Жалпы жер тану пәні бойынша әдістемелік нұсқауы
1-лекция Геосфералық қабық турасындағы түсінік
1. Геосфералар турасында түсінік
2. Геосфераға әсер етуші факторлар
3. Жер қыртысы дамуы турасындағы көз қарастар
Жалпы жер тану геосфераның құрамына нақты айтқанда сыртқы гоесфераға
кіретін ғылым саласы. Бұл ғылым жалпы аты география болып, өз кезегінде
физикалық география және экономикалық география болып бөлінді. Бұл ғылым
жер турасында жалпы түсінік беріп өз ішіне жер мен байланысты қабықтарды
қоса зерттейтін ғылым жүйесі.
Геологиялық қабықтың компаненттерін зерттеумен жеке физикалық -
географиялық деп аталатын ғылым шұғылданады. Жалпы жер тану пәні мына
ғылымдармен салаласып жатады:
1. Геоморфология (гео - жер, морфос - форма)
2. Климатология - климат туралы ғылым.
3. Океанология - мұхиттардың суын және биологиясын зерттейтін ғылым.
4. Құрлық гидрологиясы-құрлықтагы теңіз,көл,өзен және мұздықтарды
зерттейтін ғылым.
5. Топырақтану жер бетіндегі аналық жыныс қабатының үстінде жатқан
қабаттарды зерттейтін ғылым.
6. Биогеография-биоценоздың бөлінісі мен ұштасуының заңдылықтары және
бұларды құрайтын организмдер туралы ғылым.
7. географиялық қабықтың қазіргі жағдайын оны құрайтын барлық табиғат
комплекстерін түсіну үшін олардың даму тарихын үйренетін палеогеография
ғылымы болып есептеледі.
Географиялық қабықтың негшізгі заттай компоненттерін жер қыртысын
құрайтын тау жыныстары ауа массалары, су, топырақ жамылғысымен биоценоз
полярлық ендіктермен биік тауларда жиналған мұз маңызды роль
атқарады.Негізгі энергетика компоненттері- гравитациялық энергия планетаның
ішкі жылуы. Күн сәулесінің энергиясы.
Геосфералар құрамы мен тығыздығы әр түрлі концентрлік қабықтар жер шары
осы қабықтардан құралады.Бұл қабықтың сыртқысына
атмосфера,гидросфера,биосфера жатады.
Атмосфера- массасынан және ылғалдық тұратын жердің ауа қабаты.
Атмосфера массасының 90%төменгі 16 км- ге дейінгі қабатта шоғырланған.
Гидросфера- су қабаты оның жоғарғы шекарасы су алаптарының айлық беті
арқылы өтеді.
Геосфералар турасында түсінік.-Жерді құрайтын құрамы мен тығыздығы әр
түрлі сфералар қабаты.олар сыртқы және ішкі болып бөлінеді. Сыртқы
геосфераға- атмосфера, гидросфера және биосфера жатады.атмосфера массасының
90%төмен 16 км дейінгі қабатта шоғырланған.Жоғарғы шекарсы озон қабаты,
төменгі қабаты жерасты суларымен шектеседі.
Ішкі геосфераға ядро, мантия, және жер қыртысы. Жоғарыда көрсетілген
сфералардың өзінше ерекше жылулық қабылдау қасиеттері бар.Жылу бірінші жер
қойнауынан мантиядағы радиоактив элементтердің ыдырауынан басқа екінші өз
көшерінен айналуында үйкеліс нәтижесінде шығарып отырады. Жалпы жер
қойнауынан бөлінген ыстық құрам 798.10 дж Күннен келіп түсетін қуаттан төрт
мың есе аз. Күн қуаты Жердегі тіршілік көзі болып есептеледі. Күннін қуаты
литосфераның тек 30 м ғана сіңе алғанымен жер қыртысындағы барлық
экзогендік процестерді қамтиды.Шөгінді жыныстар күн қуатының аккумуляторы
болып есептеледі. Жылуды сақтап тұру арқылы бүтін сфераларды жануар
өсімдіктердің және қалыпты жағдайда пайда етеді. Ал кристалл жыныстар жер
ядросының жылу әсерінде болады.Геосфераға әсер етуші факторлар.
1. Жер массасы 108 бізге белгілі химиялық элемент немесе 2500
минералдардың күрделі бірлігінен жер қыртысы, атмосфера, гидросфера бұл
гравитациялық куштің қозғаушы негізі болып саналады.
2. фактор. Жер кун системасында тұтқан орнымен күннен 149,5 млн км 147
млн км. 3 июль асхелки жақын жаз 142 млн км.1 январь перегелий күн
тұрақтылығы орташа 8,198 дм.
3. Фактор. Күн айналасындағы қозғалыстар эклинтикалық орбита бойынша
29,76 км. сағ, ал өз осінде айналуы 23 сағ. 56 мин 4 сек эклитикаға 66, 33,
22.
4. фактор. Жер формасы 6371,032 км геонд ішінде әр 100 ж 4 см
қысқаруда. орташа экватор радиусы 6378,160 км поляр радиусы оңтүстікке
қарағанда 100м.
5. фактор. Жер серігінің әсері. Ай 735х10 ауырлыққа ие Жерден орташа
384 х 400 км Жер теңіз- мұхиттарда қайту- тасу құбылыстарын басқарады.
6. фактор. Жер жасы 4,7 млрд. Бұл уақыттың әрбір күні түні айы жылы
белгілі мезгіл, маусымдарға бөлініп әр бірінің өзге температура алмасуда
әсері тиіп отырады Жалпы жер қыртысының қалыңдығы континенттерде мах ал
мұхиттарда 10 км. Континенттердегі орташа қалыңдығы 35 км көбінесе олвин-
перидиотиттерден тұрады. Солардың ішінен базальт қабаты 18 орт гранит-
метаморф 15 км және верхний шөгінді жыныс қабаты 2-3 км құрайды. солай
етіп геосфераның жоғарғы қабаты пропонауза стратосфера қабатында мах өзен
құрамына ие. Озон қабаты толығымен ультро фиолет нұрларды жұтады бұл бүтін
нұрдың 7 процентін құрайды бұл жер биосферасын қырып жіберуден қорғайды
Микробиология инстит Акад Имащинскидің зерттеулері негізінде биіктік
митраунаның бар екенін зерттеген. Төменгі шекарасы жер қыртысының 2-3 км
тереңдікте, гейзерлерде 300 градус температура. Күкірт қышқылы мен көмір
қабаттары арасында табылған.
С.В. Колесниктің пікірінше геосфераның төменгі шекарасында су ауа және
организмдердің зат алмасу процестері күшті үгілу қабатты қабылдау қажет ФН
Милковтың пікірінше геосфераның төменгі қабаты ландшафттың зат алмасу
процесі күшті аймақты қамтиды, көбінесе жер бетін.
3-сұрақ. Жер қыртысы дамуы турасындағы көз қарастар.Жоғарыда көрсетілген
теориялардан тысқары литосфералық плиталар.
Конвекциялық ағысы теориясы. гравитациялықжіктелу нәтижесінде ауыр
элементтердіңжоғары қарай жылжуы нәтижесінде ядроға металдар жиналып
отыржердің 86 проценті ядролық заттар концентрацияланды.сондықтан вулкан
процестері әлдеқайда әлсіреді. Қазіргі уақытта жер қойнауынан 6 млрд
эффузив жыныстар ал 4,7 млрд жыл жер массасына жақындап қалады.
Мұхит ортасы рифт зонасы жоталары.рифт тереңдігі- 2 км, ені- 12-15км
шөгінді жыныстар қабаты, ал төменгі қабаты кейбір ғалымдардың бірі
астоносфера биіктігі десе екінші бірі мантия қабатының сыртқы араласпа
қабаты деп атайды.солай етіп лава жыныстары жер жарығы арқылы көтеріліп екі
жаққа 2-6 см жылдамдықпен жылжытып отырады.Магмалардың бір бөлігі литосфера
плитасы арқылы жылжи отырып континенталдық қыртыстардың қалқуына алып
келеді. Мұхит қыртыстары плиталарыжұмсақ қыртысқа ие құрлық қыртысына 45
градусқа майыстырады, бұл құрлық жиектеріндегі плиталардың көтерілуіне
алып келеді. Ал мұхит қыртыстарының құрлық астына кетуі астоносфераның
жарықтар арқылы көтерілуіне және вулкандармен жер сілкіністердің дамуына
үлкен мүмкіндік туады.Мұхиттардың орталық бөлігінде орналасқан рифт
аймағында 800 ге жақын әрекеттегі вулкандар болып олар көптеп базальт
жыныстарын шығарады, ал құрлық жиектерінде кремнилі құрамды андезиттер,
дациттер және риолиттерден құралған.
Жалпы атмосфера мен гидросферадағы химиялық бірікпелердің бәрі жер
қойнауынан бөлініп шыққан вулкан жыныстары құрамының дегазизация және
дегидратация процесі нәтижесі болып отыр.
Жер шарын құрайтын литосфера плиталары.1 евразия. 2 шығыс азия. 3
африка. 4 аравия. 5 индоавстралия. 6 тынық мұхиты. 7 солт. Америка. 8 оңт.
Америка. 9 антарктика.
Табиғат зоналарының ішіндегі ең қозғалмалы Атлантика рифті болып
есептеледі. Жер жарығының батыс жоталары Америка плиталарына ал шығыс
жоталары евроафрикалық плиталарға қосылып кетеді. Оның әсерінде Америка
плиталары батысқа 6 см жыл ал Евразияны шығысқа жылжытады. Ал Үндістан
Аравия және Австралия шығыс бағытынан Үнді рифт зонасына байланысты
солт.шығысқа ауытқиды. Сондықтан да Африка материгі тұрақты қалыпты
иеленді. Мұнан басқа плиталар жер қозғалысына байланысты бір-біріне кері
түйісуде көріледі.
Жоғарыда көрсетілген құрлық қыртыстарының көбеюінен басқа қайта жаңару
денудация құбылысы іске асады. А.П.Лысщинның есептеуі бойынша әр жылы
мұхитқа 27 млрд. тонна қатты заттар соның 3,2 млрд. тоннасы еріген өзен
ағысты заттары. Мұндай құрлықтың жуылу нәтижесінде 4 млрд. жер тарихында
мұхит қыртысының көлемі 120 км көтеріліп бүтін жер құрлығы мұхит суымен
жуылуы тиіс еді, алайда мұхит қыртысы 0,7 км сақтап қалуда. Сондықтан да
жер шарында мұхит пен құрлық түйсіктерінде қайта балқу немесе шөгінді
жыныстардың дифференсациясы сияқты қатпарлану құбылыстары тұрақты қабатты
сақтап қалуда.
Жер шарындағы тау аймақтары 43 процент,ал жазықты платформа аудандары
57 процент.Европаның таулы аймақтары 30 процент,ал Азияда 57,Африкада 16,
солт. Америкада 39, Оңт. Америка 23, Австралия мен мұхиттық аралдарда 26.
В.Е.Хайнның пікірінше жердің геологиялық тарихында периодты түрде
қысылу және кеңею нәтижесінде жер қойнауының қызуы құрлық және мұхит
қыртыстарының еріп балқуына алып келді.
География - Жердің географиялық қабығын табиғи аумақты өндірістік
және олардың құрылымын зерттейді.
География өзінің даму сатысында Геологияға 19 ғ 1 жартысында экон.
географияға және физикалық географияға жіктелді.
Физикалық географияға - жердің географиялық қабығы және оның құрылым
бөліктерімен территориялық табиғат кешендері жөніндегі ғылым.
Ландшафттану - жер бетінің табиғи шептерімен шектесетін шағын учаскесі
немесе өз алдына табиғи географиялық кешен.
Климатология - планетамыздың ауа -райын оның қалыптасуын зерттейді.
Гидрология - гидросферадағы табиғи суды онда өтіп жатқан құбылыстар мен
процестерді олардың даму заңдылықтарын зерттейді.
Биогеография - тірі организмдердің жер шарында таралуы мен оның өзгеру
себептерін зерттейді.
Палеогеография - жердің ежелгі геологиялық дәуірлерінің физикалық-
географиялық жағдайын көрсететін ғылым.
Метеорология - атмосферада өтіп жатқан құбылыстарды атмосфераның,
құрылысын, қасиеттерін, жылу және су балансын, ауа массаларының қозғалысын
зерттейді.
Топонимика - белгілі бір территориядағы географиялық атаулардың
жиынтығы және олардың шығу тегі.
Топография - жер бетін өлшеу әдістерін жасап оның негізінде
топографиялық карталар түзетін географиялық ғылым.
Экономикалық география - қоғамдық ғылым болып өндіріс құрылымымен
орналасуын оның әр түрлі елдер мен аудандарда даму ерекшеліктерін және
жағдайын зерттейді.
Географиялық қабық - литосфераның, атмосфераның, биосфера және
гидросфераның бір-біріне өзара жанасатын, бір-біріне ауысатын және әсер
ететін күрделі кешен.
4.Бақлау сұрақтары:
1.Географиялық қабық туралы түсінік
2.Географияның пәнінің сыртқы салалық байланыстары
3.Географияның пәінің ішкі салалық байланыстры
4. Географиялық компоненттердің құрамдас бөліктері
5. Геогсфералар туралы түсінк
6.Ішкі геосфералар туралы түсінік
7.Сыртқы геосфералар туралы түсінік
8. Жердің Күн системасының тұтқан орны Геосфераларға әсер етуші факторы
9. Жердің орбита арқылы айналу Геосфераларға әсер етуші факторы
10. Жердің формасының Геосфераларға әсер етуші факторы
11.Жердің жасының Геосфераларға әсер етуші факторы
12. Жерге Ай серігінің Геосфераларға әсер етуші факторы
13.Климатология- ғылымы нені зерттейді
14.География пәнінің зерттеу обьектісі.
15.Ішкі геосфераға нелер жатады
16.Геосфераға әсер етуші факторлар
17.Сыртқы геосфераға түсінік
18.Геосфераның Күн системасына әсері.
19.Жер қыртысы даму турасындағы көзқарастар
20.Жер шарын құрайтын литосфера плиталары
21.Жер массасының геосфераға әсер етуші факторы
22.Күн қуатының жер бетіне әсері
23.Геосфераның даму тарихы
24.Геосфераның құрамы мен тығыздығы
25. Геосфераның негізгі компоненттері
26. Жалпы жер қойнауынан бөлінген энергияның мөлшеру
27. Геосфераның күн системасына әсері
28. Жер қыртысының қабаттары туралы түсінік
29. Сыртқы геосфераның жер қыртысына әсері
30. Күн системасының геосфераға әсер етуші факторлар
5.Аудиториялық тапсырманы орындау: (тәртібі).Студентерге белгілеген тақырып
бойынша төмендегі жалпы жер тану пәні туралы деректер бойынша үзіндіні
толтыруды және осы тақырыпқа сай жасалған отыз тест сұрақтарының жауаптарын
белгілеуді талап ету
1.Жер құрлықтық өзен, көл, батпақтар мен теңіздерді үиренетін Жалпы жер
тану пәнінің құрамдас бөлігін ________ атайды
2.Жер бетінің бедер пішіндерімен олардың даму заңдылықтарын үиренетін Жалпы
жер тану пәнінің құрамдас бөлігін ________ айтамыз
3. Мұхит суының қозғалысын, органикалық дүньесін және гидрологиясы мен
гидрохимиясын зерттейтін Жалпы жер тану пәнінің құрамдас бөлігін ________
айтамыз
4. Аналық жыныс қабаты үстінде жатқан органикалық жынысты қабатты
зерттейтін Жалпы жер тану пәнінің құрамдас бөлігін ________ айтамыз
5.Геосферада болып жатқан өзгерістермен олардың заңдылықтарын зерттейтін
ғылым саласын________ айтамыз
6.Биогеоценоздың бөлінісі мен ұштасуының заңдылықтарын және оларды құрайтын
организмдердің жер бетінде таралу географиясын зерттейтін Жалпы жер тану
пәнінің құрамдас бөлігін ________ айтамыз
7.Жер бетінің табиғи шептерімен шектесетін шағын учаскесі немесе өз алдына
табиғи кешенді зерттейтін Жалпы жер тану пәнінің құрамдас бөлігін ________
айтамыз
2.Тест сұрақтары
1.Перелегелий Күнен Жердің ең қашық нүктесін ______ атаңыз
а) 147 млн км
б) 152 млн км
в) 151 млн км
г) 159 млн км
д) 161 млн км
2.Афелигеий Күнен Жердің ең қашық нүктесін ______атаңыз
а) 142 млн км
б)147 млн км
в) 151 млн км
г) 152 млн км
д) 153 млн км
3.Перелегелий Күнен Жердің ең қашық нүктесінің тұрақтылығын______ атаңыз
а) 8,198дм
б) 8,178дм
в) 8,188дм
г) 8,168дм
д) 7,198дм
4.Афелигеий Күнен Жердің ең жақын нүктесінің тұрақтылығын______ атаңыз
а) 8,178дм
б) 8,188дм
в) 8,198дм
г) 8,158дм
д) 8,168дм
5. Жердің Күнді айнала эклиптикалық орбита бойынша қозғалысының
жылдамдығын______ атаңыз
а) 29,76км сағ
б) 30,76км сағ
в) 28,76км сағ
г) 27,76км сағ
д) 25,76км сағ
6.Жердің өз өсінде айналуы
а) 23 сағ.56мин.4 сек.
б) 24 сағ.56мин.4 сек.
в) 23 сағ.58мин.4 сек.
г) 23 сағ.60мин.4 сек.
д) 23 сағ.52мин.4 сек.
7.Жерге Ай серігінің әсері
а) 735 10
б) 733 10
в) 737 10
г) 738 10
д) 739 10
8.Жерден Айдың орташа қащықтығы
а) 384-400км.
б) 365км.
в) 372км.
г) 386-400км.
д) 387-400км.
9.Жер беті қыртыстарының дифференсациясы нәтижесінде қалыптасқан жарықтары
а)рифт
б)риф
в)тектоникалық
г)таулар арасындағы
д)плиталар арасындағы
10.Жер бетінің орташа эковаториальрадиюсы
а) 6378,160 км.
б) 6376,160 км
в) 6382,160 км
г) 6380,160 км
д) 6363,160 км
11.Жер қыртысының орташа қалыңдығы
а) 35км.
б) 36км.
в) 72км.
г) 38км.
д) 39км.
12. Жер қыртысының таулар астындағы қалыңдығы
а) 72км
б) 36км
в) 38км
г) 35км
д) 76км
13.Жер бетінің таулы аймақтары
а) 43 поцентті құрайды.
б) 57 поцентті құрайды
в) 41 поцентті құрайды
г) 71 поцентті құрайды
д) 21 поцентті құрайды
14.Жер бетінің жазықтық аймақтары
а) 57 поцентті құрайды.
б) 43 поцентті құрайды.
в) 41 поцентті құрайды.
г) 71 поцентті құрайды.
д) 21 поцентті құрайды.
15.А.П Лысициннің есптеуі бойынша әр жылы дүнье жүзі мұхитқа_____ тау
жыныстары келіп түседі
а)27 млрд. тонна.
б) 3,2 млрд. тонна
в) 37 млрд. тонна
г) 47 млрд. тонна
д) 57 млрд. тонна
16.В.Е.Хайнның есептеулері бойынша Жер қыртысы қысылу және кеңейуі _____
теориясына сәйкес жер қыртыстарының көлемінің өзгерістеріне алып келеді
а) Пульсация.
б)Фиксизм
в)Мобелизм
г)Плиталар қозғалысы
д)Гравитациялық жіктелу
17.Жер бетіне атылып жатқан гейзерлердің температурасы _____ градусқа дейін
жетеді
а) 300
б) 380
в) 390
г) 400
д) 3800
18. Жер бетінің полярлық радиусы_____ құрайды
а) 6378,160 км.
б) 6368,160 км.
в) 6398,160 км.
г) 6358,160 км.
д) 6388,160 км.
20. Жер бетінің полярлықө радиусы _____ құрайды
а) 66, 33, 22,
б) 90, 66, 10,
в) 86, 32, 22,
г) 33, 88, 22,
д) 180, 90, 66,
21 Жер массасы_____ элементтен құралған
а)108.
б) 112.
в) 114.
г) 116.
д) 110.
22. Жер қыртысы _____ эминералдан құралған
а)2500.
б) 3600
в) 2800
г) 3800
д) 2900
23 Жер қыртысының мұхиттардағы қалыңдығы_____ құрайды
а)5-10км.
б) 15-20км
в) 20-25км
г) 25-30км
д) 30-35км
24 Жер қабаттары болған гидросфера және атмосфера Жер қыртысынан бөлініп
шыққан _____ процестердің нәтижесі болып табылады
а)дегазизөация және деградация.
б)гравитациялық жіктелу
в)деференсация
г)дефлюкация
д)демодификация
25 Жер қыртысы _____ литосфералық плиталардан құралған
а) 9.
б)16
в)12
г)7
д)6
26 Жер қыртысы литосфералық плталардан _____ құралады
а)Европа, Шығысазия, Африка, Аравия, Индоавстрия, Тынық мұхиты,Солт Мұзды
мұхит, Солт. Америка, Оңт.Америка және Антарктида.
б) Европа, Азия, Африка, Солт. Америка, Оңт.Америка және Антарктида.
в) ЕврАзия, Африка, Солт. Америка, Оңт.Америка және Антарктида.
г) Европа, Шығысазия, Африка, Индоавстрия, Тынық мұхиты,Солт Мұзды мұхит,
Солт. Америка, Оңт.Америка және Антарктида.
д) Европа, Шығысазия, Африка, Аравия, Тынық мұхиты,Солт Мұзды мұхит, Солт.
Америка, Оңт.Америка және Антарктида.
27 Жер жасы_____ жылды құрайды
а) 4,7 млрд..
б) 20 млрд..
в)14,6 млрд.
г) 6,7 млрд..
д) 12,7 млрд..
28 Күннің жасы _____ жылды құрайды
а) 20 млрд.
б) 4,7 млрд.
в) 14 млрд.г)
д) 28 млрд.
29 Жер қойнауынан бөлініп шыққан эффузив жыныстар массасы_____ жақын келеді
а) 6,8 млрд. жылға.
б) 4,7 млрд. жылға.
в) 9,8 млрд. жылға.
г) 20 млрд. жылға.
д) 16,8 млрд. жылға.
30 Жер қыртысындағы рифт қабаттарының тереңдігі_____ ал ені _____құрайды
а) 2км, 12-15км.
б) 1км, 16-17км.
в) 3км, 16-18км.
г) 4км, 22-25км.
д) 6км, 32-35км.
7.Үй тапсырмасы:
1.Қазақ ұлттық энциклопедиясынан геосфера терминінің түсіндірмесін жазың.
2. Екі геосфераның айырмашылығын атап көрсетің
3.Ішкі геосфераның Мохорович, Конрад, Гутенгберг, Вихерт және Инге Леман
қабаттарының құрлымы мен құрамының айырмашылықтарын көрсетің
4. Сыртқы геосфераның Атмосфера, Гидросфера, Биосфера және Литосфера
қабаттарының құрлымы мен құрамының айырмашылықтарын көрсетің.
1.Кестені толтырыу
№ Тапсырма Жауап
1 Жалпы жер тану пәнінің
анықтамасы
2 Жалпы жер танудың
геоморфология саласының
анықтамасы
3 Жалпы жер танудың
ландшафттану саласының
анықтамасы
4 Жалпы жер танудың
биогеография саласының
анықтамасы
5 Жалпы жер танудың
палеогеография саласының
анықтамасы
6 Жалпы жер танудың
гидрология саласының
анықтамасы
7 Жалпы жер танудың
климатология саласының
анықтамасы
8 Жалпы жер танудың
топография саласының
анықтамасы
9 Жалпы жер танудың геология
саласының анықтамасы
10 Жалпы жер танудың
топырақтану саласының
анықтамасы
8.Сабақ тақырыбына сәйкес әдебиеттер және Web сайттар тізімі:
Практикалық (семинарлық)сабақтың әдістемелік нұсқауы География кафедраның
27 қараша 2006 ж. Мәжілісінде талқыланды және №3 хаттамамен бекітілді.
Кафедра меңгерушісі Сакен Курбаниязов г.ғ.к. доцент қ.а.
Құрастырған пән оқушысы Сакен Курбаниязов г.ғ.к. доцент қ.а.
Сапа менеджменті басқармасында 27
желтоқсан 2005ж.
бекітіліп, ЖН-СМЖ-013-2005 тіркелді.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК
УНИВЕРСИТЕТІ
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ЖӘНЕ МЕДИЦИНА ИНСТИТУТЫ
АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР ЖӘНЕ ЖАРАТЫЛСТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
ГЕОГРАФИЯ КАФЕДРАСЫ
Бекітемін
Факультет оқу әдістемелік кеңесі
№1 хаттама 04 қыркүйек 2006ж.
______________С. Бекбаев
кеңес төрағасы, ф-м.ғ.к. аға оқытушы
ЖАЛПЫ ЖЕР ТАНУ пәні бойынша
ПРАКТИКАЛЫҚ (СЕМИНАР) САБАҚ № 2
тақырыбы: Күн жүйесінің құрлысы мен құрлымы .
География -050116 мамандығының 1-курс студентеріне арналған
Құрастырған :г.ғ.к. доцент қ.а. С.К.Курбаниязов
Түркістан 2006ж.
Практикалық(семинарлық)сабақтың тақырыбы: Жалпы жер тану
пәнінің мақсаты мен міндеті.Жалпы жер тану пәнінің зерттеу әдістері мен
зерттелу тарихы.
1.Сабақ жоспары:
2.Сабақ мақсаты:Жалпы жер тану пәнінің география ғылымдары арасында тұтқан
орнын анықтау. Жалпы жер тану пәнінің салалық және құрлымдық
байланыстарын.Шаруашылықтағы маңызын және зерттеу әдістерін түсіндіру Жер
қыртыстарымен бетінде өтіп жатқан эндогендік жэне экзогендік
процестердің жалпы заңдылықтары туралы түсінік беру литосфераның
географиялық қабықта алатын орны мен маңызын көрсету,
студенттерді Жер шарын құрайтын атмосфера, гидросфера және биосферамен
таныстыру
3.Қысқаша теориялық мәліметтер:
3-лекция. Күн жүйесінің құрамы мен
құрлысы
1.Күн планетасының құрлысы
2.Күн жүйесінің құрлысы
3.Астеройдтар мен кометалардың айырмашылығы
1-сұрақ.Қүс жолы галактикасының бір спираль тәрізді "қолты-ғында" Күн
системасы орналасқан. Галактика орталығынан секундына 240 км жылдамдықпен
қозғалады. Радиусы 696000 км немесе Жердің 109 радиусына тең, массасы
333000 Жердің массасы, орташа тығыздығы — 1,41 гсм3.
Күн бөліп шығаратын энергаяның негізгі көзі сутек атомдарының гелийге
ауысқандағы ядролық реакциялары. Оның беткі бөліғіндегі температура 6000,
ал орталығында 16 млн градус.
Күннің сыртқы біз көзімізбен көре алатын қабаты — күн атмосферасы. Ол
фотосфера, хромосфера және күннің сәулелі жиегі деп бөлінеді.
Фотосфера — Күннің көзге көрінетін беткі қабаты. Қалындығы 100-300 км
түнық емес газ қабаты, тығыздығы биіктеғен сайын төмендейді. Осы бағытта
оның температурасы 6000°-тан күн атмосферасындағы ең төменгі темпсратура
4500°-қа дейін азаяды. Фотосфера қабатындағы сәулелену үнемі тепе-теңцікте
болады: қанша энергияны шашыратса, сонша энергия Күннің магниттік өрісінің
артуынан фотосферада әртүрлі формадағы тамшық тәрізді факелдер (шырақтар)
пайда болады.
Хромосфера — 15-20 мың километрге созылған газды қабат. Осы қабатта
хромосфералық жарқылдар пайда болады. Аз уақытқа созылса да, осының
салдарынан Жердің магниттік өрісі мен атмосфераға әсер ететін ультракүлгін
сөуленің молшері артады. Қатты қызып жарқылдайтын бүлттар -хромосфералық
жарқылдау — протуберанц дсп аталады.
Күннін сәулелі жиегі (корона) — секундына үнсмі 300-400 км жыддамдықпсн
плазманың (жартылай немссе толығымен иондалған газ) ағуы орын алған.
Плазманың планетааралық кеңістікке таралуын күн желі дейміз. Ол протондар
мен электрондар ағыны. Күннен Әлем кеңістігіне электр зарядтал-
ған және нейтралды бөлшектерден басқа электромағнитті толқындар тарайды:
гамма сәулесі, рентген, ультракүлгін, инфрақызыл және радиотолқындар.
Күн спектрінің ультракүлгін және рентген боліктері күи-нің активтілігіне
байланысты өзгеріп отырады. Күн активті-лігінің өзгеруі Күн
атмосферасындағы дақтарға, шырақтарға, протуберанцтарға байланысты. XIX
ғасырдың ортасында швейцария астрономы Р.Вольф күн активтіліғінің сандық
көрсеткішін есептсп шығарды. Бүл көрсеткішті күн дағының қанша екенін және
кез-келген топтың қүрылысын білу үшін пайдаланады.Мүнда % — күн дағы
тобының саны; і" — жалпы дақтың сандық шамасы;
Күн дағын экспериментальды бақылау нәтижесінде жинаған мәлімсттерге
сүйенс отырып Вольф күн активтілі-гінің 11 жылдық циклын анықтады.
Шындығында, күн активтілігінің ең жоғарғы көрсеткішінің интервалы 7-17 жыл,
ал төменгі көрссткішінікі — 9-14 жылға сәйкес. Күн активтілі-гінің 11
жылдық циклымен қатар 5 жылдық, 22 жылдық (магниттік) және 80-90 жылдық
(ғасырлық) циклдерді де ажыратады.
Күн активтілігінің циклдық өзгерісінің себебі әлі де толығымен шешімін
таппады. Дегенмен, оны Күннің магнит-тік орісімен байланысты деп ссептейді.
Күн активтілігінің озгеруі Жердің магнитосферасы мен ионосферасына, тропо-
сферадағы ауа циркуляциясына, биосфсраның - жалпы алған-да географиялық
қабықшаның дамуы мсн озгеруіне әсер стетіні анық.
Жер бетіндегі көптеген физикалық, химиялық процестер тікелсй космос
кеңістігіндсгі, әсірссе күннің активтілігімеч байланыстылығына 1936 жылы
А.Л.Чижевский назар аудар-ған. Олар: ультракүлгін радиацияның мөлшері,
магниттік өрістің толқуы, атмосфера қабатының тсмпературасы мен қысымы,
теңіздер мен көлдердің, жср асты суларының деңгейінін ауытқуы; ,
Күн активтілігінің 11 жылдық циклымен тірі организм-дердегі ауытқулар да
тығыз байланыста дамиды: зиянды насекомдардың күрт көбсюі, ксміргіштердің
миграциялық әрекеті, жүрек, қан тамыры ауруларының ауытқуы.
2-сұрақ.Күн системасында Жердің алатын орны. Күн системасында Күннен
кейінгі үшінші орында Жер орналасқан. Астроно-миялық белгісі Ө. Күннің
маңыңда 9 ірі планеталармен -Меркурий, Шолпан, Жер, Марс, Юпитер, Сатурн,
Уран, Нептун, Плутонмен қатар олардың спутниктері, астероидтар, кометалар
және планетааралық заттар жиналған. Күн систе-масының 99,9%-ы Күннің,
қалған 0,1 %~ы басқа элемент-тердің үлесіне тиеді.
Күн системасының қүрылысы Галактика қүрылысына үқсас:
1. Барлық планеталар шамамен бір жазықтықта орналас- қан (2-сурет).
2. Меркурий мен Плутоннан басқа планеталардың экс-центрисеті аз.
3. Солтүстік полюс маңынан бақылағанда барлық плане- талар күнді сағат
тіліне қарама-қарсы бағытта қозғалады.
4. Шолпаннан басқа планеталардың бшігішң қозғалуы да осы багатта.
5. Планеталардың размері Меркурийден Юпитерге дейін артады, кейіннен
азаяды.
6. Планеталардың арақашықтығы Күннен біртіндепартады.
Планеталар размері, химиялық қүрамы, массасы, тығыз-дығы, айналу
жылдамдығына қарай екі топқа бөлінеді:
Бірінші топқа Жер типтес планеталар енеді, олар: Меркурий, Шолпан, Жер,
Марс; Екінші топқа — Юпитер типтес немесе алып планеталар — Юпитер, Сатурн,
Уран, Нептун. Күннен өте алыс орналасқан Плутон планетасы сшқандай топқа
жатпайды, өйткені ол туралы мәліметтер өте аз.
Жер типтес планеталардың эталоны болып саналатын Жер планетасынан Күнге
дейінғі арақашыктық 149,6 млн. км. Екінші топтағы планеталармен
салыстырғанда тығыздығы жоғары — 4,0-5,5 гсм3.
ІУВ.Войткевич пең^-€ГА.Бессоно^ (1986) Жер тобына жататын планеталардың
қүрылымында негізгі төрт қабатты ажыратты:
1) темір мен сульфид темірден түратын тығыз ядро;
2) ядроны бүркеп жатқан силикатты мантия;
3) тығыздығы төмен қүрамы алюминийлі-силикатты қыртыс;
4) жеңіл газды, сулы қабық.
Екінші топтағы планеталардан айырмашылығы — беткі қабаттарында
тектоникалық орекеттің ізі байқалады және бүл тектоникалық процестер жарты
шарлар бойынша асиммет-риялы. Планеталардың солтүстік жарты шары қыртысы оң-
түстік жарты шар қыртысынан езгеше. Жер тобы планетала-рының қүрамында
көміртек, азот пен оттегі басым, сутек дан гелий жеткіліксіз.
Ай — Жердің серігі. Жерден 384 мың км қашықтықта орналасса да размері
мен қүрылысы жер типтес планеталарға үқсас. Ай жерді толығымен 29,5
сөткеде, ал өз білігінен 27,32 сөткеде айналыл шығады. Айдың өз біліғінен
жөне Жерді айналу уакыттары бір-біріие өте жақын, сондықтан да Ай бізге
үнемі бір жағымен көрінеді. Айдың орташа радиусы 1736 км, яғни Жердің 0,273
радиусындай, массасы 7,35 • 1049 т, ауырлық күшінің үдеуі жер бетімен
салыстырғанда 6 есе аз,
Айдың бетіндегі тау жыныстарының қүрамын алғаш рет 1966 жылы зерттеген.
Космостық аппараттар мен американ-дық астронавтардың көмегімсн Жер бетіне
жеткізілген тау жыныстарын зсрттеу нәтижесінде Айдың бетіндс қүрамы маг-
малық тау жыныстарының және оның 60 км-лік ай кырты-сына дейін басымдылығы
анықталған.
Жалпы, Айдағы тау жыныстары химиялық қүрамы жағы-нан Жердсгі тау
жыныстарына жақын, %-бен алғанда: 5іО249.1-46,1; МёО - 6,6-7,0; ҒсО - 12,1-
2,5; АЬО3 - 14,7-22,3; СаО - 12,9-18,3; №2О - 0,6-0,7; ТЮ2- 3,5-0,1
(біріншс цифр айдың, екіншісі жердің жыныстары үшін).
Жер мен Айдың тау жыныстарынын, үқсастығьш, ксйбір галымдардың тужырымы
бойынша, бүл аспан денелері алгаю-қыда бір-бірінс жақын қашықтықта дамыған
деп түсіндірсді.
Айдың беткі қабатындағы қүрылықтыр мсп мүхиттардъщ биіктігінің
айырмашылығы 12-13 км, ең биік шьпідар, биіктігі 8 км-ге дейін оңтустік
іюлюстс. Веткі кабатыпда шыгу тсгі вулкандык жоне метеориттік, размері
ондаған мстрдсп 100-дсгсн километрге созылган кратсрлср коп кездеееді.
Қаркын-дъі вулкандык; процсстср айдың алгашқы даму ксзіндс баенм болган,
қазір біршама олсіреген.
Меркурий — күнге ең жакын орналасқан планета, орташа арақашықтығы 53 млн
км. Күн систсмасындағы басқа плане-талармен салыетырганда орбитасы отс
созыңқы эллипс, оз осінен 58,6 жер сөткссіндс, ал Күнді 88 сөткеде
айналады. Жарық бетіндегі темлература 325-437", қарадгы бетінде — 123 -тан
—185° шамасында. Оз білігінсп ыйналу жылдамдығы отс баяу болғандықтан
мапшттік оріс жермен сальтстырғамда 100 есе олсіз. Американдық космоетык.
корабль "Маринер-10" мөлімсттсрі бойынша Меркурийдің бсткі қабаты айдыкіне
үқсас, бірақ қүрылықтык релъеф шшіиі басым, айдағы кратсрлермш қатар Айдың
беткі қабатында кездсспейтш раз-мері әртүрлі, биіктігі 2-3 км, үзындығы
жүздегеи, мындаған км қүлама жарлар тон.
Меркурийдің массасы Ө,33-1027, жердің 118 массасыи-дай. Шанетаның
диаметрі 4880 км, размері өте үлкең, осыған қарамастан тығыздығы Айдын
тыгыздыгыиаи жоғары - 5,42 гсм^-жсрдіц тышздығына жақын. Тығыздығынын
жоғары болуы, мүмкіп металды ядроның балқыған күйдс болуына байланысты деп
саналады. Ядроның массасы шіанета масса-сыны-н 62 %-на жуық.
Шолпан. Ө'з білігіпсн Меркурийден де баяу жонс қарама-қарсы баічятта
қозғалады. Сондықтан Күн Щолпаннын баты-съшан шығып шыгысьпща батады.
Массасы 4687 10" г, жср массасыкын, 81%-дай.
Планстаныц бсгкі қабатындағы температура 468±7" С, ал томсііғі қабатында
7і)О-8()ОпС, атмосферачіж кысым жоғары. Бетіндеғі атмосфсралық қысым 90-100
атм-, жердегі мү\ит-тардын, 1000 мстрлік тсрсіщіі-індсгі қысымға сойксс.
"Веыера" жонс "Маринер" космостық аппаратгардъщ комегімен аніл
талған Шолпан планетасы атмосферасынын химиялык күра-мында коміртектің қос
тотығы 97%, азот 2%, су буы 0,059? болса, оттегі ііебары 0,01% кана.
Жермен салыстырғанда Күнге 50 мли км жакын орналас-қандықтан Шолпан
біздің планстамыздан 2 ссс коп жылу алады. минутьша 3,6 калсм2.
Марс. 75 млп км қашықтықта орналасқандықтан Жерге қарағанда күн
энергиясы 2,3 есс ксм гүссді. Осінің орбита жазығына қүлау бүрышы мси оз
білігінен айналуы жсрдікімен бірдсй. Сондықтан ьслиматтық белдеулер мен жыл
мезгілдері-нің ауысуы айқын білінеді, бірақ күн энсргиясының аз түсуіне
байланысты жылу белдеулері мен жыл мезгілдерінін ауысуы онша аііқыи смес.
Марстын атмос(1)срасының тығыздығьі жердікінен 130 есе кем, қүрамы: 95%
көміртектің қос тотығы, азот 2,5 %, аргон 2%, оттегі 0,3%, су буы 0,1%.
Температураның гәуліктік ауьггкуы Ш0°С: күндіз экваторда - Ш-20ІІС,
полюстерде -100°, күндізғі және гүнгі температура арасындағы айырмашы-лық
та едөуір.
Массасы 0,64- Н)2'г, радиусы — 3394 км, орташа тығыз-дыгы — 3,94 гсм3.
Беткі қабатында шығу тегі вулкандық және метеориттік кратерлер өте көп.
Биіктіктің ауытқуы 12-14 км, ал "Никс Олимпикс"вулканының биікчігі 24 км,
табаны-ның диаметрі 500 ш, кратерінің диаметрі 65 км.
Марсқа гана тән ерекшелік - ірі тектоникалық жарық-іиақтардың кездесуі.
Мысалы, Маринер арнасының үзындығы 4000 км, ені 2000 км, терендігі 6 км.
Рентгенфлуоресценттік анализаторлардың көмегімен Марстағы тау жыныстарының
әртүрлі түстс кездесетіні анықталған. Химиялық элементтер-дің қарым-
қатьшасы төмеңдегідей: кремнезем — 13-15%, те-мір тотығы — 12-16%, кальций
— 3-8%, алюминий — 2-7%, магний — 5%, күкірт — 3%, калий, титан, фосфор,
хром, ңикель, ванадий. Жалпы Марстың тау жыныстарының қүра-мы жердің
вулкандык тау жыныстарына үқсас, бірақ темір қоспаларына қанық.
Марстың скі спутнигі бар: Фобос — ірі, орбитасы ітлане-тадан 5000 км, ал
кітірегі - Деймос — орбитасы Марстан 20000 км кашыктықта орналасқан - олар
астероидтардьщ сьшыгы.
Ёківші топтағы алып планеталар: Ютіиіср, Сатурн- Уран. Нептун. Размері
мен массасы үлкен, бірак. гығыздығы 1,3-1,6 гсм3. Уран Жердсіі 14,6 есс,
Юпитер 318 есе үлкен (2-кесте).
Юпитер. Бетінде экваторға параллель дақтары мен жолақ-тары бар,
ғылыми ізденістер жүргізуге қолайлы гшанета. Массасы 1,9 • 1030г, орташа
қашықтығы - 778,34 млн км, білі-гінің айналу жылдамдығы минутына 9 сағат 58
минут, осі орбита жазығына перпендикуляр, радиусы ~ 71359 км, ты-ғыздығы -
1,35 гсм3.
Юпитерді протондар мен электрондардан туратын өте қуатгы радиациялық
белдеу қоршап түрғандықтан магнитгік өрісі жердің өрісінен 10 есе артық.
Космостық аппараттардың нөтижесінде зерттелген атмосфераның қүрамы: 77%
молеку-лалық сутек, 23% гелий мсн метан, аммиак, көміртек тотығы, фосфин
молекуласы, германий гидриді сияқты әртүрлі қоспалар. Әртүрлі қоспалардың
кездесуі Космос кеңістігінен қосылган материаддардың ассимиляциясы деп
түсіндіріледі. Массасының үлкендігі астеносфера типтес сүйық немесе
жартылай сүйық ядроның болуы — ол вулкандық процестер ошағы. Планета
атмосферасының жоғарғы қабатындаш температура —130°С, төменгі қабатында
Ю00°С-қа дейін жетеді.
Көптеген ғалымдардың пікірі бойынша Юпитер Күн системасында "сорғыш"
ролін атқарады. Оның өте қуатты магнитгік және гравитациялық өрісі Әлем
кеңістігінде "ада-сып жүрген" комета астероидтарды "үстап алады". Мысалы,
1944 жылы Юпитердің "Шумейкер - Леви-9" кометасын тартуы. Тартылыс күшінің
әсерінен комета сағатына 200 мың км жылдамдықпен қозғалып Юпитер
атмосферасына өткенде жекелеген болшсктерге бөлініп кеткен. Әрбір жарылудын
күші миллиондаған мегатоннаға сәйкес келген.
Юпитердің 16 спутнигі бар, ірісі төртеу: Ганимед, Кал-листо, Ио, Европа
— Галилей спутниктері деп аталады. Олар-дың колденең ені Ай мен Меркурийдің
енінен көп, плане-таны айналып өту уақыты 2-12 сөтке аралығында. Спутниктер
силикатты тасты материалдардан түзілген.
Сатурн. Массасы 5,68 1029ғ, атмосферамен қоса есепте-геңцегі радиусы
60 400 км, орташа тығыздығы 0,7 гсм3, ара қашықтығы 1427 млн км, өз
білігінен айналу жылдамдығы 10 сағат 14 мин. Сатурнның негізгі ерекшелігі
атмосферанын бүлтгы қабатынан жоғары сақиналы қүрылымдардың орнала-суы.
Оньщ сыртқы диаметрі 274 мың км, сақинаның қалың-дығы 2 км. Космостық
бақылаулар өрбір жекелеген сақинаның ұсақ сақиналардан тұратынын анықтаған.
Сақиналардың шығу тегі анықталмады.
Сатурнның 17 спутнигі бар: планетадан алыс орналасқаны — Фе.ба — 13 млн
км, жақын спутнигі — Мимас — 185,4 мың км қашықтықта. Сатурнның ең үлкен
спутнигі Титан-бетін мүз қабаты жауып жатыр, атмосферасы тығыз, қүра-мында
азот газы басым, атмосфералық қысым жсрдің қысы-мынан 1,5 ссс коп.
Сатурнның спутниктерінде комірсутегінің болуы осы уақытқа дейін галымдарға
бслгісіз.
Уран. Күннен 2869 млн км қашықтықта орналасқан, осінен айналу уақыты 10
сағат 49 мин, орташа тығыздығы 1.35 ғсм3, массасы 84,9 • 1027г.
Атмосферасының қалыңдығы 8500 км, тығыз атмосферада дақтар, сақиналы
қүрылымдардың кездссуі — ауа массалары циркуляциясының түрақсыздығының
дәлелі болып табылады.
Уранның 15 спутнигі бар: бесеуінің размері үлкен, диа-метрі 470-1580 км.
Олардьщ үшсуі: Умбриэль, Ариэль жөне Миранда Уранның магнитосфсрасы
шекарасында орналасқан. Барлық спутниктердің формасы шар торізді.
Нептун. Күннен қашықтығы 4,5 млрд. км, орташа тығыз-дығы 2,2 гсм3,
массасьт 101 • 1027г, айналу жылдамдығы 15 сағат 8 мин, атмосфера бүлтының
басым құрамы метаннан түрады. Атмосфсрасының жоғарғы қабатындағы желдін жыл-
дамдығы өте шапшаң, өйткені планетаның ішкі қызуына бай-ланысты температура
мен кысым градиенті пайда болады.
Нептун 8 тасты епутниктерді біріктірсді. Олардың үшеуі-нің: Тритон,
Нерсида мен Протейдің размсрі үлкен. Нептунға жақын орналасқан Тритон
спутнигінің размсрі Мсркурийдің жартысынан үлкен болса Айдың 23
болігіндсй.
Плутон — барлық белгілі планеталардың ішінде өте алыс орналасқан
планета. Жеке планета емес космостық астаң-кестенде Нептуннан белініп
шыққан оның спушигі деген де түжырымдар кездсссді. Өз білігінен өте жылдам
айналатын-дықтан, 9 сағат 17 мин., орбитасы өте созыңқы эллипс тәріз-ді.
Кейбір ғалымдар Плутонды, мысалы М.М.Ермолаев үшін-ші топқа жатқызады, ал
кейбір шет елдік ғалымдардың болжамы бойъшша (Д.Уитмаир т.б. 1986)
Плутонның орбита-сынан тыс оныншы планста болуы мүмкін.
3-сұрақ.Марс пен Юпитердің арасында жске белдеу қүрып кіші планеталар
нсмесе астероидтар орналасқан. Күн системасын-дағы астсроидтардың саны 50-
60 мың, бірақ олардың 1800-нің ғана орбитада қозғалуы анықталған. Кіші
планеталардың диаметрі 1 мың км, бүкіл массасы Жер массасының 1700
бірлігіндей.
Басқа ірі планеталар сияқты астероидтар да Марс пен Юпитер арасындағы
кеңістікте қозғалады, бірақ қозғалу орбитасыньін, формасы созыңқы. Ен ірі
астероид — Церера көлденең ені 770 км. Астероидтардың басым бөлігі — үсақ
— ені жүздеғен, ондаған тіпті метрмен есептеледі.
Кометалар да аспан денелері, созыңкы эллипс бойымен қозғалады. Массасы
астсроидтардан да аз, ең ірісінін массасы Жер массасынан млрд есе кем.
Кометалардың "басы" және "қүйрығы" анык байқалады. Осындай жіктслу —
кометалар басқа ірі планеталардың тартылыс күші әсерінен орбитасын өзгертіп
Күнге жақындағавда ғана байқалады. "Басы" мүз бен шаңнан, ядросы әртүрлі
(су, метан, аммиак, көмір қышқыл газы т.б.) заттар араласқан мүздан, ал
"қүйрығында" — газды-шаңцы заттармен қатар натрий, коміртек иондары-ның
болатыны анықталған. Американдық ғалым Б.Мерсдсн күрастырған кометалар
каталогығіда Күн системасында соңғы 2 мын жылда көрінген 660-қа жуык
тіркелген комета тізімі бар.Солардың бірі өтс белгілі Галлей кометасы.
Әрбір 76 жылдан соң көзгс көрінетін кашықтықта пайда болады. Соңғы рст
кометаны 1986 жылы байқаған. Планетааралық "Вега-1", "Всга-2", "Джотто"
т.б. станциялардың көмсгімен Галлей кометасының қүрамын анықтауға
мүмкіншілік туған. Оның қүрамы сутек, оттегі, көміртек иондарына қанық.
"Вегамен" кездескенде комета секундына 50 т. газ шашыратқан.
4.Бақлау сұрақтары:
1.Күн жүйесінің жаратылысы туралы әпсаналармен ғылыми болжамдар
2. Күн жүйесінің жаратылысы туралы Бюффон апаттеориясы
3. Күн жүйесіеің жаратылысы туралы О.Ю.Шмидттің метеориттік теориясы
4. Күн жүйесінің жаратылысы туралы А.Фасенковтың екі дүнье теориясы
5. Күн жүйесінің жаратылысы туралы Джин-Джифрес контактіліктеориясы
6. Күн жүйесінің құрамы мен құрлысы
7. Күннің фотосфера қабатының құрамы мен құрлысы
8.Күннің хромосфера қабатының құрамы мен құрлысы
9.Күн факельдерінің құрамы мен құрлысы
10.Күннің активтілігі туралы түсініктер
11.Күннің тәжі қабатының құрамы мен құрлысы
12.Күн системасында Жердің алатын орны
13. Күн системасындағы алып планеталардың құрамы мен құрлысы
14. Күн системасындағы Марс планетасының құрамы мен құрлысы
15. Күн системасындағы Сатурн планетасының құрамы мен құрлысы
16. Күн системасындағы Меркурий планетасының құрамы мен құрлысы
17. Күн системасындағы Венера планетасының құрамы мен құрлысы
18. Күн системасындағы Жер планетасының құрамы мен құрлысы
19. Күн системасындағы Плутон планетасының құрамы мен құрлысы
20. Күн системасындағы Нептун планетасының құрамы мен құрлысы
21. Күн системасындағы Юпитер планетасының құрамы мен құрлысы
22. Күн системасындағы Нептун планетасының құрамы мен құрлысы
23. Күн системасындағы Жер типтес планеталардың құрамы мен құрлысы
24.Күн системасындағы Фаэтон планетасының құрамы мен құрлысы
25.Күн системасының астеройдтарының құрамы мен құрлысы
26.Күн системасының метеоридтерінің құрамы мен құрлысы
27. Жер бетіне түскен ең үлкен метеоридтрді атаңыз
28. Жер бетіне түскен ең үлкен асмтеройдтарды атаңыз
29. Жер бетіне келіп жететен инфрақызыл және ултрафиолет нұрлардың қасиетін
түсіндірің
30. Күннің Вольф активтілігінің мағнасы мен маңызын түсіндірің
5.Аудиториялық тапсырманы орындау: (тәртібі).
1.Студентерге белгілеген тақырып бойынша төмендегі жалпы жер тану пәні
туралы деректер бойынша үзіндіні толтыруды және осы тақырыпқа сай жасалған
отыз тест сұрақтарының жауаптарын белгілеуді талап ету
2.Күннің көзге көрінетін 100-300км 4500 градусқа дейін қызатын ______қабаты
беткі қабаты
3.Күннің бетіндегі 15-20 км –ге созылған газды______ қабаты
4.Күннің бетінен әр бір секундына 300-400 кмсек жылдамдықпен плазмалық
ағынды қабат
5.Эксперименталды бақлау кезінде Күннің активтілігі 11жылдық,7-17жылдық
және 22жылдық оралымға байланыстылығын анықтаған______болды
6.Күн жүйесінде алып планеталар мен кіші Жер типтес планеталардың
классификациясын жасаған және оларға жеке сипаттама берген ғалым
______болды
7.Жер типтес планеталардың жер қыртыстарының қатты және сыртында атмосфера
қабатының болу себебі ______деп көрсетті
8.Алып планеталардың жер қыртыстарының қатты болмауы және мүлдем
атмосферасының болмау себебтері______деп көрсетті
2.Тест сұрақтары
1.Жер типтес планеталарды атаңыз
а) Жер, Меркурий,Шолпан, Марс
б) Плутон,Нептун,Юпитер,Сатурн
в)Фаэтон, Плутон,Нептун,Юпитер,Сатурн
г) Жер, Меркурий, Сатурн Шолпан, Марс
д) Плутон,Нептун,Юпитер Марс
2.Алып планеталарды атаңыз
а) Жер, Меркурий,Шолпан, Марс
б) Плутон,Нептун,Юпитер,Сатурн
в)Фаэтон, Плутон,Нептун,Юпитер,Сатурн
г) Жер, Меркурий, Сатурн Шолпан, Марс
д) Плутон,Нептун,Юпитер Марс
3.Меркурий планетасының жылдамдығы
а) 47,8кмсек
б) 27 ,9кмсек
в)57,8кмсек
г) 67,8кмсек
д) 77,8кмсек
4.Меркурий планетасының серігін атаңыз
а) Фобос, Демос
б) Серігі жоқ
в)Титан, Янус, Феба
г)Тритон, Нерида
д)Ариель, Умбриель
5.Жер планетасының серігін атаңыз
а) Фобос, Демос
б) Ай
в)Титан, Янус, Феба
г)Тритон, Нерида
д)Ариель, Умбриель
6.Уран планетасының серігін атаңыз
а) Фобос, Демос
б) Ай
в)Титан, Янус, Феба
г)Тритон, Нерида
д)Ариель, Умбриель
7. Юпитер планетасының серігін атаңыз
а) Фобос, Демос
б) Ай
в)Титан, Янус, Феба
г)Тритон, Нерида
д)Ариель, Умбриель
8.Марс планетасының серігін атаңыз
а) Фобос, Демос
б) Ай
в)Титан, Янус, Феба
г)Тритон, Нерида
д)Ариель, Умбриель
9.Меркуридің орбита бойы мен толық Күнді айналып өтуі ________тәлікке тең
а) 88
б)365
в)96
г)9,7
д)5,6
10.Сатурн планетасының Күнді орбита боймен аналып өтуі ________тәлікке тең
а) 29,458 жылда
б) 164,79жылда
в)365күнде
г)228жылда
д)382 жылда
11.Меркурий планетасының афелигейі ________қашықтықты құрайды
а) 46 млн км
б) 70млн км
в)147млн, км
г)152 млн км
д)149млн км
12.Меркурий планетасының перелигей ________қашықтықты құрайды
а)46 млн км
б)70млн км
в)147 млн км
г)152млн км
д)149 млн км
13.Сатурн планетасының орташа Күнді айналу жылдамдығы
а) 9,64
б)47,5
в)29,6
г)5,63
д)4,52
14 Сатурн планетасының орташа температурасы______аралықта ауытқып отырады
а)-150 және -160
б) -150 және -190
в) -130 және -140
г) -120 және 135
д) -40 және +40
15.Сатурн планетасының ең үлкен серіктерін атаңыз
а) Фобос, Демос
б) Ай
в)Титан, Янус, Феба
г)Тритон, Нерида
д)Ариель, Умбриель
16.Меркурий планетасының Күннен қашықтығы _____ құрайды
а) 57,9 млн км
б) 108,1млн км
в)149,6млн км
г) 227,9млн км
д) 778,3 млн км
17.Шолпан планетасының Күннен қашықтығы _____ құрайды
а) 57,9 млн км
б) 108,1млн км
в)149,6млн км
г) 227,9млн км
д) 778,3 млн км
18.Жер планетасының Күннен қашықтығы _____ құрайды
а) 57,9 млн км
б) 108,1млн км
в)149,6млн км
г) 227,9млн км
д) 778,3 млн км
19.Марс планетасының Күннен қашықтығы _____ құрайды
а) 57,9 млн км
б) 108,1млн км
в)149,6млн км
г) 227,9млн км
д) 778,3 млн км
20.Юпитер планетасының Күннен қашықтығы _____ құрайды
а) 57,9 млн км
б) 108,1млн км
в)149,6млн км
г) 227,9млн км
д) 778,3 млн км
21.Сатурн планетасының Күннен қашықтығы _____ құрайды
а) 1429млн км
б) 108,1млн км
в)149,6млн км
г) 227,9млн км
д) 778,3 млн км
22.Уран планетасының Күннен қашықтығы _____ құрайды
а) 2875млн км
б) 108,1млн км
в)149,6млн км
г) 227,9млн км
д) 778,3 млн км
23.Нептун планетасының Күннен қашықтығы _____ құрайды
а) 4504млн км
б) 108,1млн км
в)149,6млн км
г) 227,9млн км
д) 778,3 млн км
24.Плутон планетасының Күннен қашықтығы _____ құрайды
а) 5910 млн км
б) 108,1млн км
в)149,6млн км
г) 227,9млн км
д) 778,3 млн км
25.Фаэтон планетасының Күннен қашықтығы _____ құрайды
а) 57,9 млн км
б) 0 млн км
в)149,6млн км
г) 227,9млн км
д) 778,3 млн км
26. Шолпан планетасының бетіндегі температура_____ құрайды
а) +500 °С
б) +420°С
в)+22 °С
г) -292°С
д) -1600°С
27.Меркурий планетасының температурасы_____ құрайды
а) +420 °С -240°С
б)+22°С
в) 292°С
г) 500°С
д) 1600°С
28.Нептун планетасының температурасы_____ құрайды
а) +420 °С -240°С
б)+22°С
в) 292°С
г) 500°С
д) 1600°С
29.Марс планетасының температурасы_____ құрайды
а) +420 °С -240°С
б)+22°С
в) 292°С
г) 500°С
д) 1600°С
30.Плутон планетасының температурасы_____ құрайды
а) +420 °С -240°С
б)+22°С
в) 292°С
г) 500°С
д) 1600°С
7.Үй тапсырмасы:
1.Жер планетасының Күн системасында тұтқан орнын көрсетің
2.Күн жүйесінің Галактикамызда тұтқан орнын көрсетің
3. Күн жүйесінің құрамын көрсетің
4. Күн жүйесінің құрлысын көрсетің
5. Алып планеталардың химиялық құрамын көрсетің
6.Алып планеталардың физикалық қасиетін көрсетің
7.Алып планеталардың құрлысын көрсетің
8. Жер типтес планеталардың химиялық құрамын көрсетің
9.Жер типтес планеталардың физикалық қасиетін көрсетің
10.Жер типтес планеталардың құрлысын көрсетің
1.Кестені толтырыу
№ Тапсырма Жауап
1 Меркурий планетасының
құрамы мен құрлысына толық
мағлумат берің
2 Шолпан планетасының құрамы
мен құрлысына толық
мағлумат берің
3 Жер планетасының құрамы
мен құрлысына толық
мағлумат берің
4 Плутон планетасының құрамы
мен құрлысына толық
мағлумат берің
5 Сатурн планетасының құрамы
мен құрлысына толық
мағлумат берің
6 Юпитер планетасының құрамы
мен құрлысына толық
мағлумат берің
7 Меркурий планетасының
құрамы мен құрлысына толық
мағлумат берің
8 Күн системасының құрамына
енетін астеройдтардың
құрамы мен құрлысына толық
мағлумат берің
9 Күн системасының құрамына
енетін кометалардың құрамы
мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Геосфералар турасында түсінік
2. Геосфераға әсер етуші факторлар
3. Жер қыртысы дамуы турасындағы көз қарастар
Жалпы жер тану геосфераның құрамына нақты айтқанда сыртқы гоесфераға
кіретін ғылым саласы. Бұл ғылым жалпы аты география болып, өз кезегінде
физикалық география және экономикалық география болып бөлінді. Бұл ғылым
жер турасында жалпы түсінік беріп өз ішіне жер мен байланысты қабықтарды
қоса зерттейтін ғылым жүйесі.
Геологиялық қабықтың компаненттерін зерттеумен жеке физикалық -
географиялық деп аталатын ғылым шұғылданады. Жалпы жер тану пәні мына
ғылымдармен салаласып жатады:
1. Геоморфология (гео - жер, морфос - форма)
2. Климатология - климат туралы ғылым.
3. Океанология - мұхиттардың суын және биологиясын зерттейтін ғылым.
4. Құрлық гидрологиясы-құрлықтагы теңіз,көл,өзен және мұздықтарды
зерттейтін ғылым.
5. Топырақтану жер бетіндегі аналық жыныс қабатының үстінде жатқан
қабаттарды зерттейтін ғылым.
6. Биогеография-биоценоздың бөлінісі мен ұштасуының заңдылықтары және
бұларды құрайтын организмдер туралы ғылым.
7. географиялық қабықтың қазіргі жағдайын оны құрайтын барлық табиғат
комплекстерін түсіну үшін олардың даму тарихын үйренетін палеогеография
ғылымы болып есептеледі.
Географиялық қабықтың негшізгі заттай компоненттерін жер қыртысын
құрайтын тау жыныстары ауа массалары, су, топырақ жамылғысымен биоценоз
полярлық ендіктермен биік тауларда жиналған мұз маңызды роль
атқарады.Негізгі энергетика компоненттері- гравитациялық энергия планетаның
ішкі жылуы. Күн сәулесінің энергиясы.
Геосфералар құрамы мен тығыздығы әр түрлі концентрлік қабықтар жер шары
осы қабықтардан құралады.Бұл қабықтың сыртқысына
атмосфера,гидросфера,биосфера жатады.
Атмосфера- массасынан және ылғалдық тұратын жердің ауа қабаты.
Атмосфера массасының 90%төменгі 16 км- ге дейінгі қабатта шоғырланған.
Гидросфера- су қабаты оның жоғарғы шекарасы су алаптарының айлық беті
арқылы өтеді.
Геосфералар турасында түсінік.-Жерді құрайтын құрамы мен тығыздығы әр
түрлі сфералар қабаты.олар сыртқы және ішкі болып бөлінеді. Сыртқы
геосфераға- атмосфера, гидросфера және биосфера жатады.атмосфера массасының
90%төмен 16 км дейінгі қабатта шоғырланған.Жоғарғы шекарсы озон қабаты,
төменгі қабаты жерасты суларымен шектеседі.
Ішкі геосфераға ядро, мантия, және жер қыртысы. Жоғарыда көрсетілген
сфералардың өзінше ерекше жылулық қабылдау қасиеттері бар.Жылу бірінші жер
қойнауынан мантиядағы радиоактив элементтердің ыдырауынан басқа екінші өз
көшерінен айналуында үйкеліс нәтижесінде шығарып отырады. Жалпы жер
қойнауынан бөлінген ыстық құрам 798.10 дж Күннен келіп түсетін қуаттан төрт
мың есе аз. Күн қуаты Жердегі тіршілік көзі болып есептеледі. Күннін қуаты
литосфераның тек 30 м ғана сіңе алғанымен жер қыртысындағы барлық
экзогендік процестерді қамтиды.Шөгінді жыныстар күн қуатының аккумуляторы
болып есептеледі. Жылуды сақтап тұру арқылы бүтін сфераларды жануар
өсімдіктердің және қалыпты жағдайда пайда етеді. Ал кристалл жыныстар жер
ядросының жылу әсерінде болады.Геосфераға әсер етуші факторлар.
1. Жер массасы 108 бізге белгілі химиялық элемент немесе 2500
минералдардың күрделі бірлігінен жер қыртысы, атмосфера, гидросфера бұл
гравитациялық куштің қозғаушы негізі болып саналады.
2. фактор. Жер кун системасында тұтқан орнымен күннен 149,5 млн км 147
млн км. 3 июль асхелки жақын жаз 142 млн км.1 январь перегелий күн
тұрақтылығы орташа 8,198 дм.
3. Фактор. Күн айналасындағы қозғалыстар эклинтикалық орбита бойынша
29,76 км. сағ, ал өз осінде айналуы 23 сағ. 56 мин 4 сек эклитикаға 66, 33,
22.
4. фактор. Жер формасы 6371,032 км геонд ішінде әр 100 ж 4 см
қысқаруда. орташа экватор радиусы 6378,160 км поляр радиусы оңтүстікке
қарағанда 100м.
5. фактор. Жер серігінің әсері. Ай 735х10 ауырлыққа ие Жерден орташа
384 х 400 км Жер теңіз- мұхиттарда қайту- тасу құбылыстарын басқарады.
6. фактор. Жер жасы 4,7 млрд. Бұл уақыттың әрбір күні түні айы жылы
белгілі мезгіл, маусымдарға бөлініп әр бірінің өзге температура алмасуда
әсері тиіп отырады Жалпы жер қыртысының қалыңдығы континенттерде мах ал
мұхиттарда 10 км. Континенттердегі орташа қалыңдығы 35 км көбінесе олвин-
перидиотиттерден тұрады. Солардың ішінен базальт қабаты 18 орт гранит-
метаморф 15 км және верхний шөгінді жыныс қабаты 2-3 км құрайды. солай
етіп геосфераның жоғарғы қабаты пропонауза стратосфера қабатында мах өзен
құрамына ие. Озон қабаты толығымен ультро фиолет нұрларды жұтады бұл бүтін
нұрдың 7 процентін құрайды бұл жер биосферасын қырып жіберуден қорғайды
Микробиология инстит Акад Имащинскидің зерттеулері негізінде биіктік
митраунаның бар екенін зерттеген. Төменгі шекарасы жер қыртысының 2-3 км
тереңдікте, гейзерлерде 300 градус температура. Күкірт қышқылы мен көмір
қабаттары арасында табылған.
С.В. Колесниктің пікірінше геосфераның төменгі шекарасында су ауа және
организмдердің зат алмасу процестері күшті үгілу қабатты қабылдау қажет ФН
Милковтың пікірінше геосфераның төменгі қабаты ландшафттың зат алмасу
процесі күшті аймақты қамтиды, көбінесе жер бетін.
3-сұрақ. Жер қыртысы дамуы турасындағы көз қарастар.Жоғарыда көрсетілген
теориялардан тысқары литосфералық плиталар.
Конвекциялық ағысы теориясы. гравитациялықжіктелу нәтижесінде ауыр
элементтердіңжоғары қарай жылжуы нәтижесінде ядроға металдар жиналып
отыржердің 86 проценті ядролық заттар концентрацияланды.сондықтан вулкан
процестері әлдеқайда әлсіреді. Қазіргі уақытта жер қойнауынан 6 млрд
эффузив жыныстар ал 4,7 млрд жыл жер массасына жақындап қалады.
Мұхит ортасы рифт зонасы жоталары.рифт тереңдігі- 2 км, ені- 12-15км
шөгінді жыныстар қабаты, ал төменгі қабаты кейбір ғалымдардың бірі
астоносфера биіктігі десе екінші бірі мантия қабатының сыртқы араласпа
қабаты деп атайды.солай етіп лава жыныстары жер жарығы арқылы көтеріліп екі
жаққа 2-6 см жылдамдықпен жылжытып отырады.Магмалардың бір бөлігі литосфера
плитасы арқылы жылжи отырып континенталдық қыртыстардың қалқуына алып
келеді. Мұхит қыртыстары плиталарыжұмсақ қыртысқа ие құрлық қыртысына 45
градусқа майыстырады, бұл құрлық жиектеріндегі плиталардың көтерілуіне
алып келеді. Ал мұхит қыртыстарының құрлық астына кетуі астоносфераның
жарықтар арқылы көтерілуіне және вулкандармен жер сілкіністердің дамуына
үлкен мүмкіндік туады.Мұхиттардың орталық бөлігінде орналасқан рифт
аймағында 800 ге жақын әрекеттегі вулкандар болып олар көптеп базальт
жыныстарын шығарады, ал құрлық жиектерінде кремнилі құрамды андезиттер,
дациттер және риолиттерден құралған.
Жалпы атмосфера мен гидросферадағы химиялық бірікпелердің бәрі жер
қойнауынан бөлініп шыққан вулкан жыныстары құрамының дегазизация және
дегидратация процесі нәтижесі болып отыр.
Жер шарын құрайтын литосфера плиталары.1 евразия. 2 шығыс азия. 3
африка. 4 аравия. 5 индоавстралия. 6 тынық мұхиты. 7 солт. Америка. 8 оңт.
Америка. 9 антарктика.
Табиғат зоналарының ішіндегі ең қозғалмалы Атлантика рифті болып
есептеледі. Жер жарығының батыс жоталары Америка плиталарына ал шығыс
жоталары евроафрикалық плиталарға қосылып кетеді. Оның әсерінде Америка
плиталары батысқа 6 см жыл ал Евразияны шығысқа жылжытады. Ал Үндістан
Аравия және Австралия шығыс бағытынан Үнді рифт зонасына байланысты
солт.шығысқа ауытқиды. Сондықтан да Африка материгі тұрақты қалыпты
иеленді. Мұнан басқа плиталар жер қозғалысына байланысты бір-біріне кері
түйісуде көріледі.
Жоғарыда көрсетілген құрлық қыртыстарының көбеюінен басқа қайта жаңару
денудация құбылысы іске асады. А.П.Лысщинның есептеуі бойынша әр жылы
мұхитқа 27 млрд. тонна қатты заттар соның 3,2 млрд. тоннасы еріген өзен
ағысты заттары. Мұндай құрлықтың жуылу нәтижесінде 4 млрд. жер тарихында
мұхит қыртысының көлемі 120 км көтеріліп бүтін жер құрлығы мұхит суымен
жуылуы тиіс еді, алайда мұхит қыртысы 0,7 км сақтап қалуда. Сондықтан да
жер шарында мұхит пен құрлық түйсіктерінде қайта балқу немесе шөгінді
жыныстардың дифференсациясы сияқты қатпарлану құбылыстары тұрақты қабатты
сақтап қалуда.
Жер шарындағы тау аймақтары 43 процент,ал жазықты платформа аудандары
57 процент.Европаның таулы аймақтары 30 процент,ал Азияда 57,Африкада 16,
солт. Америкада 39, Оңт. Америка 23, Австралия мен мұхиттық аралдарда 26.
В.Е.Хайнның пікірінше жердің геологиялық тарихында периодты түрде
қысылу және кеңею нәтижесінде жер қойнауының қызуы құрлық және мұхит
қыртыстарының еріп балқуына алып келді.
География - Жердің географиялық қабығын табиғи аумақты өндірістік
және олардың құрылымын зерттейді.
География өзінің даму сатысында Геологияға 19 ғ 1 жартысында экон.
географияға және физикалық географияға жіктелді.
Физикалық географияға - жердің географиялық қабығы және оның құрылым
бөліктерімен территориялық табиғат кешендері жөніндегі ғылым.
Ландшафттану - жер бетінің табиғи шептерімен шектесетін шағын учаскесі
немесе өз алдына табиғи географиялық кешен.
Климатология - планетамыздың ауа -райын оның қалыптасуын зерттейді.
Гидрология - гидросферадағы табиғи суды онда өтіп жатқан құбылыстар мен
процестерді олардың даму заңдылықтарын зерттейді.
Биогеография - тірі организмдердің жер шарында таралуы мен оның өзгеру
себептерін зерттейді.
Палеогеография - жердің ежелгі геологиялық дәуірлерінің физикалық-
географиялық жағдайын көрсететін ғылым.
Метеорология - атмосферада өтіп жатқан құбылыстарды атмосфераның,
құрылысын, қасиеттерін, жылу және су балансын, ауа массаларының қозғалысын
зерттейді.
Топонимика - белгілі бір территориядағы географиялық атаулардың
жиынтығы және олардың шығу тегі.
Топография - жер бетін өлшеу әдістерін жасап оның негізінде
топографиялық карталар түзетін географиялық ғылым.
Экономикалық география - қоғамдық ғылым болып өндіріс құрылымымен
орналасуын оның әр түрлі елдер мен аудандарда даму ерекшеліктерін және
жағдайын зерттейді.
Географиялық қабық - литосфераның, атмосфераның, биосфера және
гидросфераның бір-біріне өзара жанасатын, бір-біріне ауысатын және әсер
ететін күрделі кешен.
4.Бақлау сұрақтары:
1.Географиялық қабық туралы түсінік
2.Географияның пәнінің сыртқы салалық байланыстары
3.Географияның пәінің ішкі салалық байланыстры
4. Географиялық компоненттердің құрамдас бөліктері
5. Геогсфералар туралы түсінк
6.Ішкі геосфералар туралы түсінік
7.Сыртқы геосфералар туралы түсінік
8. Жердің Күн системасының тұтқан орны Геосфераларға әсер етуші факторы
9. Жердің орбита арқылы айналу Геосфераларға әсер етуші факторы
10. Жердің формасының Геосфераларға әсер етуші факторы
11.Жердің жасының Геосфераларға әсер етуші факторы
12. Жерге Ай серігінің Геосфераларға әсер етуші факторы
13.Климатология- ғылымы нені зерттейді
14.География пәнінің зерттеу обьектісі.
15.Ішкі геосфераға нелер жатады
16.Геосфераға әсер етуші факторлар
17.Сыртқы геосфераға түсінік
18.Геосфераның Күн системасына әсері.
19.Жер қыртысы даму турасындағы көзқарастар
20.Жер шарын құрайтын литосфера плиталары
21.Жер массасының геосфераға әсер етуші факторы
22.Күн қуатының жер бетіне әсері
23.Геосфераның даму тарихы
24.Геосфераның құрамы мен тығыздығы
25. Геосфераның негізгі компоненттері
26. Жалпы жер қойнауынан бөлінген энергияның мөлшеру
27. Геосфераның күн системасына әсері
28. Жер қыртысының қабаттары туралы түсінік
29. Сыртқы геосфераның жер қыртысына әсері
30. Күн системасының геосфераға әсер етуші факторлар
5.Аудиториялық тапсырманы орындау: (тәртібі).Студентерге белгілеген тақырып
бойынша төмендегі жалпы жер тану пәні туралы деректер бойынша үзіндіні
толтыруды және осы тақырыпқа сай жасалған отыз тест сұрақтарының жауаптарын
белгілеуді талап ету
1.Жер құрлықтық өзен, көл, батпақтар мен теңіздерді үиренетін Жалпы жер
тану пәнінің құрамдас бөлігін ________ атайды
2.Жер бетінің бедер пішіндерімен олардың даму заңдылықтарын үиренетін Жалпы
жер тану пәнінің құрамдас бөлігін ________ айтамыз
3. Мұхит суының қозғалысын, органикалық дүньесін және гидрологиясы мен
гидрохимиясын зерттейтін Жалпы жер тану пәнінің құрамдас бөлігін ________
айтамыз
4. Аналық жыныс қабаты үстінде жатқан органикалық жынысты қабатты
зерттейтін Жалпы жер тану пәнінің құрамдас бөлігін ________ айтамыз
5.Геосферада болып жатқан өзгерістермен олардың заңдылықтарын зерттейтін
ғылым саласын________ айтамыз
6.Биогеоценоздың бөлінісі мен ұштасуының заңдылықтарын және оларды құрайтын
организмдердің жер бетінде таралу географиясын зерттейтін Жалпы жер тану
пәнінің құрамдас бөлігін ________ айтамыз
7.Жер бетінің табиғи шептерімен шектесетін шағын учаскесі немесе өз алдына
табиғи кешенді зерттейтін Жалпы жер тану пәнінің құрамдас бөлігін ________
айтамыз
2.Тест сұрақтары
1.Перелегелий Күнен Жердің ең қашық нүктесін ______ атаңыз
а) 147 млн км
б) 152 млн км
в) 151 млн км
г) 159 млн км
д) 161 млн км
2.Афелигеий Күнен Жердің ең қашық нүктесін ______атаңыз
а) 142 млн км
б)147 млн км
в) 151 млн км
г) 152 млн км
д) 153 млн км
3.Перелегелий Күнен Жердің ең қашық нүктесінің тұрақтылығын______ атаңыз
а) 8,198дм
б) 8,178дм
в) 8,188дм
г) 8,168дм
д) 7,198дм
4.Афелигеий Күнен Жердің ең жақын нүктесінің тұрақтылығын______ атаңыз
а) 8,178дм
б) 8,188дм
в) 8,198дм
г) 8,158дм
д) 8,168дм
5. Жердің Күнді айнала эклиптикалық орбита бойынша қозғалысының
жылдамдығын______ атаңыз
а) 29,76км сағ
б) 30,76км сағ
в) 28,76км сағ
г) 27,76км сағ
д) 25,76км сағ
6.Жердің өз өсінде айналуы
а) 23 сағ.56мин.4 сек.
б) 24 сағ.56мин.4 сек.
в) 23 сағ.58мин.4 сек.
г) 23 сағ.60мин.4 сек.
д) 23 сағ.52мин.4 сек.
7.Жерге Ай серігінің әсері
а) 735 10
б) 733 10
в) 737 10
г) 738 10
д) 739 10
8.Жерден Айдың орташа қащықтығы
а) 384-400км.
б) 365км.
в) 372км.
г) 386-400км.
д) 387-400км.
9.Жер беті қыртыстарының дифференсациясы нәтижесінде қалыптасқан жарықтары
а)рифт
б)риф
в)тектоникалық
г)таулар арасындағы
д)плиталар арасындағы
10.Жер бетінің орташа эковаториальрадиюсы
а) 6378,160 км.
б) 6376,160 км
в) 6382,160 км
г) 6380,160 км
д) 6363,160 км
11.Жер қыртысының орташа қалыңдығы
а) 35км.
б) 36км.
в) 72км.
г) 38км.
д) 39км.
12. Жер қыртысының таулар астындағы қалыңдығы
а) 72км
б) 36км
в) 38км
г) 35км
д) 76км
13.Жер бетінің таулы аймақтары
а) 43 поцентті құрайды.
б) 57 поцентті құрайды
в) 41 поцентті құрайды
г) 71 поцентті құрайды
д) 21 поцентті құрайды
14.Жер бетінің жазықтық аймақтары
а) 57 поцентті құрайды.
б) 43 поцентті құрайды.
в) 41 поцентті құрайды.
г) 71 поцентті құрайды.
д) 21 поцентті құрайды.
15.А.П Лысициннің есптеуі бойынша әр жылы дүнье жүзі мұхитқа_____ тау
жыныстары келіп түседі
а)27 млрд. тонна.
б) 3,2 млрд. тонна
в) 37 млрд. тонна
г) 47 млрд. тонна
д) 57 млрд. тонна
16.В.Е.Хайнның есептеулері бойынша Жер қыртысы қысылу және кеңейуі _____
теориясына сәйкес жер қыртыстарының көлемінің өзгерістеріне алып келеді
а) Пульсация.
б)Фиксизм
в)Мобелизм
г)Плиталар қозғалысы
д)Гравитациялық жіктелу
17.Жер бетіне атылып жатқан гейзерлердің температурасы _____ градусқа дейін
жетеді
а) 300
б) 380
в) 390
г) 400
д) 3800
18. Жер бетінің полярлық радиусы_____ құрайды
а) 6378,160 км.
б) 6368,160 км.
в) 6398,160 км.
г) 6358,160 км.
д) 6388,160 км.
20. Жер бетінің полярлықө радиусы _____ құрайды
а) 66, 33, 22,
б) 90, 66, 10,
в) 86, 32, 22,
г) 33, 88, 22,
д) 180, 90, 66,
21 Жер массасы_____ элементтен құралған
а)108.
б) 112.
в) 114.
г) 116.
д) 110.
22. Жер қыртысы _____ эминералдан құралған
а)2500.
б) 3600
в) 2800
г) 3800
д) 2900
23 Жер қыртысының мұхиттардағы қалыңдығы_____ құрайды
а)5-10км.
б) 15-20км
в) 20-25км
г) 25-30км
д) 30-35км
24 Жер қабаттары болған гидросфера және атмосфера Жер қыртысынан бөлініп
шыққан _____ процестердің нәтижесі болып табылады
а)дегазизөация және деградация.
б)гравитациялық жіктелу
в)деференсация
г)дефлюкация
д)демодификация
25 Жер қыртысы _____ литосфералық плиталардан құралған
а) 9.
б)16
в)12
г)7
д)6
26 Жер қыртысы литосфералық плталардан _____ құралады
а)Европа, Шығысазия, Африка, Аравия, Индоавстрия, Тынық мұхиты,Солт Мұзды
мұхит, Солт. Америка, Оңт.Америка және Антарктида.
б) Европа, Азия, Африка, Солт. Америка, Оңт.Америка және Антарктида.
в) ЕврАзия, Африка, Солт. Америка, Оңт.Америка және Антарктида.
г) Европа, Шығысазия, Африка, Индоавстрия, Тынық мұхиты,Солт Мұзды мұхит,
Солт. Америка, Оңт.Америка және Антарктида.
д) Европа, Шығысазия, Африка, Аравия, Тынық мұхиты,Солт Мұзды мұхит, Солт.
Америка, Оңт.Америка және Антарктида.
27 Жер жасы_____ жылды құрайды
а) 4,7 млрд..
б) 20 млрд..
в)14,6 млрд.
г) 6,7 млрд..
д) 12,7 млрд..
28 Күннің жасы _____ жылды құрайды
а) 20 млрд.
б) 4,7 млрд.
в) 14 млрд.г)
д) 28 млрд.
29 Жер қойнауынан бөлініп шыққан эффузив жыныстар массасы_____ жақын келеді
а) 6,8 млрд. жылға.
б) 4,7 млрд. жылға.
в) 9,8 млрд. жылға.
г) 20 млрд. жылға.
д) 16,8 млрд. жылға.
30 Жер қыртысындағы рифт қабаттарының тереңдігі_____ ал ені _____құрайды
а) 2км, 12-15км.
б) 1км, 16-17км.
в) 3км, 16-18км.
г) 4км, 22-25км.
д) 6км, 32-35км.
7.Үй тапсырмасы:
1.Қазақ ұлттық энциклопедиясынан геосфера терминінің түсіндірмесін жазың.
2. Екі геосфераның айырмашылығын атап көрсетің
3.Ішкі геосфераның Мохорович, Конрад, Гутенгберг, Вихерт және Инге Леман
қабаттарының құрлымы мен құрамының айырмашылықтарын көрсетің
4. Сыртқы геосфераның Атмосфера, Гидросфера, Биосфера және Литосфера
қабаттарының құрлымы мен құрамының айырмашылықтарын көрсетің.
1.Кестені толтырыу
№ Тапсырма Жауап
1 Жалпы жер тану пәнінің
анықтамасы
2 Жалпы жер танудың
геоморфология саласының
анықтамасы
3 Жалпы жер танудың
ландшафттану саласының
анықтамасы
4 Жалпы жер танудың
биогеография саласының
анықтамасы
5 Жалпы жер танудың
палеогеография саласының
анықтамасы
6 Жалпы жер танудың
гидрология саласының
анықтамасы
7 Жалпы жер танудың
климатология саласының
анықтамасы
8 Жалпы жер танудың
топография саласының
анықтамасы
9 Жалпы жер танудың геология
саласының анықтамасы
10 Жалпы жер танудың
топырақтану саласының
анықтамасы
8.Сабақ тақырыбына сәйкес әдебиеттер және Web сайттар тізімі:
Практикалық (семинарлық)сабақтың әдістемелік нұсқауы География кафедраның
27 қараша 2006 ж. Мәжілісінде талқыланды және №3 хаттамамен бекітілді.
Кафедра меңгерушісі Сакен Курбаниязов г.ғ.к. доцент қ.а.
Құрастырған пән оқушысы Сакен Курбаниязов г.ғ.к. доцент қ.а.
Сапа менеджменті басқармасында 27
желтоқсан 2005ж.
бекітіліп, ЖН-СМЖ-013-2005 тіркелді.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК
УНИВЕРСИТЕТІ
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ЖӘНЕ МЕДИЦИНА ИНСТИТУТЫ
АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР ЖӘНЕ ЖАРАТЫЛСТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
ГЕОГРАФИЯ КАФЕДРАСЫ
Бекітемін
Факультет оқу әдістемелік кеңесі
№1 хаттама 04 қыркүйек 2006ж.
______________С. Бекбаев
кеңес төрағасы, ф-м.ғ.к. аға оқытушы
ЖАЛПЫ ЖЕР ТАНУ пәні бойынша
ПРАКТИКАЛЫҚ (СЕМИНАР) САБАҚ № 2
тақырыбы: Күн жүйесінің құрлысы мен құрлымы .
География -050116 мамандығының 1-курс студентеріне арналған
Құрастырған :г.ғ.к. доцент қ.а. С.К.Курбаниязов
Түркістан 2006ж.
Практикалық(семинарлық)сабақтың тақырыбы: Жалпы жер тану
пәнінің мақсаты мен міндеті.Жалпы жер тану пәнінің зерттеу әдістері мен
зерттелу тарихы.
1.Сабақ жоспары:
2.Сабақ мақсаты:Жалпы жер тану пәнінің география ғылымдары арасында тұтқан
орнын анықтау. Жалпы жер тану пәнінің салалық және құрлымдық
байланыстарын.Шаруашылықтағы маңызын және зерттеу әдістерін түсіндіру Жер
қыртыстарымен бетінде өтіп жатқан эндогендік жэне экзогендік
процестердің жалпы заңдылықтары туралы түсінік беру литосфераның
географиялық қабықта алатын орны мен маңызын көрсету,
студенттерді Жер шарын құрайтын атмосфера, гидросфера және биосферамен
таныстыру
3.Қысқаша теориялық мәліметтер:
3-лекция. Күн жүйесінің құрамы мен
құрлысы
1.Күн планетасының құрлысы
2.Күн жүйесінің құрлысы
3.Астеройдтар мен кометалардың айырмашылығы
1-сұрақ.Қүс жолы галактикасының бір спираль тәрізді "қолты-ғында" Күн
системасы орналасқан. Галактика орталығынан секундына 240 км жылдамдықпен
қозғалады. Радиусы 696000 км немесе Жердің 109 радиусына тең, массасы
333000 Жердің массасы, орташа тығыздығы — 1,41 гсм3.
Күн бөліп шығаратын энергаяның негізгі көзі сутек атомдарының гелийге
ауысқандағы ядролық реакциялары. Оның беткі бөліғіндегі температура 6000,
ал орталығында 16 млн градус.
Күннің сыртқы біз көзімізбен көре алатын қабаты — күн атмосферасы. Ол
фотосфера, хромосфера және күннің сәулелі жиегі деп бөлінеді.
Фотосфера — Күннің көзге көрінетін беткі қабаты. Қалындығы 100-300 км
түнық емес газ қабаты, тығыздығы биіктеғен сайын төмендейді. Осы бағытта
оның температурасы 6000°-тан күн атмосферасындағы ең төменгі темпсратура
4500°-қа дейін азаяды. Фотосфера қабатындағы сәулелену үнемі тепе-теңцікте
болады: қанша энергияны шашыратса, сонша энергия Күннің магниттік өрісінің
артуынан фотосферада әртүрлі формадағы тамшық тәрізді факелдер (шырақтар)
пайда болады.
Хромосфера — 15-20 мың километрге созылған газды қабат. Осы қабатта
хромосфералық жарқылдар пайда болады. Аз уақытқа созылса да, осының
салдарынан Жердің магниттік өрісі мен атмосфераға әсер ететін ультракүлгін
сөуленің молшері артады. Қатты қызып жарқылдайтын бүлттар -хромосфералық
жарқылдау — протуберанц дсп аталады.
Күннін сәулелі жиегі (корона) — секундына үнсмі 300-400 км жыддамдықпсн
плазманың (жартылай немссе толығымен иондалған газ) ағуы орын алған.
Плазманың планетааралық кеңістікке таралуын күн желі дейміз. Ол протондар
мен электрондар ағыны. Күннен Әлем кеңістігіне электр зарядтал-
ған және нейтралды бөлшектерден басқа электромағнитті толқындар тарайды:
гамма сәулесі, рентген, ультракүлгін, инфрақызыл және радиотолқындар.
Күн спектрінің ультракүлгін және рентген боліктері күи-нің активтілігіне
байланысты өзгеріп отырады. Күн активті-лігінің өзгеруі Күн
атмосферасындағы дақтарға, шырақтарға, протуберанцтарға байланысты. XIX
ғасырдың ортасында швейцария астрономы Р.Вольф күн активтіліғінің сандық
көрсеткішін есептсп шығарды. Бүл көрсеткішті күн дағының қанша екенін және
кез-келген топтың қүрылысын білу үшін пайдаланады.Мүнда % — күн дағы
тобының саны; і" — жалпы дақтың сандық шамасы;
Күн дағын экспериментальды бақылау нәтижесінде жинаған мәлімсттерге
сүйенс отырып Вольф күн активтілі-гінің 11 жылдық циклын анықтады.
Шындығында, күн активтілігінің ең жоғарғы көрсеткішінің интервалы 7-17 жыл,
ал төменгі көрссткішінікі — 9-14 жылға сәйкес. Күн активтілі-гінің 11
жылдық циклымен қатар 5 жылдық, 22 жылдық (магниттік) және 80-90 жылдық
(ғасырлық) циклдерді де ажыратады.
Күн активтілігінің циклдық өзгерісінің себебі әлі де толығымен шешімін
таппады. Дегенмен, оны Күннің магнит-тік орісімен байланысты деп ссептейді.
Күн активтілігінің озгеруі Жердің магнитосферасы мен ионосферасына, тропо-
сферадағы ауа циркуляциясына, биосфсраның - жалпы алған-да географиялық
қабықшаның дамуы мсн озгеруіне әсер стетіні анық.
Жер бетіндегі көптеген физикалық, химиялық процестер тікелсй космос
кеңістігіндсгі, әсірссе күннің активтілігімеч байланыстылығына 1936 жылы
А.Л.Чижевский назар аудар-ған. Олар: ультракүлгін радиацияның мөлшері,
магниттік өрістің толқуы, атмосфера қабатының тсмпературасы мен қысымы,
теңіздер мен көлдердің, жср асты суларының деңгейінін ауытқуы; ,
Күн активтілігінің 11 жылдық циклымен тірі организм-дердегі ауытқулар да
тығыз байланыста дамиды: зиянды насекомдардың күрт көбсюі, ксміргіштердің
миграциялық әрекеті, жүрек, қан тамыры ауруларының ауытқуы.
2-сұрақ.Күн системасында Жердің алатын орны. Күн системасында Күннен
кейінгі үшінші орында Жер орналасқан. Астроно-миялық белгісі Ө. Күннің
маңыңда 9 ірі планеталармен -Меркурий, Шолпан, Жер, Марс, Юпитер, Сатурн,
Уран, Нептун, Плутонмен қатар олардың спутниктері, астероидтар, кометалар
және планетааралық заттар жиналған. Күн систе-масының 99,9%-ы Күннің,
қалған 0,1 %~ы басқа элемент-тердің үлесіне тиеді.
Күн системасының қүрылысы Галактика қүрылысына үқсас:
1. Барлық планеталар шамамен бір жазықтықта орналас- қан (2-сурет).
2. Меркурий мен Плутоннан басқа планеталардың экс-центрисеті аз.
3. Солтүстік полюс маңынан бақылағанда барлық плане- талар күнді сағат
тіліне қарама-қарсы бағытта қозғалады.
4. Шолпаннан басқа планеталардың бшігішң қозғалуы да осы багатта.
5. Планеталардың размері Меркурийден Юпитерге дейін артады, кейіннен
азаяды.
6. Планеталардың арақашықтығы Күннен біртіндепартады.
Планеталар размері, химиялық қүрамы, массасы, тығыз-дығы, айналу
жылдамдығына қарай екі топқа бөлінеді:
Бірінші топқа Жер типтес планеталар енеді, олар: Меркурий, Шолпан, Жер,
Марс; Екінші топқа — Юпитер типтес немесе алып планеталар — Юпитер, Сатурн,
Уран, Нептун. Күннен өте алыс орналасқан Плутон планетасы сшқандай топқа
жатпайды, өйткені ол туралы мәліметтер өте аз.
Жер типтес планеталардың эталоны болып саналатын Жер планетасынан Күнге
дейінғі арақашыктық 149,6 млн. км. Екінші топтағы планеталармен
салыстырғанда тығыздығы жоғары — 4,0-5,5 гсм3.
ІУВ.Войткевич пең^-€ГА.Бессоно^ (1986) Жер тобына жататын планеталардың
қүрылымында негізгі төрт қабатты ажыратты:
1) темір мен сульфид темірден түратын тығыз ядро;
2) ядроны бүркеп жатқан силикатты мантия;
3) тығыздығы төмен қүрамы алюминийлі-силикатты қыртыс;
4) жеңіл газды, сулы қабық.
Екінші топтағы планеталардан айырмашылығы — беткі қабаттарында
тектоникалық орекеттің ізі байқалады және бүл тектоникалық процестер жарты
шарлар бойынша асиммет-риялы. Планеталардың солтүстік жарты шары қыртысы оң-
түстік жарты шар қыртысынан езгеше. Жер тобы планетала-рының қүрамында
көміртек, азот пен оттегі басым, сутек дан гелий жеткіліксіз.
Ай — Жердің серігі. Жерден 384 мың км қашықтықта орналасса да размері
мен қүрылысы жер типтес планеталарға үқсас. Ай жерді толығымен 29,5
сөткеде, ал өз білігінен 27,32 сөткеде айналыл шығады. Айдың өз біліғінен
жөне Жерді айналу уакыттары бір-біріие өте жақын, сондықтан да Ай бізге
үнемі бір жағымен көрінеді. Айдың орташа радиусы 1736 км, яғни Жердің 0,273
радиусындай, массасы 7,35 • 1049 т, ауырлық күшінің үдеуі жер бетімен
салыстырғанда 6 есе аз,
Айдың бетіндегі тау жыныстарының қүрамын алғаш рет 1966 жылы зерттеген.
Космостық аппараттар мен американ-дық астронавтардың көмегімсн Жер бетіне
жеткізілген тау жыныстарын зсрттеу нәтижесінде Айдың бетіндс қүрамы маг-
малық тау жыныстарының және оның 60 км-лік ай кырты-сына дейін басымдылығы
анықталған.
Жалпы, Айдағы тау жыныстары химиялық қүрамы жағы-нан Жердсгі тау
жыныстарына жақын, %-бен алғанда: 5іО249.1-46,1; МёО - 6,6-7,0; ҒсО - 12,1-
2,5; АЬО3 - 14,7-22,3; СаО - 12,9-18,3; №2О - 0,6-0,7; ТЮ2- 3,5-0,1
(біріншс цифр айдың, екіншісі жердің жыныстары үшін).
Жер мен Айдың тау жыныстарынын, үқсастығьш, ксйбір галымдардың тужырымы
бойынша, бүл аспан денелері алгаю-қыда бір-бірінс жақын қашықтықта дамыған
деп түсіндірсді.
Айдың беткі қабатындағы қүрылықтыр мсп мүхиттардъщ биіктігінің
айырмашылығы 12-13 км, ең биік шьпідар, биіктігі 8 км-ге дейін оңтустік
іюлюстс. Веткі кабатыпда шыгу тсгі вулкандык жоне метеориттік, размері
ондаған мстрдсп 100-дсгсн километрге созылган кратсрлср коп кездеееді.
Қаркын-дъі вулкандык; процсстср айдың алгашқы даму ксзіндс баенм болган,
қазір біршама олсіреген.
Меркурий — күнге ең жакын орналасқан планета, орташа арақашықтығы 53 млн
км. Күн систсмасындағы басқа плане-талармен салыетырганда орбитасы отс
созыңқы эллипс, оз осінен 58,6 жер сөткссіндс, ал Күнді 88 сөткеде
айналады. Жарық бетіндегі темлература 325-437", қарадгы бетінде — 123 -тан
—185° шамасында. Оз білігінсп ыйналу жылдамдығы отс баяу болғандықтан
мапшттік оріс жермен сальтстырғамда 100 есе олсіз. Американдық космоетык.
корабль "Маринер-10" мөлімсттсрі бойынша Меркурийдің бсткі қабаты айдыкіне
үқсас, бірақ қүрылықтык релъеф шшіиі басым, айдағы кратсрлермш қатар Айдың
беткі қабатында кездсспейтш раз-мері әртүрлі, биіктігі 2-3 км, үзындығы
жүздегеи, мындаған км қүлама жарлар тон.
Меркурийдің массасы Ө,33-1027, жердің 118 массасыи-дай. Шанетаның
диаметрі 4880 км, размері өте үлкең, осыған қарамастан тығыздығы Айдын
тыгыздыгыиаи жоғары - 5,42 гсм^-жсрдіц тышздығына жақын. Тығыздығынын
жоғары болуы, мүмкіп металды ядроның балқыған күйдс болуына байланысты деп
саналады. Ядроның массасы шіанета масса-сыны-н 62 %-на жуық.
Шолпан. Ө'з білігіпсн Меркурийден де баяу жонс қарама-қарсы баічятта
қозғалады. Сондықтан Күн Щолпаннын баты-съшан шығып шыгысьпща батады.
Массасы 4687 10" г, жср массасыкын, 81%-дай.
Планстаныц бсгкі қабатындағы температура 468±7" С, ал томсііғі қабатында
7і)О-8()ОпС, атмосферачіж кысым жоғары. Бетіндеғі атмосфсралық қысым 90-100
атм-, жердегі мү\ит-тардын, 1000 мстрлік тсрсіщіі-індсгі қысымға сойксс.
"Веыера" жонс "Маринер" космостық аппаратгардъщ комегімен аніл
талған Шолпан планетасы атмосферасынын химиялык күра-мында коміртектің қос
тотығы 97%, азот 2%, су буы 0,059? болса, оттегі ііебары 0,01% кана.
Жермен салыстырғанда Күнге 50 мли км жакын орналас-қандықтан Шолпан
біздің планстамыздан 2 ссс коп жылу алады. минутьша 3,6 калсм2.
Марс. 75 млп км қашықтықта орналасқандықтан Жерге қарағанда күн
энергиясы 2,3 есс ксм гүссді. Осінің орбита жазығына қүлау бүрышы мси оз
білігінен айналуы жсрдікімен бірдсй. Сондықтан ьслиматтық белдеулер мен жыл
мезгілдері-нің ауысуы айқын білінеді, бірақ күн энсргиясының аз түсуіне
байланысты жылу белдеулері мен жыл мезгілдерінін ауысуы онша аііқыи смес.
Марстын атмос(1)срасының тығыздығьі жердікінен 130 есе кем, қүрамы: 95%
көміртектің қос тотығы, азот 2,5 %, аргон 2%, оттегі 0,3%, су буы 0,1%.
Температураның гәуліктік ауьггкуы Ш0°С: күндіз экваторда - Ш-20ІІС,
полюстерде -100°, күндізғі және гүнгі температура арасындағы айырмашы-лық
та едөуір.
Массасы 0,64- Н)2'г, радиусы — 3394 км, орташа тығыз-дыгы — 3,94 гсм3.
Беткі қабатында шығу тегі вулкандық және метеориттік кратерлер өте көп.
Биіктіктің ауытқуы 12-14 км, ал "Никс Олимпикс"вулканының биікчігі 24 км,
табаны-ның диаметрі 500 ш, кратерінің диаметрі 65 км.
Марсқа гана тән ерекшелік - ірі тектоникалық жарық-іиақтардың кездесуі.
Мысалы, Маринер арнасының үзындығы 4000 км, ені 2000 км, терендігі 6 км.
Рентгенфлуоресценттік анализаторлардың көмегімен Марстағы тау жыныстарының
әртүрлі түстс кездесетіні анықталған. Химиялық элементтер-дің қарым-
қатьшасы төмеңдегідей: кремнезем — 13-15%, те-мір тотығы — 12-16%, кальций
— 3-8%, алюминий — 2-7%, магний — 5%, күкірт — 3%, калий, титан, фосфор,
хром, ңикель, ванадий. Жалпы Марстың тау жыныстарының қүра-мы жердің
вулкандык тау жыныстарына үқсас, бірақ темір қоспаларына қанық.
Марстың скі спутнигі бар: Фобос — ірі, орбитасы ітлане-тадан 5000 км, ал
кітірегі - Деймос — орбитасы Марстан 20000 км кашыктықта орналасқан - олар
астероидтардьщ сьшыгы.
Ёківші топтағы алып планеталар: Ютіиіср, Сатурн- Уран. Нептун. Размері
мен массасы үлкен, бірак. гығыздығы 1,3-1,6 гсм3. Уран Жердсіі 14,6 есс,
Юпитер 318 есе үлкен (2-кесте).
Юпитер. Бетінде экваторға параллель дақтары мен жолақ-тары бар,
ғылыми ізденістер жүргізуге қолайлы гшанета. Массасы 1,9 • 1030г, орташа
қашықтығы - 778,34 млн км, білі-гінің айналу жылдамдығы минутына 9 сағат 58
минут, осі орбита жазығына перпендикуляр, радиусы ~ 71359 км, ты-ғыздығы -
1,35 гсм3.
Юпитерді протондар мен электрондардан туратын өте қуатгы радиациялық
белдеу қоршап түрғандықтан магнитгік өрісі жердің өрісінен 10 есе артық.
Космостық аппараттардың нөтижесінде зерттелген атмосфераның қүрамы: 77%
молеку-лалық сутек, 23% гелий мсн метан, аммиак, көміртек тотығы, фосфин
молекуласы, германий гидриді сияқты әртүрлі қоспалар. Әртүрлі қоспалардың
кездесуі Космос кеңістігінен қосылган материаддардың ассимиляциясы деп
түсіндіріледі. Массасының үлкендігі астеносфера типтес сүйық немесе
жартылай сүйық ядроның болуы — ол вулкандық процестер ошағы. Планета
атмосферасының жоғарғы қабатындаш температура —130°С, төменгі қабатында
Ю00°С-қа дейін жетеді.
Көптеген ғалымдардың пікірі бойынша Юпитер Күн системасында "сорғыш"
ролін атқарады. Оның өте қуатты магнитгік және гравитациялық өрісі Әлем
кеңістігінде "ада-сып жүрген" комета астероидтарды "үстап алады". Мысалы,
1944 жылы Юпитердің "Шумейкер - Леви-9" кометасын тартуы. Тартылыс күшінің
әсерінен комета сағатына 200 мың км жылдамдықпен қозғалып Юпитер
атмосферасына өткенде жекелеген болшсктерге бөлініп кеткен. Әрбір жарылудын
күші миллиондаған мегатоннаға сәйкес келген.
Юпитердің 16 спутнигі бар, ірісі төртеу: Ганимед, Кал-листо, Ио, Европа
— Галилей спутниктері деп аталады. Олар-дың колденең ені Ай мен Меркурийдің
енінен көп, плане-таны айналып өту уақыты 2-12 сөтке аралығында. Спутниктер
силикатты тасты материалдардан түзілген.
Сатурн. Массасы 5,68 1029ғ, атмосферамен қоса есепте-геңцегі радиусы
60 400 км, орташа тығыздығы 0,7 гсм3, ара қашықтығы 1427 млн км, өз
білігінен айналу жылдамдығы 10 сағат 14 мин. Сатурнның негізгі ерекшелігі
атмосферанын бүлтгы қабатынан жоғары сақиналы қүрылымдардың орнала-суы.
Оньщ сыртқы диаметрі 274 мың км, сақинаның қалың-дығы 2 км. Космостық
бақылаулар өрбір жекелеген сақинаның ұсақ сақиналардан тұратынын анықтаған.
Сақиналардың шығу тегі анықталмады.
Сатурнның 17 спутнигі бар: планетадан алыс орналасқаны — Фе.ба — 13 млн
км, жақын спутнигі — Мимас — 185,4 мың км қашықтықта. Сатурнның ең үлкен
спутнигі Титан-бетін мүз қабаты жауып жатыр, атмосферасы тығыз, қүра-мында
азот газы басым, атмосфералық қысым жсрдің қысы-мынан 1,5 ссс коп.
Сатурнның спутниктерінде комірсутегінің болуы осы уақытқа дейін галымдарға
бслгісіз.
Уран. Күннен 2869 млн км қашықтықта орналасқан, осінен айналу уақыты 10
сағат 49 мин, орташа тығыздығы 1.35 ғсм3, массасы 84,9 • 1027г.
Атмосферасының қалыңдығы 8500 км, тығыз атмосферада дақтар, сақиналы
қүрылымдардың кездссуі — ауа массалары циркуляциясының түрақсыздығының
дәлелі болып табылады.
Уранның 15 спутнигі бар: бесеуінің размері үлкен, диа-метрі 470-1580 км.
Олардьщ үшсуі: Умбриэль, Ариэль жөне Миранда Уранның магнитосфсрасы
шекарасында орналасқан. Барлық спутниктердің формасы шар торізді.
Нептун. Күннен қашықтығы 4,5 млрд. км, орташа тығыз-дығы 2,2 гсм3,
массасьт 101 • 1027г, айналу жылдамдығы 15 сағат 8 мин, атмосфера бүлтының
басым құрамы метаннан түрады. Атмосфсрасының жоғарғы қабатындағы желдін жыл-
дамдығы өте шапшаң, өйткені планетаның ішкі қызуына бай-ланысты температура
мен кысым градиенті пайда болады.
Нептун 8 тасты епутниктерді біріктірсді. Олардың үшеуі-нің: Тритон,
Нерсида мен Протейдің размсрі үлкен. Нептунға жақын орналасқан Тритон
спутнигінің размсрі Мсркурийдің жартысынан үлкен болса Айдың 23
болігіндсй.
Плутон — барлық белгілі планеталардың ішінде өте алыс орналасқан
планета. Жеке планета емес космостық астаң-кестенде Нептуннан белініп
шыққан оның спушигі деген де түжырымдар кездсссді. Өз білігінен өте жылдам
айналатын-дықтан, 9 сағат 17 мин., орбитасы өте созыңқы эллипс тәріз-ді.
Кейбір ғалымдар Плутонды, мысалы М.М.Ермолаев үшін-ші топқа жатқызады, ал
кейбір шет елдік ғалымдардың болжамы бойъшша (Д.Уитмаир т.б. 1986)
Плутонның орбита-сынан тыс оныншы планста болуы мүмкін.
3-сұрақ.Марс пен Юпитердің арасында жске белдеу қүрып кіші планеталар
нсмесе астероидтар орналасқан. Күн системасын-дағы астсроидтардың саны 50-
60 мың, бірақ олардың 1800-нің ғана орбитада қозғалуы анықталған. Кіші
планеталардың диаметрі 1 мың км, бүкіл массасы Жер массасының 1700
бірлігіндей.
Басқа ірі планеталар сияқты астероидтар да Марс пен Юпитер арасындағы
кеңістікте қозғалады, бірақ қозғалу орбитасыньін, формасы созыңқы. Ен ірі
астероид — Церера көлденең ені 770 км. Астероидтардың басым бөлігі — үсақ
— ені жүздеғен, ондаған тіпті метрмен есептеледі.
Кометалар да аспан денелері, созыңкы эллипс бойымен қозғалады. Массасы
астсроидтардан да аз, ең ірісінін массасы Жер массасынан млрд есе кем.
Кометалардың "басы" және "қүйрығы" анык байқалады. Осындай жіктслу —
кометалар басқа ірі планеталардың тартылыс күші әсерінен орбитасын өзгертіп
Күнге жақындағавда ғана байқалады. "Басы" мүз бен шаңнан, ядросы әртүрлі
(су, метан, аммиак, көмір қышқыл газы т.б.) заттар араласқан мүздан, ал
"қүйрығында" — газды-шаңцы заттармен қатар натрий, коміртек иондары-ның
болатыны анықталған. Американдық ғалым Б.Мерсдсн күрастырған кометалар
каталогығіда Күн системасында соңғы 2 мын жылда көрінген 660-қа жуык
тіркелген комета тізімі бар.Солардың бірі өтс белгілі Галлей кометасы.
Әрбір 76 жылдан соң көзгс көрінетін кашықтықта пайда болады. Соңғы рст
кометаны 1986 жылы байқаған. Планетааралық "Вега-1", "Всга-2", "Джотто"
т.б. станциялардың көмсгімен Галлей кометасының қүрамын анықтауға
мүмкіншілік туған. Оның қүрамы сутек, оттегі, көміртек иондарына қанық.
"Вегамен" кездескенде комета секундына 50 т. газ шашыратқан.
4.Бақлау сұрақтары:
1.Күн жүйесінің жаратылысы туралы әпсаналармен ғылыми болжамдар
2. Күн жүйесінің жаратылысы туралы Бюффон апаттеориясы
3. Күн жүйесіеің жаратылысы туралы О.Ю.Шмидттің метеориттік теориясы
4. Күн жүйесінің жаратылысы туралы А.Фасенковтың екі дүнье теориясы
5. Күн жүйесінің жаратылысы туралы Джин-Джифрес контактіліктеориясы
6. Күн жүйесінің құрамы мен құрлысы
7. Күннің фотосфера қабатының құрамы мен құрлысы
8.Күннің хромосфера қабатының құрамы мен құрлысы
9.Күн факельдерінің құрамы мен құрлысы
10.Күннің активтілігі туралы түсініктер
11.Күннің тәжі қабатының құрамы мен құрлысы
12.Күн системасында Жердің алатын орны
13. Күн системасындағы алып планеталардың құрамы мен құрлысы
14. Күн системасындағы Марс планетасының құрамы мен құрлысы
15. Күн системасындағы Сатурн планетасының құрамы мен құрлысы
16. Күн системасындағы Меркурий планетасының құрамы мен құрлысы
17. Күн системасындағы Венера планетасының құрамы мен құрлысы
18. Күн системасындағы Жер планетасының құрамы мен құрлысы
19. Күн системасындағы Плутон планетасының құрамы мен құрлысы
20. Күн системасындағы Нептун планетасының құрамы мен құрлысы
21. Күн системасындағы Юпитер планетасының құрамы мен құрлысы
22. Күн системасындағы Нептун планетасының құрамы мен құрлысы
23. Күн системасындағы Жер типтес планеталардың құрамы мен құрлысы
24.Күн системасындағы Фаэтон планетасының құрамы мен құрлысы
25.Күн системасының астеройдтарының құрамы мен құрлысы
26.Күн системасының метеоридтерінің құрамы мен құрлысы
27. Жер бетіне түскен ең үлкен метеоридтрді атаңыз
28. Жер бетіне түскен ең үлкен асмтеройдтарды атаңыз
29. Жер бетіне келіп жететен инфрақызыл және ултрафиолет нұрлардың қасиетін
түсіндірің
30. Күннің Вольф активтілігінің мағнасы мен маңызын түсіндірің
5.Аудиториялық тапсырманы орындау: (тәртібі).
1.Студентерге белгілеген тақырып бойынша төмендегі жалпы жер тану пәні
туралы деректер бойынша үзіндіні толтыруды және осы тақырыпқа сай жасалған
отыз тест сұрақтарының жауаптарын белгілеуді талап ету
2.Күннің көзге көрінетін 100-300км 4500 градусқа дейін қызатын ______қабаты
беткі қабаты
3.Күннің бетіндегі 15-20 км –ге созылған газды______ қабаты
4.Күннің бетінен әр бір секундына 300-400 кмсек жылдамдықпен плазмалық
ағынды қабат
5.Эксперименталды бақлау кезінде Күннің активтілігі 11жылдық,7-17жылдық
және 22жылдық оралымға байланыстылығын анықтаған______болды
6.Күн жүйесінде алып планеталар мен кіші Жер типтес планеталардың
классификациясын жасаған және оларға жеке сипаттама берген ғалым
______болды
7.Жер типтес планеталардың жер қыртыстарының қатты және сыртында атмосфера
қабатының болу себебі ______деп көрсетті
8.Алып планеталардың жер қыртыстарының қатты болмауы және мүлдем
атмосферасының болмау себебтері______деп көрсетті
2.Тест сұрақтары
1.Жер типтес планеталарды атаңыз
а) Жер, Меркурий,Шолпан, Марс
б) Плутон,Нептун,Юпитер,Сатурн
в)Фаэтон, Плутон,Нептун,Юпитер,Сатурн
г) Жер, Меркурий, Сатурн Шолпан, Марс
д) Плутон,Нептун,Юпитер Марс
2.Алып планеталарды атаңыз
а) Жер, Меркурий,Шолпан, Марс
б) Плутон,Нептун,Юпитер,Сатурн
в)Фаэтон, Плутон,Нептун,Юпитер,Сатурн
г) Жер, Меркурий, Сатурн Шолпан, Марс
д) Плутон,Нептун,Юпитер Марс
3.Меркурий планетасының жылдамдығы
а) 47,8кмсек
б) 27 ,9кмсек
в)57,8кмсек
г) 67,8кмсек
д) 77,8кмсек
4.Меркурий планетасының серігін атаңыз
а) Фобос, Демос
б) Серігі жоқ
в)Титан, Янус, Феба
г)Тритон, Нерида
д)Ариель, Умбриель
5.Жер планетасының серігін атаңыз
а) Фобос, Демос
б) Ай
в)Титан, Янус, Феба
г)Тритон, Нерида
д)Ариель, Умбриель
6.Уран планетасының серігін атаңыз
а) Фобос, Демос
б) Ай
в)Титан, Янус, Феба
г)Тритон, Нерида
д)Ариель, Умбриель
7. Юпитер планетасының серігін атаңыз
а) Фобос, Демос
б) Ай
в)Титан, Янус, Феба
г)Тритон, Нерида
д)Ариель, Умбриель
8.Марс планетасының серігін атаңыз
а) Фобос, Демос
б) Ай
в)Титан, Янус, Феба
г)Тритон, Нерида
д)Ариель, Умбриель
9.Меркуридің орбита бойы мен толық Күнді айналып өтуі ________тәлікке тең
а) 88
б)365
в)96
г)9,7
д)5,6
10.Сатурн планетасының Күнді орбита боймен аналып өтуі ________тәлікке тең
а) 29,458 жылда
б) 164,79жылда
в)365күнде
г)228жылда
д)382 жылда
11.Меркурий планетасының афелигейі ________қашықтықты құрайды
а) 46 млн км
б) 70млн км
в)147млн, км
г)152 млн км
д)149млн км
12.Меркурий планетасының перелигей ________қашықтықты құрайды
а)46 млн км
б)70млн км
в)147 млн км
г)152млн км
д)149 млн км
13.Сатурн планетасының орташа Күнді айналу жылдамдығы
а) 9,64
б)47,5
в)29,6
г)5,63
д)4,52
14 Сатурн планетасының орташа температурасы______аралықта ауытқып отырады
а)-150 және -160
б) -150 және -190
в) -130 және -140
г) -120 және 135
д) -40 және +40
15.Сатурн планетасының ең үлкен серіктерін атаңыз
а) Фобос, Демос
б) Ай
в)Титан, Янус, Феба
г)Тритон, Нерида
д)Ариель, Умбриель
16.Меркурий планетасының Күннен қашықтығы _____ құрайды
а) 57,9 млн км
б) 108,1млн км
в)149,6млн км
г) 227,9млн км
д) 778,3 млн км
17.Шолпан планетасының Күннен қашықтығы _____ құрайды
а) 57,9 млн км
б) 108,1млн км
в)149,6млн км
г) 227,9млн км
д) 778,3 млн км
18.Жер планетасының Күннен қашықтығы _____ құрайды
а) 57,9 млн км
б) 108,1млн км
в)149,6млн км
г) 227,9млн км
д) 778,3 млн км
19.Марс планетасының Күннен қашықтығы _____ құрайды
а) 57,9 млн км
б) 108,1млн км
в)149,6млн км
г) 227,9млн км
д) 778,3 млн км
20.Юпитер планетасының Күннен қашықтығы _____ құрайды
а) 57,9 млн км
б) 108,1млн км
в)149,6млн км
г) 227,9млн км
д) 778,3 млн км
21.Сатурн планетасының Күннен қашықтығы _____ құрайды
а) 1429млн км
б) 108,1млн км
в)149,6млн км
г) 227,9млн км
д) 778,3 млн км
22.Уран планетасының Күннен қашықтығы _____ құрайды
а) 2875млн км
б) 108,1млн км
в)149,6млн км
г) 227,9млн км
д) 778,3 млн км
23.Нептун планетасының Күннен қашықтығы _____ құрайды
а) 4504млн км
б) 108,1млн км
в)149,6млн км
г) 227,9млн км
д) 778,3 млн км
24.Плутон планетасының Күннен қашықтығы _____ құрайды
а) 5910 млн км
б) 108,1млн км
в)149,6млн км
г) 227,9млн км
д) 778,3 млн км
25.Фаэтон планетасының Күннен қашықтығы _____ құрайды
а) 57,9 млн км
б) 0 млн км
в)149,6млн км
г) 227,9млн км
д) 778,3 млн км
26. Шолпан планетасының бетіндегі температура_____ құрайды
а) +500 °С
б) +420°С
в)+22 °С
г) -292°С
д) -1600°С
27.Меркурий планетасының температурасы_____ құрайды
а) +420 °С -240°С
б)+22°С
в) 292°С
г) 500°С
д) 1600°С
28.Нептун планетасының температурасы_____ құрайды
а) +420 °С -240°С
б)+22°С
в) 292°С
г) 500°С
д) 1600°С
29.Марс планетасының температурасы_____ құрайды
а) +420 °С -240°С
б)+22°С
в) 292°С
г) 500°С
д) 1600°С
30.Плутон планетасының температурасы_____ құрайды
а) +420 °С -240°С
б)+22°С
в) 292°С
г) 500°С
д) 1600°С
7.Үй тапсырмасы:
1.Жер планетасының Күн системасында тұтқан орнын көрсетің
2.Күн жүйесінің Галактикамызда тұтқан орнын көрсетің
3. Күн жүйесінің құрамын көрсетің
4. Күн жүйесінің құрлысын көрсетің
5. Алып планеталардың химиялық құрамын көрсетің
6.Алып планеталардың физикалық қасиетін көрсетің
7.Алып планеталардың құрлысын көрсетің
8. Жер типтес планеталардың химиялық құрамын көрсетің
9.Жер типтес планеталардың физикалық қасиетін көрсетің
10.Жер типтес планеталардың құрлысын көрсетің
1.Кестені толтырыу
№ Тапсырма Жауап
1 Меркурий планетасының
құрамы мен құрлысына толық
мағлумат берің
2 Шолпан планетасының құрамы
мен құрлысына толық
мағлумат берің
3 Жер планетасының құрамы
мен құрлысына толық
мағлумат берің
4 Плутон планетасының құрамы
мен құрлысына толық
мағлумат берің
5 Сатурн планетасының құрамы
мен құрлысына толық
мағлумат берің
6 Юпитер планетасының құрамы
мен құрлысына толық
мағлумат берің
7 Меркурий планетасының
құрамы мен құрлысына толық
мағлумат берің
8 Күн системасының құрамына
енетін астеройдтардың
құрамы мен құрлысына толық
мағлумат берің
9 Күн системасының құрамына
енетін кометалардың құрамы
мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz