«Жаза ұғымы және оның мақсаттарының тиімділігі»
КІРІСПЕ
1 Қазақстан Республикасындағы қылмысқа қарсы күрес тиімділігінің теориялық негіздері
1.1 Жазалар жүйесі және олардың маңызы
1.2 Қылмыстылықпен күрес жүргізудің тиімділігінің түсінігі және оның өзекті мәселелері
1.3 Жазаны қолдану барысындағы қазіргі мемлекеттік саясат және оның ерекшеліктері
1.4 Қылмыстық құқықтағы жаза қолданудың қағидалары және жазаның белгілері
1.5 Жазаның мақсаттары және оның қылмыстық құқық теориясындағы аспектілері
1.6 Жазаны тиімді тағайындау жазаның тиімділігі ретінде
2 Жасалған қылмыстар үшін қолданылатын жазаның жекелеген түрлерінің тиімділігі
2.1 Жазаның жекелеген түрлері тиімділігінің шарты
2.2 Қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазалардың тиімділігі
2.3 Жаза қолдану қызметінің болашағы туралы теориялар
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Қазақстан Республикасындағы қылмысқа қарсы күрес тиімділігінің теориялық негіздері
1.1 Жазалар жүйесі және олардың маңызы
1.2 Қылмыстылықпен күрес жүргізудің тиімділігінің түсінігі және оның өзекті мәселелері
1.3 Жазаны қолдану барысындағы қазіргі мемлекеттік саясат және оның ерекшеліктері
1.4 Қылмыстық құқықтағы жаза қолданудың қағидалары және жазаның белгілері
1.5 Жазаның мақсаттары және оның қылмыстық құқық теориясындағы аспектілері
1.6 Жазаны тиімді тағайындау жазаның тиімділігі ретінде
2 Жасалған қылмыстар үшін қолданылатын жазаның жекелеген түрлерінің тиімділігі
2.1 Жазаның жекелеген түрлері тиімділігінің шарты
2.2 Қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазалардың тиімділігі
2.3 Жаза қолдану қызметінің болашағы туралы теориялар
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Елімізде жүргізіліп жатқан реформаны іске асыру және барлық заңды мүдделерді қорғау үшін қылмыстылықпен күрес шараларын күшейтуді қажет етеді. 1995 жылы 30 тамызда бүкілхалықтық референдуммен қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 бабында “Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы-адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары” дей отырып қоғамға, адамзатқа қарсы іс-әрекеттерді жасауға тыйым салады [1. 1-бап]. Қолданылып жатқан, құқықтық және ұйымдастыру шараларына қарамастан еліміздегі қылмыстық ахуал күрделі күйінде қалып отыр және техниканың дамуы мен көбеюіне, өндірістік қызметтердің қарқынды жүргізілуіне байланысты заңмен қорғалатын құндылықтарға абайсызда зардаптар келуінің мүмкіндігі де артуда.
Қылмыс жасаушылардың әрекеттері, әсіресе меншікке, экономикалық қатынастарға, қоғам қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарда жиі кездеседі. Статистикалық мәліметтерге жүгінсек Қазақстан Республикасы Бас Прократурасының статистикалық мәліметтері бойынша Республикада 1998 ж – 142100; 1999 ж – 139431; 2000 ж – 150790; 2001 ж- 152168; 2002 ж- 135151; 2003 ж – 118485; 2004 ж -143550 қылмыс тіркелген. Бұл мәліметтер бойынша жалпы қылмыстылықтың динамикасы 2002 жылғы дейін өсіп, кейінгі жылдары қарқыны төмендеген.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев қылмыстылыққа қарсы күрес және құқық тәртібін нығайту мәселесі жөніндегі мәжілісте қылмыстылықпен күресудің және құқық тәртібін нығайтудың ауқымды, әрі тиімді бағдарламасын ұсынды. Сонымен қатар Президент өзінің мазмұнды баяндамасында “еліміз әлеуметтік қайта құру және демократиялық мемлекетті құру жолында ең күрделі түрде қарқынды дамыған қылмыстылықпен қақтығысудың шегіне жетті. Бұл шын мәнінде реформа саясатына, қоғамның тұрақтығына, азаматтардың өмірі мен игіліктеріне қауіп тудырады”,-деді.[1] Ғалымдар мұны бір жағынан заңды құбылыс ретінде бағалауда. Себебі қоғамның даму бағытын өзгертуі, ол елде алғашқы уақыттарда экономикалық-саяси дағдарыстың орын алуына соқтыра алды.
Қылмыс жасаушылардың әрекеттері, әсіресе меншікке, экономикалық қатынастарға, қоғам қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарда жиі кездеседі. Статистикалық мәліметтерге жүгінсек Қазақстан Республикасы Бас Прократурасының статистикалық мәліметтері бойынша Республикада 1998 ж – 142100; 1999 ж – 139431; 2000 ж – 150790; 2001 ж- 152168; 2002 ж- 135151; 2003 ж – 118485; 2004 ж -143550 қылмыс тіркелген. Бұл мәліметтер бойынша жалпы қылмыстылықтың динамикасы 2002 жылғы дейін өсіп, кейінгі жылдары қарқыны төмендеген.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев қылмыстылыққа қарсы күрес және құқық тәртібін нығайту мәселесі жөніндегі мәжілісте қылмыстылықпен күресудің және құқық тәртібін нығайтудың ауқымды, әрі тиімді бағдарламасын ұсынды. Сонымен қатар Президент өзінің мазмұнды баяндамасында “еліміз әлеуметтік қайта құру және демократиялық мемлекетті құру жолында ең күрделі түрде қарқынды дамыған қылмыстылықпен қақтығысудың шегіне жетті. Бұл шын мәнінде реформа саясатына, қоғамның тұрақтығына, азаматтардың өмірі мен игіліктеріне қауіп тудырады”,-деді.[1] Ғалымдар мұны бір жағынан заңды құбылыс ретінде бағалауда. Себебі қоғамның даму бағытын өзгертуі, ол елде алғашқы уақыттарда экономикалық-саяси дағдарыстың орын алуына соқтыра алды.
1 Нурсултан Назарбаев: Законопослушание и правопорядок основ нашей стабильности. /Казахстанская правда 25.02.2010 г.
2 Нурсултан Назарбаев: Законопослушание и правопорядок основ нашей стабильности. /Қазахстанская правда 30.03.2002 г. Нуртаев Р.Т. Основные направления реализации эффективной уголовно-правовой политики современного Казахстана в контексте концепции правовой политики. /Государство и право.- Алматы, 200 , № .-С. 47-56.
3 Общая теория государства и права. Академический курс в 2-х томах /под ред. проф. М. Н. Марченко. Том- 2.Теория права.-М.:Зерцало, 1998. –с.215.
4 Пашков А. С., Чечов Д. М. Эффективность правового регулирования и методы ее выявления. /Советское государство и право - М., 1965, №8. - С.3.
5 Спиридонов Л.И. Социология уголовного права. –М., 1986. С. 119-220.
6 Проблемы эффективности работы управленческих органов. -М., 1973 -С.44.
7 Пашков А.С., Явич Л.С., Спиридонов Л.И. Эффективность действия правовых норм. – ЛГУ, 1977. -С. 34-35.
8 Игнатьев А.А. Уголовно-исполнительное право. –Москва: Новый Юрист, 1997. -304с.
9 Коган В. М. Уровни анализа эффективности уголовно-правовых норм. /Вопросы борьбы с преступностью. -М., 1972 вып. 30. - С. 53.
10 Афиногенов Ю. А. Проблемы социологии права.- В кн. Правовая реформа и актуальные вопросы борьбы с преступностью. -Владивосток, 1994. –С.107-109.
11 Ашитов З.О. О субъекте коррупционных преступлении.- В кн. Актуальные проблемы борьбы с коррупционной преступностью. – Алматы, 2003. -С.12-13.
12 Сонда, -С. 13.
13 Бородин С.В. Борьба с преступностью: теоритическая модель комплексной программы.- М.: Наука, 1990.- С. 10-12.
14 Концепция правовой политики Республики Казахстан. /Казахстанская правда, 24 августа 2009 г.
15 Курс уголовного права. Общая часть. Том 2. Учение о наказании. Учебник для вузов. – М.: Изд-во ЗЕРЦАЛО, 1999. – С.3-5.
16 Сонда ,С. 5.
17 Фойницкий И.Я. Учение о наказании в связи с тюрьмоведением. – М., 2000. –С. 56-57.
18 Аталған еңбекте, С. 56-57.
19 Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекций. – М.: БЕК, 1998. – С. 359-361.
20 Джекебаев У.С. Основные принципы уголовного права Республики Казахстан. – Алматы, 2001 – 54 с.
21 Кузнецова Н.Ф. Аталған еңбекте. С. 17-18.
22 Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекций. – М.: БЕК, 1998. – С. 59-60.
23 Каиржанов Е. Уголовное право (общая часть) -Алматы, 2003. –С. 191-192.
24 Уголовное право России. Учебник для вузов. Том 1. Общая часть.-М.:Норма, 1999. -С.377.
25 Курс советского уголовного права. Часть общая. Т 2 –ЛГУ, 1970. -С.201.
26 Гальперин И.М. Наказание: социальные функции, практика применения: -М.: Юр.лит, 1986. - С.152.
27 Гальперин И.М. Аталған еңбекте. С. 154-156.
28 Глинский Я. Криминология. Курс лекции. -СПб: Питер, 2002. - С. 319-324.
29 Роджерс Р. Исследование новых видов наказания в исправительной системе США. – В кн. Криминологические исследования в мире. -М., 1995 – С.141-143.
30 Гета М.Ф. Гуманизация уголовной политики Республики Казахстан. –Алматы, 2004. – С.109.
31 Гета М.Ф. Аталған еңбекте. –С. 110-111
32 Бушуев И.А. Исправительные работы. –М.: Юридическая литература, 1968. -С.48-57.
33 Уголовное право. Общая часть. -М.: Юрид. лит., 1997. – С. 326-327.
34 Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекции. -М., 1996. –С.374-375.
35 Әпенов С.М. Қылмыстық атқару құқығы. Оқулық құрал. –Алматы: Қаз МЗА, 2001. –68-71бб.
36 Лунеев В.В. Преступность XX века: мировые, региональные и российские тенденции. - М., 2005. - С.799-802.
37 Уголовный кодекс Республики Казахстан, с постатейными материалами. - Алматы, 2005. -С. 60-74.
38 Милюков С.Ф. Российское уголовное законодательство: опыт критического анализа. –СПб., 2000. –С. 208-211.
39 Чукмаитов Д.С. Теоретические основы системы исполнения наказаний (лишение свободы и других видов) по законодательству Республики Казахстан. Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора юрид. наук. -Алматы., 2000. -С.26.
40 Милюков С.Ф. Аталған еңбекте. С.96.
41 Философия уголовного права. –СПб.: Юридический центр, 2004-С.109-110.
42 Стручков Н.А. Проблемы советской уголовной политики. -Владивосток, 1985. – С. 93-94.
43 Алматы қалалық сотының материалдарынан
44 Сборник Постановлений Пленума Верховного Суда РК. -Алматы, 1999. -С.115.
45 Бентам И. Введение в основание нравственности и законодатель-ства. -М., 1998. -С.221.
46 Чукмаитов Д.С. Гуманизация уголовной политики в сфере исполнения наказания. –Костанай, 2005. -С.180-181.
2 Нурсултан Назарбаев: Законопослушание и правопорядок основ нашей стабильности. /Қазахстанская правда 30.03.2002 г. Нуртаев Р.Т. Основные направления реализации эффективной уголовно-правовой политики современного Казахстана в контексте концепции правовой политики. /Государство и право.- Алматы, 200 , № .-С. 47-56.
3 Общая теория государства и права. Академический курс в 2-х томах /под ред. проф. М. Н. Марченко. Том- 2.Теория права.-М.:Зерцало, 1998. –с.215.
4 Пашков А. С., Чечов Д. М. Эффективность правового регулирования и методы ее выявления. /Советское государство и право - М., 1965, №8. - С.3.
5 Спиридонов Л.И. Социология уголовного права. –М., 1986. С. 119-220.
6 Проблемы эффективности работы управленческих органов. -М., 1973 -С.44.
7 Пашков А.С., Явич Л.С., Спиридонов Л.И. Эффективность действия правовых норм. – ЛГУ, 1977. -С. 34-35.
8 Игнатьев А.А. Уголовно-исполнительное право. –Москва: Новый Юрист, 1997. -304с.
9 Коган В. М. Уровни анализа эффективности уголовно-правовых норм. /Вопросы борьбы с преступностью. -М., 1972 вып. 30. - С. 53.
10 Афиногенов Ю. А. Проблемы социологии права.- В кн. Правовая реформа и актуальные вопросы борьбы с преступностью. -Владивосток, 1994. –С.107-109.
11 Ашитов З.О. О субъекте коррупционных преступлении.- В кн. Актуальные проблемы борьбы с коррупционной преступностью. – Алматы, 2003. -С.12-13.
12 Сонда, -С. 13.
13 Бородин С.В. Борьба с преступностью: теоритическая модель комплексной программы.- М.: Наука, 1990.- С. 10-12.
14 Концепция правовой политики Республики Казахстан. /Казахстанская правда, 24 августа 2009 г.
15 Курс уголовного права. Общая часть. Том 2. Учение о наказании. Учебник для вузов. – М.: Изд-во ЗЕРЦАЛО, 1999. – С.3-5.
16 Сонда ,С. 5.
17 Фойницкий И.Я. Учение о наказании в связи с тюрьмоведением. – М., 2000. –С. 56-57.
18 Аталған еңбекте, С. 56-57.
19 Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекций. – М.: БЕК, 1998. – С. 359-361.
20 Джекебаев У.С. Основные принципы уголовного права Республики Казахстан. – Алматы, 2001 – 54 с.
21 Кузнецова Н.Ф. Аталған еңбекте. С. 17-18.
22 Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекций. – М.: БЕК, 1998. – С. 59-60.
23 Каиржанов Е. Уголовное право (общая часть) -Алматы, 2003. –С. 191-192.
24 Уголовное право России. Учебник для вузов. Том 1. Общая часть.-М.:Норма, 1999. -С.377.
25 Курс советского уголовного права. Часть общая. Т 2 –ЛГУ, 1970. -С.201.
26 Гальперин И.М. Наказание: социальные функции, практика применения: -М.: Юр.лит, 1986. - С.152.
27 Гальперин И.М. Аталған еңбекте. С. 154-156.
28 Глинский Я. Криминология. Курс лекции. -СПб: Питер, 2002. - С. 319-324.
29 Роджерс Р. Исследование новых видов наказания в исправительной системе США. – В кн. Криминологические исследования в мире. -М., 1995 – С.141-143.
30 Гета М.Ф. Гуманизация уголовной политики Республики Казахстан. –Алматы, 2004. – С.109.
31 Гета М.Ф. Аталған еңбекте. –С. 110-111
32 Бушуев И.А. Исправительные работы. –М.: Юридическая литература, 1968. -С.48-57.
33 Уголовное право. Общая часть. -М.: Юрид. лит., 1997. – С. 326-327.
34 Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекции. -М., 1996. –С.374-375.
35 Әпенов С.М. Қылмыстық атқару құқығы. Оқулық құрал. –Алматы: Қаз МЗА, 2001. –68-71бб.
36 Лунеев В.В. Преступность XX века: мировые, региональные и российские тенденции. - М., 2005. - С.799-802.
37 Уголовный кодекс Республики Казахстан, с постатейными материалами. - Алматы, 2005. -С. 60-74.
38 Милюков С.Ф. Российское уголовное законодательство: опыт критического анализа. –СПб., 2000. –С. 208-211.
39 Чукмаитов Д.С. Теоретические основы системы исполнения наказаний (лишение свободы и других видов) по законодательству Республики Казахстан. Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора юрид. наук. -Алматы., 2000. -С.26.
40 Милюков С.Ф. Аталған еңбекте. С.96.
41 Философия уголовного права. –СПб.: Юридический центр, 2004-С.109-110.
42 Стручков Н.А. Проблемы советской уголовной политики. -Владивосток, 1985. – С. 93-94.
43 Алматы қалалық сотының материалдарынан
44 Сборник Постановлений Пленума Верховного Суда РК. -Алматы, 1999. -С.115.
45 Бентам И. Введение в основание нравственности и законодатель-ства. -М., 1998. -С.221.
46 Чукмаитов Д.С. Гуманизация уголовной политики в сфере исполнения наказания. –Костанай, 2005. -С.180-181.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Тақырыбы: Жаза ұғымы және оның мақсаттарының тиімділігі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1 Қазақстан Республикасындағы қылмысқа қарсы күрес тиімділігінің
теориялық негіздері
1.1 Жазалар жүйесі және олардың маңызы
9
1.2 Қылмыстылықпен күрес жүргізудің тиімділігінің түсінігі және оның
өзекті мәселелері
12
1.3 Жазаны қолдану барысындағы қазіргі мемлекеттік саясат және оның
ерекшеліктері
17
1.4 Қылмыстық құқықтағы жаза қолданудың қағидалары және жазаның
белгілері
23
1.5 Жазаның мақсаттары және оның қылмыстық құқық теориясындағы
аспектілері
26
1.6 Жазаны тиімді тағайындау жазаның тиімділігі ретінде
32
2 Жасалған қылмыстар үшін қолданылатын жазаның жекелеген түрлерінің
тиімділігі
2.1 Жазаның жекелеген түрлері тиімділігінің шарты
37
2.2 Қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазалардың тиімділігі
41
2.3 Жаза қолдану қызметінің болашағы туралы теориялар 51
ҚОРЫТЫНДЫ
57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
65
КІРІСПЕ
Елімізде жүргізіліп жатқан реформаны іске асыру және барлық заңды
мүдделерді қорғау үшін қылмыстылықпен күрес шараларын күшейтуді қажет
етеді. 1995 жылы 30 тамызда бүкілхалықтық референдуммен қабылданған
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 бабында “Қазақстан Республикасы
өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы-адам және адамның өмірі, құқықтары мен
бостандықтары” дей отырып қоғамға, адамзатқа қарсы іс-әрекеттерді жасауға
тыйым салады (1. 1-бап(. Қолданылып жатқан, құқықтық және ұйымдастыру
шараларына қарамастан еліміздегі қылмыстық ахуал күрделі күйінде қалып отыр
және техниканың дамуы мен көбеюіне, өндірістік қызметтердің қарқынды
жүргізілуіне байланысты заңмен қорғалатын құндылықтарға абайсызда зардаптар
келуінің мүмкіндігі де артуда.
Қылмыс жасаушылардың әрекеттері, әсіресе меншікке, экономикалық
қатынастарға, қоғам қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарда жиі кездеседі.
Статистикалық мәліметтерге жүгінсек Қазақстан Республикасы Бас
Прократурасының статистикалық мәліметтері бойынша Республикада 1998 ж –
142100; 1999 ж – 139431; 2000 ж – 150790; 2001 ж- 152168; 2002 ж- 135151;
2003 ж – 118485; 2004 ж -143550 қылмыс тіркелген. Бұл мәліметтер бойынша
жалпы қылмыстылықтың динамикасы 2002 жылғы дейін өсіп, кейінгі жылдары
қарқыны төмендеген.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев қылмыстылыққа
қарсы күрес және құқық тәртібін нығайту мәселесі жөніндегі мәжілісте
қылмыстылықпен күресудің және құқық тәртібін нығайтудың ауқымды, әрі тиімді
бағдарламасын ұсынды. Сонымен қатар Президент өзінің мазмұнды баяндамасында
“еліміз әлеуметтік қайта құру және демократиялық мемлекетті құру жолында ең
күрделі түрде қарқынды дамыған қылмыстылықпен қақтығысудың шегіне жетті.
Бұл шын мәнінде реформа саясатына, қоғамның тұрақтығына, азаматтардың өмірі
мен игіліктеріне қауіп тудырады”,-деді.[1] Ғалымдар мұны бір жағынан заңды
құбылыс ретінде бағалауда. Себебі қоғамның даму бағытын өзгертуі, ол елде
алғашқы уақыттарда экономикалық-саяси дағдарыстың орын алуына соқтыра алды.
Елімізде қылмыстылықпен күресуді күшейту, өз қызметіне жауаптылықпен
қарауды арттыру үшін, сонымен қатар құқық қорғау органдары қызметінің
тиімділігін арттыру мақсатында соңғы төрт жылда Республика Президентінің
бірнеше Жарлықтары мен Қаулылары шықты. Олардың қатарына мыналарды
жатқызуға болады: Қылмысқа қарсы күресті күшейту туралы” 1994 ж. 11
ақпандағы Қазақстан Республикасы Президентінің Қаулысы, “Заңдылықпен құқық
тәртібін қамтамасыз ету жөніндегі қосымша шаралар туралы” 1994 ж. 9
маусымдағы Қазақстан Республикасы Президентінің Қаулысы, “Сыбайлас
жемқорлықпен ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес жөніндегі Республикалық
комиссия құру туралы” 1994 ж. 21 қыркүйектегі Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлығы, “Қылмысқа қарсы күрес және құқық тәртібін нығайту
жөніндегі шұғыл шаралар туралы” 1995 ж. 17 наурыздағы Қазақстан
Республикасы Президентінің Қаулысы. Қылмысты абайсыздық немесе
салғырттықпен жасалған қоғамға қауіпті іс-әрекеттерге әлеуметтік-құқықтық
баға бару адамдардың қоғамдық өмірде ғана күрделі мәселе болып саналмай,
сонымен бірге бұл мәселе теория жүзінде де күрделі, толық шешілмеген мәселе
ретінде қылмыстық құқық ғылымының пайда болу уақытынан бері даулы болып
келе жатыр. Сондықтан қылмысты абайсыздықтың теориялық мәселелеріне осы
күнге дейін көптеген ғалымдардың арнайы монографиялық еңбектерінде зерттеу
жасалынды.
Қылмыстық заңда, Қазақстан Республикасының құқықтық саясат
Тұжырымдамасында белгіленгендей, заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары
құндылықтар ретінде адам құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы мен
ажырамастығын тану негізге алынуы тиіс.
Құқықтық саясат, ол мемлекеттік саясаттың бір тармағы ретінде
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық және құқықтық дамуын білдіретін
Конституция ережелеріне негізделеді деген ойдамыз. Сондықтан қылмыстық
құқықтық саясаттың бір өзекті мәселесі ретінде қылмыстық заң нормаларының
тиімділігін арттыру-заң нормаларының теориялық ғана емес, сонымен бірге
практикалық талаптарға да сай келуін қамтамасыз етеді. Р.Т. Нұртаев өзінің
бір еңбегінде Елде қылмыстық саясатты әрі қарай гуманизациялау мен
либерализациялау бағытына біздің мемлекеттің күш жұмсауы, заң ғылымдары мен
оның негізгі өзгерістерінің жетістіктерін дұрыс және жан-жақты ескерген
жағдайда тиімділік көрсетуі мүмкін- деді. [2; 49 б.] Сондықтан да қазіргі
қоғамның әлеуметтік-саяси және экономикалық даму жағдайын, кейбір шет
мемлекеттердің қылмыстық құқығының жетістіктерін ескере отырып, алдағы
уақыттарда практика талаптарына сай келмейтін қылмыстық заң нормаларын
қайта қарау қажет болуы да мүмкін. Әрине мұндай жағдай орын алғандай болса,
онда абайсыздықпен сипатталуға жататын қылмыстық құқық нормалары да
міндетті түрде өзгерістерге ұшырайтыны даусыз. Өйткені отандық қылмыстық
құқықтағы абайсыздықпен сипатталатын қылмыстардың кейбіреулерінің кінә
нысандары даулылық тудыруда, сонымен қатар жауаптылықтың көлемі де қайта
қарауды талап етеді.
Қоғамдық санада көптеген жылдар бойы жаза деп кінәліні қоғамнан
оқшаулау деп түсінетін пайымдау қалыптасқан, ал түзеу жұмыстарына тарту,
айыппұл, қоғамдық жұмыстарға тарту, бостандығын шектеу және басқа да
қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларды қоғамда қалыптасқан сана
жаза деп есептемейді деген пікір қалыптасқан. Сондықтан осы уақытқа дейін
соттардың жаза тағайындау барысында қоғамнан оқшаулауға байланысты емес
жазаларды сирек қолданатыны байқалады.
Адамды бас бостандығынан айырмай қолданылатын түзеу жұмыстары, бас
бостандығынан айыруға шартты түрде соттау, еңбекке міндетті түрде қатыстыра
отырып шартты соттау, айыппұл, үкімнің орындалуын кейінге қалдыру және тағы
басқалары жатады.
Жазалар құрылымында бас бостандығынан айыру жазасының үлесі айрықша
басым болуына, қылмыстық-құқықтық нормалардың санкцияларында бірінші
кезекте негізгі жаза ретінде бас бостандығын айыру жазасы көрсетіліп, ал
қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазалар балама жаза ретінде қолдану
ұсынылуы әсер етті. Сондықтан сотталғанды қоғамнан оқшаулаумен байланысты
емес жазаларды қолдану, іс жүзінде судьяның субъективті көзқарасына
байланысты болды. Судья мұндай жазаны қолданудың әрбір жағдайында
сотталушының қоғамнан оқшауламай-ақ түзеліп кететінін, қайтадан қылмыс
жасамайтынын, өзге де мән-жайларды жете зерттеп, дәлелдеп ол жөнінде
үкімде келтіруі тиіс болатын. Сот тәжірибесінде сотталғанға қоғамнан
оқшаулаумен байланысты емес жаза тағайындау кезінде жалтақтық,
абайлаушылықпен қарау көріністері байқалады. Мұндай құбылыстар қолданыстағы
қылмыстық-құқықтық нормалар санкциясының көпшілігінде, әсіресе абайсызда
жасалатын қылмыстар бойынша бас бостандығынан айырумен байланысты емес
жазалар бірінші кезекте көрсетілсе де, қазіргі уақытқа дейін кейбір құқық
қорғау органдары қызметкерлерінің санасында сол күйі сақталып қалған. Бұл
жерде бас бостандығынан айыруды ерекше жағдайда қолданылатын жаза деп
санауға болады.
Қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларды жеткілікті қолданбаудың
себептерін, заң нормаларында орын алып отырған аталған жаза түрлерін
қолдану негіздерінің олқылықтарымен де түсіндіруге болады. Мысалы,
Қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларды атқару тәртібі туралы
Қазақстан Республикасы Әділет Министрінің 11 желтоқсан 2001 жылғы №151
бұйрығымен бекітілген Нұсқаулығында қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес
жазалардың барлық түрлері қамтылмаған. Әрине, Нұсқаулық заң емес, бірақ
кейбір мәселелер заңмен реттелмеген болса, онда заңға тәуелді актілер
басшылыққа алынады.
Қазақстан өзінің мемлекеттік тәуелсіздігін алғаннан кейін, егемен
мемлекеттің және оның барлық азаматтарының өміріне арқау болатын бүкіл
құқықтық базаны түбегейлі қайта құру кажеттілігі туындады. Бұл арада аз
жұмыс жасалған жоқ: мемлекеттік басқару, экономика, ұлттық қауіпсіздік,
сыртқы саясат, қоғамдық саяси өмір, мәдениет және халықты әлеуметтік
қорғау, табиғатты қорғау, кұқықтық тәртіпті қорғау салаларында көптеген
заңдар мен жарлықтар талқыланып қабылданды.
Таяуда онжылдығы зор жетістіктермен аталып өткен 1995 жылғы Қазақстан
Республикасының Конституциясына сәйкес, біздің мемлекет демократиялық және
құқықтық мемлекет деп жарияланды. Бұл біріншіден демократиялық режимді
ұстанады, екіншіден азаматтық қоғамды қалыптастырады дегенді білдіреді.
Демократиялық режимнің негізгі көрсеткіші азаматтық және саяси құқықтар мен
бостандықтардың қорғану кепілдіктері. Конституцияның негізгі принциптеріне
сәйкес кез-келген адамның ата заңда және басқа да заңда да көзделген
мүдделерін қорғауды жүзеге асыруда қылмыстық заңдылықтың маңызы ерекше.
Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі адам, қоғам, мемлекет мүддесін
қорғау болып табылады.
Казақстан Республикасының 1997 жылғы қабылданған Қылмыстық кодексінің 3-
4 бөлімдері тұтас жаза институтына арналып, жаза институтының барлық
проблемаларына арналған ұғымдар қазіргі заман талабына сай жаңаша түзілді.
Алайда, қылмыстық кұқық бойынша жазаларды топтастыру негіздері теориялық
тұрғыда әлде де өз шешімін толық таппаған. Жаза жүйелерін жіктеу, оның
белгілерін анықтауға жеткілікті мән берілмеген. Теорияда және заң
қабылдауда орын алған осындай ағаттықтар, жаза институтын тереңірек
зерттеуді, оның көптеген тұстарын жаңаша бағалауды, саралауды қажет етеді.
Осыған орай, жұмыста қылмыстық заңның жаза институтын жетілдірудің
өзекті проблемалары, қылмыстық жазаларды жіктеу мен жеке даралаудың
жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән жайларына
қолданудың теориялық негіздері жүйесін әрі қарай реформалауға бағытталған
ұсыныстар келтіріліп, республикадағы қылмыстық заңды жетілдіру проблемалары
қарастырылған.
Зерттеудің объектісі жазаларды топтастырудың ғылыми негіздерін
белгілеуге мүмкіндік беретін теориялық принциптерді анықтау және жауаптылық
пен жазаны жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайлардың атқаратын рөліне
байланысты қатынастарды реттеу.
Зерттеу пәні қылмыстық жаза ұғымы, оның белгілері, жазаларды жіктеуге
негіз болатын мән жайлар, жазалардың өзара жеке даралану институтының
атқаратын маңызы, жаза жүйелерін жетілдірудің қылмыстылықпен күрес
саласындағы атқаратын қызметі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міңдеті. Зерттеудің басты мақсаты мен
міндеті – кінәліге әділ жаза таңдау немесе қылмыстық құқықтық сипаттағы
басқа да шара тағайындаумен байланысты теориялық, нормативтік құқықтық
проблемаларды кешенді түрде, кең тұрғыда талдау негізінде жаза институтына
қатысты жазаны топтастырудың теориялық ережелерін жүйелеп шығару және сот
практикасына осыған орай кепілдемелер беру болып табылады. Көрсетілген
мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу жолы қарастырылды:
- қылмыстық жазалар жүйесі құрылымының теориялық негіздерін зерттеу;
- жаза түсінігінің құқықтық теориялық аспектілерін қарау;
- жазаларды жіктеуге негіздерді анықтау;
- жазалардың жеке дара реттелуіне салыстырмалы құқықтық талдау
жүргізу;
- қылмыстық жазалардың түсінігі және түрлеріне тарихи құқықтық талдау
жүргізу;
- қолданыстағы қылмыстық заңға сәйкес жазаны ауырлататын және
жеңілдететін мән-жайларды қолдану тәжірибесінің құқықтық реттелу тәртібіне
талдау жүргізу;
- қылмыстық заңды жетілдіруге байланысты ұсыныстар жасау.
Зерттеудің әдістемелік негіздері. Еңбектің әдістемелік негізін
философияда, әлеуметтануда, әлеуметтік психологияда, құқық тарихы және
теориясында, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу, қылмыстық атқарушылық,
азаматтық құқық салаларында, криминологияда қалыптасқан ғылыми ұстанымдар
мен таным категориялары кұрады.
Негізгі әдіс танымның диалектикалық әдісі болып табылады. Сонымен
қатар, жұмыс барысында, жалпы ғылыми және дербес ғылыми әдістер: сандық
талдау әдісі, жүйелік тарихи, логикалық-заңдық әдістер, салыстырмалық
кұқықтық әдістер де пайдаланылады. Нақтылы әлеуметтік әдіс кеңінен
қолданылады (сауалнама, сот тәжірибесі материалдарын жинақтау, бас
бостандығын айыру орындарында отырған және бас бостандығынан айырумен
байланысты емес жазаларын өтеп жатқан сотталушыларға қатысты сот қаулыларын
талдау, стастистикалық мәліметтерді оқып зерттеу).
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Жұмыстың теориялық базасын
бұрынғы өткен және қазіргі кезеңдегі А.Н. Ағыбаев, З.О. Ашитов, Н.О.
Дулатбеков, Е.О. Алауханов, Н.М. Әбдіров, Г.И. Баймурзин, К.Ж. Балтабаев,
Қ.А. Бегалиев, И.Ш. Борчашвили, А.А. Исаев, Ө.С. Жекебаев, Б.Ж.
Жүнісов, Е.І. Қайыржанов, Р.Б. Құлжақаева, М.С. Нәрікбаев, Р.Т. Нұртаев,
Е.А. Оңғарбаев, И.И. Рогов, Л.Ч. Сыдықова, Д. Бұғыбайқызы, Г.Р.
Рүстемова, П.И. Люблинский, С.В. Познышев, Н.С. Таганцев, И.Я. Фоиницкий,
К.Ш. Құрманов, И.И. Карпец, Т.М. Күлтелеев, АА. Пионтковский, М.Д.
Шаргородский, Л.А. Прохоров, Г.А. Кригер, М.А. Скрябин, Г.С. Говеров, П.И.
Гришаев, Ю.М. Ткачевский, В.И. Ткаченко, Я.М. Браинин, А.М. Яковлев, А.В.
Наумов, В.В. Лунеев, Г.Н. Борзенков, Н.Ф. Кузнецова және т.б. оқымысты
ғалымдардың ғылыми зерттеу еңбектері құрады.
Жұмыстың ережелері мен тұжырымдары Қазақстан Республикасының
Конституциясына, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу және қылмыстық атқарушылық
заңнамаларға, Қазақстан Республикасының басқа заңдарына, сондай-ақ ТМД
елдерінің Ресей Федерациясының, сол сияқты кейбір шет мемлекеттердің осы
саладағы заң актілеріне негізделді. Сонымен қатар, салыстырмалы талдау
жүргізу барысында бұрын қолданылған заңдар мен ТМД елдеріне арналып
дайындалған Үлгілік Қылмыстық және қылмыстық атқарушылық кодекстері
пайдаланылды.
1 Қазақстан Республикасындағы қылмысқа қарсы күрес тиімділігінің
теориялық негіздері
1.1 Жазалар жүйесі және олардың маңызы
Жазалар жүйесі дегеніміз — ауырлығы ескеріліп белгілі бір ретпен
орналасқан, толық берілген жөне сот үшін міндетті болып табылатын,
қылмыстық занда бекітілген жазалар түрінің тізімі. Қазақстан
Респубдикасының жаңа Қылмыстық кодексінде жазалар жүйесі 39-баптың 1
бөлігінде орналасқан.
Әділқазылық мәселелерін шешуде жазалар жүйесін белгілеудің
методологиялық және практикалық елеулі маңызы бар.
Оның методологиялық маңызы сол - - әрбір жазаның қолдану жағдайын, дәл
шегін және тәртібін көрсетіп, олардың толық тізімін беру арқылы қылмыспен
күресте жазалау саясатының бірлігіне, сот қызметінде заңдылық принципін
сактауға қол жетізе аламыз. Ал оның практикалық маңызы сол -- онда жазаның
түрлері бір жүйемен (ең жеңілінен бастап ең ауырына қарай) берілген, соның
нөтижесінде сот заңға сүйене отырып, сот практикасының төжірибесін,
қоғамдық көзқарасты жөне ғылыми ұсыныстарды ескеріп, сотталғанға ықпал
жасаудың әртүрлі шараларын тиімді де үлымды пайдалана алады.
Заңмен белгіленген жазалар жүйесінің маңыздылығы сонда — ол арқылы қай
жазаның аса қатаң, ал кай жазаның онша қатаң емес екендігін анықгай аламыз.
Бүл тек жаза тағайындалғанда ғана емес, жазаның өтелмеген бөлігін жазаның
жұмсақгау түріне ауыстырғанда да керек (ҚК-тің 71-бабы).
Жалпы жаза түрлерінің жүйесі және жазаның әрбір жеке түрі көптеген
тәсіл арқылы сотталғанға ықпал жасау мүмкіндігін береді, сол төсілдер
арасынан сот ең орынды шараны тандап ала алады. Осы жүйеге сәйкес соттар
ауыр және аса ауыр кылмыс жасаған адамдарға қатысты да, онша кауіпті емес
қылмыс жасаған адамдарға қатысты да ауырлығы әртүрлі жаза қолдануға күқылы.
Сонымен, жаза түрлерінің біршама көптігі қылмыстың да, оны жасаған
қылмыскердің де қоғамға қауіптілігін ескеріп әділ жаза тағайындауға
мүмкіндік береді, алдында түрған мақсатка жетуге көмектеседі (23-баптың 1
бөлігі).
Жазаның түрлері мен жүйесі, сонымен қатар, қылмыскерлікпен күресу
тәсілдеріне және қылмыстың өзіне деген қоғамда қалыптасқан пікірдің
көрінісі. Адамның өмірі, денесі, бос-тандығы, ар-ожданы жазаның объектісі,
ал өлім, жарақат, күш көрсетіп қинау, қамау, қудалау, мүлкінен айыру,
масқаралау •• жаза қолданудың салдары болып табылады. Жаза қолданғанда
қылмыскер өруақга мемлекет атынан айыпталады.
Қылмыстық жаза қоғамдағы үстем көзқарасқа жене оның өмір сүруінің
негізгі шарттарына сәйкес келетін көзқарастарға жауап беріп келді, жауап
береді де. Заңцарға бұрынғы ескірген жазаларды енгізсек, оны қоғам тарихи
анахронизм деп санар еді, ол жазалар жүрмес еді.
Керісінше, егер зандарға қоғам саяси да, сана жағьшан да әлі дайын
емес жазаларды енгізсек, олар да жұмыс істемес еді.
Қылмыстық заң мен жаза адамдардың қа-лыптасқан өміріне, қоғамдық
қатынасқа, сол қоғамның идеологиясы мен таптық құрылымына, мемлекет
экономикасының ахуалына, жөне осы негізде қалыптасып отырған этикалық жөне
күқықгық көзқарастарға сөйкес келуі тиіс.
Егер жаза түрлерінің қоғамның жөне қоғамдық қатынастардың даму
деңгейімен байланысына көз жүгіртсек, мынадай зандылыкты байкауға болады:
өндіргіш күштердің даму деңгейі төмен кезде қоғамдық тұрмыс та нашар,
мәдениет те темен деңгейде болды, оған сөйкес идеология болды; жазалаудың
аса қатаң түрлері қолданылды • ашықтан ашық үрей тудыру, өлтірудің, жара-
қаттаудың жетік түрлері болды; қоғам ішіндегі қайшылықтың ушығуы жазаны
қатайтуды қажет етті; аса қатаң жазалау кейінгі феодализмге тән әрекет еді.
1532 жылы кабылданған Карл V-нің қылмыстық жинағы Каролина
(Constitutio criminalis Carolina) сол кезенді дәлірек сипаттайтын заң
актісі. Басқа елдердің зандары да, одан кейінгі кездері де бүл заңнан алыс
кеткен жоқ. Ф.Энгельс былай деп жазды: Ағылшындардың қылмыстық заңының
Европадағы ең қатаң заң екендігін білеміз. 1810 жылдың өзінде ол өзінің
қатыгездігі жағынан Каролинадан кем түспеді: отқа жағу, доңғалаққа байлап,
кескілеп өлтіру, тірі адамның шек-қарнын ақтару, т.б. жазалаудың көп
тараған түрі болды
Қылмыскерлікпен күрестің барлық формалары мен әдістері тек қатаң
жазалаумен гана шектелді. Ондағы басты мақсат — зиянкес адамның көзін жою
немесе оны адам сиякты өмір сүру қабілетінен айыру. Ол кездің үраны —
үрейлендіру мен қатыгездік.
Бірақ, қатаң жаза қолданудың өзі қатыгездікті тудыратынын өмір
көрсетті. Нөтижесінде қылмыс азайған жоқ, қайта көбейіп кетті. Сондықган
да, алдыңғы қатарлы ойшылдар бір жағынан жазаның сипатын өзгерту керек,
екіншіден қылмыстың алдын алуға бағытталған шараларды жүзеге асыру керек
дегенді айтты.
Қазіргі тарихи кезең жағдайды жазамен түзетуге болмайтындығын көрсетіп
отыр, сондықтан да оқымыстылар бұл тығырықтан шығудың жолын іздестіруде.
Осыған байланысты мәжбүрлеу және зорлық принципіне емес, сенімді
мәжбүрлеумен ұштастырған принципке негізделген жаза теориясы ерекше маңыз
алады. Бұл теория жаза қыл-мыскерлікпен күрестегі маңызды да жөне өзірше
қажетті қүрал болғанмен, ол жалғыз әрі басты күрал емес, тек қосымша ғана
деген тусініктен туындайды.
Қоғамның өлеуметтік өміріндегі жазаның орыны, бәрінен бұрын,
адамгершіліктен, адамға деген қамқорлықтан барып анықталуға тиіс. Мәж-
бүрлеудің қылмыспен күрес төсілдерінің бірі екендігін ескере отырып, бірақ
ақгық соңында тек мақсатты тәрбие мен сенім арқылы ғана адамға ықпал
жасауға болатындығын, солар арқылы ғана адамның сезімі мен ойын,
көзқарасын, идеясын, дағдысы мен мінез-қулқын өзгертуге болатынды-ғын
мойындау керек (3, 79-83 б.)
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексінде бүл принциптер
ескерілген және жаза түрлерінің тізімі бүрынғы заңмен салыстырғанда едәуір
өзгерген. Жазаның кейбір түрлері сақгалған, ал кейбіреулерін заң шығарушы
алып тастаған.
Сонымен қатар, қоғамдық жүмыстар, бостандықгы шектеу, тағы басқадай
жазаның жаңа түрлерінің жүйеге енгізілуі өте дәлелді. Жазаның кейбір
түрлерінің атаулары да, оған сәйкес мазмүны да өзгерген. Әскери жөне арнайы
атақган айырудың орнына -- арнайы өскери және құрметті атактан, сыныптық
шеннен, дипломатиялық дәрежеден, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградалардан айыру; бас бостандығынан айырмай түзеу жүмыстарына жіберудің
орнына •• түзеу жүмыстары. Тәртіптік батальонға жіберу түріндегі жаза
төртіптік өскери бөлімде үстаумен ауыс-тырылған.
Өлім жазасы жаза түрлерінің тізіміне кіргенмен, ол ерекше сипаттағы
жаза деп көрсетілмеген.
ҚР ҚК-нің 39-бабында қарастырылған қыл-мыстық жазалар тізімінде
мыналар бар: айыппүл салу, белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір
қызметпен айналысу қүқығынан айыру; қоғамдық жүмыстарға тарту; түзеу
жүмыстары; өскери кызмет бойынша шектеу; бас бостандығын шектеу; қамау;
тәртіптік өскери бөлімде үстау; бас бостандығынан айыру; өлім жазасы;
арнаулы, әскери немесе қүрметті атағынан, сыныптық шеннен, ди-пломатиялық
дәрежесінең, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградаларынан айыру;
мүлкін тәркілеу.
Тиімділігі өте төмен болғандықтан жаңа Қылмыстық кодекстен
жазаның мынадай түрлері алынып тасталды: қоғам алдында бетіне басу,
келтірген нұқсанды жоюды міндеттеу, жер аудару, елден шығарып жіберу,
қызметтен босату, еңбекпен төрбиелеу профилакториясына жіберу, ата-ана
қүқынан айыру. Мүның бәрі 1959 жылғы Қылмыстық кодексте бар болатын.
Бүрын кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазалар түрінің арнайы
тізімі қарастырылмаған болатын. Ал қазір, ҚР ҚК-нің 79-бабына сәйкес, 18
жасқа дейін қылмыс жасаған адамдарға тек мына жазалар қолданылады: айыппүл
салу; белгілі бір қызметпен айналысу қүқынан айыру; қоғамдық жүмыстарға
тарту; түзеу жүмыстары; қамау; бас боставдығынан айыру.
Жаңа ҚК-те жазалар жүйесі басқаша қүрылған: олар (жаза түрлері)
жеңілдеу жазадан бастап катаң жазаға қарай тізілген. Бүл қылмыстық заң
принципімен сөйкестігін табады -- қылмыскерді жазалағанда жазалау қүралдары
үнемді пай-даланылады.
ҚР-ның қылмыстық заңындағы жазалар жүйесінде адамды масқара ететін,
оның денесін жарақаттап, мүгедек ететін жаза түрлері жоқ. ҚР
Конституциясының 17-бабында былай делінген: 1. Адамның кадір-қасиетіне қол
сұғылмайды. 2. Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, баскадай
қатыгездік немесе адамдық қадір- қасиетін қорлайтындай жөбір көрсетуге, не
жазалауға болмайды. Сонымен қатар, көмелетке толмаған адамға, екі қабат
әйелдерге, емшекте баласы бар және жас сәбиі бар әйелдерге жаза
қолданылғанда заң бойынша бірқатар шектеулер қарастырылған.
Сондықтан да бұл қылмыстық заңда жаза түрлерінің толық әрі дөл тізімі
берілген, оларды сот қылмыс жасаған адамға тағайындай алады. Заңда
қарастырылмаған жазаны қолдануға жол берілмейді. Жаза түрлері өздерінің
мазмүны, сотталғанға ыкдал жасау тәсілі және ауырлығы (жазалау сипаты)
жағынан бір-бірінен өзгеше болады.
Кейбір жазаларды соттардың міндетті түрде қолдану шарты, шегі жөне
төртібі тікелей занда белгіленеді, оның нөтижесінде жазаның әділдігін,
лайықтылығын және жеке даралығын, жаза тағайындағанда заңцылықты сақтауға,
жинақтай келгенде қылмыскерлікпен күрес саясатын жүзеге асыруды қамтамасыз
етуге жағдай жасалады.
Осы күшівдегі ҚК бойынша жаза жүйесі туралы айтқанда, біріншіден оның
озық, алдыңғы катардағы принциптер бойынша құрылғанын, сондықган оған
жазалаудың жаңа тиімді шаралары кіргенін, соңғы бірнеше онжылдықтар бойы
қолданылмаған кейбір жазалардың алынып тасталғандығын атап өту керек.
Сонымен қатар, жаңа ҚК-дегі кейбір кемшіліктерді де айтпай кетуге
болмайды. Біздің пікірімізше, өмір бойы бас бостандығынан айырудың жазаның
бөлек түрі ретінде жазалар жүйесіне кіргізілмегендігі — кателік.
Жазаның бұл түрінің өзінше бөлек жаза болып қарастырылуға құқығы бар,
себебі бас бос-тандығынан айыру жазаның мерзімді түріне жатады, ал өмір
бойы бас бостандығынан айыру — мерзімсіз жаза. ҚК-нің Ерекше бөлігіндегі
баптардың санкцияларында ол жазаның басқа түрлеріне, оның ішінде бас
бостандығынан айыруға балама жаза ретінде көрсетіледі (ҚК-тің 96-бабының 2
бөлігі).
Жүйеге кіретін жазаның барлық түрлері үш топка бөлінеді: негізгі,
қосымша жөне балама, яғни олар негізгі болып та, қосымша болып та қолданыла
алады (ҚК-тің 39-бабы).
Жазаларды негізгі жөне қосымша деп бөлудің практикалық маңызы зор.
Атап айтқанда, қосымша жазаларды қолдану жазаны жеке даралау принципін
жүзеге асыру төсілдерінің бірі. Жазаның қай түрі негізгі, қайсысы қосымша
екендігін дәл көрсету зандылық талабына толық сай келеді (4, 61 б.)..
1.2 Қылмыстылықпен күрес жүргізудің тиімділігінің түсінігі және оның
өзекті мәселелері
Біздің елімізде қылмысқа қарсы күрес тиімділігін арттырудың
мәселелері туралы теорияны жасау-қазіргі кезде заң ғылымдарының дамуындағы
негізгі бағыттарының бірі болып отыр. Жауаптылықтан туындайтын жазаның
орындалмай қалмау қағидасын жүзеге асыру мен оны қамтамасыз ету мақсатында,
мемлекеттің қылмысқа қарсы күрес саясатын жүргізуді әрі қарай ізгілендіру
және ымырашылдық жасау мақсатында, қылмыстық құқықтық қудалау шараларын
үнемді қолдану негізінде және жасалған қылмыс үшін жауаптылықпен жазаны
жекешелендіру мен дұрыс оқшаулаудан туындайды. Осы мақсатта қылмыспен күрес
тиімділігін арттыру үшін мәселелердің тап осылай қойылуының өзі,
қылмыстылықты зерттейтін ілімдер теориясы мен практикасының дамуы және оның
жетілдіруіне байланысты үйлесімді ұйымдастыру шараларын қылмысқа қарсы
күреске ықпал етуімен тығыз байланысты болады. Елдегі қылмыстық саясатты
дұрыс жүргізудегі кең көлемді мәселелерді шешу шарттарының негізі деп,
қылмысқа қарсы күрес пәрменділігін арттыруға баса назар аудару айтылады. Өз
кезегінде, қылмысқа қарсы күрес тиімділігін арттыру міндетінің оңды шешілуі
біздің елімізде қылмыспен күрес тиімділігін қамтамасыз ету барысында
сенімді теориялық негізді жасауды алға қояды.
Егер қылмыспен күрес тиімділігінің теориялық жағын айтар болсақ,
Қазақстанда бұл мәселе аз әңгіме болып жүрген мәселелердің бірі десек
қателеспейміз. Құқық бұзушылықтың көбейіп, оның жазасыз қалуы, ешқандай
демократияның, өркениетті нарыққа, адамдардың құқықтары мен
бостандықтарының сақталуына жеткізбейтініне мән берілмейді. Қылмысқа қарсы
тиімді күрес жүргізу және демократиялық қағидалармен қабылданған нақты
заңдардың болуы үшін кейбір ішкі және сыртқы күштердің (билікте, саясатта,
бизнесте, БАҚ және құқық қорғау органдары жүйесінде) бұл туралы
ойланбайтыны бүгінде анық байқалды.
Айта кету керек, алғашқы кездері аталмыш мәселелердің қойылуы кезінде
құқық тиімділігі ұғымы бұл- құқық нормаларының пәрменділігі, дәлелділігі
және пайдалылығы терминдерімен толықтай немесе ішінара өзара байланыста
қарастырылған. Яғни, құқық тиімділігі деп құқық нормаларының ерекше
белгілері аталған. Олар:
1. Құқықтың өзі қоғамда (елдегі барлық азаматтар мен ұйымдар үшін)
біртұтас тәртіп орнатуға арналғандықтан, құқық нормасына баршаға бірдей
ережелер тән болады. Яғни, құқық нормалары баршаға бірдей міндетті деген
сөз.
2. Өзге әлеуметтік нормаларға қарағанда құқық нормалары мемлекет
тарапынан жасалады және олардың тиісті дәрежеде мүлтіксіз жүзеге асуы
мемлекет тарапынан қатаң бақыланады. [3; 132 б.]
Құқықтың басты міндетін (қоғамдағы тәртіпті реттеу, мемлекет
көлеміндегі тәртіпті қалпында ұстап, оларды тиісті дәрежеде қамтамасыз ету
т.б.) ескере отырып, құқықтың негізі болып саналатын құқықтық нормалар
жүйесіне жан-жақты зерттеу қажет болады. Мұндай зерттеу жұмыстары кейін осы
нормалардың өмірде қолдану нәтижесі мен потенциалының жүзеге асырылуы мен
одан ары ізденістер жүргізілуіне мүмкіндік берері сөзсіз. Әрбір құқық
нормасы барлық адамдарға тең және кейбір қажетті жағдайларда қолданылатын
жалпыға бірдей ережелерден тұратындықтан құқық нормасының жалпыға бірдей
мүмкіндіктерін қамтамасыз ету аясында оның жүзеге асырылуы үшін объективті
жағдайлар туғызуын жатқызамыз. Содан соң құқық нормасының жалпыға бірдей
ережесі өз көрінісін халыққа уақытылы жеткізілуі және арнайы белгіленген
нақты тұлғалардың сол ережелерді мүлтіксіз орындауы арқылы табады.
Сондықтан құқық нормаларының тиімділігін зерттеудегі негізгі бағыттарының
бірі - аталмыш нормалардың басты ерекшеліктерін зерттеу болып табылады.
Құқық нормасы мәселесін зерттеудің тағы бір мәселесі - құқық
нормаларына байланысты мемлекеттік институттардың заң шығару қызметіндегі
тиімділікке байланысты туындайтын мәселелер. Атап айтқанда, өкілетті
мемлекеттік органдардың құқықты жүзеге асыруға байланысты қызметінің
тиімділік деңгейіне және құқық бұзушылыққа байланысты қолданатын шаралардың
пәрменділігіне байланысты туындайтын мәселелер. Пашков А.С., Чечов Д.М.
құқық нормаларының тиімділігі мәселесін түсіну, нақтылықты, нәтижелілікті,
яғни қоғамға пайдалы бағытта анықталған қоғамдық қатынастарға әсер ету
мүмкіндігін түсінуге негізделген -дейді. [4; 3 б.]
Құқық теориясында құқықтық нормалардың мәні мен міндетіне байланысты
қалыптасқан ой-пікірлерге сүйене отырып, олардың тиімділігіне байланысты
потенциалды мүмкіндіктерге (құқық нормаларының құқық практикасында
қолданылу мен қабылдану тиімділігі) аса назар аударып, құқық тиімділігі
мәселесінің теориялық зерттелуіне байланысты туындаған мәселелердің дұрыс
жолда екендігін ескере кеткен жөн.
Құқық тиімділігі мәселесі жөніндегі бірқатар ғалымдардың пікірлерін
топтастыра келе Л. И. Спиридонов былай дейді: ... бірқатар авторлардың
теорияны жетілдіру бағытындағы зерттеулері, мұндай қылмыстық-құқықтық тыйым
салу шараларының тиімділігіне әкеп соқтыратын алғышарттарын қалыптастырады,
оларға:
1) заңдарда қылмыс деп жарияланған, қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің
мазмұнын уақытылы, дұрыс және толық ашып көрсету;
2) қылмыстық заңның мазмұнының адамгершілік нормалар мен құқықтық сана-
сезімнің деңгейіне сәйкес келуі;
3) заң талаптарының қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси даму
заңдылықтарына сәйкес келуі;
4) адамдардың әрекеттерін қылмыстық құқықтық тәсілдерімен реттеу
процессінде адамның әрекет етуіне әсер ететін әлеуметтік (ең бастысы
экономикалық) факторларды ескеру;
5) қылмыстық заңдардың тұрақтылығы және оны қолданудың біркелкілігі;
6) қылмыстық-құқықтық санкцияның қоғамға әсер ету шараларымен ұштасуы;
7) халықтың қылмыстық заң нормаларының мазмұнымен, оның ішінде
санкцияларынан хабардар болуы;
8) жасаған қылмысы үшін адамдардың жазасыз қалмайтындығын сезінуі;
9) қылмыстық саясаттың тұрақтылығы жатады.
Л. И. Спиридонов құқық пәрменділігінің осы алғышарттарын қортындылай
келе, ғылыми тұрғыдан алғанда, заң нормалары тек қоғам дамуының заңдылығы
мен объективті жағдайларына, халықтың қоғамдық сана-сезіміне, оның ішінде
олардың құқықтық сана-сезімі мен адмгершілік қағидаларына және құқықтық
нормалар басқа да құқық нормаларымен сай болғанда ғана тиімді болмақ.
Сонымен қатар социологтардың жүргізген тәжірбиелік зерттеулерімен хабардар
болу- адамның мінез-құлқының (оның ішінде ауытқымалы мінез-құлқының) басқа
да түрлеріне байланысты қылмыстық құқық нормаларының бұзылғанын анықтап,
соның негізінде теориялық жағынан да, іс жүзінде де қылмыстылықпен күрес
тиімділігінің жаңа алғышарттарын жасауға негіз тудырады.- деп жазады. [5;
119 б.]
Сондықтан профессор Л. И. Спиридоновтың тұжырымдары мен ұсыныстарын
қылмыстылықпен күрес тиімділігін жетілдіру барысында негізге ала отырып
қолдану қажет. Шынында да, жауапкершілік белгілейтін қылмыстық заңның
тиімділігін қамтамасыз ету мақсатындағы мәселелерді шешкен кезде, заң
қылмыс деп жариялаған қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің уақытылы, дұрыс және
толық қамтылатындығы ескерілуі керек.
Ғалымдардың кейбіреулері құқық нормасының тиімділігі ұғымына оның
құрамдас бөліктеріне жататын ерекшеліктері секілді құқықтың түпкі мәні,
сондай-ақ құқық нормасын қабылдаудағы заң шығарушының алға қойған мақсаты
мен ереже қабылданғаннан кейінгі оның нақты орындалуын қамтамасыз ететін
жағдайларын жатқызады. [6; 44 б.]
Заңгер ғалымдар осыған байланысты құқықтық нормаларының тиімділігін
талдаудан нақты құралдарды, яғни тарихи субъектілердің нақты әрекеттерін
алып тастау негізсіз деп есептейді. Нормативтік құқықтық актілердің таза
қолданылуы ешнәрсеге сай келмейді. Заңның әлеуметтік топтарға байланысты
емес, жеке адамдарға байланысты пайдаланылуын қарастырсақ, оның қажетті
деңгейде қолданылуы құқықтың өзінен емес сонымен қатар, субъектінің де
көптеген сипатына байланысты болып келеді. Мақсатпен нәтиже арасындағы
тиімділікті анықтаудың қиындығы жалғыз норманың түрлі-түрлі мақсаттарда
емес, сонымен қатар сол норманы зерттеу барысында оның еш нәтижесі
болмайтындығында. [7; 34-35 б.]
Құқық нормасының потенциалды мүмкіндіктері қоғамдық қатынастарға
пайдалы әсерін тигізеді. Әсерін тигізе отырып, мұндай мүмкіндіктер кейіннен
өмірдегі түрлі дау-шарларды шешуге бағытталады. Бұ тиімділік мәселесінің
белгілі бір анықталған мақсатқа сай белгіленетінін және осы мақсаттың
орындалуымен өлшенетінін білдіреді. А.А. Игнатьев Кез-келген жүйе белгілі-
бір қойылған мақсатқа жету үшін құрылады және сол үшін қызмет етеді.
Тиімділік мәселесі осы қойылған мақсатқа жетуге байланысты жүйенің пайдалы
түрде қызмет жасау қажеттілігін анықтауға байланысты туындайды деген
сенімді түсінік берген. [8; 212 б.]
Жоғарыда келтірілген ой-пікірлерге сәйкес, құқық тиімділігі деп оның
жалпыға танымалдығын, оның сөзсіз орындалатындығын, құқық нормаларының
қайшылыққа ұшырамауын және түсініктілігін, әлеуметтік мақсаты мен оған жету
тәсілдерінің сәйкестігін, құқықтың әділет органдары мен өзге де құқық
қорғау органдары жүйесімен тығыз байланысы қамтамасыз етілгенін айтамыз.
Аталған ережелерге сүйене отырып, былайша тұжырым жасауға болады:
Әлеуметтік зерттеу әдістерін пайдалануды дамыту қылмыстық құқық ғылымының
дамуына әсер етіп, құқық қорғау органдарының қызметі мен қылмыстық құқық
ғылымының қылмысқа қарсы күресте өзара байланыста жасаған әрекеттерінің бір-
біріне логикалық қатынасқа түсуіне мүмкіндік береді. Нақтырақ айтар болсақ,
құқық қорғау органдары қызметкерлері әлеуметтік зерттеу әдісін қолдана
отырып, сол арқылы оның қазіргі кезде қолданып отырған әдістерінің
нәтижесін анықтауға, сөйтіп кейінгі қылмысқа қарсы күрестің жаңа әдістерін
жасауына мүмкіндік береді. Және сол тактиканы түрлі деңгейдегі қылмыс
құрамына сай пайдалануға болады.
Құқықтық зерттеудегі дәстүрлі әдістер өз мәні бойынша заң шығарушының
еркін білдіруге және құқық нормасын практикада дұрыс қолдануға түсіндірме
беруге бағытталған. Мұндай зерттеулер алдағы уақытта да жүргізіле береді.
Өзге де құқық бұзушылыққа қарағанда қылмыс өзінің қоғамға аса
қауіптілігімен ерекшеленетіндігі баршамызға мәлім. Сондықтан да, ең алдымен
әрекеттің қоғамға қаншалықты қауіпті екеніндігін анықтау аса маңызды
мәселелердің бірі болып табылады. Бірақ бұл мәселені шешу құқық бұзушылықты
қылмыс деп тануға әлі де жеткіліксіз. Басқа да жағдайларды ескеру қажет.
Олардың қатарына мыналар жатады:
1. қоғам өмірінің объективті заңдылығы;
2. қылмыстық жазаның әлеуметтік салдары;
3. қылмыстық құқық пәрменділігін жүзеге асырудың материалдық
ресурстары.
4. қоғамның адамгершілік – рухани сипаты;
5. қажетті жүріс-тұрыс тәртібін қылмыстық құқық құралдарымен
ынталандыру мүмкіндігі;
6. ғылым мен техника дамуының деңгейі;
7. міндетті тұлғалардың әрекеттерін пәрменді бақылау мүмкіндігі.
Сонымен, қылмыстық құқық нормасын қолдануда тиімділік шарттарына
төмендегілерді жатқызуға болады:
1. Нақты қоғамға қауіпті әрекеттің әлеуметтік қауіптілігі
мен қоғам өмірі заңдылығының объективтілігін ескере отырып қылмыстық
заңның дер кезінде қабылдануы;
2. Жазаның мақсатына жету үшін қылмыстық жазаны
қолданғанда әлеуметтік салдардың ескерілуі.
3. Қылмыстық құқық нормасы мен қоғамда қалыптасқан
дәстүрдің байланыс деңгейін ескеру.
4. Қылмыспен күресте материалдық ресурстарды дұрыс
пайдалану.
5. Заңды әрекеттермен позитивті жауапкершілікті қылмыстық құқықтық
құралдарымен реттеудің мүмкіндігін анықтау.
6. Заңды қабылдау кезі мен одан былайғы әрекеттер барысында қылмыстық
заңның тұрақтылығын қамтамасыз ету;
7. Қабылданған қылмыстық құқық нормаларының халыққа
жетуіне (хабардар болуына) нақты жағдай жасау;
8. Құқық қорғау органдарының беделін көтеру үшін
барлық қажетті шараларды қарастыру;
9. Қылмыстық жаза мен жауаптылықтың бұлтартпаушылық қағидасын
қамтамасыз ету;
10. Сот және тергеу тәжірибесіне, қылмыстық заңының тұрақтылығынан
көрінетін қылмыстық саясаттың жүзеге асуына жағдай жасауды камтамасыз ету;
11. Қылмыспен күрес тиімділігін арттыру барысында ғылым мен техника
жетістіктеріне, оларды пайдалануға қамқорлық жасау;
12. Қылмыстық заңның практикада қолданылуын жүзеге асыратын лауазымды
адамдардың қызметіне бақылау орнатудың деңгейін көтеру;
Себеп-салдардан кейін В. М. Коганның пікірінше тиімділікті зерттеудің
объектісі болып келетін қылмыстық құқық нормасын қалыптастыру деңгейі
нақтыланады. Оның пікірінше Қылмыстық құқық нормасын қалыптастыру
деңгейіне құқықтық нормалардың төмендегі талаптарға сай келуі керек.
1. Белгілі бір әрекеттің басқаларынан өзгешелігін (қылмыстық және
қылмыстық емес) қамтамасыз ететін қылмыс құрамының
айқындылығы;
2. Белгілі қылмыс құрамына белгіленген жазаның
қылмыстық кодекстегі жаза жүйесімен ықпалдастығы;
Егер қылмыстық құқық нормаларының себеп-салдары құқық нормалары
тиімділігі қоғам алдындағы қылмыспен күреске байланысты мәселелерде мүдде
құқығы ретінде қарастырылса, онда тұжырымдау деңгейі бойынша қылмыстың
құрамын айқындау талаптары мен жазаның келісімді болуы құқықтық негізде
қарастырылады.
Заңның нақты қалыптасуына тікелей бағытталған бұл құқықтық талаптар,
қоғамдық қатынастарды қорғауға байланысты міндеттер де өз көрінісін
табады. [9; 53 б.]
1.3 Жазаны қолдану барысындағы қазіргі мемлекеттік саясат және оның
ерекшеліктері
Қылмыстық құқық нормаларын қалыптастыру заң шығару қызметінде күрделі
процестің бірі болып табылады. Бұл республикамыздағы қылмыстық заңды
реформалау барысында нақты қарастырылуынан да көрінеді. 1997 жылғы 16
шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі қылмыстық
құқық ғылымы мен оның практикасының қылмыстық заңға арналған негізгі
талаптарын ескере отырып қабылданған. Атап айтқанда, Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөлімінде қылмыстық құқық нормалары диспозициясы қылмыс құралы
талаптарын белгілей отырып, нақты, әрі айқын көрсетілген. Жазасының
төменнен жоғарыға қарай қағидасы негізінде қойылуы, жасалған қылмыстың мән-
жайын ескере отырып қолданылуы - қылмыстық саясатты ізгілендіруге
бағытталған.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 2-бабының 2- тармағында
мынадай міндеттерді жүзеге асыру шаралары көрсетілген: бұл міндерттерді
жүзеге асыру үшін осы Кодексте қылмыстық жауаптылықтың негіздері
белгіленеді, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін қауіпті қандай әрекеттер
қылмыс болып табылатыны айқындалады, оларды жасағаны үшін жазалар мен өзге
де қылмыстық құқықтық ықпал ету шаралары белгіленеді.
Профессор Ю. А. Афиногенов Ресейдің нарықтық экономикаға өтуіне
байланысты сол елдегі қылмыстық саясат және заң шығармашылығына қатысты
мәселеге баға бере отырып былай деп жазады: Біздің қоғамымыздың негізгі
бағыты - нарықтық экономикаға өту, меншік нысананың көптігін қалыптастыру,
заң билігінің, адам мен азаматтың құқықтарының бұзылмауын нақты қамтамасыз
ету болып табылады. Осы процестегі құқықтың орнын бағалау аса күрделі
мәселе. [10; 107-109 б.]
Мемлекетпен қоғамның тұрақты дамуын қамтамасыз ететін элементтерінің
бірі - әлеуметтік жағынан дәлелді де әділ, қазіргі заман талаптарына сай
келетін қылмыстық заң жасау. Осындай заңның әділет жүйесімен бірігуі
экономикалық, саяси, әлеуметтік және мәдени құрылымдарда құқықтық
мемлекеттің пайда болуын әкеле алады.
Ю. А. Афиногеновтың Ресейде қалыптасқан қылмыстық саясатты жүргізу мен
заң шығарушылыққа байланысты пікірлерін аз ғана өзгерістермен КСРО
күйрегеннен кейінгі Қазақстан жағдайымен де салыстыруға болады. Біздің
республикамыздың жаңа нарықтық экономикаға өту процесі қоғам өмірінің
барлық саласындағы құқықтық, мәдени, экономикалық, саяси қиындықтармен қоса
жүргізілді. Сол кездегі астаң-кестең дағдарыстың салдары күні бүгінге дейін
қоғамға өз әсерін тигізуде. Заң шығарушылық қызметте мұндай салдар көбіне
заң мәтінін жасау мен дайындау техникасы ережелерінің талаптарға сай
қабылданбағанынан, оның ішінде қылмыстық заңның бүгінгі қоғамдық дамуға сай
келмейтіндігінен байқалады. Әділ, әлеуметтік талаптарға сай, тиянақты
дайындалған заңдарды қабылдау мақсаты дегеніне жетпеуде. 1998 жылдың 1
қаңтарынан бастап қолданыстағы Қылмыстық кодекске әлі күнге дейін
толықтырулар мен өзгерістер енгізіліп, әлі күнге дейін қайта жасалуда.
Қылмыстың жекелеген түрлерімен күреске байланысты қабылданатын заңдар
кейде қылмыстық заңға қайшы келеді. Мысалы, 2 шілде 1998 жылғы Қазақстан
Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңының мазмұны
біздің республикамыздың қылмыстық кодексіне қайшы.
Профессор З. О. Ашитов аталмыш заңға талдау жасай отырып төмендегідей
тұжырым жасайды: 2 шілде 1998 жылғы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
туралы Заңы сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылық
субъектілерінің құрамын қажетінше толық қамтыған. Бұл заң бойынша, оларға:
барлық лауазымды адамдарды, Парламенттің, мәслихаттардың депутаттары,
судьялар, сондай-ақ мемлекеттік міндеттерді атқаруға уәкілдік берілген өзге
де жеке адамдар, сондай-ақ соларға теңестірілген адамдар жатқызылған.
Сыбайлас жемқорлыққа қатысты құқық бұзушылық субъектілері қатарына
мемлекеттік ұйымдардың немесе жарғылық капиталында мемлекеттік меншіктің
жиынтық үлесі кемінде отыз бес процент құрайтын ұйымдардың лауазымды
адамдары теңестіріледі(Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы Заңның 3-
бабының 4-тармағы). Келтірілген Заңда, заңға қайшы мүліктік игіліктер мен
артықшылықтарды иеленетін заңды тұлғалардың әкімшілік және тәртіптік
жауапкершілігімен қатар, қылмыстық жауаптылығын да қарастырып отыр. Заңның
бұл позициясы Қазақстан Респбликасы Қылмыстық кодексінің 14-бабына қайшы
келсе де, дұрыс деп есептейміз. Ал Қазақстан Республикасы ҚК-нің 14-бабына
сәйкес, қылмыстық жауаптылыққа тек жеке адамдар ғана тартылады- дейді
З.О. Ашитов. [11; 12-13 б.]
Профессор З. О. Ашитов сонымен қатар, қылмыстық құқықта заңды тұлғаның
жауаптылығын тануға байланысты өз пікірін айтып, заңды тұлғалардың
жауаптылығы туралы ережелерді де қылмыстық заңға енгізу жөнінде ұсыныс
жасайды. [12; 13 б.]
Әрине, заңды тұлғаларды қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін бір
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заң жеткіліксіз. Ол үшін
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексіне де жаңа өзгерістер енгізілуі
қажет. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңның нормалары Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексінің 14-бабына қайшы келетіндіктен
қолданылмайтындығы да даусыз. Мұндай жағдайда заң шығарушылардың жекелеген
заңдарды қабылдауда құқық нормаларының негізсіз бәсекелесу жағдайын құруға
бастама жасап отырғанын ескере кеткен жөн.
Профессор С. В. Бородин айтқандай қазіргі кездегі қылмыстық саясатта
жылдар бойы қалыптасқан стереотиптерден бас тартып, қоғамда
демократизациялаудың, ізгіліктің, әлеуметтік әдәілеттіліктің оңды
тенденцияларын, адамның тұлға ретіндегі қоғамдағы орнымен құнын көтеру және
азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерінің қорғалуын күшейту секілді оң
шешімдерді дереу қабылдап, оларды белсенді түрде жүзеге асыру қажет.
Қылмыспен күресте пайдалы нәтижелерді дамытатын қазіргі кездегі қылмыстық
саясаттың басты бағыттары тек осы база негізінде ғана ойдағыдай қалыптасуы
мүмкін. С. В. Бородиннің пікірінше қылмыстық саясат бағыттарынан мыналарды
көрсетуге болады:
1) барлық қылмыстық әрекеттермен күрес жүйесін демократиязациялау,
атап айтқанда, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу мен қылмыстық атқару
заңдарын және олардың қолданылу практикасына және алдын-ала тергеу жүргізу
барысына, тергеушілер, прокурорлар мен судьялардың қызметіне, еңбек
ұжымдарының, қоғамның, халықтың араласуын қамтамасыз ететін мүмкіндіктер
туғызу;
2) қылмыстан адамның жеке басын қорғау, қылмыстық сот өндірісінде
олардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау, бас бостандығынан айыру
секілді жазасын өтеп келгеннен кейін күнделікті өмірге бейімделу
мақсаттарында заңдарды және қылмыстық әділет органдарының қызметін жолға
қою;
3) құқық қорғау органдарының қызметі мен қылмыстық сот өндірісінде
барлық азаматтарға қатысты әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз ету;
азаматтардың ұстанған дініне, ұлтына, қызметіне қарамастан сот және заң
алдындағы теңдігі;
4) заңдылықтың бұзылу себептерін зерттеу мен олардың алдын алудың,
заңды қолданудың тиімді механизмін жасау және олардың сақталуына кепілдік
ету мүмкіндігін нығайту;
5) қылмыстық әділет органдары қызметінің жариялылығын қамтамасыз етіп,
олардың қызмет барысы мен нәтижесі жайлы барлық мәліметтерді басылымдарда
жариялау, қоғам өкілдеріне аталмыш органдардың қызметін бақылау үшін,
сондай-ақ басылымдарда жариялау мақсатында барлық мемлекеттік мекемелерге
бақылау жасау мүмкіндігін кеңейту, олардың еркін кіріп-шығуын қамтамасыз
ету;
6) қылмыспен күресті жүргізу үшін ең алдымен, әлеуметтік алдын алудың
жалпы және арнайы шараларын пайдалану арқылы алдын алу әдістерін қолдану;
7) қылмыстық әділет органдарының күш-жігерін қоғамдық тәртіпке
жұмылдырып, жеке адамдарға қарсы қылмыстардан, латенттік қылмыстан,
қылмыстық жауаптылықтан жалтармауға бағыттау;
8) жаза тағайындау барысында жасалған қылмыстың ауырлығын, әлеуметтік
себеп-салдарын ескере отырып, қылмыспен күресте ең басты құрал ретінде
қылмыстық заңды ғана тану;
9) қылмысқа қарсы күреске ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін,
криминология ғылымының ұсыныстарын, сонымен қатар өзге де құқық пен
гуманитарлық ғылымдардың жетістіктері мен ұсыныстарын пайдалану;
10) қылмыстық сот өндірісіне бақылауды жақсартып, олардың бір-біріне
тәуелсіз болуын қамтамасыз ету үшін қылмыстық әділет органдарын қайта құру;
11) қылмыстық заңда айқындалған шекте қылмыстық әділет органдарының
қызметін ведомостовалық немесе партиялық негізде емес, мемлекеттік негізде
жүргізу;
12) қылмыстық әділет органдары қызметіне жағдай жасау үшін және сол
органның қызметкерлерінің шығармашылық еңбектерінің өнімді болуын
қамтамасыз ету мақсатында оларды қаржыландыру мәселесін шешу, айлық
жалақыларын көтеру;
13) қылмыстық әділет органдары ұжымында адамдар арасындағы
адамгершілік қатынастарды қалыптастыру;
14) қылмыстық әділет органдары кадрларын жаңарту, олардың кәсіби
шеберлігін шыңдау. [13; 10-12 б.]
Бұл ғалымның тұжырымдарын Қазақстандағы қылмыстық саясатты
қалыптастырып, оны жүзеге асыру үшін қолдануға толық болады. Атап айтқанда,
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың 2002 жылғы 22
қыркүйектегі Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының тұжырымдамасы
мемлекеттің жүргізіп жатқан қылмыстық саясатын оны демократияландыруға,
ізгілендіру мен ырықтандыруға бағытталған.
Тұжырымдамада мына мәселелер ескерілген: Қылмыстық заңмен қорғалатын
адамның құқықтары мен еңбектерінің ең жоғарғы әлеуметтік құндылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1 Қазақстан Республикасындағы қылмысқа қарсы күрес тиімділігінің
теориялық негіздері
1.1 Жазалар жүйесі және олардың маңызы
9
1.2 Қылмыстылықпен күрес жүргізудің тиімділігінің түсінігі және оның
өзекті мәселелері
12
1.3 Жазаны қолдану барысындағы қазіргі мемлекеттік саясат және оның
ерекшеліктері
17
1.4 Қылмыстық құқықтағы жаза қолданудың қағидалары және жазаның
белгілері
23
1.5 Жазаның мақсаттары және оның қылмыстық құқық теориясындағы
аспектілері
26
1.6 Жазаны тиімді тағайындау жазаның тиімділігі ретінде
32
2 Жасалған қылмыстар үшін қолданылатын жазаның жекелеген түрлерінің
тиімділігі
2.1 Жазаның жекелеген түрлері тиімділігінің шарты
37
2.2 Қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазалардың тиімділігі
41
2.3 Жаза қолдану қызметінің болашағы туралы теориялар 51
ҚОРЫТЫНДЫ
57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
65
КІРІСПЕ
Елімізде жүргізіліп жатқан реформаны іске асыру және барлық заңды
мүдделерді қорғау үшін қылмыстылықпен күрес шараларын күшейтуді қажет
етеді. 1995 жылы 30 тамызда бүкілхалықтық референдуммен қабылданған
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 бабында “Қазақстан Республикасы
өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы-адам және адамның өмірі, құқықтары мен
бостандықтары” дей отырып қоғамға, адамзатқа қарсы іс-әрекеттерді жасауға
тыйым салады (1. 1-бап(. Қолданылып жатқан, құқықтық және ұйымдастыру
шараларына қарамастан еліміздегі қылмыстық ахуал күрделі күйінде қалып отыр
және техниканың дамуы мен көбеюіне, өндірістік қызметтердің қарқынды
жүргізілуіне байланысты заңмен қорғалатын құндылықтарға абайсызда зардаптар
келуінің мүмкіндігі де артуда.
Қылмыс жасаушылардың әрекеттері, әсіресе меншікке, экономикалық
қатынастарға, қоғам қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарда жиі кездеседі.
Статистикалық мәліметтерге жүгінсек Қазақстан Республикасы Бас
Прократурасының статистикалық мәліметтері бойынша Республикада 1998 ж –
142100; 1999 ж – 139431; 2000 ж – 150790; 2001 ж- 152168; 2002 ж- 135151;
2003 ж – 118485; 2004 ж -143550 қылмыс тіркелген. Бұл мәліметтер бойынша
жалпы қылмыстылықтың динамикасы 2002 жылғы дейін өсіп, кейінгі жылдары
қарқыны төмендеген.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев қылмыстылыққа
қарсы күрес және құқық тәртібін нығайту мәселесі жөніндегі мәжілісте
қылмыстылықпен күресудің және құқық тәртібін нығайтудың ауқымды, әрі тиімді
бағдарламасын ұсынды. Сонымен қатар Президент өзінің мазмұнды баяндамасында
“еліміз әлеуметтік қайта құру және демократиялық мемлекетті құру жолында ең
күрделі түрде қарқынды дамыған қылмыстылықпен қақтығысудың шегіне жетті.
Бұл шын мәнінде реформа саясатына, қоғамның тұрақтығына, азаматтардың өмірі
мен игіліктеріне қауіп тудырады”,-деді.[1] Ғалымдар мұны бір жағынан заңды
құбылыс ретінде бағалауда. Себебі қоғамның даму бағытын өзгертуі, ол елде
алғашқы уақыттарда экономикалық-саяси дағдарыстың орын алуына соқтыра алды.
Елімізде қылмыстылықпен күресуді күшейту, өз қызметіне жауаптылықпен
қарауды арттыру үшін, сонымен қатар құқық қорғау органдары қызметінің
тиімділігін арттыру мақсатында соңғы төрт жылда Республика Президентінің
бірнеше Жарлықтары мен Қаулылары шықты. Олардың қатарына мыналарды
жатқызуға болады: Қылмысқа қарсы күресті күшейту туралы” 1994 ж. 11
ақпандағы Қазақстан Республикасы Президентінің Қаулысы, “Заңдылықпен құқық
тәртібін қамтамасыз ету жөніндегі қосымша шаралар туралы” 1994 ж. 9
маусымдағы Қазақстан Республикасы Президентінің Қаулысы, “Сыбайлас
жемқорлықпен ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес жөніндегі Республикалық
комиссия құру туралы” 1994 ж. 21 қыркүйектегі Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлығы, “Қылмысқа қарсы күрес және құқық тәртібін нығайту
жөніндегі шұғыл шаралар туралы” 1995 ж. 17 наурыздағы Қазақстан
Республикасы Президентінің Қаулысы. Қылмысты абайсыздық немесе
салғырттықпен жасалған қоғамға қауіпті іс-әрекеттерге әлеуметтік-құқықтық
баға бару адамдардың қоғамдық өмірде ғана күрделі мәселе болып саналмай,
сонымен бірге бұл мәселе теория жүзінде де күрделі, толық шешілмеген мәселе
ретінде қылмыстық құқық ғылымының пайда болу уақытынан бері даулы болып
келе жатыр. Сондықтан қылмысты абайсыздықтың теориялық мәселелеріне осы
күнге дейін көптеген ғалымдардың арнайы монографиялық еңбектерінде зерттеу
жасалынды.
Қылмыстық заңда, Қазақстан Республикасының құқықтық саясат
Тұжырымдамасында белгіленгендей, заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары
құндылықтар ретінде адам құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы мен
ажырамастығын тану негізге алынуы тиіс.
Құқықтық саясат, ол мемлекеттік саясаттың бір тармағы ретінде
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық және құқықтық дамуын білдіретін
Конституция ережелеріне негізделеді деген ойдамыз. Сондықтан қылмыстық
құқықтық саясаттың бір өзекті мәселесі ретінде қылмыстық заң нормаларының
тиімділігін арттыру-заң нормаларының теориялық ғана емес, сонымен бірге
практикалық талаптарға да сай келуін қамтамасыз етеді. Р.Т. Нұртаев өзінің
бір еңбегінде Елде қылмыстық саясатты әрі қарай гуманизациялау мен
либерализациялау бағытына біздің мемлекеттің күш жұмсауы, заң ғылымдары мен
оның негізгі өзгерістерінің жетістіктерін дұрыс және жан-жақты ескерген
жағдайда тиімділік көрсетуі мүмкін- деді. [2; 49 б.] Сондықтан да қазіргі
қоғамның әлеуметтік-саяси және экономикалық даму жағдайын, кейбір шет
мемлекеттердің қылмыстық құқығының жетістіктерін ескере отырып, алдағы
уақыттарда практика талаптарына сай келмейтін қылмыстық заң нормаларын
қайта қарау қажет болуы да мүмкін. Әрине мұндай жағдай орын алғандай болса,
онда абайсыздықпен сипатталуға жататын қылмыстық құқық нормалары да
міндетті түрде өзгерістерге ұшырайтыны даусыз. Өйткені отандық қылмыстық
құқықтағы абайсыздықпен сипатталатын қылмыстардың кейбіреулерінің кінә
нысандары даулылық тудыруда, сонымен қатар жауаптылықтың көлемі де қайта
қарауды талап етеді.
Қоғамдық санада көптеген жылдар бойы жаза деп кінәліні қоғамнан
оқшаулау деп түсінетін пайымдау қалыптасқан, ал түзеу жұмыстарына тарту,
айыппұл, қоғамдық жұмыстарға тарту, бостандығын шектеу және басқа да
қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларды қоғамда қалыптасқан сана
жаза деп есептемейді деген пікір қалыптасқан. Сондықтан осы уақытқа дейін
соттардың жаза тағайындау барысында қоғамнан оқшаулауға байланысты емес
жазаларды сирек қолданатыны байқалады.
Адамды бас бостандығынан айырмай қолданылатын түзеу жұмыстары, бас
бостандығынан айыруға шартты түрде соттау, еңбекке міндетті түрде қатыстыра
отырып шартты соттау, айыппұл, үкімнің орындалуын кейінге қалдыру және тағы
басқалары жатады.
Жазалар құрылымында бас бостандығынан айыру жазасының үлесі айрықша
басым болуына, қылмыстық-құқықтық нормалардың санкцияларында бірінші
кезекте негізгі жаза ретінде бас бостандығын айыру жазасы көрсетіліп, ал
қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазалар балама жаза ретінде қолдану
ұсынылуы әсер етті. Сондықтан сотталғанды қоғамнан оқшаулаумен байланысты
емес жазаларды қолдану, іс жүзінде судьяның субъективті көзқарасына
байланысты болды. Судья мұндай жазаны қолданудың әрбір жағдайында
сотталушының қоғамнан оқшауламай-ақ түзеліп кететінін, қайтадан қылмыс
жасамайтынын, өзге де мән-жайларды жете зерттеп, дәлелдеп ол жөнінде
үкімде келтіруі тиіс болатын. Сот тәжірибесінде сотталғанға қоғамнан
оқшаулаумен байланысты емес жаза тағайындау кезінде жалтақтық,
абайлаушылықпен қарау көріністері байқалады. Мұндай құбылыстар қолданыстағы
қылмыстық-құқықтық нормалар санкциясының көпшілігінде, әсіресе абайсызда
жасалатын қылмыстар бойынша бас бостандығынан айырумен байланысты емес
жазалар бірінші кезекте көрсетілсе де, қазіргі уақытқа дейін кейбір құқық
қорғау органдары қызметкерлерінің санасында сол күйі сақталып қалған. Бұл
жерде бас бостандығынан айыруды ерекше жағдайда қолданылатын жаза деп
санауға болады.
Қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларды жеткілікті қолданбаудың
себептерін, заң нормаларында орын алып отырған аталған жаза түрлерін
қолдану негіздерінің олқылықтарымен де түсіндіруге болады. Мысалы,
Қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларды атқару тәртібі туралы
Қазақстан Республикасы Әділет Министрінің 11 желтоқсан 2001 жылғы №151
бұйрығымен бекітілген Нұсқаулығында қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес
жазалардың барлық түрлері қамтылмаған. Әрине, Нұсқаулық заң емес, бірақ
кейбір мәселелер заңмен реттелмеген болса, онда заңға тәуелді актілер
басшылыққа алынады.
Қазақстан өзінің мемлекеттік тәуелсіздігін алғаннан кейін, егемен
мемлекеттің және оның барлық азаматтарының өміріне арқау болатын бүкіл
құқықтық базаны түбегейлі қайта құру кажеттілігі туындады. Бұл арада аз
жұмыс жасалған жоқ: мемлекеттік басқару, экономика, ұлттық қауіпсіздік,
сыртқы саясат, қоғамдық саяси өмір, мәдениет және халықты әлеуметтік
қорғау, табиғатты қорғау, кұқықтық тәртіпті қорғау салаларында көптеген
заңдар мен жарлықтар талқыланып қабылданды.
Таяуда онжылдығы зор жетістіктермен аталып өткен 1995 жылғы Қазақстан
Республикасының Конституциясына сәйкес, біздің мемлекет демократиялық және
құқықтық мемлекет деп жарияланды. Бұл біріншіден демократиялық режимді
ұстанады, екіншіден азаматтық қоғамды қалыптастырады дегенді білдіреді.
Демократиялық режимнің негізгі көрсеткіші азаматтық және саяси құқықтар мен
бостандықтардың қорғану кепілдіктері. Конституцияның негізгі принциптеріне
сәйкес кез-келген адамның ата заңда және басқа да заңда да көзделген
мүдделерін қорғауды жүзеге асыруда қылмыстық заңдылықтың маңызы ерекше.
Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі адам, қоғам, мемлекет мүддесін
қорғау болып табылады.
Казақстан Республикасының 1997 жылғы қабылданған Қылмыстық кодексінің 3-
4 бөлімдері тұтас жаза институтына арналып, жаза институтының барлық
проблемаларына арналған ұғымдар қазіргі заман талабына сай жаңаша түзілді.
Алайда, қылмыстық кұқық бойынша жазаларды топтастыру негіздері теориялық
тұрғыда әлде де өз шешімін толық таппаған. Жаза жүйелерін жіктеу, оның
белгілерін анықтауға жеткілікті мән берілмеген. Теорияда және заң
қабылдауда орын алған осындай ағаттықтар, жаза институтын тереңірек
зерттеуді, оның көптеген тұстарын жаңаша бағалауды, саралауды қажет етеді.
Осыған орай, жұмыста қылмыстық заңның жаза институтын жетілдірудің
өзекті проблемалары, қылмыстық жазаларды жіктеу мен жеке даралаудың
жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән жайларына
қолданудың теориялық негіздері жүйесін әрі қарай реформалауға бағытталған
ұсыныстар келтіріліп, республикадағы қылмыстық заңды жетілдіру проблемалары
қарастырылған.
Зерттеудің объектісі жазаларды топтастырудың ғылыми негіздерін
белгілеуге мүмкіндік беретін теориялық принциптерді анықтау және жауаптылық
пен жазаны жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайлардың атқаратын рөліне
байланысты қатынастарды реттеу.
Зерттеу пәні қылмыстық жаза ұғымы, оның белгілері, жазаларды жіктеуге
негіз болатын мән жайлар, жазалардың өзара жеке даралану институтының
атқаратын маңызы, жаза жүйелерін жетілдірудің қылмыстылықпен күрес
саласындағы атқаратын қызметі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міңдеті. Зерттеудің басты мақсаты мен
міндеті – кінәліге әділ жаза таңдау немесе қылмыстық құқықтық сипаттағы
басқа да шара тағайындаумен байланысты теориялық, нормативтік құқықтық
проблемаларды кешенді түрде, кең тұрғыда талдау негізінде жаза институтына
қатысты жазаны топтастырудың теориялық ережелерін жүйелеп шығару және сот
практикасына осыған орай кепілдемелер беру болып табылады. Көрсетілген
мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу жолы қарастырылды:
- қылмыстық жазалар жүйесі құрылымының теориялық негіздерін зерттеу;
- жаза түсінігінің құқықтық теориялық аспектілерін қарау;
- жазаларды жіктеуге негіздерді анықтау;
- жазалардың жеке дара реттелуіне салыстырмалы құқықтық талдау
жүргізу;
- қылмыстық жазалардың түсінігі және түрлеріне тарихи құқықтық талдау
жүргізу;
- қолданыстағы қылмыстық заңға сәйкес жазаны ауырлататын және
жеңілдететін мән-жайларды қолдану тәжірибесінің құқықтық реттелу тәртібіне
талдау жүргізу;
- қылмыстық заңды жетілдіруге байланысты ұсыныстар жасау.
Зерттеудің әдістемелік негіздері. Еңбектің әдістемелік негізін
философияда, әлеуметтануда, әлеуметтік психологияда, құқық тарихы және
теориясында, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу, қылмыстық атқарушылық,
азаматтық құқық салаларында, криминологияда қалыптасқан ғылыми ұстанымдар
мен таным категориялары кұрады.
Негізгі әдіс танымның диалектикалық әдісі болып табылады. Сонымен
қатар, жұмыс барысында, жалпы ғылыми және дербес ғылыми әдістер: сандық
талдау әдісі, жүйелік тарихи, логикалық-заңдық әдістер, салыстырмалық
кұқықтық әдістер де пайдаланылады. Нақтылы әлеуметтік әдіс кеңінен
қолданылады (сауалнама, сот тәжірибесі материалдарын жинақтау, бас
бостандығын айыру орындарында отырған және бас бостандығынан айырумен
байланысты емес жазаларын өтеп жатқан сотталушыларға қатысты сот қаулыларын
талдау, стастистикалық мәліметтерді оқып зерттеу).
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Жұмыстың теориялық базасын
бұрынғы өткен және қазіргі кезеңдегі А.Н. Ағыбаев, З.О. Ашитов, Н.О.
Дулатбеков, Е.О. Алауханов, Н.М. Әбдіров, Г.И. Баймурзин, К.Ж. Балтабаев,
Қ.А. Бегалиев, И.Ш. Борчашвили, А.А. Исаев, Ө.С. Жекебаев, Б.Ж.
Жүнісов, Е.І. Қайыржанов, Р.Б. Құлжақаева, М.С. Нәрікбаев, Р.Т. Нұртаев,
Е.А. Оңғарбаев, И.И. Рогов, Л.Ч. Сыдықова, Д. Бұғыбайқызы, Г.Р.
Рүстемова, П.И. Люблинский, С.В. Познышев, Н.С. Таганцев, И.Я. Фоиницкий,
К.Ш. Құрманов, И.И. Карпец, Т.М. Күлтелеев, АА. Пионтковский, М.Д.
Шаргородский, Л.А. Прохоров, Г.А. Кригер, М.А. Скрябин, Г.С. Говеров, П.И.
Гришаев, Ю.М. Ткачевский, В.И. Ткаченко, Я.М. Браинин, А.М. Яковлев, А.В.
Наумов, В.В. Лунеев, Г.Н. Борзенков, Н.Ф. Кузнецова және т.б. оқымысты
ғалымдардың ғылыми зерттеу еңбектері құрады.
Жұмыстың ережелері мен тұжырымдары Қазақстан Республикасының
Конституциясына, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу және қылмыстық атқарушылық
заңнамаларға, Қазақстан Республикасының басқа заңдарына, сондай-ақ ТМД
елдерінің Ресей Федерациясының, сол сияқты кейбір шет мемлекеттердің осы
саладағы заң актілеріне негізделді. Сонымен қатар, салыстырмалы талдау
жүргізу барысында бұрын қолданылған заңдар мен ТМД елдеріне арналып
дайындалған Үлгілік Қылмыстық және қылмыстық атқарушылық кодекстері
пайдаланылды.
1 Қазақстан Республикасындағы қылмысқа қарсы күрес тиімділігінің
теориялық негіздері
1.1 Жазалар жүйесі және олардың маңызы
Жазалар жүйесі дегеніміз — ауырлығы ескеріліп белгілі бір ретпен
орналасқан, толық берілген жөне сот үшін міндетті болып табылатын,
қылмыстық занда бекітілген жазалар түрінің тізімі. Қазақстан
Респубдикасының жаңа Қылмыстық кодексінде жазалар жүйесі 39-баптың 1
бөлігінде орналасқан.
Әділқазылық мәселелерін шешуде жазалар жүйесін белгілеудің
методологиялық және практикалық елеулі маңызы бар.
Оның методологиялық маңызы сол - - әрбір жазаның қолдану жағдайын, дәл
шегін және тәртібін көрсетіп, олардың толық тізімін беру арқылы қылмыспен
күресте жазалау саясатының бірлігіне, сот қызметінде заңдылық принципін
сактауға қол жетізе аламыз. Ал оның практикалық маңызы сол -- онда жазаның
түрлері бір жүйемен (ең жеңілінен бастап ең ауырына қарай) берілген, соның
нөтижесінде сот заңға сүйене отырып, сот практикасының төжірибесін,
қоғамдық көзқарасты жөне ғылыми ұсыныстарды ескеріп, сотталғанға ықпал
жасаудың әртүрлі шараларын тиімді де үлымды пайдалана алады.
Заңмен белгіленген жазалар жүйесінің маңыздылығы сонда — ол арқылы қай
жазаның аса қатаң, ал кай жазаның онша қатаң емес екендігін анықгай аламыз.
Бүл тек жаза тағайындалғанда ғана емес, жазаның өтелмеген бөлігін жазаның
жұмсақгау түріне ауыстырғанда да керек (ҚК-тің 71-бабы).
Жалпы жаза түрлерінің жүйесі және жазаның әрбір жеке түрі көптеген
тәсіл арқылы сотталғанға ықпал жасау мүмкіндігін береді, сол төсілдер
арасынан сот ең орынды шараны тандап ала алады. Осы жүйеге сәйкес соттар
ауыр және аса ауыр кылмыс жасаған адамдарға қатысты да, онша кауіпті емес
қылмыс жасаған адамдарға қатысты да ауырлығы әртүрлі жаза қолдануға күқылы.
Сонымен, жаза түрлерінің біршама көптігі қылмыстың да, оны жасаған
қылмыскердің де қоғамға қауіптілігін ескеріп әділ жаза тағайындауға
мүмкіндік береді, алдында түрған мақсатка жетуге көмектеседі (23-баптың 1
бөлігі).
Жазаның түрлері мен жүйесі, сонымен қатар, қылмыскерлікпен күресу
тәсілдеріне және қылмыстың өзіне деген қоғамда қалыптасқан пікірдің
көрінісі. Адамның өмірі, денесі, бос-тандығы, ар-ожданы жазаның объектісі,
ал өлім, жарақат, күш көрсетіп қинау, қамау, қудалау, мүлкінен айыру,
масқаралау •• жаза қолданудың салдары болып табылады. Жаза қолданғанда
қылмыскер өруақга мемлекет атынан айыпталады.
Қылмыстық жаза қоғамдағы үстем көзқарасқа жене оның өмір сүруінің
негізгі шарттарына сәйкес келетін көзқарастарға жауап беріп келді, жауап
береді де. Заңцарға бұрынғы ескірген жазаларды енгізсек, оны қоғам тарихи
анахронизм деп санар еді, ол жазалар жүрмес еді.
Керісінше, егер зандарға қоғам саяси да, сана жағьшан да әлі дайын
емес жазаларды енгізсек, олар да жұмыс істемес еді.
Қылмыстық заң мен жаза адамдардың қа-лыптасқан өміріне, қоғамдық
қатынасқа, сол қоғамның идеологиясы мен таптық құрылымына, мемлекет
экономикасының ахуалына, жөне осы негізде қалыптасып отырған этикалық жөне
күқықгық көзқарастарға сөйкес келуі тиіс.
Егер жаза түрлерінің қоғамның жөне қоғамдық қатынастардың даму
деңгейімен байланысына көз жүгіртсек, мынадай зандылыкты байкауға болады:
өндіргіш күштердің даму деңгейі төмен кезде қоғамдық тұрмыс та нашар,
мәдениет те темен деңгейде болды, оған сөйкес идеология болды; жазалаудың
аса қатаң түрлері қолданылды • ашықтан ашық үрей тудыру, өлтірудің, жара-
қаттаудың жетік түрлері болды; қоғам ішіндегі қайшылықтың ушығуы жазаны
қатайтуды қажет етті; аса қатаң жазалау кейінгі феодализмге тән әрекет еді.
1532 жылы кабылданған Карл V-нің қылмыстық жинағы Каролина
(Constitutio criminalis Carolina) сол кезенді дәлірек сипаттайтын заң
актісі. Басқа елдердің зандары да, одан кейінгі кездері де бүл заңнан алыс
кеткен жоқ. Ф.Энгельс былай деп жазды: Ағылшындардың қылмыстық заңының
Европадағы ең қатаң заң екендігін білеміз. 1810 жылдың өзінде ол өзінің
қатыгездігі жағынан Каролинадан кем түспеді: отқа жағу, доңғалаққа байлап,
кескілеп өлтіру, тірі адамның шек-қарнын ақтару, т.б. жазалаудың көп
тараған түрі болды
Қылмыскерлікпен күрестің барлық формалары мен әдістері тек қатаң
жазалаумен гана шектелді. Ондағы басты мақсат — зиянкес адамның көзін жою
немесе оны адам сиякты өмір сүру қабілетінен айыру. Ол кездің үраны —
үрейлендіру мен қатыгездік.
Бірақ, қатаң жаза қолданудың өзі қатыгездікті тудыратынын өмір
көрсетті. Нөтижесінде қылмыс азайған жоқ, қайта көбейіп кетті. Сондықган
да, алдыңғы қатарлы ойшылдар бір жағынан жазаның сипатын өзгерту керек,
екіншіден қылмыстың алдын алуға бағытталған шараларды жүзеге асыру керек
дегенді айтты.
Қазіргі тарихи кезең жағдайды жазамен түзетуге болмайтындығын көрсетіп
отыр, сондықтан да оқымыстылар бұл тығырықтан шығудың жолын іздестіруде.
Осыған байланысты мәжбүрлеу және зорлық принципіне емес, сенімді
мәжбүрлеумен ұштастырған принципке негізделген жаза теориясы ерекше маңыз
алады. Бұл теория жаза қыл-мыскерлікпен күрестегі маңызды да жөне өзірше
қажетті қүрал болғанмен, ол жалғыз әрі басты күрал емес, тек қосымша ғана
деген тусініктен туындайды.
Қоғамның өлеуметтік өміріндегі жазаның орыны, бәрінен бұрын,
адамгершіліктен, адамға деген қамқорлықтан барып анықталуға тиіс. Мәж-
бүрлеудің қылмыспен күрес төсілдерінің бірі екендігін ескере отырып, бірақ
ақгық соңында тек мақсатты тәрбие мен сенім арқылы ғана адамға ықпал
жасауға болатындығын, солар арқылы ғана адамның сезімі мен ойын,
көзқарасын, идеясын, дағдысы мен мінез-қулқын өзгертуге болатынды-ғын
мойындау керек (3, 79-83 б.)
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексінде бүл принциптер
ескерілген және жаза түрлерінің тізімі бүрынғы заңмен салыстырғанда едәуір
өзгерген. Жазаның кейбір түрлері сақгалған, ал кейбіреулерін заң шығарушы
алып тастаған.
Сонымен қатар, қоғамдық жүмыстар, бостандықгы шектеу, тағы басқадай
жазаның жаңа түрлерінің жүйеге енгізілуі өте дәлелді. Жазаның кейбір
түрлерінің атаулары да, оған сәйкес мазмүны да өзгерген. Әскери жөне арнайы
атақган айырудың орнына -- арнайы өскери және құрметті атактан, сыныптық
шеннен, дипломатиялық дәрежеден, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградалардан айыру; бас бостандығынан айырмай түзеу жүмыстарына жіберудің
орнына •• түзеу жүмыстары. Тәртіптік батальонға жіберу түріндегі жаза
төртіптік өскери бөлімде үстаумен ауыс-тырылған.
Өлім жазасы жаза түрлерінің тізіміне кіргенмен, ол ерекше сипаттағы
жаза деп көрсетілмеген.
ҚР ҚК-нің 39-бабында қарастырылған қыл-мыстық жазалар тізімінде
мыналар бар: айыппүл салу, белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір
қызметпен айналысу қүқығынан айыру; қоғамдық жүмыстарға тарту; түзеу
жүмыстары; өскери кызмет бойынша шектеу; бас бостандығын шектеу; қамау;
тәртіптік өскери бөлімде үстау; бас бостандығынан айыру; өлім жазасы;
арнаулы, әскери немесе қүрметті атағынан, сыныптық шеннен, ди-пломатиялық
дәрежесінең, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградаларынан айыру;
мүлкін тәркілеу.
Тиімділігі өте төмен болғандықтан жаңа Қылмыстық кодекстен
жазаның мынадай түрлері алынып тасталды: қоғам алдында бетіне басу,
келтірген нұқсанды жоюды міндеттеу, жер аудару, елден шығарып жіберу,
қызметтен босату, еңбекпен төрбиелеу профилакториясына жіберу, ата-ана
қүқынан айыру. Мүның бәрі 1959 жылғы Қылмыстық кодексте бар болатын.
Бүрын кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазалар түрінің арнайы
тізімі қарастырылмаған болатын. Ал қазір, ҚР ҚК-нің 79-бабына сәйкес, 18
жасқа дейін қылмыс жасаған адамдарға тек мына жазалар қолданылады: айыппүл
салу; белгілі бір қызметпен айналысу қүқынан айыру; қоғамдық жүмыстарға
тарту; түзеу жүмыстары; қамау; бас боставдығынан айыру.
Жаңа ҚК-те жазалар жүйесі басқаша қүрылған: олар (жаза түрлері)
жеңілдеу жазадан бастап катаң жазаға қарай тізілген. Бүл қылмыстық заң
принципімен сөйкестігін табады -- қылмыскерді жазалағанда жазалау қүралдары
үнемді пай-даланылады.
ҚР-ның қылмыстық заңындағы жазалар жүйесінде адамды масқара ететін,
оның денесін жарақаттап, мүгедек ететін жаза түрлері жоқ. ҚР
Конституциясының 17-бабында былай делінген: 1. Адамның кадір-қасиетіне қол
сұғылмайды. 2. Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, баскадай
қатыгездік немесе адамдық қадір- қасиетін қорлайтындай жөбір көрсетуге, не
жазалауға болмайды. Сонымен қатар, көмелетке толмаған адамға, екі қабат
әйелдерге, емшекте баласы бар және жас сәбиі бар әйелдерге жаза
қолданылғанда заң бойынша бірқатар шектеулер қарастырылған.
Сондықтан да бұл қылмыстық заңда жаза түрлерінің толық әрі дөл тізімі
берілген, оларды сот қылмыс жасаған адамға тағайындай алады. Заңда
қарастырылмаған жазаны қолдануға жол берілмейді. Жаза түрлері өздерінің
мазмүны, сотталғанға ыкдал жасау тәсілі және ауырлығы (жазалау сипаты)
жағынан бір-бірінен өзгеше болады.
Кейбір жазаларды соттардың міндетті түрде қолдану шарты, шегі жөне
төртібі тікелей занда белгіленеді, оның нөтижесінде жазаның әділдігін,
лайықтылығын және жеке даралығын, жаза тағайындағанда заңцылықты сақтауға,
жинақтай келгенде қылмыскерлікпен күрес саясатын жүзеге асыруды қамтамасыз
етуге жағдай жасалады.
Осы күшівдегі ҚК бойынша жаза жүйесі туралы айтқанда, біріншіден оның
озық, алдыңғы катардағы принциптер бойынша құрылғанын, сондықган оған
жазалаудың жаңа тиімді шаралары кіргенін, соңғы бірнеше онжылдықтар бойы
қолданылмаған кейбір жазалардың алынып тасталғандығын атап өту керек.
Сонымен қатар, жаңа ҚК-дегі кейбір кемшіліктерді де айтпай кетуге
болмайды. Біздің пікірімізше, өмір бойы бас бостандығынан айырудың жазаның
бөлек түрі ретінде жазалар жүйесіне кіргізілмегендігі — кателік.
Жазаның бұл түрінің өзінше бөлек жаза болып қарастырылуға құқығы бар,
себебі бас бос-тандығынан айыру жазаның мерзімді түріне жатады, ал өмір
бойы бас бостандығынан айыру — мерзімсіз жаза. ҚК-нің Ерекше бөлігіндегі
баптардың санкцияларында ол жазаның басқа түрлеріне, оның ішінде бас
бостандығынан айыруға балама жаза ретінде көрсетіледі (ҚК-тің 96-бабының 2
бөлігі).
Жүйеге кіретін жазаның барлық түрлері үш топка бөлінеді: негізгі,
қосымша жөне балама, яғни олар негізгі болып та, қосымша болып та қолданыла
алады (ҚК-тің 39-бабы).
Жазаларды негізгі жөне қосымша деп бөлудің практикалық маңызы зор.
Атап айтқанда, қосымша жазаларды қолдану жазаны жеке даралау принципін
жүзеге асыру төсілдерінің бірі. Жазаның қай түрі негізгі, қайсысы қосымша
екендігін дәл көрсету зандылық талабына толық сай келеді (4, 61 б.)..
1.2 Қылмыстылықпен күрес жүргізудің тиімділігінің түсінігі және оның
өзекті мәселелері
Біздің елімізде қылмысқа қарсы күрес тиімділігін арттырудың
мәселелері туралы теорияны жасау-қазіргі кезде заң ғылымдарының дамуындағы
негізгі бағыттарының бірі болып отыр. Жауаптылықтан туындайтын жазаның
орындалмай қалмау қағидасын жүзеге асыру мен оны қамтамасыз ету мақсатында,
мемлекеттің қылмысқа қарсы күрес саясатын жүргізуді әрі қарай ізгілендіру
және ымырашылдық жасау мақсатында, қылмыстық құқықтық қудалау шараларын
үнемді қолдану негізінде және жасалған қылмыс үшін жауаптылықпен жазаны
жекешелендіру мен дұрыс оқшаулаудан туындайды. Осы мақсатта қылмыспен күрес
тиімділігін арттыру үшін мәселелердің тап осылай қойылуының өзі,
қылмыстылықты зерттейтін ілімдер теориясы мен практикасының дамуы және оның
жетілдіруіне байланысты үйлесімді ұйымдастыру шараларын қылмысқа қарсы
күреске ықпал етуімен тығыз байланысты болады. Елдегі қылмыстық саясатты
дұрыс жүргізудегі кең көлемді мәселелерді шешу шарттарының негізі деп,
қылмысқа қарсы күрес пәрменділігін арттыруға баса назар аудару айтылады. Өз
кезегінде, қылмысқа қарсы күрес тиімділігін арттыру міндетінің оңды шешілуі
біздің елімізде қылмыспен күрес тиімділігін қамтамасыз ету барысында
сенімді теориялық негізді жасауды алға қояды.
Егер қылмыспен күрес тиімділігінің теориялық жағын айтар болсақ,
Қазақстанда бұл мәселе аз әңгіме болып жүрген мәселелердің бірі десек
қателеспейміз. Құқық бұзушылықтың көбейіп, оның жазасыз қалуы, ешқандай
демократияның, өркениетті нарыққа, адамдардың құқықтары мен
бостандықтарының сақталуына жеткізбейтініне мән берілмейді. Қылмысқа қарсы
тиімді күрес жүргізу және демократиялық қағидалармен қабылданған нақты
заңдардың болуы үшін кейбір ішкі және сыртқы күштердің (билікте, саясатта,
бизнесте, БАҚ және құқық қорғау органдары жүйесінде) бұл туралы
ойланбайтыны бүгінде анық байқалды.
Айта кету керек, алғашқы кездері аталмыш мәселелердің қойылуы кезінде
құқық тиімділігі ұғымы бұл- құқық нормаларының пәрменділігі, дәлелділігі
және пайдалылығы терминдерімен толықтай немесе ішінара өзара байланыста
қарастырылған. Яғни, құқық тиімділігі деп құқық нормаларының ерекше
белгілері аталған. Олар:
1. Құқықтың өзі қоғамда (елдегі барлық азаматтар мен ұйымдар үшін)
біртұтас тәртіп орнатуға арналғандықтан, құқық нормасына баршаға бірдей
ережелер тән болады. Яғни, құқық нормалары баршаға бірдей міндетті деген
сөз.
2. Өзге әлеуметтік нормаларға қарағанда құқық нормалары мемлекет
тарапынан жасалады және олардың тиісті дәрежеде мүлтіксіз жүзеге асуы
мемлекет тарапынан қатаң бақыланады. [3; 132 б.]
Құқықтың басты міндетін (қоғамдағы тәртіпті реттеу, мемлекет
көлеміндегі тәртіпті қалпында ұстап, оларды тиісті дәрежеде қамтамасыз ету
т.б.) ескере отырып, құқықтың негізі болып саналатын құқықтық нормалар
жүйесіне жан-жақты зерттеу қажет болады. Мұндай зерттеу жұмыстары кейін осы
нормалардың өмірде қолдану нәтижесі мен потенциалының жүзеге асырылуы мен
одан ары ізденістер жүргізілуіне мүмкіндік берері сөзсіз. Әрбір құқық
нормасы барлық адамдарға тең және кейбір қажетті жағдайларда қолданылатын
жалпыға бірдей ережелерден тұратындықтан құқық нормасының жалпыға бірдей
мүмкіндіктерін қамтамасыз ету аясында оның жүзеге асырылуы үшін объективті
жағдайлар туғызуын жатқызамыз. Содан соң құқық нормасының жалпыға бірдей
ережесі өз көрінісін халыққа уақытылы жеткізілуі және арнайы белгіленген
нақты тұлғалардың сол ережелерді мүлтіксіз орындауы арқылы табады.
Сондықтан құқық нормаларының тиімділігін зерттеудегі негізгі бағыттарының
бірі - аталмыш нормалардың басты ерекшеліктерін зерттеу болып табылады.
Құқық нормасы мәселесін зерттеудің тағы бір мәселесі - құқық
нормаларына байланысты мемлекеттік институттардың заң шығару қызметіндегі
тиімділікке байланысты туындайтын мәселелер. Атап айтқанда, өкілетті
мемлекеттік органдардың құқықты жүзеге асыруға байланысты қызметінің
тиімділік деңгейіне және құқық бұзушылыққа байланысты қолданатын шаралардың
пәрменділігіне байланысты туындайтын мәселелер. Пашков А.С., Чечов Д.М.
құқық нормаларының тиімділігі мәселесін түсіну, нақтылықты, нәтижелілікті,
яғни қоғамға пайдалы бағытта анықталған қоғамдық қатынастарға әсер ету
мүмкіндігін түсінуге негізделген -дейді. [4; 3 б.]
Құқық теориясында құқықтық нормалардың мәні мен міндетіне байланысты
қалыптасқан ой-пікірлерге сүйене отырып, олардың тиімділігіне байланысты
потенциалды мүмкіндіктерге (құқық нормаларының құқық практикасында
қолданылу мен қабылдану тиімділігі) аса назар аударып, құқық тиімділігі
мәселесінің теориялық зерттелуіне байланысты туындаған мәселелердің дұрыс
жолда екендігін ескере кеткен жөн.
Құқық тиімділігі мәселесі жөніндегі бірқатар ғалымдардың пікірлерін
топтастыра келе Л. И. Спиридонов былай дейді: ... бірқатар авторлардың
теорияны жетілдіру бағытындағы зерттеулері, мұндай қылмыстық-құқықтық тыйым
салу шараларының тиімділігіне әкеп соқтыратын алғышарттарын қалыптастырады,
оларға:
1) заңдарда қылмыс деп жарияланған, қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің
мазмұнын уақытылы, дұрыс және толық ашып көрсету;
2) қылмыстық заңның мазмұнының адамгершілік нормалар мен құқықтық сана-
сезімнің деңгейіне сәйкес келуі;
3) заң талаптарының қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси даму
заңдылықтарына сәйкес келуі;
4) адамдардың әрекеттерін қылмыстық құқықтық тәсілдерімен реттеу
процессінде адамның әрекет етуіне әсер ететін әлеуметтік (ең бастысы
экономикалық) факторларды ескеру;
5) қылмыстық заңдардың тұрақтылығы және оны қолданудың біркелкілігі;
6) қылмыстық-құқықтық санкцияның қоғамға әсер ету шараларымен ұштасуы;
7) халықтың қылмыстық заң нормаларының мазмұнымен, оның ішінде
санкцияларынан хабардар болуы;
8) жасаған қылмысы үшін адамдардың жазасыз қалмайтындығын сезінуі;
9) қылмыстық саясаттың тұрақтылығы жатады.
Л. И. Спиридонов құқық пәрменділігінің осы алғышарттарын қортындылай
келе, ғылыми тұрғыдан алғанда, заң нормалары тек қоғам дамуының заңдылығы
мен объективті жағдайларына, халықтың қоғамдық сана-сезіміне, оның ішінде
олардың құқықтық сана-сезімі мен адмгершілік қағидаларына және құқықтық
нормалар басқа да құқық нормаларымен сай болғанда ғана тиімді болмақ.
Сонымен қатар социологтардың жүргізген тәжірбиелік зерттеулерімен хабардар
болу- адамның мінез-құлқының (оның ішінде ауытқымалы мінез-құлқының) басқа
да түрлеріне байланысты қылмыстық құқық нормаларының бұзылғанын анықтап,
соның негізінде теориялық жағынан да, іс жүзінде де қылмыстылықпен күрес
тиімділігінің жаңа алғышарттарын жасауға негіз тудырады.- деп жазады. [5;
119 б.]
Сондықтан профессор Л. И. Спиридоновтың тұжырымдары мен ұсыныстарын
қылмыстылықпен күрес тиімділігін жетілдіру барысында негізге ала отырып
қолдану қажет. Шынында да, жауапкершілік белгілейтін қылмыстық заңның
тиімділігін қамтамасыз ету мақсатындағы мәселелерді шешкен кезде, заң
қылмыс деп жариялаған қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің уақытылы, дұрыс және
толық қамтылатындығы ескерілуі керек.
Ғалымдардың кейбіреулері құқық нормасының тиімділігі ұғымына оның
құрамдас бөліктеріне жататын ерекшеліктері секілді құқықтың түпкі мәні,
сондай-ақ құқық нормасын қабылдаудағы заң шығарушының алға қойған мақсаты
мен ереже қабылданғаннан кейінгі оның нақты орындалуын қамтамасыз ететін
жағдайларын жатқызады. [6; 44 б.]
Заңгер ғалымдар осыған байланысты құқықтық нормаларының тиімділігін
талдаудан нақты құралдарды, яғни тарихи субъектілердің нақты әрекеттерін
алып тастау негізсіз деп есептейді. Нормативтік құқықтық актілердің таза
қолданылуы ешнәрсеге сай келмейді. Заңның әлеуметтік топтарға байланысты
емес, жеке адамдарға байланысты пайдаланылуын қарастырсақ, оның қажетті
деңгейде қолданылуы құқықтың өзінен емес сонымен қатар, субъектінің де
көптеген сипатына байланысты болып келеді. Мақсатпен нәтиже арасындағы
тиімділікті анықтаудың қиындығы жалғыз норманың түрлі-түрлі мақсаттарда
емес, сонымен қатар сол норманы зерттеу барысында оның еш нәтижесі
болмайтындығында. [7; 34-35 б.]
Құқық нормасының потенциалды мүмкіндіктері қоғамдық қатынастарға
пайдалы әсерін тигізеді. Әсерін тигізе отырып, мұндай мүмкіндіктер кейіннен
өмірдегі түрлі дау-шарларды шешуге бағытталады. Бұ тиімділік мәселесінің
белгілі бір анықталған мақсатқа сай белгіленетінін және осы мақсаттың
орындалуымен өлшенетінін білдіреді. А.А. Игнатьев Кез-келген жүйе белгілі-
бір қойылған мақсатқа жету үшін құрылады және сол үшін қызмет етеді.
Тиімділік мәселесі осы қойылған мақсатқа жетуге байланысты жүйенің пайдалы
түрде қызмет жасау қажеттілігін анықтауға байланысты туындайды деген
сенімді түсінік берген. [8; 212 б.]
Жоғарыда келтірілген ой-пікірлерге сәйкес, құқық тиімділігі деп оның
жалпыға танымалдығын, оның сөзсіз орындалатындығын, құқық нормаларының
қайшылыққа ұшырамауын және түсініктілігін, әлеуметтік мақсаты мен оған жету
тәсілдерінің сәйкестігін, құқықтың әділет органдары мен өзге де құқық
қорғау органдары жүйесімен тығыз байланысы қамтамасыз етілгенін айтамыз.
Аталған ережелерге сүйене отырып, былайша тұжырым жасауға болады:
Әлеуметтік зерттеу әдістерін пайдалануды дамыту қылмыстық құқық ғылымының
дамуына әсер етіп, құқық қорғау органдарының қызметі мен қылмыстық құқық
ғылымының қылмысқа қарсы күресте өзара байланыста жасаған әрекеттерінің бір-
біріне логикалық қатынасқа түсуіне мүмкіндік береді. Нақтырақ айтар болсақ,
құқық қорғау органдары қызметкерлері әлеуметтік зерттеу әдісін қолдана
отырып, сол арқылы оның қазіргі кезде қолданып отырған әдістерінің
нәтижесін анықтауға, сөйтіп кейінгі қылмысқа қарсы күрестің жаңа әдістерін
жасауына мүмкіндік береді. Және сол тактиканы түрлі деңгейдегі қылмыс
құрамына сай пайдалануға болады.
Құқықтық зерттеудегі дәстүрлі әдістер өз мәні бойынша заң шығарушының
еркін білдіруге және құқық нормасын практикада дұрыс қолдануға түсіндірме
беруге бағытталған. Мұндай зерттеулер алдағы уақытта да жүргізіле береді.
Өзге де құқық бұзушылыққа қарағанда қылмыс өзінің қоғамға аса
қауіптілігімен ерекшеленетіндігі баршамызға мәлім. Сондықтан да, ең алдымен
әрекеттің қоғамға қаншалықты қауіпті екеніндігін анықтау аса маңызды
мәселелердің бірі болып табылады. Бірақ бұл мәселені шешу құқық бұзушылықты
қылмыс деп тануға әлі де жеткіліксіз. Басқа да жағдайларды ескеру қажет.
Олардың қатарына мыналар жатады:
1. қоғам өмірінің объективті заңдылығы;
2. қылмыстық жазаның әлеуметтік салдары;
3. қылмыстық құқық пәрменділігін жүзеге асырудың материалдық
ресурстары.
4. қоғамның адамгершілік – рухани сипаты;
5. қажетті жүріс-тұрыс тәртібін қылмыстық құқық құралдарымен
ынталандыру мүмкіндігі;
6. ғылым мен техника дамуының деңгейі;
7. міндетті тұлғалардың әрекеттерін пәрменді бақылау мүмкіндігі.
Сонымен, қылмыстық құқық нормасын қолдануда тиімділік шарттарына
төмендегілерді жатқызуға болады:
1. Нақты қоғамға қауіпті әрекеттің әлеуметтік қауіптілігі
мен қоғам өмірі заңдылығының объективтілігін ескере отырып қылмыстық
заңның дер кезінде қабылдануы;
2. Жазаның мақсатына жету үшін қылмыстық жазаны
қолданғанда әлеуметтік салдардың ескерілуі.
3. Қылмыстық құқық нормасы мен қоғамда қалыптасқан
дәстүрдің байланыс деңгейін ескеру.
4. Қылмыспен күресте материалдық ресурстарды дұрыс
пайдалану.
5. Заңды әрекеттермен позитивті жауапкершілікті қылмыстық құқықтық
құралдарымен реттеудің мүмкіндігін анықтау.
6. Заңды қабылдау кезі мен одан былайғы әрекеттер барысында қылмыстық
заңның тұрақтылығын қамтамасыз ету;
7. Қабылданған қылмыстық құқық нормаларының халыққа
жетуіне (хабардар болуына) нақты жағдай жасау;
8. Құқық қорғау органдарының беделін көтеру үшін
барлық қажетті шараларды қарастыру;
9. Қылмыстық жаза мен жауаптылықтың бұлтартпаушылық қағидасын
қамтамасыз ету;
10. Сот және тергеу тәжірибесіне, қылмыстық заңының тұрақтылығынан
көрінетін қылмыстық саясаттың жүзеге асуына жағдай жасауды камтамасыз ету;
11. Қылмыспен күрес тиімділігін арттыру барысында ғылым мен техника
жетістіктеріне, оларды пайдалануға қамқорлық жасау;
12. Қылмыстық заңның практикада қолданылуын жүзеге асыратын лауазымды
адамдардың қызметіне бақылау орнатудың деңгейін көтеру;
Себеп-салдардан кейін В. М. Коганның пікірінше тиімділікті зерттеудің
объектісі болып келетін қылмыстық құқық нормасын қалыптастыру деңгейі
нақтыланады. Оның пікірінше Қылмыстық құқық нормасын қалыптастыру
деңгейіне құқықтық нормалардың төмендегі талаптарға сай келуі керек.
1. Белгілі бір әрекеттің басқаларынан өзгешелігін (қылмыстық және
қылмыстық емес) қамтамасыз ететін қылмыс құрамының
айқындылығы;
2. Белгілі қылмыс құрамына белгіленген жазаның
қылмыстық кодекстегі жаза жүйесімен ықпалдастығы;
Егер қылмыстық құқық нормаларының себеп-салдары құқық нормалары
тиімділігі қоғам алдындағы қылмыспен күреске байланысты мәселелерде мүдде
құқығы ретінде қарастырылса, онда тұжырымдау деңгейі бойынша қылмыстың
құрамын айқындау талаптары мен жазаның келісімді болуы құқықтық негізде
қарастырылады.
Заңның нақты қалыптасуына тікелей бағытталған бұл құқықтық талаптар,
қоғамдық қатынастарды қорғауға байланысты міндеттер де өз көрінісін
табады. [9; 53 б.]
1.3 Жазаны қолдану барысындағы қазіргі мемлекеттік саясат және оның
ерекшеліктері
Қылмыстық құқық нормаларын қалыптастыру заң шығару қызметінде күрделі
процестің бірі болып табылады. Бұл республикамыздағы қылмыстық заңды
реформалау барысында нақты қарастырылуынан да көрінеді. 1997 жылғы 16
шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі қылмыстық
құқық ғылымы мен оның практикасының қылмыстық заңға арналған негізгі
талаптарын ескере отырып қабылданған. Атап айтқанда, Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөлімінде қылмыстық құқық нормалары диспозициясы қылмыс құралы
талаптарын белгілей отырып, нақты, әрі айқын көрсетілген. Жазасының
төменнен жоғарыға қарай қағидасы негізінде қойылуы, жасалған қылмыстың мән-
жайын ескере отырып қолданылуы - қылмыстық саясатты ізгілендіруге
бағытталған.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 2-бабының 2- тармағында
мынадай міндеттерді жүзеге асыру шаралары көрсетілген: бұл міндерттерді
жүзеге асыру үшін осы Кодексте қылмыстық жауаптылықтың негіздері
белгіленеді, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін қауіпті қандай әрекеттер
қылмыс болып табылатыны айқындалады, оларды жасағаны үшін жазалар мен өзге
де қылмыстық құқықтық ықпал ету шаралары белгіленеді.
Профессор Ю. А. Афиногенов Ресейдің нарықтық экономикаға өтуіне
байланысты сол елдегі қылмыстық саясат және заң шығармашылығына қатысты
мәселеге баға бере отырып былай деп жазады: Біздің қоғамымыздың негізгі
бағыты - нарықтық экономикаға өту, меншік нысананың көптігін қалыптастыру,
заң билігінің, адам мен азаматтың құқықтарының бұзылмауын нақты қамтамасыз
ету болып табылады. Осы процестегі құқықтың орнын бағалау аса күрделі
мәселе. [10; 107-109 б.]
Мемлекетпен қоғамның тұрақты дамуын қамтамасыз ететін элементтерінің
бірі - әлеуметтік жағынан дәлелді де әділ, қазіргі заман талаптарына сай
келетін қылмыстық заң жасау. Осындай заңның әділет жүйесімен бірігуі
экономикалық, саяси, әлеуметтік және мәдени құрылымдарда құқықтық
мемлекеттің пайда болуын әкеле алады.
Ю. А. Афиногеновтың Ресейде қалыптасқан қылмыстық саясатты жүргізу мен
заң шығарушылыққа байланысты пікірлерін аз ғана өзгерістермен КСРО
күйрегеннен кейінгі Қазақстан жағдайымен де салыстыруға болады. Біздің
республикамыздың жаңа нарықтық экономикаға өту процесі қоғам өмірінің
барлық саласындағы құқықтық, мәдени, экономикалық, саяси қиындықтармен қоса
жүргізілді. Сол кездегі астаң-кестең дағдарыстың салдары күні бүгінге дейін
қоғамға өз әсерін тигізуде. Заң шығарушылық қызметте мұндай салдар көбіне
заң мәтінін жасау мен дайындау техникасы ережелерінің талаптарға сай
қабылданбағанынан, оның ішінде қылмыстық заңның бүгінгі қоғамдық дамуға сай
келмейтіндігінен байқалады. Әділ, әлеуметтік талаптарға сай, тиянақты
дайындалған заңдарды қабылдау мақсаты дегеніне жетпеуде. 1998 жылдың 1
қаңтарынан бастап қолданыстағы Қылмыстық кодекске әлі күнге дейін
толықтырулар мен өзгерістер енгізіліп, әлі күнге дейін қайта жасалуда.
Қылмыстың жекелеген түрлерімен күреске байланысты қабылданатын заңдар
кейде қылмыстық заңға қайшы келеді. Мысалы, 2 шілде 1998 жылғы Қазақстан
Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңының мазмұны
біздің республикамыздың қылмыстық кодексіне қайшы.
Профессор З. О. Ашитов аталмыш заңға талдау жасай отырып төмендегідей
тұжырым жасайды: 2 шілде 1998 жылғы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
туралы Заңы сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылық
субъектілерінің құрамын қажетінше толық қамтыған. Бұл заң бойынша, оларға:
барлық лауазымды адамдарды, Парламенттің, мәслихаттардың депутаттары,
судьялар, сондай-ақ мемлекеттік міндеттерді атқаруға уәкілдік берілген өзге
де жеке адамдар, сондай-ақ соларға теңестірілген адамдар жатқызылған.
Сыбайлас жемқорлыққа қатысты құқық бұзушылық субъектілері қатарына
мемлекеттік ұйымдардың немесе жарғылық капиталында мемлекеттік меншіктің
жиынтық үлесі кемінде отыз бес процент құрайтын ұйымдардың лауазымды
адамдары теңестіріледі(Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы Заңның 3-
бабының 4-тармағы). Келтірілген Заңда, заңға қайшы мүліктік игіліктер мен
артықшылықтарды иеленетін заңды тұлғалардың әкімшілік және тәртіптік
жауапкершілігімен қатар, қылмыстық жауаптылығын да қарастырып отыр. Заңның
бұл позициясы Қазақстан Респбликасы Қылмыстық кодексінің 14-бабына қайшы
келсе де, дұрыс деп есептейміз. Ал Қазақстан Республикасы ҚК-нің 14-бабына
сәйкес, қылмыстық жауаптылыққа тек жеке адамдар ғана тартылады- дейді
З.О. Ашитов. [11; 12-13 б.]
Профессор З. О. Ашитов сонымен қатар, қылмыстық құқықта заңды тұлғаның
жауаптылығын тануға байланысты өз пікірін айтып, заңды тұлғалардың
жауаптылығы туралы ережелерді де қылмыстық заңға енгізу жөнінде ұсыныс
жасайды. [12; 13 б.]
Әрине, заңды тұлғаларды қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін бір
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заң жеткіліксіз. Ол үшін
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексіне де жаңа өзгерістер енгізілуі
қажет. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңның нормалары Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексінің 14-бабына қайшы келетіндіктен
қолданылмайтындығы да даусыз. Мұндай жағдайда заң шығарушылардың жекелеген
заңдарды қабылдауда құқық нормаларының негізсіз бәсекелесу жағдайын құруға
бастама жасап отырғанын ескере кеткен жөн.
Профессор С. В. Бородин айтқандай қазіргі кездегі қылмыстық саясатта
жылдар бойы қалыптасқан стереотиптерден бас тартып, қоғамда
демократизациялаудың, ізгіліктің, әлеуметтік әдәілеттіліктің оңды
тенденцияларын, адамның тұлға ретіндегі қоғамдағы орнымен құнын көтеру және
азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерінің қорғалуын күшейту секілді оң
шешімдерді дереу қабылдап, оларды белсенді түрде жүзеге асыру қажет.
Қылмыспен күресте пайдалы нәтижелерді дамытатын қазіргі кездегі қылмыстық
саясаттың басты бағыттары тек осы база негізінде ғана ойдағыдай қалыптасуы
мүмкін. С. В. Бородиннің пікірінше қылмыстық саясат бағыттарынан мыналарды
көрсетуге болады:
1) барлық қылмыстық әрекеттермен күрес жүйесін демократиязациялау,
атап айтқанда, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу мен қылмыстық атқару
заңдарын және олардың қолданылу практикасына және алдын-ала тергеу жүргізу
барысына, тергеушілер, прокурорлар мен судьялардың қызметіне, еңбек
ұжымдарының, қоғамның, халықтың араласуын қамтамасыз ететін мүмкіндіктер
туғызу;
2) қылмыстан адамның жеке басын қорғау, қылмыстық сот өндірісінде
олардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау, бас бостандығынан айыру
секілді жазасын өтеп келгеннен кейін күнделікті өмірге бейімделу
мақсаттарында заңдарды және қылмыстық әділет органдарының қызметін жолға
қою;
3) құқық қорғау органдарының қызметі мен қылмыстық сот өндірісінде
барлық азаматтарға қатысты әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз ету;
азаматтардың ұстанған дініне, ұлтына, қызметіне қарамастан сот және заң
алдындағы теңдігі;
4) заңдылықтың бұзылу себептерін зерттеу мен олардың алдын алудың,
заңды қолданудың тиімді механизмін жасау және олардың сақталуына кепілдік
ету мүмкіндігін нығайту;
5) қылмыстық әділет органдары қызметінің жариялылығын қамтамасыз етіп,
олардың қызмет барысы мен нәтижесі жайлы барлық мәліметтерді басылымдарда
жариялау, қоғам өкілдеріне аталмыш органдардың қызметін бақылау үшін,
сондай-ақ басылымдарда жариялау мақсатында барлық мемлекеттік мекемелерге
бақылау жасау мүмкіндігін кеңейту, олардың еркін кіріп-шығуын қамтамасыз
ету;
6) қылмыспен күресті жүргізу үшін ең алдымен, әлеуметтік алдын алудың
жалпы және арнайы шараларын пайдалану арқылы алдын алу әдістерін қолдану;
7) қылмыстық әділет органдарының күш-жігерін қоғамдық тәртіпке
жұмылдырып, жеке адамдарға қарсы қылмыстардан, латенттік қылмыстан,
қылмыстық жауаптылықтан жалтармауға бағыттау;
8) жаза тағайындау барысында жасалған қылмыстың ауырлығын, әлеуметтік
себеп-салдарын ескере отырып, қылмыспен күресте ең басты құрал ретінде
қылмыстық заңды ғана тану;
9) қылмысқа қарсы күреске ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін,
криминология ғылымының ұсыныстарын, сонымен қатар өзге де құқық пен
гуманитарлық ғылымдардың жетістіктері мен ұсыныстарын пайдалану;
10) қылмыстық сот өндірісіне бақылауды жақсартып, олардың бір-біріне
тәуелсіз болуын қамтамасыз ету үшін қылмыстық әділет органдарын қайта құру;
11) қылмыстық заңда айқындалған шекте қылмыстық әділет органдарының
қызметін ведомостовалық немесе партиялық негізде емес, мемлекеттік негізде
жүргізу;
12) қылмыстық әділет органдары қызметіне жағдай жасау үшін және сол
органның қызметкерлерінің шығармашылық еңбектерінің өнімді болуын
қамтамасыз ету мақсатында оларды қаржыландыру мәселесін шешу, айлық
жалақыларын көтеру;
13) қылмыстық әділет органдары ұжымында адамдар арасындағы
адамгершілік қатынастарды қалыптастыру;
14) қылмыстық әділет органдары кадрларын жаңарту, олардың кәсіби
шеберлігін шыңдау. [13; 10-12 б.]
Бұл ғалымның тұжырымдарын Қазақстандағы қылмыстық саясатты
қалыптастырып, оны жүзеге асыру үшін қолдануға толық болады. Атап айтқанда,
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың 2002 жылғы 22
қыркүйектегі Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының тұжырымдамасы
мемлекеттің жүргізіп жатқан қылмыстық саясатын оны демократияландыруға,
ізгілендіру мен ырықтандыруға бағытталған.
Тұжырымдамада мына мәселелер ескерілген: Қылмыстық заңмен қорғалатын
адамның құқықтары мен еңбектерінің ең жоғарғы әлеуметтік құндылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz