдында
немесе ортасында кез-келген басқа символ жазылса, ол санды мәтін ретінде
қабылдайды. Мысалы, егер 4.35 деп терсек, бұл сан мәтін ретінде қабылданады
да, мәтін сияқты ұяшықтың сол жақ бұрышына қарай орналасып, есептеу
амалдары орындалғанда ескерілмейді. Ал, дәл осы санды үтір арқылы яғни 4,35
деп жазсақ ол сан ретінде қабылданып, ұяшықтың оң жақ шетіне қарай
орналасады. Сандарды бөлшекке келтіріп жазуға немесе үтір орнына нүктемен
жазылатындай етіп параметрлер тағайындау арқылы өзгертуге де болады. Excel
электрондық кестесінде сан ретінде қабылданған мәлімет ұяшықтың оң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономикалық ақпараттық жүйенің жаңа технологиясы
Жоспары:
1.1. Ақпараттық жүйе және ақпараттық технология ұғымы
1.2. Қоғамды ақпараттандыру. Ақпараттық төңкеріс. Ақпараттық қоғам
және
экономикалық процестер.
1.3. Ақпараттық құқық. Ақпараттық қылмыс. Ақпараттық мәдениет.
Лекция мєтіні:
Ақпараттық технология және техника
Ақпараттық технология – ЭЕМ-нің көмегімен ақпаратты жинау, енгізу,
тасымалдау, сұрыптау, іздеу, реттеу, өзгерту және өңдеу жұмыстарының
тізбегі. Ақпараттық технологияның өндірістік технологиядан айырмашылығы оны
адамның қатысуынсыз роботтар іске асыратын үздіксіз процеске айналдыруға
болмайды. Өйткені ол құжаттың көшірмесін алу, есепке енгізу, есеп шығару
секілді жұмыстармен қатар шығармашылық ізденісті балап ететін шешімдер
қабылдау, мәселені жүргізу жолын өзгерту, бірнеше мүмкіндіктерді салыстыра
отырып, олардың ішінен ең тиімдісін іріктеп алу сияқты таңдау жұмыстарын
кеңінен жүргізумен өте тығыз байланысты болады. Сондықтан ақпараттық
технология "адамдық факторға" үлкен көңіл бөледі және оның шеберлік
деңгейінің өсуіне әсер етеді.
Қазіргі кездегі ақпараттық технология ұғымын мәліметтер өңдеуге
байланысты үш түрге жіктеуге болады. Олар: есепке алу, талдау және шешім
қабылдау. Осы уақытқа дейін бұл жұмыстар адамның басқаруымен қағазға
жазылған құжатты өңдеу түрінде өтетін, ал енді басқару, ұйымдастыру
жұмыстарын ЭЕМ көмегімен автоматты түрде атқару жаңа ақпараттық
технологияның тууына себепші болды. Бұл жаңа технологияның бұрынғы
технологиядан (құжатты машинкада басу, байланысты телефонмен жүргізу, сөзді
диктофонға жазу) айырмашылығы – тізбектеле орналасқан ақпараттық техника,
"жылы жүзді" программалық жасақ және дамытылған компьютерлік байланысты
кеңінен қолдану. Сонымен жаңа ақпараттық технология төмендегі мынадай
мүмкіндіктерді орындауы тиіс:
- әрбір адам мәліметтерді дұрыс орналастыра білуі (программалық
емес) керек;
- мәліметті өңдеу барысында оларды өрнектеу, сақтау, іздеу, бейнелеу
және өзгерістен қорғаудың бірыңғай үлгісіне келтіріп, жинақталған
мәліметтер қоймасын пайдаланатын ақпараттық қолғабыс көрсету;
- кез келген құжатты қағазсыз өңдеу ісін ұйымдастыру, мұнда қағазға
құжаттың ең соңғы нұсқасы ғана түсіріледі, ал басқалары
электрондық машинаның мәлімет жинақтағыштарында (дискілер)
сақталады да экранда көрсетіледі.
- Адам үшін көптеген жеңілдіктері бар есепті шығарудың сұхбаттау
режимін (интерактивті режим) жүргізу;
- Бір-бірімен байланысқан ЭЕМ-дерді пайдалана отырып, құжатты
ұжымдық түрде даярлау;
- Есепті шығару барысында мәліметтерді бейнелеу тәсілін жылдам
өзгерту мүмкіндігі болу.
Ақпараттық техника – ақпаратты өңдеуге керекті техникалық аспаптар
жиыны.
Ақпараттық қоғам және экономикалық процестер
Қазірге кезде жеке адамдар, топтар, коллектив және ұйымдар қызметі
олардың толықтай дерлік ақпараттануына және бар ақпаратты тиімді пайдалану
қабілетіне тәуелді болады. Қандай да бір әрекетті орындау алдында ақпаратты
өңдеу, жинау, түсіндіру, талдау өте үлкен жұмыстарды қажет етеді.
Кез келген ортада орынды шешімдер қабылдау үшін арнайы техникалық
құралдар қатысуынсыз мүмкін болмайтын өте үлкен көлемді ақпараттарды өңдеу
керек болады
Ақпараттар көлемінің өсуі әсіресе, ХХ ғ. ортасында көрініс берді. Өте
көлемді ақпараттар ағыны адамдарға оларды толық қабылдауға мүмкіндік
бермеді. Күн сайын пайда болып жатқан жаңа ақпараттық ағынмен хабардар
болу қиындау болды.
Көлемді ақпараттар ағынының пайда болуына төмендегілер себеп болды:
- тәжірибелі-конструкциялық жұмыстар мен ғылыми-зерттеулер нәтижесі
баяндалатын диссертациялар, есептер, құжаттар санының күрт өсуі;
- адамдар қызметінің әртүрлі саласында мерзімді басылымдар санының
тұрақты көбеюі;
- коммуникациялық жүйе әрекеті ортасына түспейтін кәдімгі ақпарат
таратушы машинада жазылған әртүрлі мәліметтер пайда болуы;
Нәтижесінде келесі көріністермен ақпараттық кризис орнады:
- адамдардың ақпараттарды өңдеу мен қабылдауда және сақталған
ақпараттардың қуатты ағыны мен көлемі арасындағы шектеулі
мүмкіндіктері қарама-қайшылық тудырды. Мысалы, алғашқыда жалпы
білім қоры өте баяу өзгерген, бірақ, ол 1900 ж. бастап 50 жыл
сайын арта бастады. 1950 ж. 10 жыл сайын, 1970 ж. 5 жыл сайын,
1990 ж. әрбір жыл сайын білім қоры өзгеріп, артып отырады.
- пайдаланушыға тиімді ақпаратты қабылдауға қиындық туғызатын өте
үлкен көлемді ақпараттардың болуы;
- ақпараттардың кең таралуына кедергі келтіретін нақты экономикалық
саяси және басқа да әлеуметтік тосқауылдар пайда болды; Мысалы,
құпиялылықты сақтау себебі бойынша керекті ақпараттарды әртүрлі
мекемелер жұмысшылары жиі қолдана алмайды.
Осындай себептер әдеттен тыс жағдайларға әкелді, яғни әлемде
жинақталған алып ақпараттар потенциалын адамдар шектеулі мүмкіндік аясында
толық түрде қолдана алмай
қалды. Ақпараттық кризис қоғамды осындай жағдайдан шығу жолын іздеу керек
екендігін көсетті. Өндірістік даму этапында тұрған адамдар қоғамының
дамуында жаңа эволюциялық процестің бастамасы болып есептелетін түрлі
қызмет салаларында ЭЕМ-ді енгізу немесе ақпараттарды тасымалдаушы және
өңдеуші соңғы құрылғыларды енгізу ақпараттандыру деп ататалды.
Ақпараттандыру - ақпараттық ресурстарды қолдану мен қалыптастыру
негізінде қоғамдық бірлестіктердің, ұйымдардың жергілікті өзін басқару
органдарының, мемлекеттік үкімет органдарының, азаматтар құқығының іске
асуы мен ақпараттық қажеттіліктермен қанағаттандырылуы үшін қолайлы жағдай
жасайтын ұйымдастырылған әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық
процесс.
Қоғамды ақпараттандыру - өндірістік қоғамның ақпараттық қоғамға өтуін
қамтамасыз етті, осындай үрдісте ақпарат экономикада басты орын алды және
қоғамда маңызды стратегиялық ресурс болып есептеледі.
Ақпараттандырудың даму тарихы АҚШ-та 60 ж. ортасында, Жапонияда – 70
ж., 70 ж. соңында – Батыс Европада басталды. Соңғы материалдық өндірістер
және басқа да қызмет салалары өте көлемді ақпараттарды өңдеуде ақпараттық
қызметтерді көбіне көп қажет етеді. Кез келген ақпаратты өңдейтін әмбебап
техникалық құрал компьютер болып табылады, ол бүкіл қоғам мен адамдардың
ойлау мүмкіндіктерін нығайтушы ролін атқарады, ал компьютерді қолданатын
коммуникациялық құрылғылар ақпарат тасымалдау және байланыс үшін қызмет
етеді. Компьютердің пайда болуы және дамуы - қоғамды ақпараттандыру
процесін құрайтын керекті құбылыс.
Қоғамды ақпараттандыру – заңға сыйымды соңғы әлеуметтік прогрестің
бірі. Бұл термин соңғы кең қолданылып жүрген "қоғамды компьютерлендіру"
терминін ығыстырады. Бұл түсініктердің сырттай ұқсастығы болғанмен елеулі
айырмашылықтары бар.
Қоғамды компьютерлендіру қоғамда ақпараттарды өңдеу мен жинақтауда
жедел нәтиже алуды қамтамасыз ететін компьютерлердің техникалық қорларын
ендіру және дамытуға көп көңіл бөлінеді.
Қоғамды ақпараттандыруда адам қызметінің барлық саласында сенімді,
жеткілікті, дер кезіндегі білімді толық қолдануды қамтамасыз етуге
бағытталған шаралар жиынына көңіл аударылады. Сондықтан қоғамды
ақпараттандыру қоғамды компьютерлендіру ұғымына қарағанда, кең көлемді ұғым
болып табылады және өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін ақпаратты
жылдам меңгеруге бағытталған. Ақпараттандыру қорында компьютерлер мен
телекоммуникациялық технологияларды енгізу елеулі еңбек өнімділігін арттыру
қажеттіліктерін көрсетті. Мысалы, ақпараттық салада АҚШ-та 60% еңбекке
қабілетті халық жұмыс істейді, ал ТМД-да 40%.
Қоғамды ақпараттандырудың негізгі мақсаты – барлық қызмет саласын
ақпараттық қажеттіліктермен толық қанағаттандыру болып табылады. Осының
нәтижесінде қоғам өмірі жақсарып, қоғамдық өндіріс нәтижесі жоғарлайды және
қоғамда тұрақты әлеуметтік жағдай жақсарады, ғылым, мәдениет және білім
қорлары дами түседі.
Ақпараттық революция. Ақпараттың даму тарихы.
Қоғамның мәдени дамуы тарихында бірқатар ақпараттық революциялар –
ақпараттарды өңдеудегі маңызды өзгерістер салдарынан қоғамдық қарым-
қатынастар жаңаруы пайда болды.
Осындай өзгерістер нәтижесі адамдар қоғамында жаңа сапалы жетістіктер
әкелді. Алғашқы ақпараттық революция жазу мүмкіндігі пайд болуымен
байланысты. Ойды жазып қалдыру тек
мәліметпен хабар алмасу ғана емес, адамзаттың ізгі қазналарын ұрпақтан
ұрпаққа жеткізу мүмкіндігін берді.
Екінші ақпараттық революция ХVІ ғ. ортасында кітап басып шығару,
мәліметті қағазға басып шығару мүмкіндігімен түсіндіріледі.
Үшінші ақпараттық революция ХІХ ғ. соңында телеграфтың, телефонның,
радионың шығуы ақпаратты кез келген қашықтыққа жарық сәулесі тарау
жылдамдығымен жеткізуге мүмкіндік берді.
Төртінші, ХХ ғ. ортасында шыққан микропроцессорлы технологиялар мен
дербес компьютерлер пайда болуымен байланысты. Микропроцессорлар мен
интегралдық схемалар компьютерді, компьютерлік жүйелерді, мәлімет алмасу
жүйелерін құрайды.
Соңғы ақпараттық революция – жаңа білім жасау технологияларын,
техникалық құралдар жасауға байланысты ақпараттық индустрияны ілгері
жылжытады.
Ақпараттық индустрияның негізін құраушылар – ақпараттық
технологиялардың барлық түрі, әсіресе телекоммуникациялар. Кәзіргі
ақпараттық технологиялар компьютерлік техникалар мен байланыс құралдары
жетістіктеріне сүйенеді.
Кәдімгі ақпараттық технологиялар деп көбінесе қағаз жүзінде әртүрлі
ақпараттарды дайындау, жинау, өңдеу және тасымалдау процестерін айтады.
Жаңа ақпараттық технологиялар деп ЭЕМ-дер мен олардың желілері арқылы
- әсіресе дербес компьютерлер көмегі арқылы – ақпаратты дайындау, жинау,
тасымалдау және өңдеу технологияларын айтады.
Ақпараттық технологиялар - қоршаған дүниенің обьектілерімен
құбылыстары туралы жаңа сапалы ақпарат алу үшін мәлімет алмасу және өңдеу
құралдар жиыны мен әдістер жиынын пайдаланатын процесс
Телекоммуникация – компьютерлік желі қорында және соңғы техникалық
байланыс құралдарындағы мәліметтердің қашықтан тасымалданды.
Ақпараттық мәдениет
Қоғамды ақпараттандыруға өту кезінде адамды жаңа техникалық
құралдарды меңгеру арқылы көлемді ақпараттарды жылдам қабылдап, өңдеуге
даярлау керек. Сондықтан жаңа ақпараттық технологиялар көмегі арқылы
ақпаратпен жұмыс жасау үшін ақпаратпен қатысудың нақты бір деңгейінде болу
керек. Бұл термин ақпараттық мәдениет деп аталады, яғни ақпаратпен жұмыс
жасау және оны алуда, өңдеуде, тасымалдауда қолданылатын компьютерлік
ақпараттық технологиялар мен соңғы техникалық құралдармен жұмыс жасай білу
керек.
Ақпараттық ресурстар
Материалдық өндіріске бағытталған өндірістік қоғамда экономикалық
категориялар бойынша қойылған ресурстардың бірнеше түрі белгілі.
- материалдық ресурстар - қоғамдық өнімдер өндірісі процесінде
қолдануға арналған еңбек құралдарының жиыны. Мысалы, шикізат,
материалдар, отын, энергия т.б.
- табиғи ресурстар – адамды материалдық және рухани қанағаттандыру
үшін көпшілік қолданатын табиғи жағдайлар, процестер мен
обьектілер
- еңбек ресурстары - қоғамдық қызметтегі жалпы біліммен кәсіби
білімі бар адамдар.
- қаржылық ресурстар – мемелекет немесе коммерциялық құрылым
қарамағындағы қаражат.
- энергетикалық ресурстар – энергия тасымалдаушылар. Мысалы: көмір,
мұнай, гидроэнергия, электроэнергия.
- Ақпараттық ресурстар – жеке құжаттар мен ақпараттық жүйелерде
(кітапханалардағы, архивтердегі, фондтар, банк мәліметтері)
құжаттар жиыны.
Қоғамдық ақпараттық ресурстар адамдар жинқтаған қорытындылаған,
талдаған және құрып дайындалған білім қоры деп қарастырылады. Бұл білім
қоры құжаттар, мәліметтер қорлары, алгоритмдер, компьютерлік программалар
және де ғылым, әдебиет, өнер шығармашылықтары түрінде жасалады.
Ақпараттық өнімдер мен қызметтер.
Ақпараттық ресурстар – ақпараттық өнімдер жасауға арналған база.
Ақпараттық өнім – заттық немесе заттық емес түрде тарату үшін өндірушінің
қалыптастырылған мәліметтер жиыны. Ақпараттық өнім кез келген материалдық
өнім сияқты арнайы қызмет көмегімен кең таратылады. Соңғы уақытта
ақпараттық өнімдер электрондық құжат түрінде, CD-ROM компакт-дискілерде
және интернет ақпараттық телекоммуникациялық желілерде кең таратылған.
Ақпараттық қызмет – пайдаланушы қарамағындағы ақпараттық өнімдерді алу
және жеткізу, яғни компьютер көмегімен ақпараттық өнімдерді жеткізу деп
түсіндіріледі.
Ақпараттық өнімдер мен қызметтер нарығы мен ақпараттық нарық
Ақпараттық өнімдер мен қызметтер нарығы деп – ой еңбегі өнімдерін
саудалау ісі негізіндегі экономикалық құқық және ұйымдық қатнастар жүйесі.
Ақпараттық нарық - нақты өнімдер мен қызметтер номеклатурасы және
оларды жеткізу шаралары мен механизмі құнымен сипатталады. Мұнда сауда
және айрбас тауары ретінде ақпараттық жүйелер, ақпараттық технологиялар,
лицензиялар, патенттер, тауарлық белгілер, ноу-хоулар, инженерлік,
техникалық қызметтер, әр түрлі ақпараттар мен ақпараттық ресурстар түрлері
жатқызылады. Ақпаратты қызмет етуде ақпараттардың негізгі көзі болып
мәліметтер қоры жатады.
Мәліметтер қоры дегеніміз – жалпы мәліметтерді басқару мен сақтау,
сипаттауға негізделген ұйымдар ережелерінің байланыстырылған мәліметтер
жиыны. Оларға ақпараттық қызметтерді қолданушы мен жеткізіп берушілер және
олардық арасындағы байланыстар, ақпараттық қызметтерді сату мен сатып алу
шарттар мен тәртіптері жатады.
Ақпараттық өнімдер мен қызметтерді жеткізіп берушілерге:
- мәліметтер қоры жасалатын немесе сақталатын орталықтар және
ақпараттарды тұрақты жинау мен өңдеу істерін жүргізетін
орталықтар,
- әр түрлі мәліметтер қорына ақпаратты таратушы орталықтар,
- телекоммуникациялар мен мәліметті тасымалдау қызметі,
- арнайы қызмет орындары: банктер, биржалар,
- коммерциялық фирмалар,
- ақпараттық брокерлер жатады.
Ақпараттық өнімдер мен қызметтерді пайдаланушы деп керекті
ақпараттар, ақпараттық өнімдер, ақпараттық техника және ақпараттық
технологиялар құралдарын алу мақсатында ақпараттық жүйеге байланыс
жасайтын кез келген қоғамның құқықты мүшесі.
Өндірістік дамушы елдерде ақпараттық қызмет нарығының тұрақты
қалыптасуы 50 жылдардың ортасынан басталды. Негізгі ақпараттық қызмет
жабдықтаушылары: академиялық, кәсіптік және ғылыми-техникалық ақпараттық
қызметтер, мемлекеттік мекемелер, оқу орындары жатады. Ал негізгі
пайдаланушылар - ғылым мен техника саласындағы ғалымдар мен мамандар
жатады.
Ақпараттық қызмет нарығының құрылымы
Ақпараттық ресурстарды қолдану шарттары мен әдістері және
тәсілдерінің жиынтығы қоғамдық ақпараттық потенциалды құрайды. Бұл тек
өндірісте ақпараттарды өңдеу мен тасымалдаудағы соңғы әдістері мен
тәсілдерінің өндірістік технологиялық комплексі ғана емес, әрі ғылыми
зерттеу, оқыту, әкімшілік, коммерциялық және басқа да соңғы ақпараттық
технологиялар базасында ақпараттық қызмет көрсетуді қамтамасыз ететін
ұйымдарды айтуға болады.
Ақпараттық нарықтың негізгі компонентері:
1. Техникалық және технологиялық бөлімдер. Бұл ақпараттарды
өңдеуге арналған соңғы ақпараттық құрылғылар: қуатты компьютерлер, кең өріс
алған компьютерлік желі мен соған сәйкес технологиялар.
2. Нормативті-құқұқты бөлім. Бұл ақпараттық нарықта мәдени
қарым-қатыгастарды қамтамасыз ететін заңды құжаттар: заңдар, ережелер,
қаулылар.
3. Ақпараттық бөлім. Бұл керекті ақпараттарды табуға көмектесетін
анықтамалық құралдар мен құрылымдар.
4. Ұйымдық бөлім. Бұл ақпараттық өнімдер мен қызметтерді таратушы мен
өндірушінің өзара әрекеттерін мемлекеттік басқару элементтері
жатады.
Ақпараттық нарық құрылымы – бірыңғай ақпараттық өнімдер мен
қызметтерді ұсынатын адамдар мен ұйымдар тобын біріктіретін секторлар
жиыны.
Ақпараттық өнімдер мен қызметтер рыногын 5 секторға бөлеміз:
1. Қызметші ақпарат. Келесі бөліктерден тұрады:
- биржалық және қаржылық ақпарат - құнды қығыздарды бағалау, валюиа курсы,
тіркелген ставкілер, тауарлар мен капиталдар нарығы, инвестициялар,
бағалар. Мұнда жеткізіп берушілер немесе жабдықтаушылар – биржалық және
қаржылық ақпараттардың арнайы қызметтері, брокерлік компаниялар, банктер
болып табылады.
- статистикалық ақпарат – экономикалық, әлеуметтік және демографиялық
салалар бойынша болжау үлгілері мен бағалары.
- коммерциялық ақпарат – компания, фирма, корпорация жұмыстарының бағыты
мен олардың өнімдері, бағалары туралы мәліметтер: қаржылық жағдайы,
байланыстары, келісімдер, жетекшілік, экономика және бизнес саласындағы
жаңалықтар туралы мәліметтер. Мұнда жеткізіп берушілер – арнайы
ақпараттық қызмет орындары.
2. Мамандарға арналған ақпарат. Келесі бөліктерден тұрады:
- кәсіби ақпарат – юристер, дәрігерлер, фармацевтер, оқытушылар, инженерлер
және т.б. арналған арнайы мәліметтер мен ақпараттар
- ғылыми-техникалық ақпарат – адамдар қызметі мен өндіріс саласы бойынша
жаратылыстық, техникалық, қоғамдық ғылымдарға арналған анықтамалық,
рефераттық, библиографиялық, құжаттық ақпараттар.
3. Қолданылатын ақпарат. Келесі бөліктерден тұрады:
- жаңалықтар мен әдебиеттер – жаңалықтар қызметтері мен баспасөз
агенттіктері ақпараттары, электрондық журналдары, анықтамалықтар,
энциклопедиялар.
- тұтынылатын ақпарат – транспорттар жұмысының кестесі, теміржол және
авиабилеттер сақталуы, қонақүй орындары, тауарлар мен қызметтерге
тапсырыстар, банктік операциялар және т.б.
- сауықтыру ақпараттары – ойындар, телетекст, видеотекстер,
4. Білім беру қызметтері. Білім деңгейінің барлық түрі кіреді, ақпараттық
өнім компьютерлік немесе компьютерлік емес түрде көрсетіледі. Оларға:
оқулықтар, әдістемелік нұсқаулар, практикумдар, жетілдірілген
компьютерлік ойындар, компьютерлік оқытушы және бақылаушы жүйелер және
т.б.
5. Ақпараттық жүйелер мен құрылғыларды қамтамасыз етушілер. Олар келесі
бөліктерден тұрады:
- программалық өнімдер – кәсіби программадан тәжірибесіз пайдаланушы
программасына дейінгі программалар комплексін жатқызамыз. Олар: жүйелік,
қолданбалы программалар.
- техникалық құрылғылар – компьютерлер, телекоммуникациялық қондырғылар.
Лекция 2
Ақпараттық жүйе және ақпараттық технология ұғымы
Жоспары:
2.1.Ақпараттық жүйелер мен технологиялардың проблемасы
2.2.Ақпараттық жүйелердің құрылымы мен классификациясы
Лекция мєтіні:
Экономикалық ақпарат ұғымы.
Информация термині іnformatіo деген латын сөзінен түсіндіру, баяндау,
хабарландыру деп аударылады. Философиялық түсінік бойынша информация
дегеніміз – нақты әлемді (өмірді, қоршаған ортаны) мәліметтер мен
хабарламалардың көмегімен көрсету. Бұл хабарламалар тіл (сөзбен айту),
бейнелеу, цифрлық мәліметтер, таблицалар, графиктер және т.б. түрінде
болады. Жалпы мағынада информация алмастыру – бұл адамдар арасында
мәліметтер алмастыру, тірі және өлі табиғат, адамдар және құрылымдар
арасындағы белгілер алмасуы.
Ақпарат дегеніміз - қоршаған орта құбылыстары мен обьектілері туралы
және олардың қасиеттері мен құрылымы туралы мәліметтер жиыны.
Мәліметтер деп қандай да бір себептермен қолданылмайтын, тек
сақталатын белгілер немесе жазылған бақылаулар деп қарастырылады.
Ақпараттардың негізгі бір түрі – экономикалық ақпарат. Оның
ерекшелігі - ұйымдар, адамдар коллективін басқару процесімен байланыс
жасайды.
Экономикалық ақпарат - өндірістің қоғамдық процестерін, материалдық
игіліктерді үлестіру, айырбастау және тұтыну туралы ақпарат.
Экономикалық ақпарат дегеніміз әлеуметтік-экономикалық процестер мен
өндірістік және өндірістік емес ортада қызметкерлер туралы мәліметтер
жиыны.
Экономикалық ақпарат еңбек, материалдық және қаржылық ресурстар
құрамы туралы және нақты уақыт кезеңіндегі обьекттерді басқару жағдайы
туралы мәліметтерді қарастырады.
Экономикалық ақпарат мекеме мен ұйымдар әрекетін табиғи тазалығы,
құндылығы және басқада көрсеткіштері арқылы бейнелейді.
Экономикалық ақпарат төмендегі көрсетілгендер бойынша сипатталады:
- үлкен көлемді;
- белгіленген уақыт кезеңіндегі (ай, квартал, жыл) ақпараттың алынуы мен
өзгеруі циклінің жиі қайталануы;
- оларды өңдеудегі логикалық операциялардың едәуір үлес салмағы;
Экономикалық ақпараттың бұл қасиеттері - қайта өңделетін ақпараттар
көлемі мен құрылымын анықтауда оларды жинау, өңдеу, тасымалдауда есептеу
техника құралдары мен компьютерлерді пайдалану экономикалық мақсатқа сәйкес
және ғылыми-техникалық қажеттілікпен алдын ала анықталады.
Экономикалық ақпарат классификациясы
Шығыстық ақпарат – фирмадан басқа фирмаға, мекемеге барып тұсетін ақпарат.
Басқару обьектісіне қатысты (фирма немесе оның бөлімшелері, цех, отдел,
лаборатория) ақпарат ішкі және сыртқы болып анықталады.
Ішкі ақпарат обьекттің ішінде пайда болады, ал сыртқы ақпарат обьект
сыртында болады. Мысалға, салық деңгейінің өзгеруі туралы үкімет нұсқауының
мазмұны фирма үшін бір жағынан сыртқы ақпарат, екіншіден – кірістік ақпарат
бола алады. Салық инспекциясына мемлекеттік бюджеттен бөлінген соманың
мөлшері туралы фирманың мәліметі шығыстық ақпарат, екіншіден салық
инспекциясына қатысты сыртқы ақпарат болып табылады.
Тұрақтылығы бойынша
Айнымалы ақпарат фирманың өндірістік-шаруашылық әрекетінің шын
мәнісіндегі сандық және сапалық сипатын көрсетеді. Ол мөлшері бойынша
немесе тағайындалуына қарай әрбір жағдайда өзгеріп отырады. Мысалы,
алмастыру үшін өндірілген өнімдер мөлшері, апта сайынғы шикізатты жеткізуге
жұмсалған қаражаттар.
Тұрақты ақпарат - ұзақ мерзімді, жиі қолданылатын және өзгермейтін
ақпарат. Тұрақты ақпарат анықтамалық, нормативті, жоспарлы болуы мүмкін:
- тұрақты анықтамалық ақпарат - ұзақ мерзімді тұрақты белгілермен обьекттің
тұрқаты қасиеттерімен сипатталады.
- тұрақты нормативті ақпарат – жергілікті, салалық және жалпы мемлекеттік
нормативтерден тұрады. Мысалы, кіріс салық мөлшері, өнімнің нақты түрінің
сапасындағы стандарттар, еңбекке ақы төлеудің кіші мөлшері, мемлекеттік
қызметкерлер еңбек ақысының тарифі.
- тұрақты жоспарлы ақпаратты фирмадағы көп қолданылатын жоспарлы
көрсеткіштер құрайды. Мысалы, телевизорлар шығару жоспары, мамандарды
дайындау жоспары.
Өңдеу сатысы бойынша
Бастапқы ақпарат – бастапқы сатыда тіркелетін немесе обьект қызметі
процесінде тікелей пайда болатын ақпарат.
Қосымша ақпарат – бастапқы ақпараттарды немесе аралық, нәтижелік
ақпараттарды өңдеу нәтижесінде пайда болатын ақпарат.
Аралық ақпарат – кезектегі есептеулер үшін бастапқы мәлімет түрінде
қолданылатын ақпарат
Нәтижелік ақпарат – басқару шешімдерін өңдеу үшін қолданылатын және
аралық, бастапқы ақпараттарды өңдеу процесінде пайда болады. Мысал ретінде
көркемдік цехында шыныларды әшекейлеу жұмысы жасалады. Әрбір ауысым соңында
әрбір жұмысшының жалпы өндірілген өнімдері мен әшекейленген шынылар саны
тіркеліп отырады. Мұнда бұл бастапқы ақпарат болады. Әрбір ай соңында
мастер бастапқы ақпараттың қортындысын шығарып отырады. Бұл - қосымша
аралық ақпарат болады, екіншіден нәтижелік ақпарат болып табылады. Қортынды
мәліметтер бухгалтерияға келіп түседі, яғни әрбір жұмысшының өндіру
жұмысына қарай жалақы мөлшері есептеледі. Алынатын есептелінген мәлімет –
нәтижелік ақпарат болады.
Бейнелеу тәсілі бойынша
Текстік ақпарат - қағаздағы, дисплей экранындағы алфавиттік, цифрлық және
арнайы символдар.
Графиктік ақпарат – бұлар түрлі графиктер, диаграммалар, схемалар, суреттер
және т.б.
Басқару функциясы бойынша
Жоспарлы ақпарат – болашақ кезеңде обьекті басқару параметрі туралы
ақпарат. Бұған фирманың барлық қызметі кіреді. Мысалы, фирманың жоспарлы
ақпараты мынандай көрсеткіштер болуы мүмкін, өнімдерді шығару планы, өнімге
күтілетін сұраныстар, жоспарланатын кірістер.
Нормативті-анықтамалық ақпарат – түрлі нормативті және анықтамалық
мәліметтер құрайды. Мысалы, нормативті-анықтамалық ақпарат мекемедегі:
- деталды жасап шығаруға арналған уақыт (көп еңбек етуді керек ететін
нормалар)
- разряд бойынша жұмысшының орта күндік еңбекақысы
- қызметкер еңбекақысы мөлшері
- жеткізіп беруші мен сатып алушы адрестері
Есепті ақпарат – белгілі бір уақыт мерзімінде өткен фирмалық қызметін
сипаттайтын ақпарат. Осы ақпарат негізінде келесі әрекеттер жүргізіледі:
жоспарлы ақпаратты түзету, фирманың шаруашылық қызметіне талдау жасау,
жұмысты басқарудың неғұрлым нетижелі шешімдерін қабылдау және т.б. Іс
жүзінде есепті ақпарат ретінде бухгалтерлік есептеулер, статистикалық
ақпараттар және жедел есепті ақпарат болады. Мысалы, белгілі бір уақыт
аралығындағы сатылған өнімдер мөлшері; жұмыстың тәуліктік орташа мөлшерін
есепті ақпаратқа жатқызуға болады.
Тікелей ақпарат – ағымдық уақыт мерзімінде өндірістік процестерді
сипаттайтын және тікелей басқару жұмысында қолданылатын ақпарат.
Тікелей ақпараттың келіп түсуі мен өңделу жылдамдығына және оның
анықтылық деңгейіне қатаң талаптар қойлады. Оны қаншалықты жылдам әрі
сапалы өңделуі көбінесе нарықтағы фирманың үлгеріміне байланысты . Мысалы,
1 сағаттағы, 1 ауысымдағы, 1 күндегі дайындалған деталдар мөлшері; нақты
уақыт немесе бір кұндегі сатылған өнімдер мөлшері; жұмыс күнінің басындағы
жеткізіп берушінің шикізат көлемі т.б. тікілей ақпаратқа жатады.
Экономикалық ақпарат қасиеттері
Экономикалық ақпарат дегеніміз анықталатын ақпараттың маңызды
жақтарын көрсететін категориялар.
Экономикалық ақпаратқа тән жалпы ақпараттар мынандай қасиеттермен
көрсетіледі: мағыналылығы (маңызыдылық)‚ жеткілікті (толықтық)‚ түсінікті
болуы (қолайлы)‚ өзектілік‚ деркезділігі‚ дәлдігі‚ анықтылығы
(сенімділігі)‚ тұрақтылығы‚ репрезентативті (көрнекілігі).
Информация теориясында информацияны алушыға арналған хабарлама
мазмұнының құндылығын ескеретін ықтималдық әдіс қабылданған. Ақпарат
мағыналылығы мағыналы ақпарат мөлшерінің өңделуші мәліметтер көлеміне
қатысын көрсететін семантикалық (мағыналы) сыйымдылықпен бейнеленеді.
Ақпарат мағыналылығының өсуі ақпараттық жүйенің мағыналы жұмыс жасау
қабілетін өсіреді.
Жеткілікті (толықтық) ақпарат дегеніміз – ол дұрыс шешімдер қабылдауда
ең аз әрі жеткілікті құрылымдар жиыны.
Ал ақпараттың толықтығы - оның мазмұны мен мағынасына байланысты.
Ақпараттың түсініктілігі (қолайлылығы) - ақпаратты алу мен
түрлендірудің сәйкес процедруларының орындалуы пайдаланушының қабылдауымен
қамтамасыз етіледі. Мысалы‚ ақпараттық жүйеде қолданушылардың қабылдауы
үшін ақпарат түсінікті әрі қолайлы түрге өзгертіледі.
Ақпараттың өзектілігі - басқаруда ақпараттардың құндылығын сақтау
деңгейімен анықталады. Оны пайдалану кезінде оның сипатының өзгеруі мен
берілген ақпараттың пайда болу уақтысына тәуелді болады. Өзекті ақпараттар
тұрақты өзгермелі жұмыс жағдайында маңызы зор.
Ақпараттың деркезділігі - қойылған мәселелерді шешуге келісілген
уақытқа немесе белгіленген уақыт кезеңінде алдын ала келіп түсетін
ақпараттар. Уақыт – ақпараттың жауы‚ яғни уақыт өте келе ақпараттар
ескіреді. Сондықтан дер кезінде өңделген‚ қолданылатын‚ алынатын ақпараттар
шешімдер қабылдауда‚ басқару процесін реттеуде маңызы зор.
Ақпараттың дәлдігі - объекттің‚ процестің‚ құбылыстың нақты жағдайына
алынған ақпараттың жақындық деңгейімен анықталады.
Ақпараттың анықтылығы – оның нақты объектті қажетті дәлдікпен
бейнелеу қасиетімен анықталады.
Ақпараттың репрезентативтілігі (көрнекілігі) - объект қасиеттерін
бірдей көрсету мақсатында ақпараттарды жинау және қалыптастыру.
Ақпараттың тұрақтылығы – тиісті дәлдікті бұзбай бастапқы
мәліметтердің өзгеруіне әсер ету қабілетін көрсетеді.
Белгілі тәртіп деңгейінде ақпараттық жүйені өңдеуде ақпараттардың
репрезентативті‚ мағыналы‚ жеткілікті‚ түсінікті‚ тұрақты қасиеттері толық
анықталады. Ақпараттың өзектілігі‚ деркезділігі‚ дәлдігі және анықтылық
параметрлерінің шамасына жүйенің жұмыс істеу түрі‚ ең алдымен оның
сенімділігі елеулі ықпал жасайды. Экономикалық ақпараттың тағы да ерекше
талаптары - мақсаттылығы мен жинақтылығы.
Экономикалық ақпарат мақсаттылығы – басқарушы жүйе үшін оның құндылығы
анықталатын‚ экономикалық объектті басқаруда мәселелерді шешу үшін сәйкес
хабарламалардың жарамдылық дәрежесімен түсіндіріледі.
Экономикалық ақпараттың жинақтылығы – тығыз байланысқан жергілікті‚
аймақтық‚ салалық және салааралық көрсеткіштер мәліметтерінің өзара
толығуының қамтамасыз етілуі‚ экономикалық объекттің сандық және сапалық
жағдайларын сипаттайды деп қарастырылады. Экономикалық ақпараттың барлық
қарастырылған талаптары экономикалық ақпараттық жүйені қалыптастыру кезінде
ескерілу керек.
Экономикадағы ақпараттық процестер
Ақпаратты қабылдау – техникалық жүйеге немесе тірі организмге сыртқы
ортадан келіп түсетін‚ одан ары қолдануға жарамды хабарламаларды түрлендіру
процесі. Ақпараттарды қабылдау жүйе мен сыртқы орта байланысын нығайтады.
Жалпы алғанда ақпараттық жүйеде‚ қабылдау жүйесі сырттан жинақталған
ақпараттарға бастапқы өңдеуді жүргізеді. Қабылдау жүйесі үшін бастапқы
өңделген ақпараттар ақпараттарды жинау жүйесін жасап шығарады. Сондықтан
қабылдау жүйесі ақпараттарды жинау жүйесі деп қарастырылады.
Экономикадағы ақпараттық процестерге: экономикалық ақпараттарды
жинау‚ өңдеу‚ қорландыру‚ сақтау‚ іздеу және тарату жатады. Ақпараттарды
жинау түрлі экономикалық объектте әртүрлі болады. Бұл процедура объекттің
өндірістік-шаруашылық әрекетін көрсететін бастапқы есепті ақпараттар
жинақтау кезінде фирмаларда‚ автоматтандырылған басқару процестерінің
өндірістік мекемелерінде мейлінше күрделі болады. Бастапқы ақпараттың
деркезділігі‚ толықтығы мен түрлі шаруашылық әрекеттерді орындау кезінде
ақпараттар жинақталады. Мысалы: дайын өнімді қабылдау‚ материалдарды жұмсау
мен алуда.
Автоматтандырылған басқару мекемелері ақпараттарды жинау мен тіркеуде
техникалық құрылғыларды қолданудың маңызы зор. Мұнда ақпараттарды жинау мен
тіркеу жұмыс орнында жасалса‚ ал өңдеу – есептеу орталықтарында іске асады.
Ақпараттардың берілуі әртүрлі жолмен іске асырылады‚ курьерлер
көмегімен (шұғыл‚ жедел тапсырмалармен жүріп тұратын кісі)‚ почта бойынша‚
транспорттармен жеткізу‚ байланыс каналдары арқылы қашықтан тасымалдау
және т.б. Қашықтан тасымалдау мәліметтерді беруде уақытты үнемдейді ол үшін
арнайы техникалық құралдар қажет.
Автоматтандырылған жүйемен басқару ұйымдарында ақпараттық процестер
ЭЕМ көмегімен және басқада техникалық құрылғылар көмегімен жүзеге асады.
ЭЕМ-де экономикалық ақпараттарды өңдеу – басқару қызметінің мамандарымен
жасалатын автоматтандырылған жұмыс орындарындағы бастапқы ақпараттардың
пайда болуымен түсіндіріледі.
Экономикалық ақпараттық жүйе
Ақпараттық жүйе - өте көлемді ақпараттарды сақтауға‚ керекті
ақпараттарды жылдам іздеуге және оны адамдарға қолайлы түрде шығаруға
арналған автоматтандырылған жүйе.
Экономикалық ақпараттық жүйесі – пайдаланушылардың сұранысы бойынша
экономикалық ақпараттарды сақтау‚ іздеу және беру жүйесі деп
түсінідіріледі.
Экономикада қолдану ортасына қарай:
- банктік ақпараттық жүйелер;
- фондылық рынок ақпараттық жүйелері;
- сақтандыру ақпараттық жүйелері;
- салықтық ақпараттық жүйелер;
- өнеркәсіп кәсіпорындары мен ұйымдарының ақпараттық жүйелерә;
Экономикалық ақпараттық жүйе ақпараттық‚ техникалық‚ программалық‚
ұйымдық және құқықтық қамсыздандырулардан тұрады.
Экономикалық ақпараттық жүйелер мысалдары
1) Нарықтық үнемдеуді іздеп табу ақпараттық жүйелері
Бірқатар фирмаларда тауарды сатып алу кезінде ақпараттық жүйелер сатып
алушы туралы төмендегідей мәліметтерді тіркеп отырады:
- сатып алушылар топтарын және олардың құрамы мен тапсырыстарын анықтау;
- сатып алушыларға әртүрлі ұсыныстар‚ жарнамалар‚ ескертулер жіберу
- тұрақты сатып алушыларға тауарларды және кредит қызметтерін‚
арзандатылған‚ мерзімі ұзартылған төлемдерді жеткізіп беру
2) Тауарлар ағынын жеделдетуші ақпараттық жүйелері
Айталық фирма нақты мекемеге өнімдерді жеткізіп беруге арналған дейік‚
мысалы больницаға‚ мол өнімдер қорының фирма қоймасында болуы өте тиімсіз‚
ал олардың болмай қалуы тағы да мүмкін емес нәрсе. Осы мәселенің орнықты
шешімін табу үшін фирм қызмет көрсетілетін мекемеге терминалдар
(мәліметтерді енгізу-шығару құрылғысы) орнатылып‚ олар ақпараттық жүйеге
қосылып тұрады. Тапсырыс беруші тікелей терминалдан өзінің ұсыныстарын
каталогқа енгізіп отырады. Бұл мәліметтер ақпараттық жүйеге тапсырыс
есебінде түсіп отырады. Менеджерлер келіп түскен тапсырыстарды іріктей
отырып‚ қысқа уақыт аралығында керекті тауарды тапсырыс берушіге жеткізіп
беруде жедел басқаратын шешімдер қабылдайды. Сөйтіп‚ тауарларды сақтауда
орасан мол қаржы үнемделеді‚ тауарлар ағыны жеңілдетіліп‚ жеделденеді және
сатып алушылар қажеттіліктері қадағаланып отырады.
3) Өндіріс шығындарын төмендетуші ақпараттық жүйелері
Бұл ақпараттық жүйелер өндіріс процестерінің барлық кезеңдерін қадағалап‚
басқару мен бақылаудың жақсаруына қызметшілерді мейлінше орынды пайдалану
мен жоспарлауға мүмкіндік береді. Осының нәтижесінде өндірілген өнімдер мен
қызметтердің өзіндік құны төмендетіледі. Мысалы‚ фирмада орнатылған
автомашиналарды жалға беруші ақпараттық жүйелер жалға берілетін машиналар
паркінің техникалық жағдайын‚ құнын және тұрған орнын қадағалайды.
4) Технологияларды автоматтандырушы ақпараттық жүйелері
Бұл технологиялар негізі егер фирманың кірісі рентабельділік айналасында
қалса‚ пайдаланушыға контракттың ұзақтығы мен көлеміне байланысты әртүрлі
арзандатулар жасалады. Бұл жағдайда пайдаланушы фирмамен өзара тығыз
байланыста болады. Осының арқасында фирма өзіне қосымша клиенттерді
қаратады. Егер клиент берілген фирмамен байланысын ұзіп‚ басқа фирмаға
кетсе‚ оған тиісті арзандатулардың жоғалуынан‚ оның шығындары көбейеді.
Мысалы‚ авиабилеттер сатудың ақпараттық жүйесінде бірнеше жылдық архивтік
мәліметтерді талдау‚ салон толуын бағалап‚ әрбір орынға тиісті бағасын
белгілеу‚ сатылмаған билеттердің санын азайту және т.б. қарастырылады.
Банк ақпараттық жүйесі оның клиенттері счетындағы төлемдердің барлық
түрін қамтамасыз етеді. Бұл басқа банктің ақпараттық жүйесімен сәйкес
келмеу керек. Осы жолмен клиент банктен шыға алмастай қызмет аясында қалып
қояды. Ал банк оған әртүрлі арзандатулар және тегін қызмет көрсетеді.
Ақпараттық жүйелер қызметтері
1. Маркетинг жүйесі
- нарықты тексеру және сатудағы болжаулар;
- сауда-саттықты басқару
- жаңа өнімдерді өндіруде ұсыныстар
- бағаларды қою және талдау
- тапсырыстарды тіркеу
2. Өндірістік жүйелер
- жұмыс көлемін жоспарлау және күнтізбелік жоспарларды өңдеу
- өндірісті жедел басқару және бақылау
- құрылығылар жұмысын талдау
- жеткізіп беруші тапсырыстарын қалыптастыруға қатысу
- басы артық қорларды басқару
3. Қаржылық және есептік жүйелер
- тапсырыстар портфелін басқару
- кредит жағдайын басқару
- қаржылық жоспарларды өңдеу
- қаржылық талдау және болжамдар жасау
- бюджетті бақылау
- бухгалтерлік есеп және жалақы есептеу
4. Кадрлар жүйесі
- еңбек ресурстарындағы қажеттіліктерді талдау және болжамдар жасау
- қызметшілер туралы жазбалар архивтерін енгізу
- кадрларды дайындауды талдау және жоспарлау
5. Басқа жүйелер мысалы АЖ жетекшілігі
- фирма қызметін бақылау
- жедел мәселелерді табу
- стратегиялық жағдайларды талдау және басқару
- стратегиялық шешімдерді қалыптастыру процесін қамтамасыз ету
Жедел дәрежелі экономикалық ақпараттық жүйе
Жедел дәрежелі экономикалық ақпараттық жүйе - келісімдер мен
жағдайлар (счеттар‚ тауар алуға ұсынылатын құжаттар (накладные)‚ жалақы‚
кредит‚ шикізат және материалдар ағыны) туралы мәліметтерді өңдеуші маман-
орындаушыларды қолдайды. Бұл дәрежедегі ақпараттық жүйе қызметі – тікелей
басқаруға сәйкес фирмадағы келісімдерді қадағалау мен ағымдық жағдайы
туралы сұраныстарға жауап береді. Мұны орындау үшін ЭАЖ қолайлы‚ үздіксіз
жұмыс жасайтын әрі дәл ақпараттарды жеткізіп отыру керек. Жедел дәрежелі
ЭАЖ фирма мен сыртқы ортаны байланыстырады. Егер жүйе жұмыс істемесе‚
мекеме сырттан ақпарат ала алмайды немесе бере алмайды. Сонымен бірге бұл
жүйе - басқа ақпараттық жүйе типтері үшін ақпараттарды негізгі жеткізіп
беруші болады.
Жедел дәрежелі ЭАЖ-ге қатыстылар:
- бухгалтерлік;
- банктік депозиттер;
- тапсырыстар өңдеу;
- авиабилеттерді тіркеу;
- жалақыларды төлеу;
Менеджерлерге арналған ЭАЖ
Менеджмент деңгейіндегі ЭАЖ –орташа басқару қызметкерлері мониторингі
үшін (тұрақты қадағалау)‚ бақылау‚ шешімдер қабылдау және әкімшілік етуде
қолданылады. Бұл ақпараттық жүйелердің негізгі қызметі:
- ағымдық көрсеткіштерді алдынғыларымен салыстыру;
- нақты уақытта кезеңдік есептерді құрастыру;
- архивтік ақпараттарды қамтамасыз ету;
Бұл деңгейдегі ақпараттық жүйелердің екі типі: басқарушы (менеджмент
үшін) және шешімдерді қабылдауды қолдаушы жүйелер.
Басқарушы ақпараттық жүйелердің талдау мүмкіндіктері аз болады. Олар
қызмет туралы күнделікті‚ апта сайынғы ақпараттарды керек ететін
басқарушыларды қамтамасыз етеді. Олардың негізгі қызметі – фирманың
күнделікті қызметін қадағалау және кезеңдік типтік есептерді қалыптастыру.
Шешімдерді қабылдауды қолдаушы жүйелер нәтижелері алдын ала қиын
болжанатын жиі құрамалы есептерді қамтамасыз етеді. Оларды бірнеше модельді
талдау аппараттары болады. Ақпараттарды басқарушы операциялық ақпараттық
жүйеден алады. Шешім қабылдаушылардың барлығы осы жүйені қолданады‚ яғни
менеджерлер‚ мамандар‚ аналитиктер және т.б. Мысалы‚ олардың ұсыныстарымен
құрал-жабдықтарды арендаға беру немесе сату шешімдерін қабылдауда керек
болады.
Фирмадағы экономикалық ақпараттық жүйе
Кез келген фирмада өзара әрекеттесетін және барлық деңгейде басқару
шешімдерін қолдайтын әртүрлі қызмет ететін бірнеше жергілікті ЭАЖ болу
керек. Соның бір варианты төменде көрсетілген:
Фирма қызметін орындайтын‚ АЖ мысалы жергілікті ақпараттық жүйелер
арасында әртүрлі сипаттар мен белгілер байланысын ұйымдастырады. Бір
жергілікті АЖ фирмадағы қызметкерлердің үлкен мөлшерімен байланыста болып‚
сыртқы ортаға шығуға мүмкіндігі бар‚ ал кейбірінің тек бір немесе бірнеше
байланыстары ғана болады.
Мекемеге байланыс негізінің соңғы жолы - басқа фирма ақпараттық
жүйесіне тікелей шығатын жергілікті ішкіфирмалық компьютерлік желілерді
пайдалану. Осының негізінде аймақтық және ауқымды желі ресурстары
қолданылады.
Компьютерлік желілер көмегімен әртүрлі қызметтегі ақпараттық жүйе
негізінде фирмада корпоративті ақпараттық жүйе пайда болды. Мұндай
ақпараттық жүйелер пайдаланушыға жалпы фирмалық мәліметтер қорымен
жергілікті мәліметтер қорымен жұмыс жасауға мүмкіндік берді. Фирмадағы
корпоративті ақпараттық жүйе ролі шығарылған өнім құнының қалыптасуына
қатысады.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер және автоматтандырылған жұмыс орны
Ақпараттық жүйе - қойылған мақсатқа жету жолында ақпаратты сақтау‚
өңдеу және басқаларға беру үшін пайдаланылатын құралдардың‚ әдістердің және
адамдардың өзара байланысты жиыны.
Ақпараттық процестер – адамдар арасында‚ тірі организмдерде‚
техникалық құрылғыларда және қоғамдық өмірде ақпаратты тасымалдау‚ жинақтау
және түрлендіру процестерін айтуға болады. Ақпараттық процестер
процедуралары қолмен және түрлі техникалық құрылғыларды қолдану арқылы
орындалады. Мысалы‚ компьютерлер‚ телекоммуникация құралдары‚ шеткері және
ұйымдастырылған техникалық құрылғылар арқылы орындалады. Сондықтан
ақпараттық жүйелер автоматтандырылған және автоматтандырылмаған жүйелерге
ажыратылады.
Автоматтандырылмаған ақпараттық жүйеде ақпаратты өңдеуде барлық операциялар
ақпараттарды өңдейтін техникалық құралдарды мүлдем қолданбай немесе аз
қолдану арқылы тек басқарушы жұмысшылар көмегімен орындалады.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйе керісінше‚ адамның аз қатысуымен
немесе көмегінсіз ақпараттық процестер операциялары мен техникалық
құралдардың арнайы әдістермен іске асырылады. Автоматтандырылған ақпараттық
жүйе – ақпаратты жинауға‚ сақтауға‚ іздеуге және сұраныс бойынша талап
етушіге жеткізуге арналған программалық және техникалық құралдар кешені.
Автоматтандыру дегеніміз – адамды материалдар‚ энрегия және ақпарат
қабылдау‚ жеткізу‚ сақтау‚ өңдеу және пайдалану процестеріне тікелей
араласудан толық немесе жартылай босату үшін техникалық‚ программалық және
басқа құралдар мен әдістер кешенін пайдалану процесі.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйе операциялары автоматтандырылған
жұмыс орны арқылы іске асады.
Автоматтандырылған жұмыс орны
1) жұмыс істеуші адамның компьютерлік желі қызметіне араласуын
ұйымдастыратын қосымша аспаптармен жабдықталған автоматтандырылған
жұмыс орны
2) техникалық құралдардың (автоматтандырылған) тиісті кешенімен
жарақтандырылған және тиісті программалық‚ ақпараттық жасақтамамен
жабдықталған дара жұмыс орны. Құрамына жұмыс істеуші адамның
есептеу желісі қызметіне араласуын ұйымдастыратын қосымша аспаптар
кіреді.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйе – математикалық тәсілдер мен
техникалық құрылғыларды (ЭЕМ‚ байланыс құралдары‚ ақпараттарды бейнелеу
құрылғылары) пайдалану арқылы ақпараттық процестерді орындайтын ақпараттық
ресурстар мен автоматтандырылған ақпараттық технологиялар жиыны. ААЖ жасау
– экономикалық объектті өндіру тиімділігін көтеруге мүмкіндік береді және
басқару сапасын қамтамасыз етеді.
ААЖ-дың тиімділігі – мекеме‚ фирма жұмыстарының жоспарын
оптимизациялау жедел шешімдерді жылдам жасау‚ материалдық және қаржылық
ресурстарды шебер пайдалану кезінде маңызы өте зор. Казіргі кезде ААЖ өте
кең өріс алып келеді. ААЖ – пайдалану аймағына‚ қамтылатын территориясына‚
ақпараттық процестер ұйымына‚ қызмет ету бағытына‚ белгілері мен құрылымына
байланысты жіктеледі.
1. Төменде қызмет ету бағытына байланысты ААЖ классификациясы
көрсетілген.
2. Қамтылатын территориясына байланысты ААЖ классификациясы
3. Ақпараттық процестер ұйымына байланысты ААЖ екі үлкен топқа:
басқарушы және ақпараттық болып бөлінеді.
4. Пайдалану ортасына қарай ААЖ келесі бөліктерге жіктеледі:
әкімшілік‚ өндірістік‚ оқу жүмысы‚ медициналық‚ әскери‚ метеорологиялық‚
экологиялық‚ криминалистік және т.б.
5. Белгілері мен құрылымы бойынша ААЖ төмендегі жүйелерге жіктеледі‚
яғни мекемедегі ААЖ классификациясы
Осымен қатар ААЖ кішігірім әлеуметтік процестерді де реттеп отырады.
Олар кассалық операциялар‚ транспорт орындарын‚ қонақ үй орындарын бқлу‚
метеорологиялық ақпараттар ААЖ-н айтуға болады. Басқару ортасында
жұмысшылар қызметі (бухгалтерлер‚ кредит-банктік жүйесіндегі мамандар)
кәзіргі уақытта дамыған технологияларды пайдалануға қалыптастырылған.
Лекция 3-4
MS Excel электрондыќ кестесі.
Кітап парақтарының құрамы (қатар,баған, ұяшық, т.б.).
Жоспары:
Электрондық кестенің негізгі түсініктері
Кітап парақтарының құрамы (қатар,баған, ұяшық, т.б.)
Мєліметтерді µзгертуден ќ орѓау, ж±мыс параѓын форматтау жєне µњдеу;
Функциялар.
Лекция мєтіні:
Электрондық кестенің негізгі түсініктері .Mіcrosoft Office пакетініњ
ќ±рамындаѓы MS Excel баѓдарламасы – кесте ішіндегі есептеу жұмыстарын
шешуге, оларѓа єр т‰рлі диаграмалар тұрғызуѓа, мәліметтерді с±рыптауѓа,
математикалыќ операцияларды орындауѓа, сандыќ эксперименттерді ж‰зеге
асыруѓа м‰мкіндік береді.
Excel баѓдарламасын іске ќосу:
Іске ќосу (Пуск) батырмасында тышќанды шертеміз де, Баѓдарламалар
ќатарын тањдаймыз. Mіcrosoft Excel ќатарын тышќанды шертеміз. Сол кезде
1.1-суреттегі кµрініс пайда болады.
Excel ќ±жаты ж±мыс кітабы деп аталады. Ж±мыс кітабы єрќайсысы
кестелік ќ±рылымнан т±ратын ж±мыс параќтары жиынтыѓынан т±рады. Excel
баѓдарламасыныњ ќ±жаты терезесінде ж±мыс істеп отырѓан аѓымдаѓы ж±мыс
параѓы ѓана кµрінеді. Парақтардың жарлықтары экранның төменгі сол жақ
шетінде көрініп тұр. Әдетте электрондық кесте іске қосылған мезетте 1-бет
(лист 1) екпінді болады, келесі немесе басқа бетке өту қажет болса, сәйкес
парақтың жарлығында тышқанды шертеміз. Ал қажетті беттің жарлығы экранда
көрінбей тұрса, жарлықтардың сол жағындағы бағыттауышта тышқанды шерте
отырып, жылжытамыз.
Ж±мыс параѓы ќатарлар мен баѓандардан ќ±ралѓан. Баѓаналар латын
алфавитініњ A-Z бас єріптерімен, одан кейін реті бойынша AA-AZ, BA-
BZ, ... .ІV латын әріптерімен белгіленеді. Ж±мыс параѓында бағаналар 256, ал
қатар – 65536. Осы бағаналар мен қатардың қилысқан жерінде ұяшық немесе тор
деп аталатын тіктөртбұрыш орналасқан. Оған мәліметтерді (мәтін, сан немесе
формулалар) енгізуге болады. Парақтағы ұяшықтардың жалпы саны 16777216-ға
тең. Әрбір ұяшыққа 32 мың символ енгізу мүмкіндігі бар. Электрондық кестеде
ағымдағы немесе екпінді ұяшықты көрсететін ерекше тіктөртбұрыш кестелік
курсор деп аталады.
¦яшыќтар жєне оныњ адрестері. Ќатар мен баѓананыњ ќиылысында ±яшыќ
пайда болады. Олар мєліметтерді саќтауѓа арналѓан Excel-діњ минималды
элементі болып табылады. Жеке ±яшыќќа сілтеме ќиылысќан баѓаны мен
ќатарыныњ нµмірлері арќылы жасалады. Мысалы: А1 немесе DE234. ¦яшыќ
адрестері єр ±яшыќта орналасќан
мєндердіњ арасында µзара байланысын аныќтау ‰шін жєне формула жазѓанда
пайдаланылады.
Кµрші ±яшыќтарда орналасќан мєліметке формула арќылы б‰тіндей сілтеме
жасауѓа болады. М±ндай ±яшыќтар тобын диапазон (блок) деп атайды. ¦яшыќтар
диапазоны адресінде бастапќы жєне соњѓы ±яшыќтардыњ адрестері кµрсетіліп,
ќос н‰кте арќылы жазылады, мысалы: A1:C5.
Кестеге мәліметттерді жазу тәсілі. Ұяшықтың мазмұны. Excel
баѓдарламасында электрондық кесте ұяшығына енгізілетін мәліметтердің
типтері мәтін, сан, уақыт, күн-ай мезгіл және формула болуы мүмкін.
Мәліметтерді енгізу үшін кестелік курсорды қажетті ұяшыққа орналастырамыз
да, тиісті мәліметтерді жазған соң [Еnter] немесе бағыттауыш жылжыту
пернелерінің бірін басамыз. Содан соњ Excel-де енгізілген мәліметтің
бірінші символына байланыстырып оның типін анықтаймыз. Егер мәліметтің
бірінші символы әріп немесе апостроф болса, электрондық кесте осы ұяшыққа
енгізілетін мәліметті мәтін ретінде қабылдайды. Егер мәліметтің бірінші
символы сан немесе теңдік белгісі болса, оны сан немесе формула деп
түсінеді.
Енгізіліп отырған мәліметтер сол ұяшыққа және бағаналардың үстінгі
жағында орналасқан формулалар қатарында көрініп тұрады да [Еnter] пернесі
басылғаннан кейін ғана ұяшыққа енгізіледі.
Мәтін енгізу. Ұяшыққа кез келген символдарды енгізгенде ол мәтін
ретінде қабылданады, егер мәтіннің бірінші сөзі сан болса, міндетті түрде
(апостроф) белгісімен бастап жазу керек . Егер мәтін енгізіліп отырған
ұяшыққа симай қалса, оның оң жағында көрші ұяшық бос болған жағдайда, сол
ұяшыққа жалғасып жазылады. Көршілес ұяшыққа басқа мәлімет енгізу кезінде,
алдыњғы жағына енгізіліп мәтіннің ұяшыққа сыйып тұрған бөлігі ғана көрініп
тұрады. Ал сыймай қалған бөлігін көру үшін мәлімет сол ұяшыққа сиятындай
етіп бағананың өлшемін кеңейту, үлкейту қажет.
Сандарды енгізу. Сандарды ұяшыққа ”=”, ”+“ таңбаларынан бастап немесе
санның өзін цифрдан бастап енгізуге болады. Егер енгізілген сан ұяшыққа
симай қалатын болса, Excel баѓдарламасы оны экспоненциалды түрге келтіреді
немесе сандардың орнына #### символдары шығарылады. Әйтпесе сан тұтасымен
сол ұяшыққа сақталып тұрады. Санды сидыру үшін бағананың енін үлкейту
керек. Ұяшыққа енгізілген сан үлкен болса да, кіші болса да экспоненциалды
түр қолданылады. Мысалы 903000000 саны 9,03*108 болғандықтан, 9,03Е+08
түрінде келтіріледі, ал 0,0000006 саны 6*10-7 болғандықтан 6Е-7 түріне
келтіріледі.
Электрондық кестеде үнсіз келісім бойынша саның бүтін
бөлігі бөлшектен үтір арқылы ажыратылып жазылады. Excel санның алдында
немесе ортасында кез-келген басқа символ жазылса, ол санды мәтін ретінде
қабылдайды. Мысалы, егер 4.35 деп терсек, бұл сан мәтін ретінде қабылданады
да, мәтін сияқты ұяшықтың сол жақ бұрышына қарай орналасып, есептеу
амалдары орындалғанда ескерілмейді. Ал, дәл осы санды үтір арқылы яғни 4,35
деп жазсақ ол сан ретінде қабылданып, ұяшықтың оң жақ шетіне қарай
орналасады. Сандарды бөлшекке келтіріп жазуға немесе үтір орнына нүктемен
жазылатындай етіп параметрлер тағайындау арқылы өзгертуге де болады. Excel
электрондық кестесінде сан ретінде қабылданған мәлімет ұяшықтың оң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz