Оңтүстік Қазақстан облысының тұрғындарын ауыл шаруашылық тауарларымен қамтамассыз ету жолдарын жоғарлату (дамыту)
Кіріспе
I Бөлім. Маркетинг зерттеудің теориялық әдістемелік негіздері.
1.1. Маркетинг зерттеу мәні және зерттеу шарттары.
1.2. Маркетинг зерттеу үдерісі және әдістері
1.3. Тауар рыногін зерттеудің ерекшеліктері.
II Бөлім. Ауыл шаруашылық тауарларының қазіргі таңдағы жағдайы және даму тенденциясы.
2.1. Ауылшаруашылық өндірісінің маркетинг ерекшелігі.
2.2. Ауыл . шаруашылық тауарларының дүние.жүзілік сауда ұйымындағы ерекшеліктері мен ролі.
2.3. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша қызанақ нарығын маркетингтік зерттеу (анкеталық зерттеу негізінде).
III Бөлім. Оңтүстік Қазақстан облысының тұрғындарын ауыл шаруашылық тауарларымен қамтамассыз ету жолдарын жоғарлату (дамыту).
3.1. XXI ғасыр . ақпараттық технология ғасыры. "Нетафим" компаниясының Greenhouse . теплициялары.
3.2. ОҚО .да қысқы қызанақтарды өсіру және оны өткізу бойынша бизнес жоспарлау.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
I Бөлім. Маркетинг зерттеудің теориялық әдістемелік негіздері.
1.1. Маркетинг зерттеу мәні және зерттеу шарттары.
1.2. Маркетинг зерттеу үдерісі және әдістері
1.3. Тауар рыногін зерттеудің ерекшеліктері.
II Бөлім. Ауыл шаруашылық тауарларының қазіргі таңдағы жағдайы және даму тенденциясы.
2.1. Ауылшаруашылық өндірісінің маркетинг ерекшелігі.
2.2. Ауыл . шаруашылық тауарларының дүние.жүзілік сауда ұйымындағы ерекшеліктері мен ролі.
2.3. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша қызанақ нарығын маркетингтік зерттеу (анкеталық зерттеу негізінде).
III Бөлім. Оңтүстік Қазақстан облысының тұрғындарын ауыл шаруашылық тауарларымен қамтамассыз ету жолдарын жоғарлату (дамыту).
3.1. XXI ғасыр . ақпараттық технология ғасыры. "Нетафим" компаниясының Greenhouse . теплициялары.
3.2. ОҚО .да қысқы қызанақтарды өсіру және оны өткізу бойынша бизнес жоспарлау.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Президентті Н. Ә. Назарбаевтың 2007 жылғы 28 наурыздағы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына жолдауында Республикамыздағы ауыл шаруашылығы саласының қазіргі заманға сай даму деңгейін саралап, айқындап берді, яғни ауыл шаруашылығын өнімділік деңгейін көтеру, жердің тозуының алдын алу, еліміздін су және басқа табиғи ресурстарын пайдалану тиімділігін арттыру, сонымен қатар ескірген аграрлық технологиялардың қолданылуына, аграрлық ғылымының кенжелеп дамыуна тосқауыл қою, сондай ақ ұсақ шаруа қожалықтағынын бытыраңқылығын еңсеру мәселелерін жүйелі түрде шешу. Қазақстан Республикасы алдымыздағы жылы ДСҰ – на кіруді, таяу жылдары әлемдегі дамығы, бәсекелестік қабілетті елу елдін қатарына қосулыды жоспарлап отыр. Ол үшін әлемдік сауда нарығында бәсекелестікке қабілетті өнін шығару қажет. Сондықтан алға қойылған міндеттердін ауқымында ауыл шаруашылығын барлық салаларына сапалы талдау жүргізіп, бірінші кезекте өркендету қажет болатын бағыттарды айқындау. Мысалы, бүкіл дүние жүзінде жедел дамытыла бастаған ауыл шаруашылық өнімдерін жаңа рыногі пайда болды, бұлар-экономикалық таза өнімдер, жаңа өндірістер және басқалары.
Ауыл шаруашылығың, оның негізгі саласы коконіс шаруашылығың басты міндеті- халқымызды жеткілікті мөлшерде сапалы азық-түлікпен, онеркасып орындарың шикізатпен қамтамасыз ету, мемлекетіміздің азық-түлік қпуіпсіздігін және экономиқалық тәуелсіздігін күшейту үшін керекті дәрежедегі стратегиялық қор жасау, шет елдерге шығарып салатын ауыл шаруашылығы өнімдерін тұрақты түрде көбейтіп, керісіпше, шеттен келетін өнімдерді азайта беру болады.
Бұл міндетті орындау үшін көкөніс шаруашылығы өнімдерін өндіруді арттыра беру, оның тұрақтылығын қамтамасыз ету, сапасын жоғарлатып, өзіндік құның төмендету қажет. Аталған мақсатты іске асырудың бүгінгі тиімді жолы көкөніс шаруашылығын интенсивті (қарқынды) түрде дамыту болады. Ол үшін шаруашылықты қарқынды түрде жүргізу ғылым мен озат тәжірибенің маңызы зор екені белгілі. Осы тұрдан алғанда қазіргі кезде кең етек алып отырған көкөніс шаруашылығын агроландшафтқа бейімді түрде жүргізудің және басқа шаралардың маңызы зор.
Солтүстік Қазақстан халқын қызанақпен қамтамасыз ету үшін ол жақтарда жылы жай құрылысын бастау керек. Ол үшін жылы жайда өсетін қызанақтын қысқа мерзімде пісетін сорттарын таңдау керек. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының халқын , соның ішінде ірі өнеркәсіп орталықтарын және консерві жасау өнеркәсібін қызанақпен қамтамасыз ету жолында Оңтүстік Қазақстан облысының маңызы үлкен. Себебі бұл өнірдін табиғи климат жағдайы қызанақтан мол өнім алуға зор мүмкімдік туғызады. Қызанақ дақылының өнімін ұлғайтұдын басты жолдары, ұсақ шаруа қожалықтарды біріктіріп, ірі шаруа қожалықтарын құру қажет.
Курстік жұмыстың негізгі мақсаты қызанақ өсірудің қазіргі жағдайы, одан келешекте мол өнім жолдары және қызанақты отырғызудың, күтіп баптаудың агротехникалық тәсілдері қарастырылады.
Қазақстан Республикасының Президентті Н. Ә. Назарбаевтың 2007 жылғы 28 наурыздағы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына жолдауында Республикамыздағы ауыл шаруашылығы саласының қазіргі заманға сай даму деңгейін саралап, айқындап берді, яғни ауыл шаруашылығын өнімділік деңгейін көтеру, жердің тозуының алдын алу, еліміздін су және басқа табиғи ресурстарын пайдалану тиімділігін арттыру, сонымен қатар ескірген аграрлық технологиялардың қолданылуына, аграрлық ғылымының кенжелеп дамыуна тосқауыл қою, сондай ақ ұсақ шаруа қожалықтағынын бытыраңқылығын еңсеру мәселелерін жүйелі түрде шешу. Қазақстан Республикасы алдымыздағы жылы ДСҰ – на кіруді, таяу жылдары әлемдегі дамығы, бәсекелестік қабілетті елу елдін қатарына қосулыды жоспарлап отыр. Ол үшін әлемдік сауда нарығында бәсекелестікке қабілетті өнін шығару қажет. Сондықтан алға қойылған міндеттердін ауқымында ауыл шаруашылығын барлық салаларына сапалы талдау жүргізіп, бірінші кезекте өркендету қажет болатын бағыттарды айқындау. Мысалы, бүкіл дүние жүзінде жедел дамытыла бастаған ауыл шаруашылық өнімдерін жаңа рыногі пайда болды, бұлар-экономикалық таза өнімдер, жаңа өндірістер және басқалары.
Ауыл шаруашылығың, оның негізгі саласы коконіс шаруашылығың басты міндеті- халқымызды жеткілікті мөлшерде сапалы азық-түлікпен, онеркасып орындарың шикізатпен қамтамасыз ету, мемлекетіміздің азық-түлік қпуіпсіздігін және экономиқалық тәуелсіздігін күшейту үшін керекті дәрежедегі стратегиялық қор жасау, шет елдерге шығарып салатын ауыл шаруашылығы өнімдерін тұрақты түрде көбейтіп, керісіпше, шеттен келетін өнімдерді азайта беру болады.
Бұл міндетті орындау үшін көкөніс шаруашылығы өнімдерін өндіруді арттыра беру, оның тұрақтылығын қамтамасыз ету, сапасын жоғарлатып, өзіндік құның төмендету қажет. Аталған мақсатты іске асырудың бүгінгі тиімді жолы көкөніс шаруашылығын интенсивті (қарқынды) түрде дамыту болады. Ол үшін шаруашылықты қарқынды түрде жүргізу ғылым мен озат тәжірибенің маңызы зор екені белгілі. Осы тұрдан алғанда қазіргі кезде кең етек алып отырған көкөніс шаруашылығын агроландшафтқа бейімді түрде жүргізудің және басқа шаралардың маңызы зор.
Солтүстік Қазақстан халқын қызанақпен қамтамасыз ету үшін ол жақтарда жылы жай құрылысын бастау керек. Ол үшін жылы жайда өсетін қызанақтын қысқа мерзімде пісетін сорттарын таңдау керек. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының халқын , соның ішінде ірі өнеркәсіп орталықтарын және консерві жасау өнеркәсібін қызанақпен қамтамасыз ету жолында Оңтүстік Қазақстан облысының маңызы үлкен. Себебі бұл өнірдін табиғи климат жағдайы қызанақтан мол өнім алуға зор мүмкімдік туғызады. Қызанақ дақылының өнімін ұлғайтұдын басты жолдары, ұсақ шаруа қожалықтарды біріктіріп, ірі шаруа қожалықтарын құру қажет.
Курстік жұмыстың негізгі мақсаты қызанақ өсірудің қазіргі жағдайы, одан келешекте мол өнім жолдары және қызанақты отырғызудың, күтіп баптаудың агротехникалық тәсілдері қарастырылады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың «Жаңа әлемде жаңа Қазақстан» атты халыққа жолдауы, - 28 ақпан 2007 ж.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Қазақстан: Экономика и жизнь, №4, 1993 г.
3. Указ Президента Республики Казахстан от 12 февраля 1994 г. «О налогооблажении прибыли и доходовпредприятий». – Советы Казахстана, 22 февраля 1994 г.
4. Портер М. Конкуренция. – Дело, 2005 г.
5. Маркетинг негідері, Нысанбаев А.Б. Алматы 2003 ж.
6. Специфика маркетинга селхозпроизводства, Маркетинг товаров и услуг. Алматы 2006 г.
7. Сатыбылды С. Маркетинг – нарықтану. – Алматы, 2001 ж.
8. Қоғам және дәуір, №4-5, Алматы 2006 ж.
9. Ақиқат, №2, Алматы 2007 ж.
10. Котлер Ф. Основы маркетинга М.:Прогресс, 1990 г.
11. Бизнес-план, или как повысить доходность ванего предприятия. М. Анкил, Алматы, 1992 ж.
12. Бизнес-жоспарларды жасау бойынша әдістемелік нұсқаулар, Үркінбаев М.Ф., Аманбаев Б.Б., Есіркепова А.М. – Шымкент 2006 ж.
13. Ш.Г.Бекеев –Ерте қызанақ өсіру.
14. Г.И.Тараканов, В.Д.Мухин – Көкөніс шаруашылығы. Мәскеу, «КолосС» 2003 ж.
15. Ә.Ә.Әуезов, Т.А.Атанкулов- Егіншілік Алматы, «Сөздік», 2005 ж.
16. А.С.Болотских – Қызанақтар. Харьков,»Фолио» 2003 ж.
17. М.Юсупов, Е.Петров, Ф.Ахметова-Қазақстанның көкөніс шаруашылығы 2-том. Алматы-2000 ж.
18. Қазіргі экономикалық орысша-қазақша түсіндірме сөздік-анықтама. М.Р. Насыров, С.Р. Тоқсанбай. Алматы 2003 ж.
19. Оңтүстік Қазқстан облысының әлеуметтік экономикалықдамуы, Шымкент 2006 ж.
20. «Шаруашылық серіктестіктер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 2 мамыр 1995 ж
21. Қазақстан цифраларда. Алматы 2005 ж.
22. Маркетолог, №3 Алматы 2006 ж.
23. Микроэкономика. Жұлдызбаев Н. Алматы 2006 ж.
24. Об утверждении Правил использования целевых текущих трансфертов из республиканского бюджета 2007 года областными бюджетами на обеспечение закладки и выращивание многолетних насождений плодовых культур: Постановление Правительства от 21.02.07. г.
25. Маркетинг. Соловева А.С. Москва 1992 г.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың «Жаңа әлемде жаңа Қазақстан» атты халыққа жолдауы, - 28 ақпан 2007 ж.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Қазақстан: Экономика и жизнь, №4, 1993 г.
3. Указ Президента Республики Казахстан от 12 февраля 1994 г. «О налогооблажении прибыли и доходовпредприятий». – Советы Казахстана, 22 февраля 1994 г.
4. Портер М. Конкуренция. – Дело, 2005 г.
5. Маркетинг негідері, Нысанбаев А.Б. Алматы 2003 ж.
6. Специфика маркетинга селхозпроизводства, Маркетинг товаров и услуг. Алматы 2006 г.
7. Сатыбылды С. Маркетинг – нарықтану. – Алматы, 2001 ж.
8. Қоғам және дәуір, №4-5, Алматы 2006 ж.
9. Ақиқат, №2, Алматы 2007 ж.
10. Котлер Ф. Основы маркетинга М.:Прогресс, 1990 г.
11. Бизнес-план, или как повысить доходность ванего предприятия. М. Анкил, Алматы, 1992 ж.
12. Бизнес-жоспарларды жасау бойынша әдістемелік нұсқаулар, Үркінбаев М.Ф., Аманбаев Б.Б., Есіркепова А.М. – Шымкент 2006 ж.
13. Ш.Г.Бекеев –Ерте қызанақ өсіру.
14. Г.И.Тараканов, В.Д.Мухин – Көкөніс шаруашылығы. Мәскеу, «КолосС» 2003 ж.
15. Ә.Ә.Әуезов, Т.А.Атанкулов- Егіншілік Алматы, «Сөздік», 2005 ж.
16. А.С.Болотских – Қызанақтар. Харьков,»Фолио» 2003 ж.
17. М.Юсупов, Е.Петров, Ф.Ахметова-Қазақстанның көкөніс шаруашылығы 2-том. Алматы-2000 ж.
18. Қазіргі экономикалық орысша-қазақша түсіндірме сөздік-анықтама. М.Р. Насыров, С.Р. Тоқсанбай. Алматы 2003 ж.
19. Оңтүстік Қазқстан облысының әлеуметтік экономикалықдамуы, Шымкент 2006 ж.
20. «Шаруашылық серіктестіктер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 2 мамыр 1995 ж
21. Қазақстан цифраларда. Алматы 2005 ж.
22. Маркетолог, №3 Алматы 2006 ж.
23. Микроэкономика. Жұлдызбаев Н. Алматы 2006 ж.
24. Об утверждении Правил использования целевых текущих трансфертов из республиканского бюджета 2007 года областными бюджетами на обеспечение закладки и выращивание многолетних насождений плодовых культур: Постановление Правительства от 21.02.07. г.
25. Маркетинг. Соловева А.С. Москва 1992 г.
Кіріспе
I Бөлім. Маркетинг зерттеудің теориялық әдістемелік негіздері.
1.1. Маркетинг зерттеу мәні және зерттеу шарттары.
1.2. Маркетинг зерттеу үдерісі және әдістері
1.3. Тауар рыногін зерттеудің ерекшеліктері.
II Бөлім. Ауыл шаруашылық тауарларының қазіргі таңдағы жағдайы және даму
тенденциясы.
2.1. Ауылшаруашылық өндірісінің маркетинг ерекшелігі.
2.2. Ауыл – шаруашылық тауарларының дүние-жүзілік сауда ұйымындағы
ерекшеліктері мен ролі.
2.3. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша қызанақ нарығын маркетингтік
зерттеу (анкеталық зерттеу негізінде).
III Бөлім. Оңтүстік Қазақстан облысының тұрғындарын ауыл шаруашылық
тауарларымен қамтамассыз ету жолдарын жоғарлату (дамыту).
3.1. XXI ғасыр – ақпараттық технология ғасыры. "Нетафим" компаниясының
Greenhouse – теплициялары.
3.2. ОҚО –да қысқы қызанақтарды өсіру және оны өткізу бойынша бизнес
жоспарлау.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Президентті Н. Ә. Назарбаевтың 2007 жылғы 28
наурыздағы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына жолдауында
Республикамыздағы ауыл шаруашылығы саласының қазіргі заманға сай даму
деңгейін саралап, айқындап берді, яғни ауыл шаруашылығын өнімділік деңгейін
көтеру, жердің тозуының алдын алу, еліміздін су және басқа табиғи
ресурстарын пайдалану тиімділігін арттыру, сонымен қатар ескірген аграрлық
технологиялардың қолданылуына, аграрлық ғылымының кенжелеп дамыуна тосқауыл
қою, сондай ақ ұсақ шаруа қожалықтағынын бытыраңқылығын еңсеру мәселелерін
жүйелі түрде шешу. Қазақстан Республикасы алдымыздағы жылы ДСҰ – на кіруді,
таяу жылдары әлемдегі дамығы, бәсекелестік қабілетті елу елдін қатарына
қосулыды жоспарлап отыр. Ол үшін әлемдік сауда нарығында бәсекелестікке
қабілетті өнін шығару қажет. Сондықтан алға қойылған міндеттердін ауқымында
ауыл шаруашылығын барлық салаларына сапалы талдау жүргізіп, бірінші
кезекте өркендету қажет болатын бағыттарды айқындау. Мысалы, бүкіл дүние
жүзінде жедел дамытыла бастаған ауыл шаруашылық өнімдерін жаңа рыногі пайда
болды, бұлар-экономикалық таза өнімдер, жаңа өндірістер және басқалары.
Ауыл шаруашылығың, оның негізгі саласы коконіс шаруашылығың басты міндеті-
халқымызды жеткілікті мөлшерде сапалы азық-түлікпен, онеркасып орындарың
шикізатпен қамтамасыз ету, мемлекетіміздің азық-түлік қпуіпсіздігін және
экономиқалық тәуелсіздігін күшейту үшін керекті дәрежедегі стратегиялық қор
жасау, шет елдерге шығарып салатын ауыл шаруашылығы өнімдерін тұрақты түрде
көбейтіп, керісіпше, шеттен келетін өнімдерді азайта беру болады.
Бұл міндетті орындау үшін көкөніс шаруашылығы өнімдерін өндіруді арттыра
беру, оның тұрақтылығын қамтамасыз ету, сапасын жоғарлатып, өзіндік құның
төмендету қажет. Аталған мақсатты іске асырудың бүгінгі тиімді жолы көкөніс
шаруашылығын интенсивті (қарқынды) түрде дамыту болады. Ол үшін
шаруашылықты қарқынды түрде жүргізу ғылым мен озат тәжірибенің маңызы зор
екені белгілі. Осы тұрдан алғанда қазіргі кезде кең етек алып отырған
көкөніс шаруашылығын агроландшафтқа бейімді түрде жүргізудің және басқа
шаралардың маңызы зор.
Солтүстік Қазақстан халқын қызанақпен қамтамасыз ету үшін ол жақтарда жылы
жай құрылысын бастау керек. Ол үшін жылы жайда өсетін қызанақтын қысқа
мерзімде пісетін сорттарын таңдау керек. Осыған байланысты Қазақстан
Республикасының халқын , соның ішінде ірі өнеркәсіп орталықтарын және
консерві жасау өнеркәсібін қызанақпен қамтамасыз ету жолында Оңтүстік
Қазақстан облысының маңызы үлкен. Себебі бұл өнірдін табиғи климат жағдайы
қызанақтан мол өнім алуға зор мүмкімдік туғызады. Қызанақ дақылының өнімін
ұлғайтұдын басты жолдары, ұсақ шаруа қожалықтарды біріктіріп, ірі шаруа
қожалықтарын құру қажет.
Курстік жұмыстың негізгі мақсаты қызанақ өсірудің қазіргі жағдайы, одан
келешекте мол өнім жолдары және қызанақты отырғызудың, күтіп баптаудың
агротехникалық тәсілдері қарастырылады.
I Бөлім. Маркетинг зерттеудің теориялық әдістемелік негіздері.
1.1. Маркетинг зерттеу мәні және зерттеу шарттары.
Маркетинг – іскерлік, кәсіпкерлік, тапқырлық, дарындылық, икемділік,
сезімталдық және білімдік мектебі.
Адамзат түршілігіндегі әрбір жаңа кезеннің өзіне тән жетістігі мен
мұқтажы болады. өркениет деңгейіне қарай өсе түскен өмірлік қажеттілік
өндіру мен тұтыну арасындағы орамдылыққа қол жеткізуді алға тартады. Осы
талапты жүзеге асыру өмірге маркетингтті алып келіп отыр.
Маркетинг – соңғы уақыттардағы өндірістің және тауар қатынастарының
дамыған елдердегі жетілуінің көрінісі.
Маркетинг ағылшын тіліндегі білдіреттін сөзден шыққан. Ол нарық
экономикасы жағдайындағы тауар қатынастарын кешенді зерттеу концепциясын
аңғартады. Нарықтық тауар қатынастары кезінде ең әуелі тауар тұтынысына
айрықша мен беріліп, бұл келесі кезеңде соған сәйкес тауар өндіруді
уйымдастырумен жалғасады. Сондықтан екі аралықты, яғни өндіру мен тұтыну
процестерін байланыстыру сауда немесе тауар өткізу жүйесіне жатады.
Сонымен өзара тығыз байланыстағы осы үш процесті зерттеу мен оны
тиімді жүзеге асырып отыру – маркетингттің негізгі мәселесі. Сол себепті
олардың әрқайсынын басқару жүйесіндегі бүтіннін бөлшектері ретінде жеке –
жеке зерттеп барып, сол арқылы белгілі бір қорытындыға келгенде ғана
орынды шешім қабылдай алуымыз мүмкін.
Маркетинг – экономикалық дамудың өзекті проблемаларын жан-жақты
талдай отырып, бүгінгі тандағы уақыт талабына сәйкес келетін әрі келешекке
бағыт сілтейтін қызмет түрі болып табылады.
Маркетинг концепциясының жаңалығы мен құндылығы сонда, ол
экономиканың негізгі құрамы: өндірісті, сауданы және адам тіршілігінің
мұқтажын өзара ынталы әрі біртұтас қарымқатынаста қарастыруға саяды.
Ал маркетингттің мақсаты; нарықтық экономикалық және шаруашылық
конъюктураны зерттеу, тұтынушылардың нақты сұранысын анықтау мен оларды
материалдық тұрғыдан ынталандыру, басқару саласына қатысты қабылданатын
шешімдермен қамтммасыз ету, кәсіпорындардың жұмыс бағдарламаларының
дұрыстығын дәлелдеу. Қорыта айтқанда, маркетинг – тауарға деген
мұқтаждықты тауар алмасу арқылы қанағаттандыруға бағытталған кізметтің
өмірлік маңызды түрі. Маркетингттін әлеуметтік негізгі – халықтын төлеу
қабілетіне қарай сұранысын өтеу болғандықтан, оның қалайда адам мүндесіне
қатісті екендігі байқаналады.
Өндіріс пен тауар сатуды және ғылыми – техникалық жетістіктерді пайдануды
маркетингттік басқару әдісі өндірілген тауарды сатумен ғана шектелмей, сол
сатылатын тауарды өндірудің тиімділігіне баса назар аударады. Олай болса,
тауар өндірудің өзі жеке – дара кәсіп қана емес, тағыда ол - өндіріс сауда
тұтыну шеңберіндегі айналымға қызмет етуге арналған әрекет. Сонымен, тауар
өндіру оны сату жағдайын алдын ала ойластыруға, ал сауда өз кезегінде –
тауарға деген сұраныстың барлығына байланысты туындайды.
Осылайша манағы айнамалы шеңбер көлеміндегі өрістердің біреуінсіз
бірі күн кешіре алмайтындығы немесе олардың өзара ынталы тәуелділігі
маркетингттік концепцияның зерттеу және басқару өзегіне айналады. Ал
тәуелдік қисынға маркетингттік тұрғыдан келгенде, адам тіршілігіндегі тек
тұтынушылық мұқтаж ғана: өндірістін, тауар саудасынын және экономиқалық
конъюктураның, тіпті қала берді, барлық игілік атаулының игерілуіне бағыт-
бағдар сілтейді.
Үздіксіз өзгеріс үстіндегі әрбір саланың (өңдіріс, сауда жүйесі,
сұраныс) өзіндік ерекшеліктері мен мүмкіндіктеріне және табиғи немесе
материалдық жағдайларына қарай олардың даму денгейлері біркелкі бола
бермейді. Міне, сол себепті келешек тенденцияларға да стратегиялық
болжаулар мен бағдарламалар жасау-маркетинг кізметінің аса мәнді жағы
болып табылады.
Технологиялық жеделдету – адам ой – санасы мен еңбек құралдарын
үздіксіз жетілдірудің жеміс екені рас. әйтсе де технология қарқынды күшке
айналып, материалдық өндірісті жедел дамытуға айырықша атсалып отырған
шақта – адамзат өз қолымен жасаған игіліктерден туындаған проблемалардың
қоршауында қалып отырғаны шындық. өйткені тауар өндірудің қарыштап өсуі
жекелеген елдердің әкімшілік шенберінен шығып, тіпті адам табиғатіыің
биологиялық мүмкіндіктерінен де алға озып барады. Дәлірек айтсақ
технология мен биологиялық желілердің өзара сәйкесіздігі көрнеу кезгі
белгі беруде...
Сондықтан да, экономикасы қуатты әрі озық технологияға арқа сүйген
елдерде тауардың артық өндірілу мәселесі ертерек қарастырылған болатын.
Міне соның нәтижесінде үстіміздегі ғасырдың орта тусында маркетинг берік
өмірлік бағыт алып, нарықтық қарым-қатынастардың әлеуметтік экономикалық
табиғатті және оның проблемалары мен қайшылықтары маркетинг ілімінің аса
маңызды зерттеу объектісіне ойналуда.
Экономиқалақ басқарудың нарықтық концепциясы ретіндегі маркетинг
кәзіргі даму деңгейрлері әркелкі елдерде кеңінен қолданылумен қатар, нарық
жүйесін, тауар - ақша қарымқатынастарын, ұйымдастырушылық-техникалық
кешенді, коммерциялық жұмыстарды, өндіріс-тауар өткізу процесстерін,
сондай-ақ баға мен коммуникациялық саясаттарды зерттеу және іске асыру
құралына айналып отыр.
Егер материалдық игіліктерді өндіру ісі сұранысқа бағыт ұстайтын
болса, онда оны даму картаны озат технологиялар елдерде бәсең, ал дамуға
беталған елдерде жоғары болуға тиіс. Ал осындай жедел дамуға ілесе алмай
келе жатқан елдерде сұраныс денгейі мен төлеу қабілеті төмен болғанмен де,
сұраныс ұсыныстан басын түсіп, оны тиісті дәрежеде қанағаттандыру үшін
ұлттық өнедірісті қарқынды жұмыс істетуге мәжібір болады.
Әйтсе де бұл жағдайда өндіріс көлдемі мен сапасының арасындағы
алшақтық ылғаймаса, бәсеңдемейтіні белгілі, сондықтан әр елдін даму
денгейі ұсыныс пен сұраныс арасындағы салыстырма қалып бойынша анықталуы
тиіс. Сөйте тұра, жинақталған технологияның потенциялдық өндірістік қуаты
мен оның қарқынды дамуы – сұраныстық шектен артып кетендіктен, шамадан тіс
өндіріген тауар қасқыны ұлттық шеңберден шығып, шетелге тауар сату кенінең
өріс алады. Міне, осы жағдай сауда қарым-қатынастарына айрық ша мән беруге
түрткі болады.
Маркетингттін өндіріс пен тауар саудасын ұйымдастыру арқылы
тұтынушыға нақты көрсетуге қатысты қабылдайтың шараларының жалпы мазмұны
мынаған саяды: сұраныс құрамы және оның өзгеру динамакасы, тұтынушылардың
талғамы мен қалауы жөнінде сенімді де айқын мәліметтер жинау; сұраныс
талабына сәйкес келіп, мұқтаждық проблемасын шешуге қабілетті әрі бәсекеге
төтеп беретін тауар өндіруді ұйымдастыру; сондай ақ тауар сату жүйесін
мүмкіндігінше неғұрлым жіті бақылап отыруды қамтамасыз ету, ол үшін:
тұтынушыларға, сұранысқа және нарыққа тиісті дәріжеде ықпал етуді іске
асыру. Маркетингкке қойылатын осы нал талаптар әрбір жекелеген жағдайда
қажетті мазмұмен толықтырылып отырылады.
Маркетингкке қатысты қаншама деректер келтіріліп, көлемді сипатталама
берілгенімен, оның шын мәніндегі мақсаты мен мазмұны түгелдей зерттелінді
деу ертерек ... Өйткені еліміздегі қазіргі экономикалық жағдайдын
денгейіне, қоғамдық құрылыстын ерекшеліктеріне байланысты маркетинг те
қосымша мәліметтермен байытылып отырылады.
Біздегі өтпелі дәуір деп аталып жүрген нарықтық экономикаға көшу
кезеңі маркетингке үлкен жаңалық енгізеді. Үйткені ғасырлар бойы
жинақталған нарықтық экономика саласындағы тәжірибеге, қуатты экономикалық
потенциалға, жоғары дәрежедегі бизнестік білім мен психологиялық
дайындыққа сүйенген маркетингті біздің жағдайымызға бейімдеудің өзіндік
ерекшеліктері бар.
Өкінішке орай өткен кезеңнен мирас ретінде халық қойған : өндірістегі
монополиялық жағдай жалғасып келеді. Соның нәтижесінде нарықта тауар
өндірушінің үстемдігі, билігі орын алып бұл тауар өндірудің дамуына,
бәсекелік өндіріс және бәсекелік сауда қатынасының орнығуына кедергі
келтіруде және тауар молшылығына жол бермей, маркетинг концепциясының
материалдық негіз жасауды кешеуілдетіп отыр.
Бұхара халық қоғамдық процестердің демократияландыру арқасында енді ғана
еңсесін тіктеп, өзін толық құқықты мзамат әрі тұтынушы ретінде сезіне
бастағаны рас. Сол себепті де жұмыла кірісіп, экономиканың материалдық
негізін жасау жөніндегі ұмтылыстар нарықтық қатынсқа алғы шарт жасап,
маркетингке ірге тас қалаудың айрықша кезеңіне айналып келеді.
Әдетте маркетинг ісін ұйымдастыру жеке кәсіпорындардың (фирмалардың),
тұтынушылардың өздерінің алға қойған мақсаттары шеңберінде жүзеге
асырылатынына сәйкес ол ең әуелі салааралық және аймақтық (регионалдық)
нарықтық қарым-қатынастарды жетілдіре түсуге күш салады.
Маркетинг концепциясы бойынша, тауар өткізу мен өндіріс жүйелерінің
дамуы қашанда нарықтық қарым-қатынастардың көлеміне және тауарға деген
сұраныс пен ұсыныс арасындағы салыстырмалы жағдайға байланысты өрбиді. Ал
тауар сұранысы мен ұсынысының қалыптасуы қоғамның тарихи, экономикалық
және технологиялық даму дәрежесінің нәтижесі екені белгілі. Ендеше тауар
өтімділігі өндірушілердің нарықтық тауардың сапалық деңгейіне ықпал етуіне
қарай өзгеріп отыратын болады.
Нарықтық қатынаста тауар тапшылығы, яғни тұтынушылар сұранысының өндіріс
ұсынысынан басым түсуі тауар сапасымен мөлшерінің талапқа сәйкес
келмеуінен туындайды. Соның салдарынан өндірістің монополиялық үстемдігі,
дәлірек айтқанда, тауар молшылығына ынталы бола қоймайтын, тауардың оны
мен сатушының билігінде халық қойатын нарық жағдайы пайда болады. Тап осы
сипаттағы тауар тапшылығы немесе адамның тұтынушылық сұранысының толық
қанағаттандырылмауы экономиканың дамуына кедергі келтіреді.
Экономика өндірістен басталып, тұтыну арқылы өз күшіне енетіндіктен,
тұтынушыларды үстемділік еткен бәсекелік күрес жағдайында тауар өндіруді
тұтвнушылардың талабына қарай дұрыс жолға салып, реттеп отыру маркетингтің
басты міндеті. өйткені тауар сату тауар сұранысын жинақтау және оны
іздестіру мен материалдық ынталандыру өндіріс алқымын кеңейте түсуге,
сондай-ақ бәсеке тегеуріне төтеп беруге мүмкіндік туғызкмен қатар,
кәсіпорынның келешегін болжауға, оның өнімдерін алдын-ала дұрыс
жоспарлауға жол ашады. Шын мәнінде тұтынушы билігіндегі нарық қана
маркетингті ұтымды қолданудың негізіне айналып, оның мақсаты мен
бағдарламасын жүзеге асыруға жағдай жасайды. өйткені тап осы деңгей ғана
тұтынушылардың нақты талаптарын шұғыл әрі кеңінен зерттеуге және соңыра
зерттеу қорытындысына сай көлемде сапалы тауарлар өндіруді ұйымдастыра
білуге мүмкіндік береді.
Халықтың әлеуметтік экономикалық жағдайы және рухани байлығы нарықтық
тауар қатынасындағы субъектілердің құралуы мен дамып жетілуіне сәйкес
қалыптасатындықтан, маркетингтік мағлұматтардың адам мұқтажына қарай
бейімделетіні белгілі. Шындығында, маркетингтің басты міндеті – нарықты
зерттеу арқылы тауар өндірушілерге және оны сатушыларға қызмет көрсету,
басқаша айтсақ ең алдымен белгілі бір тауар түрін алуға мүдделі
тұтынушыларды іздестіре отырып, соның нәтижесінде жинақталған дерек
мәліметерге сәйкес өндіріс қуатын ұтымды пайдалануды ұйымдастыра білу
болып табылады. Бұған қоса, өндірілген тауарды алдын ала анықталған
сұранысқа қарай ойдағыдай өткізуді қамтамасыз ете отырып, сол тауарды
өндіруші мен сатушының да жоғары пайда алуына жағдай жасау қажет болады.
Маркетинг аса маңызды теориялық ұғымдарға мән берумен бірге, нақты іс
тәжірибеге де баса назар аударып, солардың негізінде сыедарлы стратегиялық
болжаулар ұсынады.
Маркетинг дегеніміз – нарықтық және тауар қатынастарының сан алуан
әдіс-тәсілдерін жете игерудің тауар әлемінің таусылмас мүмкіндіктері мен
келешегін көре білудің, адамның табиғи қабілетінің ашылуына түрткі болатын
іскерлік пен тпқырлықтың, белгілі бір кәсіпке бейімділіктің, интуициялық
дарындылықтың мектебі.
Маркетинг – кәсіпкерліктің қызғылықты да күрделі түрі. Оның нарыққа
әсер ету құрадары жайында сөз еткенде: мұқтаждық қажеттілік, талап ету
секілді ұғымдарды аттап өтуге болмайды.
Мұқтаждық дегеніміз – адамның өзіне бірдеңенің жетіспейтінін іштей
түсіну. Адамдардың мұқтаждықтары әр қилы әрі қарама-қайшылықты болып
келеді. Олардың бастылары: білмекке құштарлық, өз қабілетін көрсетуге
талпыныс тәрізді жеке бастық және тамақ ішу, киіну өз өмірінің
қауіпсіздігін ойлау сияқты әлеуметтік физиологиялық, сонымен қатар
әсерлену, сүйіспеншілік, сыйластық секілді рухани мұқтаждықтар – адам
табиғатынан туындайтыны аян.
Маркетингке қатысты тағы бір ұғым – қажеттілік. Қоғамның дамуына
орай адамның әлденені қажетсіну түйсігі де үздіксіз өсіп-жетіле береді.
Шындығында, адамның сұранысы мен әлденені қажетсінуінде шек жоқ, бірақ
оның қажетін қанағаттандыруға керек игіліктер шектеулі. Тіпті табиғи
байлықты былай қойғанда, ең ақыры жеке адамның сатып алу мүмкіндігінің өзі
де шектеулі емес пе. Сондықтан адам алғашқыда аса қажетті нәрсені сатып
алудан бастап, өз қаржысының мөлшеріне қарай әрекет етеді. Ол сатып алу
қабілетімен дәлелденген қажеттілік, яғни талап ету делінеді.
Демек, сатып алу қабілеті жоғары тұтынушыларды тауарлардың сапасына
қойылатын бұрынғы талаптар мен қазіргі қолда бар тауарлар
қанағаттандырмайды. Олар қымбат болса да, жоғары сапалы тауарларды талап
етіп отырады.
Мысалы, келесі жылда өндірілетін тауардың көлемі мен түр-түрін өткен
жылғы тауарға қойылатын талаптың жиынтығына сәйкес жоспарлау тауар
молшылығы жағдайындағы нарықтық қатынастың сенімді көрсеткіші бола
алмайды.
Шын мәнінде, адамдардың үлемі өзгеріп, өсіп отыратын мұқтаждықтарды
мен қажетсінулері және талап-тіліктері тауар сапасының жақсара түсуін,
тұтынуға қолайлы болуын алға тартады. Ал ол тауар өндірішілерге дұрыс
бағдарлама, айқын жоспар жасауға жол ашады.
Маркетинг мұқтаждықты қанағаттандыруды айырбастаудан бастап
зерттейді. Айырбас деп әлдебір адамның өзіне қажетті зәрубұйымды алу үшін
оның орнына басқа бір бұйымды ұсынуын атайды.
Айырбас жасауға мына жағдайлар қажет деп есептеледі:
1) айырбас жасайтын жақтар екеуден кем болмауы керек;
2) айырбасқа түсетін зат немесе бұйым кем дегенде екеу болуы тиіс;
3) айырбас жасушылардың арқайсы бір-біріне аса қажетті зат-
бұйымдардың иесі болуы керек;
4) әрбір жақтың коммуникациялық жұмыстарды атқаруға және тауарын
тиісті жерге жеткізіп беруге мүмкіндігі болғаны дұрыс;
5) әрбір жақ ұсынысты қабылдауға немесе одан бастартуға ерікті;
6) әрбір жақ басқа жақпен сайланысудың орынды екеніне және өз
мүддесіне сәйкес келетініне сенімді болсын;
Егер өзара келісім орындалатын болса, онда айырбас нәтижесінде оған
қатысушылар қажетіне қолы жетіп, олжаға кенелетіні күмәнсіз, өйткені
олардың әркайсы ұсынысты қабылдауға, не одан бас тартуға әуел бастан-ақ
ерікті болатын. Сол себепті де маркетинг саласындағы негізгі өлшем бірлігі
ретіндегі келісім-келісуші жақтардың аралығындағы бағалызаттарды сауда-
саттық (коммерциялық) жолымен айырбастау болып табылады.
Келісімдер: классикалық ақша келісімі және баспа – бас келісім болып
екіге бөлінеді. Ақша келісім де екі аралықтағы алмасу кұалы ретінде ақша
немесе құнды қағаздар қолданылатын болса, ал коммерциялық айырбас кезінде
бағалы зат ретінде оған ақшаның қатысуы міндетті емес.
Баспа – бас келісім кезінде құны тенбе – тең зат-бұйымдар немесе құны
сол затқа барабар қызмет көрсету өзара алмастырылады.
Келісім жасау үшін мынандай жағдайлар болуы шарт:
1) өзіндік құны бар объектілердің саны екіден кем болмауы;
2) оны іске асыруға өзара келісілген жағдай жасалуы;
3) келісім жасау уақытты нақты көрсетілуі;
4) келісім өткізетін орын алдын ала белгіленуі тиіс;
Міне осылайша келісім деген түсініктін өзі бізді тікілей нарық
қатынасына алып келеді.
Маркетинг шаруашылықты іскірлікпен басқару барысында ғылыми-техника
жетістіктеріне сүйене отырып, өндіріс пен тұтыну салаларын халық мүддесіне
сай бағыттау жолында елеулі қызмет атқарады.
Маркетинг атқаратын қызмет түрлері мынандай:
1) нарықты кешенді зерттеу;
2) кәсіпорының өндірістік, тауар өткізу мүмкіндіктерін талдау;
3) маркетингттік стратегияға сүйене отырып неғұрлым айқын бағдарлама
жасау;
4) тауар;
5) баға;
6) тауар өткізу;
7) коммуникациялық саясаттарды жүзеге асыру;
8) маркетингттік қызметтің нобайын белгілеу;
9) маркетингттік әрекетті бақылау және оған баға беру;
Бұл аталған қызмет түрлерін пайдалы өндіріс пен сұранысты өз
дәрижесінде қанағаттандыру проблемаларымен байланыстыра түседі.
Нарықтық кешенді зерттеу мәселелеріне тікілей қатысы бар тақыптардар:
маркетингттік ортаны зерттеу; нарықтын жиынтық сипаттамасын талдау;
конъюктуралық зерттеулер мен болжамдар; тұтынушылардың нақты тауардың
тұтымдық, сапалық, сәндік қасиеттеріне деген көзқарасын бағамдау; нарыққа
қатысатын фирмалардың құрамын анықтау; тауар өткізу тәсілдеріне ден қою;
нарық сегменттерің іздестіру; тұтынушылардың көңіл күйі мен талап-
тіліктерін дөп басу тәрізді мәселелер жатады.
Ал кәсіпорының (фирманың) өндірістік, тауар сату мүмкіндіктерін
талдай отырып нарықтын конъюктурасы мен сыйымдылығын анықтау, сол арқылы
өндіріс орнының келешегіне сәйкес нарық сегментін тандау маркетингттік
жұмыс жүргізудің маңызды бір тармағы болып табылады.
Нарық конъюктурасын дамуын алдын ала болжауға, нарық тұсындағы
кәсіпорынын стратегиялық және тактикалық жағдайына, тауар, баға, тауар
өткізу саясатына, тағы да басқа коммуникациялық шараларға қатысты деректер
негізінде жасалатын стратегиялық және тактикалық жоспарлары да
маркетингттік стратегия мен бағдарламаның шеңберінде жүргізілетін
зерттеулер арқылы жүзеге асырылады.
Тауар, баға, тауар сату және коммуникациялық саясат ретінде
қарастырылады. Мұнда кезделген бір қатар нақтылы шаралардың жүзеге
асырылуы – кәсіпорындардың бәсекелік төзімділігін нығайтуға септігін
тигізеді.
Қорыта айтқандла, тауар саясатында өндірілетін өнімдердің тұтыну
сапасы мен қасиеттерін жақсарту, тауардың жаңа түр-түрін шығару тәрізді іс-
әрекеттердің барлығы да – тауарды, оның құнын нарықтық сегменттегі
тұтынушылардың тілек-талаптарына сәйкестендіреотырып, тиімді сатуға
бағытталады.
Баға саясаты тауарлық және экономикалық конъюктураның, тауар
тәңірендегі бәсекенін тұтынушылардың тауарға деген көзқарасының
қалыптасыуна және келешекте көрініс беруі мүмкін жайттарды болжауға
байланысты бағаны өзгертіп отыруға мүмкіндік береді.тауар өткізу саясатына
қатысты шаралар тікілей немесе жанама тәсірлер қолдану арқылы жүргізіледі.
Төтте тәсілмен тауар өткізу – кәсіпорының өзіне қарасты (филиал, қойма,
т.б.) мекемелердің араласуымен атқарылады.
Тауарды жанама түрде сату тәсілі делдалдық қызмет атқаратын
фирмалардың көтерме және бөлшек сауда мекемелерінің құрамдастырылған
әдіспен тауар өткізетін немесе біріккен, аралас т.б.кәсіпорындардың
қатысымен жүзеге асырылады.
Коммуникациялық саясат немесе сұранысты және тауар өткізуді
ынталандыру саясаты тауар өткізуге қатысты шаралар кешеннін қарастырады.
Бұл жағдайда жарнамалау, тікілеу және атаулы сату, тауар өткізуді қаржымен
ынталандыру тауарды сатпастан бұрын және кейін тұтынушыларға қызмет
көрсету мәселелеріне т.б.баса назар аударылады.
Маркетинг ісін ұйымдастыру саласында ең әуелі белгілі бір кәсіпорын
құрамында жұмыс атқаратын ұйымдар немесе бөлімдер құру мәселесі, олардың
міндеттері айқындалады.
Маркетинг бақылау қызметі оған қарасты кәсіпорын бағдарламасының
орындалуы, өндіріс-тауар өткізу жұмыстарының тиімділігі мен олардың
экономикалық тұрғыдан қайтарымдылығы, өндірілетін тауар сапасының жақсаруы
және маркетинг жұмысының ұтымдылығы ауқымында жүргізіледі.
Тағы бір ескеретін жайт: қазіргі таңда маркетинг қызметін кеңінен
пайдаланып жүрген елдерде оның тиімділігі жөнімдегі жорамалдар жеткілікті,
бірақ маркетингтің қайтарымдылығына қатысты мәселелерге жете мен берілмей
келеді.
Шаруашылықтың қандай түрінің болсын, пайда әкелмейтін саласы жоқ, ал
кез келген адамның қабілет-қарымының да өзіндік құны бар. Міне, сол
себепті маркетинг қызметінің де келтірер пайдасы болмаса, іс жүзінде
кезінен қолданымас еді.
Сонымен маркетинг құны оны жүзеге асыруға жұмсалатын еңбектің көлемі
мен сапасына қарай анықталады. Маркетинг қызметті тікілей тауарға
жатпайды, бірақ та ол қызмет көрсету саласына жақындылығымен ерекшенеледі.
Бұған қоса, маркетинг белгілі бір мекемеге қызмет еткен күннін өзінде, оны
қолдану барысында жұмсалған шығынды болжалмен ғана білуге болады, ал одан
келетін кіріс те нақты белгісіз, яғни бұл жағынан маркетинг жарнамалық
қызметке көбірек ұқсайды, өйткені тауар сатудың молаюы, өндірістің дамуы
жоғарыда аталған екі жаққа да бірдей қатысты болуы мүмкін.
Маркетинг ішкі экспорттық, импорттық, ғылыми-техникалық, тікелей
инвестициялық, харықаралық, тауар және қызмет көрсету маркетингі,
коммерцияға жатпайтын жүйенің маркетингі тәрізді бірнеше салаға бөлінеді.
Олардың жалпы тәсілдері мен жүйелерінің ерекшеліктеріне байланысты
әрқайсының міндеттері, атқаратын қызметтері де өзгеше болып келеді.
Ішкі маркетинг бір мемлекетітң ұлттық шекарасы шенберіндегі
жүргізілетін өндіріс-тауар айналымыз ауқымында жүзеге асырылады. Ол тауар
өндіру және оны сату арқылы ішкі мұқжаттарды қамтамасыз етуден шетелдермен
байланыс жасағанда дейін, яғни ішкі сұранымды қанағаттандыруды
ұйымдастыруға қызмет етеді. Ішкі маркетинг өзінің даму барысында
шетелдермен қарым-қатынас жасау дәрежесіне дейін көтеріліп, маркетингтің
басқа түрі пайда болған күннің өзінде де-ол өз кеністігінде қала береді.
Экспорттық маркетинг сыртқа тауар шығару қарым-қатынастарды
нәтижесінде пайда болады және шетел нарықтарын зерттеуді қоса қамтіп
отырады.
Импорттық маркетинг шетелден сатып алынған тауарларды тұтынушыларға
жеткізу барысында нарық сыйымдылығын және оның конъюктурасын айрықша
зерттеуге байланысты туындайды.
Ғылыми техникалық маркетинг атқарлымақ жұмыстың нәтижелі болуын, сату
және сатып алу процессіндегі потент пен лицензиялық шараларды жүзеге
асыруды ұйымдастыру жағып қарастырады.
Тікілей инвестициялық маркетинг шетелдік инвестициялық әрекеттердің
жағдайын, шетелде құрылған кәсіпорындардың жұмыс істеу және тауар сату
белсенділігін, сонымен қатар сол елдің занымен іс жүргізетін
кәсіпорындардың тауар сатуды ұйымдастырудағы өзгелешектерін зерттеумен
шұғылданалады.
Халақаралық маркетинг - маркетинг қолданалатын объектілердің
дамуындағы жаңа кезенді білдіреді. Дәлірек айтсақ, шетелдегі ұлттық
кәсіпорындар өз тауарларын үшінші бір мемлекетке немесе оларды өз
мемлекетінде сатуды жүзеге асыруға атсалысады. Аталған маркетинг - өзінің
өндіріс-тауар өткізуге қатысты міндеттерінің ауқымдылығына қарай көптеген
мемлекеттердің нарық кеңістігін өзіне тарту арқылы дамуға бейім келеді.
Тауар және қызмет көрсету түрінің маркетингі өндірілетін тауарлар мен
атқарылатын жұмыстардың немесе көрсетілетін қызмет түрлерінің
өзгешектеріне сәйкес әр түрлі кәсіптегі кәсіпорындардың пайдалындығын
қамтамасыз етуді және тауарды тиімді сату мәселелерін ұйымдастыруды егжей-
тегжелі зерттейді. Сөйтіп, өндіріске арналған және көпшілік қолды
тауарлардың маркетингттері осылай пайда болады.
Коммерцияға жатпайтың жүйенін маркетингі белгілі бір ұйым немесе
жекелеген адамдарға қатысты алғанда дұрыс қоғамдылық пікір тұғызу
міндетіне байланысты көрініс береді.
Маркетингтің міндеттерің жүзеге асыруда белгілі бір атқарушы
принциптерге сүйенуге тұра келеді. Ғалым-маркетологтардың пікірінше, бұл
принциптер мыналар:
1) нарықтық экономикалық конъюктураны және кәсіпорының өндіріс-тауар
өткізу мүмкіндіктерін жан-жақты және ғылым – бағдарламалық тұрғыдан
зерттеу;
2) нарықты сегменттеу;
3) өндіріс пен тауар өткізуді потенциалдық сұраныстың ескелең
талаптарына сәйкестендіріп отыру;
4) инновациялық шараларды жүргізу;
5) жоспарлау;
Маркетинг өзін қолданатын ортаны кешенді зерттеуден басталады. Оған
қатысты жұмыс аталуы нарықтық жалпы шаруашылық және экономикалық
конъюктураларды зерттеуге сүйене отырып жүргізіледі. Ең алдымен өндіріс
және тауар өткізу тұрғысынан кәсіпорының мүмкіндіктерін анықтау кезінде
осы төніректе шонылдарылған барлық процесстер егжей-тегжеді қарастырылады.
Сондай-ақ әрбір тауар өндіруші жалпы нарықтық қарым-қатынастың шеңберінде
бүтіннің бөлігі ретінде тандап алынатын болады және олар өз әріптестерімен
бәсекеде женіп алған сегменттерінде потенциалдық тұтынушыларымен үнемі
байланыс жасап отыруы тиіс.
Конъюктуралық динамика тенденциясын қадағалаумен қатар, иновациялық
шараларды дер кезінде жүргізіп отыру – кәсіпорының стратегиялық және
тактикалық болжамдары мен жоспарларың қалыптастыруға жағдай тұрғызып,
бәсеке төзімділігіне қол жеткізуге мүмкіндік береді. Ал жұмыстың табысты
болуы үшін жеткілікті түрде жабдықталынғаң компьютерлер мен деректер
банкін қолданалатын хабарландыру жүйесі ауадай қажеттілік ескеріледі.
Нарықты сегменттеу дегеніміз – тауар нарығында кәсіби бағдарламасына
және оның нақты мүмкіндіктеріне сәйкес тиісті потенциалдық тұтынушыны
іздестіріп табу деген сөз. Сегменттеу жұмысы тұтынушылар нарығы
шеңберіндегі сұранысқа жету үшін тауар өндіруші өндіріс көрсеткіштері мен
тауар құнын көтеру арқылы өзгелерден қалайда үстем болуы ғана көздеп,
бәсекелік күрестің асқынып кетуіне жол бермеуі керек. өндірушінің
нарықтағы өз сегменттін сақтап қалуға тарысуы немесе мүмкіндігінше оны
кенейте түсу жолында тұтынушыларға мінез кізмет көрсету осы жағдайдан
тұындайды әрі бұл кәсіпорының мол табыс табуына түрткі болады.
Маркетинг қызметіңің аса жауапты әрі сенімді принциптерінің бірі –
тауар өндіру мен сату әрекеттерін, сонымен қатар, тауарға тән қасиеттерді
тұтынушылардың өзгермелі де өскелең талап-тіліктеріне бейімдеп отыру. Және
бұл принцип қана емес өндіріс-тауар өткізу жүйесінің тұрақты міндетті десе
де болады. Шынтайтына келгенде, өңдірістің, тауар сатудың және басқа да
оны ұйымдастыру тұрғындағы әрекеттердің барлығының да тағдыры сол тауарды
тұтынушылардың ойынан шығарумен соларға қалтықсыз қызмет көрсетуге
байланысты. Міне, тап осы әрекет – ұмтылыстардың оңды жүзеге асуына орай,
өндірушілер ақырғы мақсатына, яғни мол табыс алуға қол жеткізетін болады.
Тауар нарығындағы бәсекенің шиеленісе түсуіне байланысты көздеген
мақсатқа жету әрекетті де қиындап кетеді. Сол үшін де өндіріс-
технологиясынын үнемі жетілдіріп отыруы мен оны тұтынушы тілегіне қарай
бейімдеу ісін әу бастағы мақсатты шығынды ақтайтын шамада жалғастыра
берген жөн.
Соңғы жылдары демография мен технологиялық даму аралығындағы
салыстырмалы жағдай соңғысының пайдасына шешілуде. Сондықтан да тауар
өткізу там күрделі порблемаға айналуда, бұл тенденция, әлдебір кездейсоқ
оқыға, табиғи байлық қорының азаюы немесе араға уақыт салып, тауар ондіру
қарқынының бәсеңдеуі әсер ететін болмаса ол бір жағынан, табиғи, ал екінші
жағынан, дүниежүзілік денгейде қалыптасып келетіне байланысты порблеманы
шешу қиынға түседі.
Инновациялық саясат қашанда маркетингке қатысты шараларды жүзеге
асыруға бір табан жақын тұрады. Бұл саясат маркетингттік концепцияны
құрайтын элементтер ретінде өндіріс пен тауар өткізу салаларын тұтастай
қамтиді. Сондай-ақ тауар сапасын жақсарту, оның жаңа үлгідегі түрлерін
өндіру, жаңа технологияны өндіріске енгізумен бірге, ғылыми-зерттеу
жұмыстарын жүргізіп отыру, инженерлік-конструкциялық жұмыстарда жаңа
бағыттарға бет бұру тәрізді әрекеттер инновацияның негізгі бағдарламасы
болып табылады. Бұған қоса инновациялық шараларға: нарық жағыдайында жаңа
үлгілер мен тәсілдерді білу, тауар өткізу мен жарнама әрекеттерін
ынталандыру ісіне жаналық енгізу, кәсіпорынды басқаруда жаңа қызмет
түрлерін қарастыру т.б.жатады.
Жоспарлау жалпы жүйесінің басқару жүйесінің негізгі элементтің бірі
екені белгілі. Ал маркетинг қызметіңің принципі ретіндегі жоспарлау нарық
талаптарының өзгерісіне сезімтал келеді. өйткені жоспарлау принципі нарық
жағдайында конъюктуралық болжамдар жасауға, ғылыми – техникалық
жетістіктердің дамуына негізделген өндіріс пен тауар өткізуге қатысты
маркетингттік бағдарлама жасаудың дұрыстығын құатайды. Мұндай бағдарлама
фирманың алдында қойған мақсаттарына жетуге бағытталған нақтылы
стратегиялық шараларды қарастырулымен ерекшенеледі. Міне, тап осы шаралар
нарық қарым-қатынастарды күрделі мәселелерді женілдетіп, фирманын дамуын
тұрақтандыра алуымен, өндірілген тауарды өткізуге кепілдік беретін
жоспарлы басқарудың жаңа тәсілін енгізумен кәсіпкерлердің өз ісіне деген
ынта-ықыласын оятады. Ал маркетинг бағдарламасына сүйене отырып жасалынған
фирманың ішкі жоспары нарықтағы бәсекелік күресті бәсендетуге жағдай
тұғызады.
Маркетинг-нарық ауқымдағы кешенді кізмет, сол себепті де оның негізгі
мақсатын бірнеше салыстырма нұсқада, ал бағдарламасын кеңінен қарау қажет.
Маркетинг жүйесін белсенді қорғаушы әлгілі ғалым Ф. Котлердің ұсынысы
бойынша, оның мақсатын мына төмендегі төрт бірдей баламалық
(альтернативтік) тұрғыдан қарастырған жөн:
Тұтынуды мүмкіндікше ең жоғары денгейге жеткізу;
Тұтынуды қанағаттандырудың денгейін жоғарлату;
Тауар таңдап алуға мүмкіндік беру;
Жұртшылықтың тұрмыс жағдайын жақсарта түсу.
1. тұтынуды мүмкіндікше жоғары дәрежеге жеткізу нұсқасын
қолдаушылардың пікірінше, мұндағы мақсат-жоғары денгейлі тұтыныма
бейімделу және соған ынталандыру. Бұл нұсқа өндірістің өркен жайып,
жұмыспен қамтамасыз етудің ұлғаюына және барлық-берекенің молая түсуіне
жағдай тұғызады. Басқаша айтқанда, адамдардың табысы молая түсіп, тұтыным
денгейі жоғарылаған сайын, олар өздерін бақытты сезінетін болады.
2. тұтынуды қанағаттандырудың деңгейін жоғарлату. Бұған қол жеткізу
үшін тұтынудың қанағаттану деңгейін анықтау қажет. Шындығында, жан басына
шаққанда тауармен қамтудың қандай мөлшері қанағаттану деңгейі болатынын
анықтау оңай шаруа емес. Бұған қоса, тауар сапасы, тартымдылығы тұтынушыны
қай денгейде қанағаттандыра алатын айыра білу керек. Тағы бір ескеретін
жайт: зерттелген тұтынушылардың шағын тобын тауармен қамтамасыз ету
деңгейі былайғы жұртшылықтың бәріне бірдей зандылыққа айналмауы тиіс және
бұл сауда-саттық этикасына қайшы келеді. Бұл тұста тек халықтың жалпы
әлеуметтік-экономикалық жағдайы ғана есепке алынады.
3. тауар таңдап алуға мол мүмкіндік беру. Бұл тұста тұтынушылардың
талғам-талдауына сұранысына сәйкес оларды сан алуан тауармен қамтамасыз
ету мәселесі басты мақсатқа айналады. Мұндай ұмтылыстың ізгі ниеттен
туындайтыны анық.
4. адамдардың тұрмыс жағдайын жақсарта түсу.
әйтсе де адам қанағатында шек болмаған жерде олардың талап-тілегін
толық орындау оңайға соқпайтыны рас... бірақ мұнын екінші жағын ескерген
жөн. Өйткені тауардың жалпы көлемі өспей жатып оның түрлерінің көбейіп
кетуі, яғни оның таңдалуы түрін ғана шығару, өндіріс шығынын орынсыз
өсіріп, бағаны қымбатта түседі. Бұл тұтынушылардың сатып алу қабілетін
төмендетіп, тауар өтімділігін бәсендетеді.
Ал тауар түрінің сапасы мен тағы да басқа қасиеттерінің көптігі оны
сақтау, сұрыптау, сату және бөлшек саудаға салу барысында көптеген
қиындықтар тұдырады. Соңыра бұл оның сауда үстіндегі үстеме бағасын құрт
көтеріп жібереді. Дәлірек айтқанда, тауардың өмірлік циклінің тіпті жалпы
өндірістің дамып-жетілуі өзінің жоғары шыңында жеткен кезде (бұл болуы
мүмкін жайт) , келесі кезең-дағдарыс кезеңінде бастапқы қалып қайтаналады.
Ең дұрысы, қалай болғанда да тым шектен шығуға жол бермеу керек.
Маркетинг тауар сапасын жетілдіре түсу арқылы тұтынушы қайумның
физикалық талап-тілегін қанағаттандырумен ғана шектеліп қалмай, соңымен
қатар, олардың рухани тіліктерін қанағаттандыруға, салт-дәстүрінің
нығаюына, тіпті қызмет тәртібінің күшеуіне, өздерінің қадыр-қасиетін
қадірлеулеріне де игі әсерін тигізеді.
Сонымен, маркетинг мақсатының төрт нұсқасы да ең әуелі тұтынушылар
мүлдесін жете зерттеуге және соңы қанағаттандыруға айрықша мен беретінін
білдік. Кайбірде маркетингттің бір жақты қарастырылған мақсаты бойынша:
өндіріс-тауар өткізу мен нарық проблемалары назардан тіс қалған тәрізді
сезіледі. Әйтсе де олар әуел баста көздеген мақсат жүзеге асқан тұста
оның атқарушы элементтері ретінде бұл процесстерге тіскелей қатысып
отыратыны сәзсіз.
Маркетинг әуел баста негізінен өндіру мен тұтыну арасында пайда
болған ауытқуға яғни сұранысқа қарағанда таууардың артық өндірілуіне
байланысты пайда болған құбылыс. Дәлірек айтқанда, тауар өндіруші кәсіпкер
өндірген тауарын өткізу барысында әр алуан қиындыққа кездесе берген. Осы
тағырықтан шығудың жолын іздестіру маркетинг жүйесін дүниеге әкеледі.
Сонда маркетинг кімнің мүлдесіне қарай бейімделгені жөн? Тауар зорлап
сатылмайтыны тағы да белгілі. Олай болса, нақты тұтынушыларды іздестіріп,
олардың тауарға деген көзқарасын, сатып алу қабілетін, ұсыныс-талаптарын
зерттеу қажет және сыйымдылығын әрі осыған байланысты өндіріс, сауда және
жалпы шаруашылық қарым-қатынастарды талдап-қорытуды қолға алған дұрыс.
Ақырында, өндіріс пен тауар өткізуді ынталандыру арқылы өндірілген тауарды
орналастыру да маркетингттің міндеті.
Бұған қоса, маркетингтің басты мақсатының бірі - өндірістен пайда түсіру
әрі өндіріс капиталының айналымына қолайлы жағдай жасау.
1.2. Маркетинг зерттеу үдерісі және әдістері
Маркетингтік ақпараттық жүйесі тұлғалар,неше түрлі құралдар жөніндегі
және маркетингтік шешім қабылдауға қажетті сенімді ақпаратты жинау,
сұрыптау, талдау, бағалау әдістерін қамтиді (9-сурет).
Талдау, жоспарлау, жоспарды жүзеге асыру және бақылау мәселерін орындау
үшін (9-сурет сол жағы) маркетинг менеджерлеріне рынок ортасындағы (9-
суреттің оң жағы) өзгерістер тұралы мәліметтер қажет. Маркетингтік
ақпараттық жүйесінің ролі маркетингтік басқару үшін ақпарат қажеттілігін
анықтаумен, оны жинап алумен және дер кезінде менеджерлерге пайданылуға
берумен анықталады. Қажет мәліметтер фирманың ішкі есеп жүргізуден,
маркетингтік бақылаудан, ақпаратты зерттеу арқылы және оны талдау арқылы
жиналады.
Ақпаратты өндеу Рынок ортасы
Маркетинг Ақпарат Ішкі есеп ↔ Маркетингтік Мақсатты
Менеджері ↔ қажеттігін ↔ жүйесі бақылау
↔ рыноктар
талдау бағалау Маркетингттік
жоспарлау арналар
орындау
Бәсекелестер
бақылау ↔ Ақпаратты Маркетингтік Маркетингтік Тұтынушылар
тарату ↔ ақпаратты ↔ зерттеулер ↔
Макроорта
талдау факторлары
1 сурет. Маркетингтік ақпараттық жүйесі.
Маркетингттік ақпарат жүйесі (МАЖ) – бұл маркетинг саласында
шешімдер қабылдау үрдісінде қолданылатын, ақпаратты жүйелі, жоспарлы
тәсілдерінің жиынтығы (9.1.- сурет).
Маркетингттік ақпарат жүйесі ішкі ақпарат, маркетингттік (9.2-
сурет) зерттеулер, ағымдағы сыртқы ақпарат, ақпаратты өңдеу және талдау
секілді салыстырмалы ерекшеленген төрт жүйеден тұрады.
Маркетингттік ақпаратың міндетті ұйымды, фирманы тауардың жылжу
жүйесіндегі қандай да болса ауытқуларға жедел жауап қайтаруға дайын ұстау
болып табылады.
Маркетингтік қызмет бөлімдерінің жалпы қажеттіктері
маркетингтік зерттеулерді үзбей бақылау мен деректер жинауды қамтитын
маркетингтік ақпараттық торап арқылы қанағаттандырылады.
Маркетингтік зерттеу зерттелетін проблемаларды шешуге
жеткілікті ақпарат береді.
Нарық
Бақылау Ақпарат Талдау
Іске асыру Мақсат белгілеу
Қолайлы Жорамалдар,
стратегиялар ұсыныстар
Баламалы
стратегия
Фирма
2 сурет. Маркетингттік ақпарат жүйесі.
Үзбей бақылау – бұл айналаны қоршаған ортаны ретті
талдауға арналған тәсілдеме. Ол мыналардан тұрадығы іскерлік және салалық
басылымдарға жазылу, жаңалықтар бюллетенімен танысу, қызметтерден және
тұтынушылардан ретті турде ақпарат алып тұру, іскерлер отырыстарына қатысу
және бәсекелестердің әрекееттері мен қимыл-құлықтарын бақылау.
Маркетингттік ақпарат жүйесі
Маркетингттік Маркетингттік
ақпарат Ішкі есеп Маркетингттік ақпарат
жүйесі зерттеулер
жүйесі
Маркетингттік орта Маркетингттік
Мақсатты нарықтар менеджерлер:
Маркетинг арналары талдау, жоспарлау,
Бәсекелестер Ағымдағы Маркетингттік іске асыру,
Сыбайлас сыртқы ақпарат ақпаратты орындалуын бақылау
аудиториялар жинау жүйесі талдау жүйесі
Макроқоршам
факторлары
3 сурет. Маркетингттік ақпарат жүйесіндегі байланыстар
Деректерді сақтау – бұл барлық маңызды деген ішкі фирмалық
ақпараттың, осы секілді маркетингтік зерттеу және үзбей бақылау арқылы
алынған ақпараттардың қорын жию.
Маркентингтік ақпараттың қолда барлығы бәсекелістік күресте
үстемдік алуға, қаржылық қауіпқатерді, тұтынушылардың көңілін анықтауға,
сыртқы ортаны бақылауға, жарнамаға деген сенімді, тиімділікті арттыруға
мүмкіндік береді.
Маркетингттік зерттеу үрдісі төмендегі кезеңдерден тұрады:
проблемаларды зерттеу мақсаттарың анықтау; қолдағы ақпаратты талдау
проблемаларды әрі қарай талдап-білудің қажеттілігін бағалау; ақпарат
жинаудың әдістері мен мүмкін деген көздерін және қаржылық, еңбекттік
рессурстарды бағалау, ақпарат жинау; нәтижелерді талдау; зерттеу
нәтижиелері тұралы баяндама дайындау және басқармаға тапсыру.
Зерттеулерді жіктеу түрлері зерттеу мақсаттарына, ақпараттың
көздеріне, зерттеудің объектісіне және көлеміне байланысты атаналады.
Зерттеудің мақсатты әдетте фирманың басқарушылары шешуге тиіс
проблемаларға сәйкес келеді. Бәрінен бұрын зерттеудің түрін анықтайтын ең
бастысы үш проблемаға назар аударылады. Бұлар – басқарушылардың көнілі
шаруашылық және нарық конъюктурасының дамуына түскенде, конъюктураны
зерттеу. Мұның мақсаты – сұранысы бар тауарларға қай уақытты жаңа қаржылар
салуды бағалау. Нарықты зерттеу фирманың тауарларының түрлері көп болған
және кейбіреуін белгілі бар рынокта сатуға болатын жағдайда жүргізіледі.
Мұның мақсатты осы нарықтың маркетингттік қоршамына қандай факторлар бар
және олар қалай әсер ететінін анықтау. Фирма тауардың белгілі бір көлемін
өткізуді, нарықтық үлесін айқындауды, жаңа өнім дайындап және оны нарыққа
өнгізуді, тауарлық, өткізулік, сервисттік, бағалық және жарнамалық
саясатын жетілдуріді өзіне мақсат етіп қойған жағдайларда маркетинг
үрдісінің элементтері зерттеледі.
Ақпарат алудың көзіне байланысты зерттеу кабинеттік, қырдағы
және қосынды болып бөлінеді. Кабинеттік зерттеуде тек қана екінші
ақпаратпен шұғылданалады, ал қырдағы зерттеу бірінші ақпарат жинауға
арналады.
Екінші ақпарат – бұл қандай да болса мақсатпен жиналған және қандай
да бір материалдық жинағыштарда (кітаптар, журналдар, статистиқалақ
басылымдар, видеофильмдер, слайдтар, дискеттер және т.б.) сақталған барлық
директер. Екінші ақпараттың көзі ішкі және сыртқы мағлуматтар көзі бола
алады.
Ішкі қайнар көздері – бұл фирманың нарықтық, бағалық және валюталық
ақпаратты: өткен, ағымдағы және болашақта түсүі мүмкін шығымдардың
себептерін аша жазылған есептер мен аңықтамалар, үйымның даму жоспарлары,
ақпараттын және маркетингттік қызмет бөлімшелерінің хабарлары, каталогтар,
порспектілер, бағалық парақтар және т.б.
Сыртқы (қайнар) көздеріне кедендік статистикаларды, сауда-өндіріс
палаталарының, белгілі бір өндірушілер ассоциацияларының статистиқалық
басылымдарын, салалық бюллетеньдерді, сауда қызметтерінің және шетелгі
өкілдерінің баяндамаларын, фирмалардың мекен-жай аңықтамаларың және
т.б.жатқызады.
Бірінші ақпарат болып анық мақсатпен бірінші (қайнар) көздің өзінен
немесе басқа бір жеткілікті түрде ақпаратты иеленіп отырған ортаңғы
баындардан жиналғандар саналады.
Бірінші ақпарат жию қашан да қымбатқа түседі, ұзақ уақыт және білікті
мамандарды қатыстыруды талап етеді.
Объекті мен көлеміне қарай зерттеулерді жаңа өнім талдаумен
(жасаумен), қолдағы тауарлардың жетілдіруін және номенклатурасын
оңтайлаумен, баға және өткізу стратегияларын оңтайлаумен, тиімді
жарнамалық саясат жүргізумен және т.б.байланысты зерттеулерге бөлуге
болады.
Бірінші ақпарат жинау үшін, негізінен, үш әдіс қолданылады: бақылау,
пікір білу (интервью алу), бақылау сынақ.. бақылау әдісі бірінші ақпарат
(деректер) жинау мәнінде ең онайы. Бұл жағдайда бір фирманың маркетинг
мамандары тұтынушылардың өндіріліп және сатылып жатқан тауарларға деген
көнілін, көзқарасын, жауап-қимылын көріп және тыңдау үшін әлденеше
фирмалардың сату орындарына баруы керек.
Пікір білу әдісі жеке беттесуде, интервью алуда, сол секілді почта
және телефон арқылы, техникалық құралдардың көмегімен тілдесулерді
қамтиды.
Бақылау-сынақ әдісі тестерге жауап алудан тұрады.
Әдетте маркетингттік ақпараттар жинағы басқару шешімдерін дайындау
және қабылдау міндеттеріне жатпайды. Көбінесе сұраныс және ұсыныстың
өзгерулерінің болжамы керек.
Мұндай болжам (жобалама) ой шабуылы (мозговой атаки) әдісі. Дельфа
әдісі, морфологиялық талдау, экономикалық және имитациялық модельдер,
ойындар теориясы және статистиқалақ шешімдер әдістерін қолдану арқылы
алынады.
Әр фирма өзінің менеджерлерін қажетті маркетингтік ақпаратпен
қамтамасыз етуі тиіс. Сондықтан компанияның арнайы қызметкерлері әр
денгейдегі басшыларға рынок туралы қандай мәлеметтер керек екені н
анықтайды және маркетингтік ақпараттық жүйені болжамайды.
Ішкі есеп жүргізу жүйесі маркетингтік ақпараттық жүйесі негізгі
болады. Оның ішінде тапсырыстар, сату келімі, қорлар тұралы, т.б.мәліметтер
болады. Ішкі ақпаратты тандау арқылы маркетинг менеджері компанияның
мүмкіндіктерін және өзекті мәселерін анықтайды.
Маркетинг бақылау ісі рынок ортасында болып жатқан өзгерістерді бейнелеу
үшін менеджелер қолданатын ақпараттар көздері және оларды жинау
процедураларың реттелген жиынтығы арқылы жүргізіледі.
Кәсіпорының өндіріс түріне, оның іс-әрекетінде шешілуге тиісті
мәселеріне байланысты әр түрлі маркетинг зертеулері жүргізіледі. Мысалы,
АҚШ фирмаларының басым көпшілігі келесі зерттеулермен айналысады: рыноктың
әулеті мүмкіндіктерін бағалау-фирмалардың 93 пайыз, рыноктың негізгі
сипатын және фирмалардың рыноқтағы үлесін зерттеу-92 пайыз, тұтынушылардың
жаңа тауарға деген ынтанасын анықтау -84 пайыз, бәсекелес фирмаларды
зерттеу -85 пайыз, жарнама тиімділігін талдау – 67 пайыз, жарнамалық
текстерді зерттеу-49 пайыз және т.б. осы мәліметтерден көріп
отырғанымыздай, маркетинг зертеулері фирмалардың маркетинг жұмыстарының ең
негізгісі болып табылады.
Кәсіби біргілікпен жүргізілген маркетинг зерттеулері фирманың рыноктағы
мүмкіндіктерін әділ бағалау және алдында қойылған мақсатына минималды қауіп-
қатерсіз жету үшін тиімді бағыттарын белгілеу мүмкіндігін жасайды.
Маркетинг зерттеулері дегеніміз маркетингтік дұрыс шешімдерін қабылдау
үшін және фирма әрекетіндегі мәлімсіздік жағдайды төмендету үшін
мәліметтерді жинау, оларды өндеу, талдау үрдісі болып табылады.
Маркетинг зерттеулерінің мақсаттары әртүрлі болуы мүмкін. Ең бастысы ол
зерттеулер әулетті тұтынушыларды анықтауы тиіс, олардың қажеттерін зерттеу,
нысаланы рынокты таңдап алу үшін тауарға деген бүгінгі және болашақ
сұранысты белгілеу болып табылады. Рынокты таңдап алғаннан кейін оның
ішінде болып жатқан өзгерістерге дер кезінде тиімді ықпал жасау үшін оның
құбылыс ағымында бағылау қажет. Рыноктың ұзақ мерзімдегі даму бағыттын
болжау үшін оны зерттеу керек. Белгіленген болжау фирманың мақсатын анықтау
жұмысына, стратегиясын және жұмыс жоспарын жетілдіруге негізгі болады.
әсіресе маркетинг зерттеулері рынокқа және тауарды дайындауда, оны өндеп,
шығаруда маңызды орын алады.
Маркетинг зерттеулері нәтижелі және тиімді болуы үшін келесі шаттарды
орындау қажет:
Біріншіден, зерттеулер кешенді және жүйелі түрде өтуі қажет;
Екіншіден, жоғарыда айтылған ақпаратқа қойылған талаптарды ескере отырып
зерттеулерде ғылыми тәсілдерді қолдану қажет;
Үшіншіден, халықаралық Сауда Палатасы және қоғамдық пікірді зерттеу Еуропа
қоғамы бекіткен маркетингтік және әулеметтік зерттеулері практикасын
Халқаралық Кодексіне сәйкес жүргізілуі тиіс;
Төртіншіден, маркетинг зерттеулері жұмыстары муқият жоспарлану және жүйелі
сатылану тиіс.
Маркетинг зерттеу үндірісі белгілі сатылардан тұрады (4-сурет).
Барлық жұмыстар белгіленген тәртіп бойынша өткізіледі. Мысалы, екінші ретті
ақпарат фирма мәселері мен мақсатын анықтамайынша зерттелмейді, ал бастапқы
ақпарат екінші ретті ақпаратты толық зерттегенге дейін жиналмайды. Бастапқы
ақпарат барлық жағдайда керек бола бермейді, егер фирма мәселесін онсыз-ақ
шешсе оның қажетті жоқ. Ал екінші ретті ақпарат сұрақтарға толық жауап
бермесе, онда бастапқы мәліметтерсіз мәселені шешу қиындайды.
Зерттелетін мәселені анықтау
↓
Екінші реттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I Бөлім. Маркетинг зерттеудің теориялық әдістемелік негіздері.
1.1. Маркетинг зерттеу мәні және зерттеу шарттары.
1.2. Маркетинг зерттеу үдерісі және әдістері
1.3. Тауар рыногін зерттеудің ерекшеліктері.
II Бөлім. Ауыл шаруашылық тауарларының қазіргі таңдағы жағдайы және даму
тенденциясы.
2.1. Ауылшаруашылық өндірісінің маркетинг ерекшелігі.
2.2. Ауыл – шаруашылық тауарларының дүние-жүзілік сауда ұйымындағы
ерекшеліктері мен ролі.
2.3. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша қызанақ нарығын маркетингтік
зерттеу (анкеталық зерттеу негізінде).
III Бөлім. Оңтүстік Қазақстан облысының тұрғындарын ауыл шаруашылық
тауарларымен қамтамассыз ету жолдарын жоғарлату (дамыту).
3.1. XXI ғасыр – ақпараттық технология ғасыры. "Нетафим" компаниясының
Greenhouse – теплициялары.
3.2. ОҚО –да қысқы қызанақтарды өсіру және оны өткізу бойынша бизнес
жоспарлау.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Президентті Н. Ә. Назарбаевтың 2007 жылғы 28
наурыздағы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына жолдауында
Республикамыздағы ауыл шаруашылығы саласының қазіргі заманға сай даму
деңгейін саралап, айқындап берді, яғни ауыл шаруашылығын өнімділік деңгейін
көтеру, жердің тозуының алдын алу, еліміздін су және басқа табиғи
ресурстарын пайдалану тиімділігін арттыру, сонымен қатар ескірген аграрлық
технологиялардың қолданылуына, аграрлық ғылымының кенжелеп дамыуна тосқауыл
қою, сондай ақ ұсақ шаруа қожалықтағынын бытыраңқылығын еңсеру мәселелерін
жүйелі түрде шешу. Қазақстан Республикасы алдымыздағы жылы ДСҰ – на кіруді,
таяу жылдары әлемдегі дамығы, бәсекелестік қабілетті елу елдін қатарына
қосулыды жоспарлап отыр. Ол үшін әлемдік сауда нарығында бәсекелестікке
қабілетті өнін шығару қажет. Сондықтан алға қойылған міндеттердін ауқымында
ауыл шаруашылығын барлық салаларына сапалы талдау жүргізіп, бірінші
кезекте өркендету қажет болатын бағыттарды айқындау. Мысалы, бүкіл дүние
жүзінде жедел дамытыла бастаған ауыл шаруашылық өнімдерін жаңа рыногі пайда
болды, бұлар-экономикалық таза өнімдер, жаңа өндірістер және басқалары.
Ауыл шаруашылығың, оның негізгі саласы коконіс шаруашылығың басты міндеті-
халқымызды жеткілікті мөлшерде сапалы азық-түлікпен, онеркасып орындарың
шикізатпен қамтамасыз ету, мемлекетіміздің азық-түлік қпуіпсіздігін және
экономиқалық тәуелсіздігін күшейту үшін керекті дәрежедегі стратегиялық қор
жасау, шет елдерге шығарып салатын ауыл шаруашылығы өнімдерін тұрақты түрде
көбейтіп, керісіпше, шеттен келетін өнімдерді азайта беру болады.
Бұл міндетті орындау үшін көкөніс шаруашылығы өнімдерін өндіруді арттыра
беру, оның тұрақтылығын қамтамасыз ету, сапасын жоғарлатып, өзіндік құның
төмендету қажет. Аталған мақсатты іске асырудың бүгінгі тиімді жолы көкөніс
шаруашылығын интенсивті (қарқынды) түрде дамыту болады. Ол үшін
шаруашылықты қарқынды түрде жүргізу ғылым мен озат тәжірибенің маңызы зор
екені белгілі. Осы тұрдан алғанда қазіргі кезде кең етек алып отырған
көкөніс шаруашылығын агроландшафтқа бейімді түрде жүргізудің және басқа
шаралардың маңызы зор.
Солтүстік Қазақстан халқын қызанақпен қамтамасыз ету үшін ол жақтарда жылы
жай құрылысын бастау керек. Ол үшін жылы жайда өсетін қызанақтын қысқа
мерзімде пісетін сорттарын таңдау керек. Осыған байланысты Қазақстан
Республикасының халқын , соның ішінде ірі өнеркәсіп орталықтарын және
консерві жасау өнеркәсібін қызанақпен қамтамасыз ету жолында Оңтүстік
Қазақстан облысының маңызы үлкен. Себебі бұл өнірдін табиғи климат жағдайы
қызанақтан мол өнім алуға зор мүмкімдік туғызады. Қызанақ дақылының өнімін
ұлғайтұдын басты жолдары, ұсақ шаруа қожалықтарды біріктіріп, ірі шаруа
қожалықтарын құру қажет.
Курстік жұмыстың негізгі мақсаты қызанақ өсірудің қазіргі жағдайы, одан
келешекте мол өнім жолдары және қызанақты отырғызудың, күтіп баптаудың
агротехникалық тәсілдері қарастырылады.
I Бөлім. Маркетинг зерттеудің теориялық әдістемелік негіздері.
1.1. Маркетинг зерттеу мәні және зерттеу шарттары.
Маркетинг – іскерлік, кәсіпкерлік, тапқырлық, дарындылық, икемділік,
сезімталдық және білімдік мектебі.
Адамзат түршілігіндегі әрбір жаңа кезеннің өзіне тән жетістігі мен
мұқтажы болады. өркениет деңгейіне қарай өсе түскен өмірлік қажеттілік
өндіру мен тұтыну арасындағы орамдылыққа қол жеткізуді алға тартады. Осы
талапты жүзеге асыру өмірге маркетингтті алып келіп отыр.
Маркетинг – соңғы уақыттардағы өндірістің және тауар қатынастарының
дамыған елдердегі жетілуінің көрінісі.
Маркетинг ағылшын тіліндегі білдіреттін сөзден шыққан. Ол нарық
экономикасы жағдайындағы тауар қатынастарын кешенді зерттеу концепциясын
аңғартады. Нарықтық тауар қатынастары кезінде ең әуелі тауар тұтынысына
айрықша мен беріліп, бұл келесі кезеңде соған сәйкес тауар өндіруді
уйымдастырумен жалғасады. Сондықтан екі аралықты, яғни өндіру мен тұтыну
процестерін байланыстыру сауда немесе тауар өткізу жүйесіне жатады.
Сонымен өзара тығыз байланыстағы осы үш процесті зерттеу мен оны
тиімді жүзеге асырып отыру – маркетингттің негізгі мәселесі. Сол себепті
олардың әрқайсынын басқару жүйесіндегі бүтіннін бөлшектері ретінде жеке –
жеке зерттеп барып, сол арқылы белгілі бір қорытындыға келгенде ғана
орынды шешім қабылдай алуымыз мүмкін.
Маркетинг – экономикалық дамудың өзекті проблемаларын жан-жақты
талдай отырып, бүгінгі тандағы уақыт талабына сәйкес келетін әрі келешекке
бағыт сілтейтін қызмет түрі болып табылады.
Маркетинг концепциясының жаңалығы мен құндылығы сонда, ол
экономиканың негізгі құрамы: өндірісті, сауданы және адам тіршілігінің
мұқтажын өзара ынталы әрі біртұтас қарымқатынаста қарастыруға саяды.
Ал маркетингттің мақсаты; нарықтық экономикалық және шаруашылық
конъюктураны зерттеу, тұтынушылардың нақты сұранысын анықтау мен оларды
материалдық тұрғыдан ынталандыру, басқару саласына қатысты қабылданатын
шешімдермен қамтммасыз ету, кәсіпорындардың жұмыс бағдарламаларының
дұрыстығын дәлелдеу. Қорыта айтқанда, маркетинг – тауарға деген
мұқтаждықты тауар алмасу арқылы қанағаттандыруға бағытталған кізметтің
өмірлік маңызды түрі. Маркетингттін әлеуметтік негізгі – халықтын төлеу
қабілетіне қарай сұранысын өтеу болғандықтан, оның қалайда адам мүндесіне
қатісті екендігі байқаналады.
Өндіріс пен тауар сатуды және ғылыми – техникалық жетістіктерді пайдануды
маркетингттік басқару әдісі өндірілген тауарды сатумен ғана шектелмей, сол
сатылатын тауарды өндірудің тиімділігіне баса назар аударады. Олай болса,
тауар өндірудің өзі жеке – дара кәсіп қана емес, тағыда ол - өндіріс сауда
тұтыну шеңберіндегі айналымға қызмет етуге арналған әрекет. Сонымен, тауар
өндіру оны сату жағдайын алдын ала ойластыруға, ал сауда өз кезегінде –
тауарға деген сұраныстың барлығына байланысты туындайды.
Осылайша манағы айнамалы шеңбер көлеміндегі өрістердің біреуінсіз
бірі күн кешіре алмайтындығы немесе олардың өзара ынталы тәуелділігі
маркетингттік концепцияның зерттеу және басқару өзегіне айналады. Ал
тәуелдік қисынға маркетингттік тұрғыдан келгенде, адам тіршілігіндегі тек
тұтынушылық мұқтаж ғана: өндірістін, тауар саудасынын және экономиқалық
конъюктураның, тіпті қала берді, барлық игілік атаулының игерілуіне бағыт-
бағдар сілтейді.
Үздіксіз өзгеріс үстіндегі әрбір саланың (өңдіріс, сауда жүйесі,
сұраныс) өзіндік ерекшеліктері мен мүмкіндіктеріне және табиғи немесе
материалдық жағдайларына қарай олардың даму денгейлері біркелкі бола
бермейді. Міне, сол себепті келешек тенденцияларға да стратегиялық
болжаулар мен бағдарламалар жасау-маркетинг кізметінің аса мәнді жағы
болып табылады.
Технологиялық жеделдету – адам ой – санасы мен еңбек құралдарын
үздіксіз жетілдірудің жеміс екені рас. әйтсе де технология қарқынды күшке
айналып, материалдық өндірісті жедел дамытуға айырықша атсалып отырған
шақта – адамзат өз қолымен жасаған игіліктерден туындаған проблемалардың
қоршауында қалып отырғаны шындық. өйткені тауар өндірудің қарыштап өсуі
жекелеген елдердің әкімшілік шенберінен шығып, тіпті адам табиғатіыің
биологиялық мүмкіндіктерінен де алға озып барады. Дәлірек айтсақ
технология мен биологиялық желілердің өзара сәйкесіздігі көрнеу кезгі
белгі беруде...
Сондықтан да, экономикасы қуатты әрі озық технологияға арқа сүйген
елдерде тауардың артық өндірілу мәселесі ертерек қарастырылған болатын.
Міне соның нәтижесінде үстіміздегі ғасырдың орта тусында маркетинг берік
өмірлік бағыт алып, нарықтық қарым-қатынастардың әлеуметтік экономикалық
табиғатті және оның проблемалары мен қайшылықтары маркетинг ілімінің аса
маңызды зерттеу объектісіне ойналуда.
Экономиқалақ басқарудың нарықтық концепциясы ретіндегі маркетинг
кәзіргі даму деңгейрлері әркелкі елдерде кеңінен қолданылумен қатар, нарық
жүйесін, тауар - ақша қарымқатынастарын, ұйымдастырушылық-техникалық
кешенді, коммерциялық жұмыстарды, өндіріс-тауар өткізу процесстерін,
сондай-ақ баға мен коммуникациялық саясаттарды зерттеу және іске асыру
құралына айналып отыр.
Егер материалдық игіліктерді өндіру ісі сұранысқа бағыт ұстайтын
болса, онда оны даму картаны озат технологиялар елдерде бәсең, ал дамуға
беталған елдерде жоғары болуға тиіс. Ал осындай жедел дамуға ілесе алмай
келе жатқан елдерде сұраныс денгейі мен төлеу қабілеті төмен болғанмен де,
сұраныс ұсыныстан басын түсіп, оны тиісті дәрежеде қанағаттандыру үшін
ұлттық өнедірісті қарқынды жұмыс істетуге мәжібір болады.
Әйтсе де бұл жағдайда өндіріс көлдемі мен сапасының арасындағы
алшақтық ылғаймаса, бәсеңдемейтіні белгілі, сондықтан әр елдін даму
денгейі ұсыныс пен сұраныс арасындағы салыстырма қалып бойынша анықталуы
тиіс. Сөйте тұра, жинақталған технологияның потенциялдық өндірістік қуаты
мен оның қарқынды дамуы – сұраныстық шектен артып кетендіктен, шамадан тіс
өндіріген тауар қасқыны ұлттық шеңберден шығып, шетелге тауар сату кенінең
өріс алады. Міне, осы жағдай сауда қарым-қатынастарына айрық ша мән беруге
түрткі болады.
Маркетингттін өндіріс пен тауар саудасын ұйымдастыру арқылы
тұтынушыға нақты көрсетуге қатысты қабылдайтың шараларының жалпы мазмұны
мынаған саяды: сұраныс құрамы және оның өзгеру динамакасы, тұтынушылардың
талғамы мен қалауы жөнінде сенімді де айқын мәліметтер жинау; сұраныс
талабына сәйкес келіп, мұқтаждық проблемасын шешуге қабілетті әрі бәсекеге
төтеп беретін тауар өндіруді ұйымдастыру; сондай ақ тауар сату жүйесін
мүмкіндігінше неғұрлым жіті бақылап отыруды қамтамасыз ету, ол үшін:
тұтынушыларға, сұранысқа және нарыққа тиісті дәріжеде ықпал етуді іске
асыру. Маркетингкке қойылатын осы нал талаптар әрбір жекелеген жағдайда
қажетті мазмұмен толықтырылып отырылады.
Маркетингкке қатысты қаншама деректер келтіріліп, көлемді сипатталама
берілгенімен, оның шын мәніндегі мақсаты мен мазмұны түгелдей зерттелінді
деу ертерек ... Өйткені еліміздегі қазіргі экономикалық жағдайдын
денгейіне, қоғамдық құрылыстын ерекшеліктеріне байланысты маркетинг те
қосымша мәліметтермен байытылып отырылады.
Біздегі өтпелі дәуір деп аталып жүрген нарықтық экономикаға көшу
кезеңі маркетингке үлкен жаңалық енгізеді. Үйткені ғасырлар бойы
жинақталған нарықтық экономика саласындағы тәжірибеге, қуатты экономикалық
потенциалға, жоғары дәрежедегі бизнестік білім мен психологиялық
дайындыққа сүйенген маркетингті біздің жағдайымызға бейімдеудің өзіндік
ерекшеліктері бар.
Өкінішке орай өткен кезеңнен мирас ретінде халық қойған : өндірістегі
монополиялық жағдай жалғасып келеді. Соның нәтижесінде нарықта тауар
өндірушінің үстемдігі, билігі орын алып бұл тауар өндірудің дамуына,
бәсекелік өндіріс және бәсекелік сауда қатынасының орнығуына кедергі
келтіруде және тауар молшылығына жол бермей, маркетинг концепциясының
материалдық негіз жасауды кешеуілдетіп отыр.
Бұхара халық қоғамдық процестердің демократияландыру арқасында енді ғана
еңсесін тіктеп, өзін толық құқықты мзамат әрі тұтынушы ретінде сезіне
бастағаны рас. Сол себепті де жұмыла кірісіп, экономиканың материалдық
негізін жасау жөніндегі ұмтылыстар нарықтық қатынсқа алғы шарт жасап,
маркетингке ірге тас қалаудың айрықша кезеңіне айналып келеді.
Әдетте маркетинг ісін ұйымдастыру жеке кәсіпорындардың (фирмалардың),
тұтынушылардың өздерінің алға қойған мақсаттары шеңберінде жүзеге
асырылатынына сәйкес ол ең әуелі салааралық және аймақтық (регионалдық)
нарықтық қарым-қатынастарды жетілдіре түсуге күш салады.
Маркетинг концепциясы бойынша, тауар өткізу мен өндіріс жүйелерінің
дамуы қашанда нарықтық қарым-қатынастардың көлеміне және тауарға деген
сұраныс пен ұсыныс арасындағы салыстырмалы жағдайға байланысты өрбиді. Ал
тауар сұранысы мен ұсынысының қалыптасуы қоғамның тарихи, экономикалық
және технологиялық даму дәрежесінің нәтижесі екені белгілі. Ендеше тауар
өтімділігі өндірушілердің нарықтық тауардың сапалық деңгейіне ықпал етуіне
қарай өзгеріп отыратын болады.
Нарықтық қатынаста тауар тапшылығы, яғни тұтынушылар сұранысының өндіріс
ұсынысынан басым түсуі тауар сапасымен мөлшерінің талапқа сәйкес
келмеуінен туындайды. Соның салдарынан өндірістің монополиялық үстемдігі,
дәлірек айтқанда, тауар молшылығына ынталы бола қоймайтын, тауардың оны
мен сатушының билігінде халық қойатын нарық жағдайы пайда болады. Тап осы
сипаттағы тауар тапшылығы немесе адамның тұтынушылық сұранысының толық
қанағаттандырылмауы экономиканың дамуына кедергі келтіреді.
Экономика өндірістен басталып, тұтыну арқылы өз күшіне енетіндіктен,
тұтынушыларды үстемділік еткен бәсекелік күрес жағдайында тауар өндіруді
тұтвнушылардың талабына қарай дұрыс жолға салып, реттеп отыру маркетингтің
басты міндеті. өйткені тауар сату тауар сұранысын жинақтау және оны
іздестіру мен материалдық ынталандыру өндіріс алқымын кеңейте түсуге,
сондай-ақ бәсеке тегеуріне төтеп беруге мүмкіндік туғызкмен қатар,
кәсіпорынның келешегін болжауға, оның өнімдерін алдын-ала дұрыс
жоспарлауға жол ашады. Шын мәнінде тұтынушы билігіндегі нарық қана
маркетингті ұтымды қолданудың негізіне айналып, оның мақсаты мен
бағдарламасын жүзеге асыруға жағдай жасайды. өйткені тап осы деңгей ғана
тұтынушылардың нақты талаптарын шұғыл әрі кеңінен зерттеуге және соңыра
зерттеу қорытындысына сай көлемде сапалы тауарлар өндіруді ұйымдастыра
білуге мүмкіндік береді.
Халықтың әлеуметтік экономикалық жағдайы және рухани байлығы нарықтық
тауар қатынасындағы субъектілердің құралуы мен дамып жетілуіне сәйкес
қалыптасатындықтан, маркетингтік мағлұматтардың адам мұқтажына қарай
бейімделетіні белгілі. Шындығында, маркетингтің басты міндеті – нарықты
зерттеу арқылы тауар өндірушілерге және оны сатушыларға қызмет көрсету,
басқаша айтсақ ең алдымен белгілі бір тауар түрін алуға мүдделі
тұтынушыларды іздестіре отырып, соның нәтижесінде жинақталған дерек
мәліметерге сәйкес өндіріс қуатын ұтымды пайдалануды ұйымдастыра білу
болып табылады. Бұған қоса, өндірілген тауарды алдын ала анықталған
сұранысқа қарай ойдағыдай өткізуді қамтамасыз ете отырып, сол тауарды
өндіруші мен сатушының да жоғары пайда алуына жағдай жасау қажет болады.
Маркетинг аса маңызды теориялық ұғымдарға мән берумен бірге, нақты іс
тәжірибеге де баса назар аударып, солардың негізінде сыедарлы стратегиялық
болжаулар ұсынады.
Маркетинг дегеніміз – нарықтық және тауар қатынастарының сан алуан
әдіс-тәсілдерін жете игерудің тауар әлемінің таусылмас мүмкіндіктері мен
келешегін көре білудің, адамның табиғи қабілетінің ашылуына түрткі болатын
іскерлік пен тпқырлықтың, белгілі бір кәсіпке бейімділіктің, интуициялық
дарындылықтың мектебі.
Маркетинг – кәсіпкерліктің қызғылықты да күрделі түрі. Оның нарыққа
әсер ету құрадары жайында сөз еткенде: мұқтаждық қажеттілік, талап ету
секілді ұғымдарды аттап өтуге болмайды.
Мұқтаждық дегеніміз – адамның өзіне бірдеңенің жетіспейтінін іштей
түсіну. Адамдардың мұқтаждықтары әр қилы әрі қарама-қайшылықты болып
келеді. Олардың бастылары: білмекке құштарлық, өз қабілетін көрсетуге
талпыныс тәрізді жеке бастық және тамақ ішу, киіну өз өмірінің
қауіпсіздігін ойлау сияқты әлеуметтік физиологиялық, сонымен қатар
әсерлену, сүйіспеншілік, сыйластық секілді рухани мұқтаждықтар – адам
табиғатынан туындайтыны аян.
Маркетингке қатысты тағы бір ұғым – қажеттілік. Қоғамның дамуына
орай адамның әлденені қажетсіну түйсігі де үздіксіз өсіп-жетіле береді.
Шындығында, адамның сұранысы мен әлденені қажетсінуінде шек жоқ, бірақ
оның қажетін қанағаттандыруға керек игіліктер шектеулі. Тіпті табиғи
байлықты былай қойғанда, ең ақыры жеке адамның сатып алу мүмкіндігінің өзі
де шектеулі емес пе. Сондықтан адам алғашқыда аса қажетті нәрсені сатып
алудан бастап, өз қаржысының мөлшеріне қарай әрекет етеді. Ол сатып алу
қабілетімен дәлелденген қажеттілік, яғни талап ету делінеді.
Демек, сатып алу қабілеті жоғары тұтынушыларды тауарлардың сапасына
қойылатын бұрынғы талаптар мен қазіргі қолда бар тауарлар
қанағаттандырмайды. Олар қымбат болса да, жоғары сапалы тауарларды талап
етіп отырады.
Мысалы, келесі жылда өндірілетін тауардың көлемі мен түр-түрін өткен
жылғы тауарға қойылатын талаптың жиынтығына сәйкес жоспарлау тауар
молшылығы жағдайындағы нарықтық қатынастың сенімді көрсеткіші бола
алмайды.
Шын мәнінде, адамдардың үлемі өзгеріп, өсіп отыратын мұқтаждықтарды
мен қажетсінулері және талап-тіліктері тауар сапасының жақсара түсуін,
тұтынуға қолайлы болуын алға тартады. Ал ол тауар өндірішілерге дұрыс
бағдарлама, айқын жоспар жасауға жол ашады.
Маркетинг мұқтаждықты қанағаттандыруды айырбастаудан бастап
зерттейді. Айырбас деп әлдебір адамның өзіне қажетті зәрубұйымды алу үшін
оның орнына басқа бір бұйымды ұсынуын атайды.
Айырбас жасауға мына жағдайлар қажет деп есептеледі:
1) айырбас жасайтын жақтар екеуден кем болмауы керек;
2) айырбасқа түсетін зат немесе бұйым кем дегенде екеу болуы тиіс;
3) айырбас жасушылардың арқайсы бір-біріне аса қажетті зат-
бұйымдардың иесі болуы керек;
4) әрбір жақтың коммуникациялық жұмыстарды атқаруға және тауарын
тиісті жерге жеткізіп беруге мүмкіндігі болғаны дұрыс;
5) әрбір жақ ұсынысты қабылдауға немесе одан бастартуға ерікті;
6) әрбір жақ басқа жақпен сайланысудың орынды екеніне және өз
мүддесіне сәйкес келетініне сенімді болсын;
Егер өзара келісім орындалатын болса, онда айырбас нәтижесінде оған
қатысушылар қажетіне қолы жетіп, олжаға кенелетіні күмәнсіз, өйткені
олардың әркайсы ұсынысты қабылдауға, не одан бас тартуға әуел бастан-ақ
ерікті болатын. Сол себепті де маркетинг саласындағы негізгі өлшем бірлігі
ретіндегі келісім-келісуші жақтардың аралығындағы бағалызаттарды сауда-
саттық (коммерциялық) жолымен айырбастау болып табылады.
Келісімдер: классикалық ақша келісімі және баспа – бас келісім болып
екіге бөлінеді. Ақша келісім де екі аралықтағы алмасу кұалы ретінде ақша
немесе құнды қағаздар қолданылатын болса, ал коммерциялық айырбас кезінде
бағалы зат ретінде оған ақшаның қатысуы міндетті емес.
Баспа – бас келісім кезінде құны тенбе – тең зат-бұйымдар немесе құны
сол затқа барабар қызмет көрсету өзара алмастырылады.
Келісім жасау үшін мынандай жағдайлар болуы шарт:
1) өзіндік құны бар объектілердің саны екіден кем болмауы;
2) оны іске асыруға өзара келісілген жағдай жасалуы;
3) келісім жасау уақытты нақты көрсетілуі;
4) келісім өткізетін орын алдын ала белгіленуі тиіс;
Міне осылайша келісім деген түсініктін өзі бізді тікілей нарық
қатынасына алып келеді.
Маркетинг шаруашылықты іскірлікпен басқару барысында ғылыми-техника
жетістіктеріне сүйене отырып, өндіріс пен тұтыну салаларын халық мүддесіне
сай бағыттау жолында елеулі қызмет атқарады.
Маркетинг атқаратын қызмет түрлері мынандай:
1) нарықты кешенді зерттеу;
2) кәсіпорының өндірістік, тауар өткізу мүмкіндіктерін талдау;
3) маркетингттік стратегияға сүйене отырып неғұрлым айқын бағдарлама
жасау;
4) тауар;
5) баға;
6) тауар өткізу;
7) коммуникациялық саясаттарды жүзеге асыру;
8) маркетингттік қызметтің нобайын белгілеу;
9) маркетингттік әрекетті бақылау және оған баға беру;
Бұл аталған қызмет түрлерін пайдалы өндіріс пен сұранысты өз
дәрижесінде қанағаттандыру проблемаларымен байланыстыра түседі.
Нарықтық кешенді зерттеу мәселелеріне тікілей қатысы бар тақыптардар:
маркетингттік ортаны зерттеу; нарықтын жиынтық сипаттамасын талдау;
конъюктуралық зерттеулер мен болжамдар; тұтынушылардың нақты тауардың
тұтымдық, сапалық, сәндік қасиеттеріне деген көзқарасын бағамдау; нарыққа
қатысатын фирмалардың құрамын анықтау; тауар өткізу тәсілдеріне ден қою;
нарық сегменттерің іздестіру; тұтынушылардың көңіл күйі мен талап-
тіліктерін дөп басу тәрізді мәселелер жатады.
Ал кәсіпорының (фирманың) өндірістік, тауар сату мүмкіндіктерін
талдай отырып нарықтын конъюктурасы мен сыйымдылығын анықтау, сол арқылы
өндіріс орнының келешегіне сәйкес нарық сегментін тандау маркетингттік
жұмыс жүргізудің маңызды бір тармағы болып табылады.
Нарық конъюктурасын дамуын алдын ала болжауға, нарық тұсындағы
кәсіпорынын стратегиялық және тактикалық жағдайына, тауар, баға, тауар
өткізу саясатына, тағы да басқа коммуникациялық шараларға қатысты деректер
негізінде жасалатын стратегиялық және тактикалық жоспарлары да
маркетингттік стратегия мен бағдарламаның шеңберінде жүргізілетін
зерттеулер арқылы жүзеге асырылады.
Тауар, баға, тауар сату және коммуникациялық саясат ретінде
қарастырылады. Мұнда кезделген бір қатар нақтылы шаралардың жүзеге
асырылуы – кәсіпорындардың бәсекелік төзімділігін нығайтуға септігін
тигізеді.
Қорыта айтқандла, тауар саясатында өндірілетін өнімдердің тұтыну
сапасы мен қасиеттерін жақсарту, тауардың жаңа түр-түрін шығару тәрізді іс-
әрекеттердің барлығы да – тауарды, оның құнын нарықтық сегменттегі
тұтынушылардың тілек-талаптарына сәйкестендіреотырып, тиімді сатуға
бағытталады.
Баға саясаты тауарлық және экономикалық конъюктураның, тауар
тәңірендегі бәсекенін тұтынушылардың тауарға деген көзқарасының
қалыптасыуна және келешекте көрініс беруі мүмкін жайттарды болжауға
байланысты бағаны өзгертіп отыруға мүмкіндік береді.тауар өткізу саясатына
қатысты шаралар тікілей немесе жанама тәсірлер қолдану арқылы жүргізіледі.
Төтте тәсілмен тауар өткізу – кәсіпорының өзіне қарасты (филиал, қойма,
т.б.) мекемелердің араласуымен атқарылады.
Тауарды жанама түрде сату тәсілі делдалдық қызмет атқаратын
фирмалардың көтерме және бөлшек сауда мекемелерінің құрамдастырылған
әдіспен тауар өткізетін немесе біріккен, аралас т.б.кәсіпорындардың
қатысымен жүзеге асырылады.
Коммуникациялық саясат немесе сұранысты және тауар өткізуді
ынталандыру саясаты тауар өткізуге қатысты шаралар кешеннін қарастырады.
Бұл жағдайда жарнамалау, тікілеу және атаулы сату, тауар өткізуді қаржымен
ынталандыру тауарды сатпастан бұрын және кейін тұтынушыларға қызмет
көрсету мәселелеріне т.б.баса назар аударылады.
Маркетинг ісін ұйымдастыру саласында ең әуелі белгілі бір кәсіпорын
құрамында жұмыс атқаратын ұйымдар немесе бөлімдер құру мәселесі, олардың
міндеттері айқындалады.
Маркетинг бақылау қызметі оған қарасты кәсіпорын бағдарламасының
орындалуы, өндіріс-тауар өткізу жұмыстарының тиімділігі мен олардың
экономикалық тұрғыдан қайтарымдылығы, өндірілетін тауар сапасының жақсаруы
және маркетинг жұмысының ұтымдылығы ауқымында жүргізіледі.
Тағы бір ескеретін жайт: қазіргі таңда маркетинг қызметін кеңінен
пайдаланып жүрген елдерде оның тиімділігі жөнімдегі жорамалдар жеткілікті,
бірақ маркетингтің қайтарымдылығына қатысты мәселелерге жете мен берілмей
келеді.
Шаруашылықтың қандай түрінің болсын, пайда әкелмейтін саласы жоқ, ал
кез келген адамның қабілет-қарымының да өзіндік құны бар. Міне, сол
себепті маркетинг қызметінің де келтірер пайдасы болмаса, іс жүзінде
кезінен қолданымас еді.
Сонымен маркетинг құны оны жүзеге асыруға жұмсалатын еңбектің көлемі
мен сапасына қарай анықталады. Маркетинг қызметті тікілей тауарға
жатпайды, бірақ та ол қызмет көрсету саласына жақындылығымен ерекшенеледі.
Бұған қоса, маркетинг белгілі бір мекемеге қызмет еткен күннін өзінде, оны
қолдану барысында жұмсалған шығынды болжалмен ғана білуге болады, ал одан
келетін кіріс те нақты белгісіз, яғни бұл жағынан маркетинг жарнамалық
қызметке көбірек ұқсайды, өйткені тауар сатудың молаюы, өндірістің дамуы
жоғарыда аталған екі жаққа да бірдей қатысты болуы мүмкін.
Маркетинг ішкі экспорттық, импорттық, ғылыми-техникалық, тікелей
инвестициялық, харықаралық, тауар және қызмет көрсету маркетингі,
коммерцияға жатпайтын жүйенің маркетингі тәрізді бірнеше салаға бөлінеді.
Олардың жалпы тәсілдері мен жүйелерінің ерекшеліктеріне байланысты
әрқайсының міндеттері, атқаратын қызметтері де өзгеше болып келеді.
Ішкі маркетинг бір мемлекетітң ұлттық шекарасы шенберіндегі
жүргізілетін өндіріс-тауар айналымыз ауқымында жүзеге асырылады. Ол тауар
өндіру және оны сату арқылы ішкі мұқжаттарды қамтамасыз етуден шетелдермен
байланыс жасағанда дейін, яғни ішкі сұранымды қанағаттандыруды
ұйымдастыруға қызмет етеді. Ішкі маркетинг өзінің даму барысында
шетелдермен қарым-қатынас жасау дәрежесіне дейін көтеріліп, маркетингтің
басқа түрі пайда болған күннің өзінде де-ол өз кеністігінде қала береді.
Экспорттық маркетинг сыртқа тауар шығару қарым-қатынастарды
нәтижесінде пайда болады және шетел нарықтарын зерттеуді қоса қамтіп
отырады.
Импорттық маркетинг шетелден сатып алынған тауарларды тұтынушыларға
жеткізу барысында нарық сыйымдылығын және оның конъюктурасын айрықша
зерттеуге байланысты туындайды.
Ғылыми техникалық маркетинг атқарлымақ жұмыстың нәтижелі болуын, сату
және сатып алу процессіндегі потент пен лицензиялық шараларды жүзеге
асыруды ұйымдастыру жағып қарастырады.
Тікілей инвестициялық маркетинг шетелдік инвестициялық әрекеттердің
жағдайын, шетелде құрылған кәсіпорындардың жұмыс істеу және тауар сату
белсенділігін, сонымен қатар сол елдің занымен іс жүргізетін
кәсіпорындардың тауар сатуды ұйымдастырудағы өзгелешектерін зерттеумен
шұғылданалады.
Халақаралық маркетинг - маркетинг қолданалатын объектілердің
дамуындағы жаңа кезенді білдіреді. Дәлірек айтсақ, шетелдегі ұлттық
кәсіпорындар өз тауарларын үшінші бір мемлекетке немесе оларды өз
мемлекетінде сатуды жүзеге асыруға атсалысады. Аталған маркетинг - өзінің
өндіріс-тауар өткізуге қатысты міндеттерінің ауқымдылығына қарай көптеген
мемлекеттердің нарық кеңістігін өзіне тарту арқылы дамуға бейім келеді.
Тауар және қызмет көрсету түрінің маркетингі өндірілетін тауарлар мен
атқарылатын жұмыстардың немесе көрсетілетін қызмет түрлерінің
өзгешектеріне сәйкес әр түрлі кәсіптегі кәсіпорындардың пайдалындығын
қамтамасыз етуді және тауарды тиімді сату мәселелерін ұйымдастыруды егжей-
тегжелі зерттейді. Сөйтіп, өндіріске арналған және көпшілік қолды
тауарлардың маркетингттері осылай пайда болады.
Коммерцияға жатпайтың жүйенін маркетингі белгілі бір ұйым немесе
жекелеген адамдарға қатысты алғанда дұрыс қоғамдылық пікір тұғызу
міндетіне байланысты көрініс береді.
Маркетингтің міндеттерің жүзеге асыруда белгілі бір атқарушы
принциптерге сүйенуге тұра келеді. Ғалым-маркетологтардың пікірінше, бұл
принциптер мыналар:
1) нарықтық экономикалық конъюктураны және кәсіпорының өндіріс-тауар
өткізу мүмкіндіктерін жан-жақты және ғылым – бағдарламалық тұрғыдан
зерттеу;
2) нарықты сегменттеу;
3) өндіріс пен тауар өткізуді потенциалдық сұраныстың ескелең
талаптарына сәйкестендіріп отыру;
4) инновациялық шараларды жүргізу;
5) жоспарлау;
Маркетинг өзін қолданатын ортаны кешенді зерттеуден басталады. Оған
қатысты жұмыс аталуы нарықтық жалпы шаруашылық және экономикалық
конъюктураларды зерттеуге сүйене отырып жүргізіледі. Ең алдымен өндіріс
және тауар өткізу тұрғысынан кәсіпорының мүмкіндіктерін анықтау кезінде
осы төніректе шонылдарылған барлық процесстер егжей-тегжеді қарастырылады.
Сондай-ақ әрбір тауар өндіруші жалпы нарықтық қарым-қатынастың шеңберінде
бүтіннің бөлігі ретінде тандап алынатын болады және олар өз әріптестерімен
бәсекеде женіп алған сегменттерінде потенциалдық тұтынушыларымен үнемі
байланыс жасап отыруы тиіс.
Конъюктуралық динамика тенденциясын қадағалаумен қатар, иновациялық
шараларды дер кезінде жүргізіп отыру – кәсіпорының стратегиялық және
тактикалық болжамдары мен жоспарларың қалыптастыруға жағдай тұрғызып,
бәсеке төзімділігіне қол жеткізуге мүмкіндік береді. Ал жұмыстың табысты
болуы үшін жеткілікті түрде жабдықталынғаң компьютерлер мен деректер
банкін қолданалатын хабарландыру жүйесі ауадай қажеттілік ескеріледі.
Нарықты сегменттеу дегеніміз – тауар нарығында кәсіби бағдарламасына
және оның нақты мүмкіндіктеріне сәйкес тиісті потенциалдық тұтынушыны
іздестіріп табу деген сөз. Сегменттеу жұмысы тұтынушылар нарығы
шеңберіндегі сұранысқа жету үшін тауар өндіруші өндіріс көрсеткіштері мен
тауар құнын көтеру арқылы өзгелерден қалайда үстем болуы ғана көздеп,
бәсекелік күрестің асқынып кетуіне жол бермеуі керек. өндірушінің
нарықтағы өз сегменттін сақтап қалуға тарысуы немесе мүмкіндігінше оны
кенейте түсу жолында тұтынушыларға мінез кізмет көрсету осы жағдайдан
тұындайды әрі бұл кәсіпорының мол табыс табуына түрткі болады.
Маркетинг қызметіңің аса жауапты әрі сенімді принциптерінің бірі –
тауар өндіру мен сату әрекеттерін, сонымен қатар, тауарға тән қасиеттерді
тұтынушылардың өзгермелі де өскелең талап-тіліктеріне бейімдеп отыру. Және
бұл принцип қана емес өндіріс-тауар өткізу жүйесінің тұрақты міндетті десе
де болады. Шынтайтына келгенде, өңдірістің, тауар сатудың және басқа да
оны ұйымдастыру тұрғындағы әрекеттердің барлығының да тағдыры сол тауарды
тұтынушылардың ойынан шығарумен соларға қалтықсыз қызмет көрсетуге
байланысты. Міне, тап осы әрекет – ұмтылыстардың оңды жүзеге асуына орай,
өндірушілер ақырғы мақсатына, яғни мол табыс алуға қол жеткізетін болады.
Тауар нарығындағы бәсекенің шиеленісе түсуіне байланысты көздеген
мақсатқа жету әрекетті де қиындап кетеді. Сол үшін де өндіріс-
технологиясынын үнемі жетілдіріп отыруы мен оны тұтынушы тілегіне қарай
бейімдеу ісін әу бастағы мақсатты шығынды ақтайтын шамада жалғастыра
берген жөн.
Соңғы жылдары демография мен технологиялық даму аралығындағы
салыстырмалы жағдай соңғысының пайдасына шешілуде. Сондықтан да тауар
өткізу там күрделі порблемаға айналуда, бұл тенденция, әлдебір кездейсоқ
оқыға, табиғи байлық қорының азаюы немесе араға уақыт салып, тауар ондіру
қарқынының бәсеңдеуі әсер ететін болмаса ол бір жағынан, табиғи, ал екінші
жағынан, дүниежүзілік денгейде қалыптасып келетіне байланысты порблеманы
шешу қиынға түседі.
Инновациялық саясат қашанда маркетингке қатысты шараларды жүзеге
асыруға бір табан жақын тұрады. Бұл саясат маркетингттік концепцияны
құрайтын элементтер ретінде өндіріс пен тауар өткізу салаларын тұтастай
қамтиді. Сондай-ақ тауар сапасын жақсарту, оның жаңа үлгідегі түрлерін
өндіру, жаңа технологияны өндіріске енгізумен бірге, ғылыми-зерттеу
жұмыстарын жүргізіп отыру, инженерлік-конструкциялық жұмыстарда жаңа
бағыттарға бет бұру тәрізді әрекеттер инновацияның негізгі бағдарламасы
болып табылады. Бұған қоса инновациялық шараларға: нарық жағыдайында жаңа
үлгілер мен тәсілдерді білу, тауар өткізу мен жарнама әрекеттерін
ынталандыру ісіне жаналық енгізу, кәсіпорынды басқаруда жаңа қызмет
түрлерін қарастыру т.б.жатады.
Жоспарлау жалпы жүйесінің басқару жүйесінің негізгі элементтің бірі
екені белгілі. Ал маркетинг қызметіңің принципі ретіндегі жоспарлау нарық
талаптарының өзгерісіне сезімтал келеді. өйткені жоспарлау принципі нарық
жағдайында конъюктуралық болжамдар жасауға, ғылыми – техникалық
жетістіктердің дамуына негізделген өндіріс пен тауар өткізуге қатысты
маркетингттік бағдарлама жасаудың дұрыстығын құатайды. Мұндай бағдарлама
фирманың алдында қойған мақсаттарына жетуге бағытталған нақтылы
стратегиялық шараларды қарастырулымен ерекшенеледі. Міне, тап осы шаралар
нарық қарым-қатынастарды күрделі мәселелерді женілдетіп, фирманын дамуын
тұрақтандыра алуымен, өндірілген тауарды өткізуге кепілдік беретін
жоспарлы басқарудың жаңа тәсілін енгізумен кәсіпкерлердің өз ісіне деген
ынта-ықыласын оятады. Ал маркетинг бағдарламасына сүйене отырып жасалынған
фирманың ішкі жоспары нарықтағы бәсекелік күресті бәсендетуге жағдай
тұғызады.
Маркетинг-нарық ауқымдағы кешенді кізмет, сол себепті де оның негізгі
мақсатын бірнеше салыстырма нұсқада, ал бағдарламасын кеңінен қарау қажет.
Маркетинг жүйесін белсенді қорғаушы әлгілі ғалым Ф. Котлердің ұсынысы
бойынша, оның мақсатын мына төмендегі төрт бірдей баламалық
(альтернативтік) тұрғыдан қарастырған жөн:
Тұтынуды мүмкіндікше ең жоғары денгейге жеткізу;
Тұтынуды қанағаттандырудың денгейін жоғарлату;
Тауар таңдап алуға мүмкіндік беру;
Жұртшылықтың тұрмыс жағдайын жақсарта түсу.
1. тұтынуды мүмкіндікше жоғары дәрежеге жеткізу нұсқасын
қолдаушылардың пікірінше, мұндағы мақсат-жоғары денгейлі тұтыныма
бейімделу және соған ынталандыру. Бұл нұсқа өндірістің өркен жайып,
жұмыспен қамтамасыз етудің ұлғаюына және барлық-берекенің молая түсуіне
жағдай тұғызады. Басқаша айтқанда, адамдардың табысы молая түсіп, тұтыным
денгейі жоғарылаған сайын, олар өздерін бақытты сезінетін болады.
2. тұтынуды қанағаттандырудың деңгейін жоғарлату. Бұған қол жеткізу
үшін тұтынудың қанағаттану деңгейін анықтау қажет. Шындығында, жан басына
шаққанда тауармен қамтудың қандай мөлшері қанағаттану деңгейі болатынын
анықтау оңай шаруа емес. Бұған қоса, тауар сапасы, тартымдылығы тұтынушыны
қай денгейде қанағаттандыра алатын айыра білу керек. Тағы бір ескеретін
жайт: зерттелген тұтынушылардың шағын тобын тауармен қамтамасыз ету
деңгейі былайғы жұртшылықтың бәріне бірдей зандылыққа айналмауы тиіс және
бұл сауда-саттық этикасына қайшы келеді. Бұл тұста тек халықтың жалпы
әлеуметтік-экономикалық жағдайы ғана есепке алынады.
3. тауар таңдап алуға мол мүмкіндік беру. Бұл тұста тұтынушылардың
талғам-талдауына сұранысына сәйкес оларды сан алуан тауармен қамтамасыз
ету мәселесі басты мақсатқа айналады. Мұндай ұмтылыстың ізгі ниеттен
туындайтыны анық.
4. адамдардың тұрмыс жағдайын жақсарта түсу.
әйтсе де адам қанағатында шек болмаған жерде олардың талап-тілегін
толық орындау оңайға соқпайтыны рас... бірақ мұнын екінші жағын ескерген
жөн. Өйткені тауардың жалпы көлемі өспей жатып оның түрлерінің көбейіп
кетуі, яғни оның таңдалуы түрін ғана шығару, өндіріс шығынын орынсыз
өсіріп, бағаны қымбатта түседі. Бұл тұтынушылардың сатып алу қабілетін
төмендетіп, тауар өтімділігін бәсендетеді.
Ал тауар түрінің сапасы мен тағы да басқа қасиеттерінің көптігі оны
сақтау, сұрыптау, сату және бөлшек саудаға салу барысында көптеген
қиындықтар тұдырады. Соңыра бұл оның сауда үстіндегі үстеме бағасын құрт
көтеріп жібереді. Дәлірек айтқанда, тауардың өмірлік циклінің тіпті жалпы
өндірістің дамып-жетілуі өзінің жоғары шыңында жеткен кезде (бұл болуы
мүмкін жайт) , келесі кезең-дағдарыс кезеңінде бастапқы қалып қайтаналады.
Ең дұрысы, қалай болғанда да тым шектен шығуға жол бермеу керек.
Маркетинг тауар сапасын жетілдіре түсу арқылы тұтынушы қайумның
физикалық талап-тілегін қанағаттандырумен ғана шектеліп қалмай, соңымен
қатар, олардың рухани тіліктерін қанағаттандыруға, салт-дәстүрінің
нығаюына, тіпті қызмет тәртібінің күшеуіне, өздерінің қадыр-қасиетін
қадірлеулеріне де игі әсерін тигізеді.
Сонымен, маркетинг мақсатының төрт нұсқасы да ең әуелі тұтынушылар
мүлдесін жете зерттеуге және соңы қанағаттандыруға айрықша мен беретінін
білдік. Кайбірде маркетингттің бір жақты қарастырылған мақсаты бойынша:
өндіріс-тауар өткізу мен нарық проблемалары назардан тіс қалған тәрізді
сезіледі. Әйтсе де олар әуел баста көздеген мақсат жүзеге асқан тұста
оның атқарушы элементтері ретінде бұл процесстерге тіскелей қатысып
отыратыны сәзсіз.
Маркетинг әуел баста негізінен өндіру мен тұтыну арасында пайда
болған ауытқуға яғни сұранысқа қарағанда таууардың артық өндірілуіне
байланысты пайда болған құбылыс. Дәлірек айтқанда, тауар өндіруші кәсіпкер
өндірген тауарын өткізу барысында әр алуан қиындыққа кездесе берген. Осы
тағырықтан шығудың жолын іздестіру маркетинг жүйесін дүниеге әкеледі.
Сонда маркетинг кімнің мүлдесіне қарай бейімделгені жөн? Тауар зорлап
сатылмайтыны тағы да белгілі. Олай болса, нақты тұтынушыларды іздестіріп,
олардың тауарға деген көзқарасын, сатып алу қабілетін, ұсыныс-талаптарын
зерттеу қажет және сыйымдылығын әрі осыған байланысты өндіріс, сауда және
жалпы шаруашылық қарым-қатынастарды талдап-қорытуды қолға алған дұрыс.
Ақырында, өндіріс пен тауар өткізуді ынталандыру арқылы өндірілген тауарды
орналастыру да маркетингттің міндеті.
Бұған қоса, маркетингтің басты мақсатының бірі - өндірістен пайда түсіру
әрі өндіріс капиталының айналымына қолайлы жағдай жасау.
1.2. Маркетинг зерттеу үдерісі және әдістері
Маркетингтік ақпараттық жүйесі тұлғалар,неше түрлі құралдар жөніндегі
және маркетингтік шешім қабылдауға қажетті сенімді ақпаратты жинау,
сұрыптау, талдау, бағалау әдістерін қамтиді (9-сурет).
Талдау, жоспарлау, жоспарды жүзеге асыру және бақылау мәселерін орындау
үшін (9-сурет сол жағы) маркетинг менеджерлеріне рынок ортасындағы (9-
суреттің оң жағы) өзгерістер тұралы мәліметтер қажет. Маркетингтік
ақпараттық жүйесінің ролі маркетингтік басқару үшін ақпарат қажеттілігін
анықтаумен, оны жинап алумен және дер кезінде менеджерлерге пайданылуға
берумен анықталады. Қажет мәліметтер фирманың ішкі есеп жүргізуден,
маркетингтік бақылаудан, ақпаратты зерттеу арқылы және оны талдау арқылы
жиналады.
Ақпаратты өндеу Рынок ортасы
Маркетинг Ақпарат Ішкі есеп ↔ Маркетингтік Мақсатты
Менеджері ↔ қажеттігін ↔ жүйесі бақылау
↔ рыноктар
талдау бағалау Маркетингттік
жоспарлау арналар
орындау
Бәсекелестер
бақылау ↔ Ақпаратты Маркетингтік Маркетингтік Тұтынушылар
тарату ↔ ақпаратты ↔ зерттеулер ↔
Макроорта
талдау факторлары
1 сурет. Маркетингтік ақпараттық жүйесі.
Маркетингттік ақпарат жүйесі (МАЖ) – бұл маркетинг саласында
шешімдер қабылдау үрдісінде қолданылатын, ақпаратты жүйелі, жоспарлы
тәсілдерінің жиынтығы (9.1.- сурет).
Маркетингттік ақпарат жүйесі ішкі ақпарат, маркетингттік (9.2-
сурет) зерттеулер, ағымдағы сыртқы ақпарат, ақпаратты өңдеу және талдау
секілді салыстырмалы ерекшеленген төрт жүйеден тұрады.
Маркетингттік ақпаратың міндетті ұйымды, фирманы тауардың жылжу
жүйесіндегі қандай да болса ауытқуларға жедел жауап қайтаруға дайын ұстау
болып табылады.
Маркетингтік қызмет бөлімдерінің жалпы қажеттіктері
маркетингтік зерттеулерді үзбей бақылау мен деректер жинауды қамтитын
маркетингтік ақпараттық торап арқылы қанағаттандырылады.
Маркетингтік зерттеу зерттелетін проблемаларды шешуге
жеткілікті ақпарат береді.
Нарық
Бақылау Ақпарат Талдау
Іске асыру Мақсат белгілеу
Қолайлы Жорамалдар,
стратегиялар ұсыныстар
Баламалы
стратегия
Фирма
2 сурет. Маркетингттік ақпарат жүйесі.
Үзбей бақылау – бұл айналаны қоршаған ортаны ретті
талдауға арналған тәсілдеме. Ол мыналардан тұрадығы іскерлік және салалық
басылымдарға жазылу, жаңалықтар бюллетенімен танысу, қызметтерден және
тұтынушылардан ретті турде ақпарат алып тұру, іскерлер отырыстарына қатысу
және бәсекелестердің әрекееттері мен қимыл-құлықтарын бақылау.
Маркетингттік ақпарат жүйесі
Маркетингттік Маркетингттік
ақпарат Ішкі есеп Маркетингттік ақпарат
жүйесі зерттеулер
жүйесі
Маркетингттік орта Маркетингттік
Мақсатты нарықтар менеджерлер:
Маркетинг арналары талдау, жоспарлау,
Бәсекелестер Ағымдағы Маркетингттік іске асыру,
Сыбайлас сыртқы ақпарат ақпаратты орындалуын бақылау
аудиториялар жинау жүйесі талдау жүйесі
Макроқоршам
факторлары
3 сурет. Маркетингттік ақпарат жүйесіндегі байланыстар
Деректерді сақтау – бұл барлық маңызды деген ішкі фирмалық
ақпараттың, осы секілді маркетингтік зерттеу және үзбей бақылау арқылы
алынған ақпараттардың қорын жию.
Маркентингтік ақпараттың қолда барлығы бәсекелістік күресте
үстемдік алуға, қаржылық қауіпқатерді, тұтынушылардың көңілін анықтауға,
сыртқы ортаны бақылауға, жарнамаға деген сенімді, тиімділікті арттыруға
мүмкіндік береді.
Маркетингттік зерттеу үрдісі төмендегі кезеңдерден тұрады:
проблемаларды зерттеу мақсаттарың анықтау; қолдағы ақпаратты талдау
проблемаларды әрі қарай талдап-білудің қажеттілігін бағалау; ақпарат
жинаудың әдістері мен мүмкін деген көздерін және қаржылық, еңбекттік
рессурстарды бағалау, ақпарат жинау; нәтижелерді талдау; зерттеу
нәтижиелері тұралы баяндама дайындау және басқармаға тапсыру.
Зерттеулерді жіктеу түрлері зерттеу мақсаттарына, ақпараттың
көздеріне, зерттеудің объектісіне және көлеміне байланысты атаналады.
Зерттеудің мақсатты әдетте фирманың басқарушылары шешуге тиіс
проблемаларға сәйкес келеді. Бәрінен бұрын зерттеудің түрін анықтайтын ең
бастысы үш проблемаға назар аударылады. Бұлар – басқарушылардың көнілі
шаруашылық және нарық конъюктурасының дамуына түскенде, конъюктураны
зерттеу. Мұның мақсаты – сұранысы бар тауарларға қай уақытты жаңа қаржылар
салуды бағалау. Нарықты зерттеу фирманың тауарларының түрлері көп болған
және кейбіреуін белгілі бар рынокта сатуға болатын жағдайда жүргізіледі.
Мұның мақсатты осы нарықтың маркетингттік қоршамына қандай факторлар бар
және олар қалай әсер ететінін анықтау. Фирма тауардың белгілі бір көлемін
өткізуді, нарықтық үлесін айқындауды, жаңа өнім дайындап және оны нарыққа
өнгізуді, тауарлық, өткізулік, сервисттік, бағалық және жарнамалық
саясатын жетілдуріді өзіне мақсат етіп қойған жағдайларда маркетинг
үрдісінің элементтері зерттеледі.
Ақпарат алудың көзіне байланысты зерттеу кабинеттік, қырдағы
және қосынды болып бөлінеді. Кабинеттік зерттеуде тек қана екінші
ақпаратпен шұғылданалады, ал қырдағы зерттеу бірінші ақпарат жинауға
арналады.
Екінші ақпарат – бұл қандай да болса мақсатпен жиналған және қандай
да бір материалдық жинағыштарда (кітаптар, журналдар, статистиқалақ
басылымдар, видеофильмдер, слайдтар, дискеттер және т.б.) сақталған барлық
директер. Екінші ақпараттың көзі ішкі және сыртқы мағлуматтар көзі бола
алады.
Ішкі қайнар көздері – бұл фирманың нарықтық, бағалық және валюталық
ақпаратты: өткен, ағымдағы және болашақта түсүі мүмкін шығымдардың
себептерін аша жазылған есептер мен аңықтамалар, үйымның даму жоспарлары,
ақпараттын және маркетингттік қызмет бөлімшелерінің хабарлары, каталогтар,
порспектілер, бағалық парақтар және т.б.
Сыртқы (қайнар) көздеріне кедендік статистикаларды, сауда-өндіріс
палаталарының, белгілі бір өндірушілер ассоциацияларының статистиқалық
басылымдарын, салалық бюллетеньдерді, сауда қызметтерінің және шетелгі
өкілдерінің баяндамаларын, фирмалардың мекен-жай аңықтамаларың және
т.б.жатқызады.
Бірінші ақпарат болып анық мақсатпен бірінші (қайнар) көздің өзінен
немесе басқа бір жеткілікті түрде ақпаратты иеленіп отырған ортаңғы
баындардан жиналғандар саналады.
Бірінші ақпарат жию қашан да қымбатқа түседі, ұзақ уақыт және білікті
мамандарды қатыстыруды талап етеді.
Объекті мен көлеміне қарай зерттеулерді жаңа өнім талдаумен
(жасаумен), қолдағы тауарлардың жетілдіруін және номенклатурасын
оңтайлаумен, баға және өткізу стратегияларын оңтайлаумен, тиімді
жарнамалық саясат жүргізумен және т.б.байланысты зерттеулерге бөлуге
болады.
Бірінші ақпарат жинау үшін, негізінен, үш әдіс қолданылады: бақылау,
пікір білу (интервью алу), бақылау сынақ.. бақылау әдісі бірінші ақпарат
(деректер) жинау мәнінде ең онайы. Бұл жағдайда бір фирманың маркетинг
мамандары тұтынушылардың өндіріліп және сатылып жатқан тауарларға деген
көнілін, көзқарасын, жауап-қимылын көріп және тыңдау үшін әлденеше
фирмалардың сату орындарына баруы керек.
Пікір білу әдісі жеке беттесуде, интервью алуда, сол секілді почта
және телефон арқылы, техникалық құралдардың көмегімен тілдесулерді
қамтиды.
Бақылау-сынақ әдісі тестерге жауап алудан тұрады.
Әдетте маркетингттік ақпараттар жинағы басқару шешімдерін дайындау
және қабылдау міндеттеріне жатпайды. Көбінесе сұраныс және ұсыныстың
өзгерулерінің болжамы керек.
Мұндай болжам (жобалама) ой шабуылы (мозговой атаки) әдісі. Дельфа
әдісі, морфологиялық талдау, экономикалық және имитациялық модельдер,
ойындар теориясы және статистиқалақ шешімдер әдістерін қолдану арқылы
алынады.
Әр фирма өзінің менеджерлерін қажетті маркетингтік ақпаратпен
қамтамасыз етуі тиіс. Сондықтан компанияның арнайы қызметкерлері әр
денгейдегі басшыларға рынок туралы қандай мәлеметтер керек екені н
анықтайды және маркетингтік ақпараттық жүйені болжамайды.
Ішкі есеп жүргізу жүйесі маркетингтік ақпараттық жүйесі негізгі
болады. Оның ішінде тапсырыстар, сату келімі, қорлар тұралы, т.б.мәліметтер
болады. Ішкі ақпаратты тандау арқылы маркетинг менеджері компанияның
мүмкіндіктерін және өзекті мәселерін анықтайды.
Маркетинг бақылау ісі рынок ортасында болып жатқан өзгерістерді бейнелеу
үшін менеджелер қолданатын ақпараттар көздері және оларды жинау
процедураларың реттелген жиынтығы арқылы жүргізіледі.
Кәсіпорының өндіріс түріне, оның іс-әрекетінде шешілуге тиісті
мәселеріне байланысты әр түрлі маркетинг зертеулері жүргізіледі. Мысалы,
АҚШ фирмаларының басым көпшілігі келесі зерттеулермен айналысады: рыноктың
әулеті мүмкіндіктерін бағалау-фирмалардың 93 пайыз, рыноктың негізгі
сипатын және фирмалардың рыноқтағы үлесін зерттеу-92 пайыз, тұтынушылардың
жаңа тауарға деген ынтанасын анықтау -84 пайыз, бәсекелес фирмаларды
зерттеу -85 пайыз, жарнама тиімділігін талдау – 67 пайыз, жарнамалық
текстерді зерттеу-49 пайыз және т.б. осы мәліметтерден көріп
отырғанымыздай, маркетинг зертеулері фирмалардың маркетинг жұмыстарының ең
негізгісі болып табылады.
Кәсіби біргілікпен жүргізілген маркетинг зерттеулері фирманың рыноктағы
мүмкіндіктерін әділ бағалау және алдында қойылған мақсатына минималды қауіп-
қатерсіз жету үшін тиімді бағыттарын белгілеу мүмкіндігін жасайды.
Маркетинг зерттеулері дегеніміз маркетингтік дұрыс шешімдерін қабылдау
үшін және фирма әрекетіндегі мәлімсіздік жағдайды төмендету үшін
мәліметтерді жинау, оларды өндеу, талдау үрдісі болып табылады.
Маркетинг зерттеулерінің мақсаттары әртүрлі болуы мүмкін. Ең бастысы ол
зерттеулер әулетті тұтынушыларды анықтауы тиіс, олардың қажеттерін зерттеу,
нысаланы рынокты таңдап алу үшін тауарға деген бүгінгі және болашақ
сұранысты белгілеу болып табылады. Рынокты таңдап алғаннан кейін оның
ішінде болып жатқан өзгерістерге дер кезінде тиімді ықпал жасау үшін оның
құбылыс ағымында бағылау қажет. Рыноктың ұзақ мерзімдегі даму бағыттын
болжау үшін оны зерттеу керек. Белгіленген болжау фирманың мақсатын анықтау
жұмысына, стратегиясын және жұмыс жоспарын жетілдіруге негізгі болады.
әсіресе маркетинг зерттеулері рынокқа және тауарды дайындауда, оны өндеп,
шығаруда маңызды орын алады.
Маркетинг зерттеулері нәтижелі және тиімді болуы үшін келесі шаттарды
орындау қажет:
Біріншіден, зерттеулер кешенді және жүйелі түрде өтуі қажет;
Екіншіден, жоғарыда айтылған ақпаратқа қойылған талаптарды ескере отырып
зерттеулерде ғылыми тәсілдерді қолдану қажет;
Үшіншіден, халықаралық Сауда Палатасы және қоғамдық пікірді зерттеу Еуропа
қоғамы бекіткен маркетингтік және әулеметтік зерттеулері практикасын
Халқаралық Кодексіне сәйкес жүргізілуі тиіс;
Төртіншіден, маркетинг зерттеулері жұмыстары муқият жоспарлану және жүйелі
сатылану тиіс.
Маркетинг зерттеу үндірісі белгілі сатылардан тұрады (4-сурет).
Барлық жұмыстар белгіленген тәртіп бойынша өткізіледі. Мысалы, екінші ретті
ақпарат фирма мәселері мен мақсатын анықтамайынша зерттелмейді, ал бастапқы
ақпарат екінші ретті ақпаратты толық зерттегенге дейін жиналмайды. Бастапқы
ақпарат барлық жағдайда керек бола бермейді, егер фирма мәселесін онсыз-ақ
шешсе оның қажетті жоқ. Ал екінші ретті ақпарат сұрақтарға толық жауап
бермесе, онда бастапқы мәліметтерсіз мәселені шешу қиындайды.
Зерттелетін мәселені анықтау
↓
Екінші реттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz