Оқушылардың жеке пәндерін оқыту үдерісінде танымдық міндеттерін қалыптастыру
Анықтамалар, белгілеулер мен қысқартулар ... ... 4.5
Кіріспе ... ... ... ... ... .7
1. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ.ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1. Оқу.танымдық қызығушылықтың психологиялық негіздері ... ... ... ... .9.23
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының оқу.танымдық қызығушылығының негізінде шығармашылық қабілеттерін дамытудың ерекшеліктері ... ... .24.39
2. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ.ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫНЫҢ НЕГІЗІНДЕ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ БАҒЫТТАРЫ
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының оқу.танымдық шығармашылығының деңгейлері мен түрлері ... ... ... ...40.51
2.2. Бастауыш сынып оқушыларының оқу.танымдық шығармашылығын дамыту әдістері..69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... 70.71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ...72.75
Кіріспе ... ... ... ... ... .7
1. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ.ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1. Оқу.танымдық қызығушылықтың психологиялық негіздері ... ... ... ... .9.23
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының оқу.танымдық қызығушылығының негізінде шығармашылық қабілеттерін дамытудың ерекшеліктері ... ... .24.39
2. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ.ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫНЫҢ НЕГІЗІНДЕ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ БАҒЫТТАРЫ
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының оқу.танымдық шығармашылығының деңгейлері мен түрлері ... ... ... ...40.51
2.2. Бастауыш сынып оқушыларының оқу.танымдық шығармашылығын дамыту әдістері..69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... 70.71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ...72.75
Бүгінгі таңда білім беру жүйесінің әлеуметтік, қоғамдық өзгерістер жаңа әдіснамалық жүйені жасауда дәстүрлі оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап, оқытудың жаңа технологияларының табиғатын түсіне отырып, оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендірудің қажеттілігін негіздейді. Бұл мәселенің басты ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, оқушылардың білім алуы барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу жүйесін, алған білім өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады. Әсіресе, оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіру проблемасы қазіргі уақытта бастауыш сынып мектептері үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан қазіргі бастауыш сынып мектептері жағдайында оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіру маңызды міндет, ғылыми проблема.
Оқушыларының ойлау дәрежесі мен дербес іс-әрекеттегі белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепке берілетін ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту міндеттері олардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруге тікелей байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық деңгейде қалып келген дәстүрлі оқытудың жүйесі мен заман талаптары арасында пайда болған диалектикалық қарама-қайшылық қазіргі мектептердегі оқытудың жаңа сапалық деңгейін қажет етуде. Оқушыны даяр білімді қабылдаушы объект емес, білімді өз бетімен ізденуші субъект ретінде қарау оқыту жүйесін соған лайықтаудың қажеттігі артуда.
«Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында» әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктен қанағаттандыратын білім берудің ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген.Әсіресе, Қазақстанның халықаралық білім кеңестігіне енуге бағытталған шарттары ретінде әлемдік стандартқа сәйкес білім беруге көшіруді басты фактор деп құрастырылады.
Көрсетілген міндеттердің толық жүзеге асыру бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруге тікелей байланысты десек қателеспейміз. Сондықтан жеке тұлғаға өзіндік құндылық ретінде қарап, оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруде дәстүрлі оқыту әдістерін әлемдік білім кеңістігіндегі оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып оқу үдерісін жетілдіру міндетіміз.
Осыған орай бастауыш сынып мектептерінде берілетін білім мазмұнын жаңарту, оқытуды белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең алдымен, оқушының жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен ізденімпаздылығының қалыптасуына, нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғаның қалыптасуына қызмет етуі тиіс.
Оқушыларының ойлау дәрежесі мен дербес іс-әрекеттегі белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепке берілетін ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту міндеттері олардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруге тікелей байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық деңгейде қалып келген дәстүрлі оқытудың жүйесі мен заман талаптары арасында пайда болған диалектикалық қарама-қайшылық қазіргі мектептердегі оқытудың жаңа сапалық деңгейін қажет етуде. Оқушыны даяр білімді қабылдаушы объект емес, білімді өз бетімен ізденуші субъект ретінде қарау оқыту жүйесін соған лайықтаудың қажеттігі артуда.
«Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында» әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктен қанағаттандыратын білім берудің ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген.Әсіресе, Қазақстанның халықаралық білім кеңестігіне енуге бағытталған шарттары ретінде әлемдік стандартқа сәйкес білім беруге көшіруді басты фактор деп құрастырылады.
Көрсетілген міндеттердің толық жүзеге асыру бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруге тікелей байланысты десек қателеспейміз. Сондықтан жеке тұлғаға өзіндік құндылық ретінде қарап, оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруде дәстүрлі оқыту әдістерін әлемдік білім кеңістігіндегі оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып оқу үдерісін жетілдіру міндетіміз.
Осыған орай бастауыш сынып мектептерінде берілетін білім мазмұнын жаңарту, оқытуды белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең алдымен, оқушының жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен ізденімпаздылығының қалыптасуына, нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғаның қалыптасуына қызмет етуі тиіс.
1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы / баптары бойынша
түсіндірмелері / және оны жүзеге асыру жөніндегі негізгі құжаттар.-Астана,
2000.
2. Назарбаев.Н.Ә. «Қазақстан-2030» Ел Президентінің Қазақстан Халқына
Жолдауы.- Алматы: Республикалық «Кітап» өндірістік бірлестігі, 1998 ж.
3. Мухаммад ибн Муса аль-Хорезми. Астрономические трактаты. - Ташкент: ФАН, 1983.-143 с.
4. Аль-Кинди. Трактат о количестве книг Аристотеля и о том, что необходимо для усвоения философии. О первой философии. Книга о пяти сущностях. Обьяснение ближней действующей причины возникновения и уничтожения / Пер. С араб. А.В. Сагдеева // Избр. произведения мыслителей стран Ближнего и Среднего Востока ІХ-ХІУ вв. - М.; Соцэкгиз, 1961. - 41-132 с.
5. Аль-Фараби. Әлеуметтік-этникалық трактаттар.-Алматы.; Ғылым 1975. -211 б.
6. Абу Райхам Мухаммад ибн Беруни. Собранис сведений для познания драгоценностей («Минералогия») / Пер. Н.М.Беленицкого; Под ред. Г.Г. Леммлейна, Х.К.Баранова, В.Н.Долгининой. -Л., 1963.
7. Абу Али Ибн Сина. Канон врачебной науки, Кн.1, 2-е изд. Т., 1981.
8. Омар Хайям. Трактаты, перевод Б.А. розенфельда. Вступит. Статья и комментарии Б.А. Розенфельда и А.П. Юшкевича -М., 1961.
9. Туси Мухаммед Насирэддин. Трактат о полном четырехстороннике (шаклул гита). /Под ред. Г.Д. Мамедбейли и Б.А. Розенфельда. -Баку, 1952.
10. Құнанбаев А. Қара сөздері. - Алматы. 1993. - 92 б.
11. Байтұрсынов А. Шығармалары: Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. / Құрастырған: Шәріпов Ә., Дәутов С. - Алматы.: Жазушы, 1989. -319 6.
12. Жұмабаев М. Педагогика. -Алматы.: Ана тілі, 1992.- 160 б.
13. Махмутов М.И. Проблемное обучение. Основные вопросы.-М.; Педагогика, 1975. 368 стр.
Махмутов М.И. Мектепте проблемалық оқытуды ұйымдастыру.-Алматы: Мектеп. 1981ж.
14. Левенберг Л.Ш. Вопросы использования графических изображений при решений математических задач в начальной школе. Автореф.дисс.кан. пед.наук.-Ташкент, 1973.-25 стр.
15. Мавлянова Р.А. Теория и практика начального образование в Узбекистане: автореф.дисс.на соиска.уч.степ.д-ра.пед.наук.-Т., 1989. -53 стр.
16. Левенберг Л.Ш., Ибрагимов Р. Активизация познавательной деятельности младших школьников (на материале математики). –Т.; ФАН, 1991. -115стр.
17. Кадиров Б.Р. Способности и склонности. Психофизиологическое исследование.-Т.; ФАН, 1990. 107 стр.
18. Райханов Р.Ш. Математиканы оқытуды белсендіру // Совет мактаби. 1975, №11, -12-14бет.
19. Шукина Г.И. Роль деятельности в учебном процессе.М.: Педагогика, 1996-182 стр.
20. Шамова Т.И. К вопросом о методах преподования и учения // Сов.педагогика – 1971-№1-с 40-50.
21. Хабиб Р.А. Организация учебно-позновательной деятельности учащихся (на материале математики). М.: Педагогика. 1979. -176 стр.
22. Лысенкова С.Н. Методом опережающего обучения: КН. для учителя из опыта работы. –М.: Просвещение, 1988-192 стр.
23. Абылкасымова А.Е. Формирование позновательной самостоятельности студентов-математиков к системе методической подготовке в университете: Автореф.докт.пед.наук. –Алматы, 1995.
24. Сабыров Т.С. Оқушы жастардың танымдық әрекетін арттырудағы оқытудың әдістері мен формаларының дидактикалық жүйесін тиімді қолданудағы мұғалімдерді даярлаудың теориялық негіздері. П.ғ.д. … дисс.-Алматы, 1996.-80 бет.
25. Омарова Р.С. Білім берудің жаңа парадигмасы жағдайында оқушылардың шығармашылық қызығушылығын қалыптастырудың дидактикалық негіздері; Пед.ғыл.докт.авторефераты. Түркістан, 2008-49 бет.
26. Ломпшер И. Некоторые аспекты и условия формирования самостоятельности в учебной деятельности // Теоретические проблемы управления познавательной деятельностю человека. –М., 1978.
27. Қараев Ж.А. Активизация познавательной деятельности учащихся в условиях применения компьютерной технологии обучения: Автореф. …докт.пед.наук. 13.00.01-Алматы 1994.-56 стр.
28. Бейсембаева А.А. Гуманизация образования старше класников на основе межпредметных связей: Автореф.дисс. … докт.пед.наук. Алматы 1993.
29. Таубаева Ж. Научные основы формирование исследовательской культуры учителя общеобразовательной школы. Автореф. … докт.пед.наук 13.00.08. Алматы, 2001.
30. Пунский В.О. Азбука учебного труда: Кн. для учителя: Обобщение передового пед. опыта. - М.: Просвещение, 1988. - 144 с.
31. Момынбаев Б.К., Рыкова Е. Опыт зарубежных стран о развитии профессионального образования и профессиональной подготовки // Образование. - 2000.-№ 1.-С. 116-124.
32. Сыздыков О.С. Значимость конструкторской подготовки студентов технических вузов // Высшая школа Казахстана. -2003 №3. – стр 63-65.
33. Жолдасбеков А.А. Формирование основ профессионально-компьютерных умений у студентов педвузов (на материале подготовки будущих учителей физики, русского языка, музыки): Дисс... канд. пед. наук. - Алма-ата, 1991. - 166 с.
34. Дарханов Н.А. Педагогические условия активизации познавательной деятельности учащихся (на материале школ одаренных детей): дисс. ... кан. пед. наук. - Алматы, 2000
35. Сарыбеков М.Н. Теория и практика подготовки будущих учителей. Дисс. докт. пед. наук. -Тараз, 1998.
36. Керімов Л.К. Қиын жасөспірімдерді жеке дара қайта тәрбиелеу теориясы мен практикасы: Автореф.дисс.докт... пед.наук. Алматы-1992-46 бет.
37. Байсерке Л. Нравственные основы правового воспитания школьников. -Алматы, 1999.- 170 с.
38. Бабаев СБ., Оцалбек Ж.К. Жалпы педагогика: Оқулық,. -Алматы: Заң әдебиеті, 2007. - 228 б.
39. Ералин К. Изобразительное искусство Казахстана в системе художественно-профессиональной подготовки будущих учителей изобразительного искусства и художественного труда: Автореф. дисс. ... докт. пед. наук. -М., 1992. - 46 с.
40. Иоголевич А.З. Воспитание познавательной активности старшеклассников по внешкольной работе. Автореф.дисс.на соиск. уч.степ.канд.пед.наук. - М., 1983. - 24 с.
41. Литвиенко Ы.С. Развитие познавательной активности учащихся в условиях проблемно-поисковой деятельности. Автореф.дисс.на соиск.уч.степ. канд. пед.наук. -Харьков, 1981. - 24 с.
42. Муртазин Г.М. О некоторых способах активизации познавательной деятельности учащихся. // В кн.: Активизация познавательной деятельности учащихся. -Уфа, 1982.
43. Терехип М.Н. Некоторые характерные особенности связи теории с практикой в обучении . // В ст. Развитие самостоятельности и активности учащихся в учебной работе школы. -Челябинск, 1966.
44. Трегурова Л.11. Познавательная активность учащихся 1-4 классов при проведении экскурсий. Автореф.дисс.канд.пед.наук. - М., 1986. - 24 с.
45. Мингазов Э.Г. Активизация познавательной деятельности учащихся средствами наглядности. Автореф.дисс.на соиск.уч.степ.канд.пед.наук. - М., 1979.- 16 с.
46. Скаткин М.Ы. Активизация познавательной деятельности учащихся в обучении. М.:Просвещения, 1995.-96с.
47. Умранходжаев А.М. Активизация познавательной деятельности учащихся в процессе обучения черчению. Автореф.дисс.канд.пед.наук. -М., 1978.-16 с.
48. Аристова Л.П. Активность учения школьника.- М.: Просвещение, 1988.
49. Философиялық сөздік. -// Редкол., Р.Н.Нұрғалиев, Ғ.Ғ.Ақмамбетов, Ж.М.Әбділдин ж.б. Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» - 1996ж.
50. Жарықбаев Қ. Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі // Алматы, «Санат» 1995.
51. Қазыбаев С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. // Алматы, 1990.
52. Выготский Л.С. «Педагогическая психология» Москва, 1991.
53. Жарықбаев Қ. Психология. –Алматы, 1982.
54. Петровский А.В. «Педагогика» Москва, 1973г.
55. Жұмабаев М. «Педагогика».-Алматы: «Ана тілі», 1992ж.
56. Рубинштейн
57.Асқарова А.Т. Сын тұрғысынан ойлауға үйрету сабақтары // Шымкент 2003
58. Бабаев С.Б. Бастауыш мектеп педагогикасы // Алматы-2007.
59. Давыдов В.В. Проблемы разивающего обучения.-М.; 1986-стр 240.
60. Оқыту технологиялары бойынша // Қазақстан мұғалімі 5 маусым 2007 ж.
61. Аяғанова Л. Жаңа технологиялар сабақта. Бастауыш мектеп №4 сәуір 2003
62. Садарова Ж. Жаңа ақпараттық технологиялардың қабілет дамытудағы рөлі // Бастауыш мектеп №5 мамыр 2003ж.
63. Қазақ тілін оқыту методикасы // Ред: Әуелбаев Ш.-Алматы, 1887ж.
64. Беспалько В.П. Слагаемое педагогической технологии.-М.; Педагогика, 1989-192 стр.
65. Ахметжанова А. «Оқушылардың қызығушылығын арттыру жолдары // Бастауыш мектеп №1 қаңтар 2004 ж.
66. Қоянбаев Р.М, Ыбыраимжанов Қ.Т. Педагогикалық сөздік. Түркістан – 2006ж.
67. Педагогикалық ізденіс. Алматы-Рауан 1990ж.
68. Эльконин Д.Б. Психология обучения младшего школьника.-М.; Знания, 1974.
69. Сәкенов Р., Найманбаева П. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту // Бастауыш мектеп №1 қаңтар 2003ж,
70. Сухамлинский В.А. Балаға жүрек жылуы-Алматы: Мектеп, 1976-234 бет.
71. Шаталов В.Ф. Эксперимент продолжается. –М.: Педагогика, 1989г.
72. Бұзаубақова Қ.Ж. Жаңа педагогикалық технологиялар. –Тараз: ТарМУ, 2003ж.
73. Лысенкова С.М. Методом опережающего обучения.-М.; Просвещение, 1988г.
74. Жазықбаева О.П., Тажиева Ж.А. Жаңа адамды – тек жаңашыл ұстаз тәрбиелейді // Шымкент 2001ж.
75. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарттары.Жалпы бастауыш білім.-Алматы:РОНД,2003 ж.
түсіндірмелері / және оны жүзеге асыру жөніндегі негізгі құжаттар.-Астана,
2000.
2. Назарбаев.Н.Ә. «Қазақстан-2030» Ел Президентінің Қазақстан Халқына
Жолдауы.- Алматы: Республикалық «Кітап» өндірістік бірлестігі, 1998 ж.
3. Мухаммад ибн Муса аль-Хорезми. Астрономические трактаты. - Ташкент: ФАН, 1983.-143 с.
4. Аль-Кинди. Трактат о количестве книг Аристотеля и о том, что необходимо для усвоения философии. О первой философии. Книга о пяти сущностях. Обьяснение ближней действующей причины возникновения и уничтожения / Пер. С араб. А.В. Сагдеева // Избр. произведения мыслителей стран Ближнего и Среднего Востока ІХ-ХІУ вв. - М.; Соцэкгиз, 1961. - 41-132 с.
5. Аль-Фараби. Әлеуметтік-этникалық трактаттар.-Алматы.; Ғылым 1975. -211 б.
6. Абу Райхам Мухаммад ибн Беруни. Собранис сведений для познания драгоценностей («Минералогия») / Пер. Н.М.Беленицкого; Под ред. Г.Г. Леммлейна, Х.К.Баранова, В.Н.Долгининой. -Л., 1963.
7. Абу Али Ибн Сина. Канон врачебной науки, Кн.1, 2-е изд. Т., 1981.
8. Омар Хайям. Трактаты, перевод Б.А. розенфельда. Вступит. Статья и комментарии Б.А. Розенфельда и А.П. Юшкевича -М., 1961.
9. Туси Мухаммед Насирэддин. Трактат о полном четырехстороннике (шаклул гита). /Под ред. Г.Д. Мамедбейли и Б.А. Розенфельда. -Баку, 1952.
10. Құнанбаев А. Қара сөздері. - Алматы. 1993. - 92 б.
11. Байтұрсынов А. Шығармалары: Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. / Құрастырған: Шәріпов Ә., Дәутов С. - Алматы.: Жазушы, 1989. -319 6.
12. Жұмабаев М. Педагогика. -Алматы.: Ана тілі, 1992.- 160 б.
13. Махмутов М.И. Проблемное обучение. Основные вопросы.-М.; Педагогика, 1975. 368 стр.
Махмутов М.И. Мектепте проблемалық оқытуды ұйымдастыру.-Алматы: Мектеп. 1981ж.
14. Левенберг Л.Ш. Вопросы использования графических изображений при решений математических задач в начальной школе. Автореф.дисс.кан. пед.наук.-Ташкент, 1973.-25 стр.
15. Мавлянова Р.А. Теория и практика начального образование в Узбекистане: автореф.дисс.на соиска.уч.степ.д-ра.пед.наук.-Т., 1989. -53 стр.
16. Левенберг Л.Ш., Ибрагимов Р. Активизация познавательной деятельности младших школьников (на материале математики). –Т.; ФАН, 1991. -115стр.
17. Кадиров Б.Р. Способности и склонности. Психофизиологическое исследование.-Т.; ФАН, 1990. 107 стр.
18. Райханов Р.Ш. Математиканы оқытуды белсендіру // Совет мактаби. 1975, №11, -12-14бет.
19. Шукина Г.И. Роль деятельности в учебном процессе.М.: Педагогика, 1996-182 стр.
20. Шамова Т.И. К вопросом о методах преподования и учения // Сов.педагогика – 1971-№1-с 40-50.
21. Хабиб Р.А. Организация учебно-позновательной деятельности учащихся (на материале математики). М.: Педагогика. 1979. -176 стр.
22. Лысенкова С.Н. Методом опережающего обучения: КН. для учителя из опыта работы. –М.: Просвещение, 1988-192 стр.
23. Абылкасымова А.Е. Формирование позновательной самостоятельности студентов-математиков к системе методической подготовке в университете: Автореф.докт.пед.наук. –Алматы, 1995.
24. Сабыров Т.С. Оқушы жастардың танымдық әрекетін арттырудағы оқытудың әдістері мен формаларының дидактикалық жүйесін тиімді қолданудағы мұғалімдерді даярлаудың теориялық негіздері. П.ғ.д. … дисс.-Алматы, 1996.-80 бет.
25. Омарова Р.С. Білім берудің жаңа парадигмасы жағдайында оқушылардың шығармашылық қызығушылығын қалыптастырудың дидактикалық негіздері; Пед.ғыл.докт.авторефераты. Түркістан, 2008-49 бет.
26. Ломпшер И. Некоторые аспекты и условия формирования самостоятельности в учебной деятельности // Теоретические проблемы управления познавательной деятельностю человека. –М., 1978.
27. Қараев Ж.А. Активизация познавательной деятельности учащихся в условиях применения компьютерной технологии обучения: Автореф. …докт.пед.наук. 13.00.01-Алматы 1994.-56 стр.
28. Бейсембаева А.А. Гуманизация образования старше класников на основе межпредметных связей: Автореф.дисс. … докт.пед.наук. Алматы 1993.
29. Таубаева Ж. Научные основы формирование исследовательской культуры учителя общеобразовательной школы. Автореф. … докт.пед.наук 13.00.08. Алматы, 2001.
30. Пунский В.О. Азбука учебного труда: Кн. для учителя: Обобщение передового пед. опыта. - М.: Просвещение, 1988. - 144 с.
31. Момынбаев Б.К., Рыкова Е. Опыт зарубежных стран о развитии профессионального образования и профессиональной подготовки // Образование. - 2000.-№ 1.-С. 116-124.
32. Сыздыков О.С. Значимость конструкторской подготовки студентов технических вузов // Высшая школа Казахстана. -2003 №3. – стр 63-65.
33. Жолдасбеков А.А. Формирование основ профессионально-компьютерных умений у студентов педвузов (на материале подготовки будущих учителей физики, русского языка, музыки): Дисс... канд. пед. наук. - Алма-ата, 1991. - 166 с.
34. Дарханов Н.А. Педагогические условия активизации познавательной деятельности учащихся (на материале школ одаренных детей): дисс. ... кан. пед. наук. - Алматы, 2000
35. Сарыбеков М.Н. Теория и практика подготовки будущих учителей. Дисс. докт. пед. наук. -Тараз, 1998.
36. Керімов Л.К. Қиын жасөспірімдерді жеке дара қайта тәрбиелеу теориясы мен практикасы: Автореф.дисс.докт... пед.наук. Алматы-1992-46 бет.
37. Байсерке Л. Нравственные основы правового воспитания школьников. -Алматы, 1999.- 170 с.
38. Бабаев СБ., Оцалбек Ж.К. Жалпы педагогика: Оқулық,. -Алматы: Заң әдебиеті, 2007. - 228 б.
39. Ералин К. Изобразительное искусство Казахстана в системе художественно-профессиональной подготовки будущих учителей изобразительного искусства и художественного труда: Автореф. дисс. ... докт. пед. наук. -М., 1992. - 46 с.
40. Иоголевич А.З. Воспитание познавательной активности старшеклассников по внешкольной работе. Автореф.дисс.на соиск. уч.степ.канд.пед.наук. - М., 1983. - 24 с.
41. Литвиенко Ы.С. Развитие познавательной активности учащихся в условиях проблемно-поисковой деятельности. Автореф.дисс.на соиск.уч.степ. канд. пед.наук. -Харьков, 1981. - 24 с.
42. Муртазин Г.М. О некоторых способах активизации познавательной деятельности учащихся. // В кн.: Активизация познавательной деятельности учащихся. -Уфа, 1982.
43. Терехип М.Н. Некоторые характерные особенности связи теории с практикой в обучении . // В ст. Развитие самостоятельности и активности учащихся в учебной работе школы. -Челябинск, 1966.
44. Трегурова Л.11. Познавательная активность учащихся 1-4 классов при проведении экскурсий. Автореф.дисс.канд.пед.наук. - М., 1986. - 24 с.
45. Мингазов Э.Г. Активизация познавательной деятельности учащихся средствами наглядности. Автореф.дисс.на соиск.уч.степ.канд.пед.наук. - М., 1979.- 16 с.
46. Скаткин М.Ы. Активизация познавательной деятельности учащихся в обучении. М.:Просвещения, 1995.-96с.
47. Умранходжаев А.М. Активизация познавательной деятельности учащихся в процессе обучения черчению. Автореф.дисс.канд.пед.наук. -М., 1978.-16 с.
48. Аристова Л.П. Активность учения школьника.- М.: Просвещение, 1988.
49. Философиялық сөздік. -// Редкол., Р.Н.Нұрғалиев, Ғ.Ғ.Ақмамбетов, Ж.М.Әбділдин ж.б. Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» - 1996ж.
50. Жарықбаев Қ. Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі // Алматы, «Санат» 1995.
51. Қазыбаев С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. // Алматы, 1990.
52. Выготский Л.С. «Педагогическая психология» Москва, 1991.
53. Жарықбаев Қ. Психология. –Алматы, 1982.
54. Петровский А.В. «Педагогика» Москва, 1973г.
55. Жұмабаев М. «Педагогика».-Алматы: «Ана тілі», 1992ж.
56. Рубинштейн
57.Асқарова А.Т. Сын тұрғысынан ойлауға үйрету сабақтары // Шымкент 2003
58. Бабаев С.Б. Бастауыш мектеп педагогикасы // Алматы-2007.
59. Давыдов В.В. Проблемы разивающего обучения.-М.; 1986-стр 240.
60. Оқыту технологиялары бойынша // Қазақстан мұғалімі 5 маусым 2007 ж.
61. Аяғанова Л. Жаңа технологиялар сабақта. Бастауыш мектеп №4 сәуір 2003
62. Садарова Ж. Жаңа ақпараттық технологиялардың қабілет дамытудағы рөлі // Бастауыш мектеп №5 мамыр 2003ж.
63. Қазақ тілін оқыту методикасы // Ред: Әуелбаев Ш.-Алматы, 1887ж.
64. Беспалько В.П. Слагаемое педагогической технологии.-М.; Педагогика, 1989-192 стр.
65. Ахметжанова А. «Оқушылардың қызығушылығын арттыру жолдары // Бастауыш мектеп №1 қаңтар 2004 ж.
66. Қоянбаев Р.М, Ыбыраимжанов Қ.Т. Педагогикалық сөздік. Түркістан – 2006ж.
67. Педагогикалық ізденіс. Алматы-Рауан 1990ж.
68. Эльконин Д.Б. Психология обучения младшего школьника.-М.; Знания, 1974.
69. Сәкенов Р., Найманбаева П. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту // Бастауыш мектеп №1 қаңтар 2003ж,
70. Сухамлинский В.А. Балаға жүрек жылуы-Алматы: Мектеп, 1976-234 бет.
71. Шаталов В.Ф. Эксперимент продолжается. –М.: Педагогика, 1989г.
72. Бұзаубақова Қ.Ж. Жаңа педагогикалық технологиялар. –Тараз: ТарМУ, 2003ж.
73. Лысенкова С.М. Методом опережающего обучения.-М.; Просвещение, 1988г.
74. Жазықбаева О.П., Тажиева Ж.А. Жаңа адамды – тек жаңашыл ұстаз тәрбиелейді // Шымкент 2001ж.
75. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарттары.Жалпы бастауыш білім.-Алматы:РОНД,2003 ж.
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Диссертацияда мынадай терминдер сәйкес анықтамаларымен қолданылады.
ҚР – Қазақстан Республикасы
Білім - адамзаттың жинақтаған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды,
табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі.
Оқу – мектеп жасындағы балалардың негізгі таным әрекеті.
Дағды - бұл қайта-қайта орындалатын практикалық әрекетке машықтандыру.
Іскерлік - алған білім негізінде оқушылардың практикалық әрекеті іске
асырылады.
Шығармашылық - өте күрделі психологиялық процесс. Ол іс-әрекеттің түрі
болғандықтан, тек адамға ғана тән.
Қызығу - бұл оқушының объекті немесе құбылысты меңгеруге ұмтылысында
белгілі әрекет түрін игеруде көрінетін танымдық қажеттену формасы.
Дамытып оқыту - бұл оқушылардың таным іс-әрекетін барынша дамыту, яғни
олардың ой-өрісін дамыту, өз бетімен жаңа білімді іздеп табуға және оны
еркін игеруге үйрету.
Оқытудың білім беру функциясы - бұл адам баласын білім байлығымен
қаруландыру, оны өз бетімен білім алуға іскерлік пен дағдыны игеруге
даярлау.
Проблемалы оқыту - бұл ғылым негіздерін оқып білу үдерісінде жеке
адамның жалпы және арнайы қабілеттінің дамуы, танымдық қабілеттерінің
қалыптасуы.
Проблемалық ситуатция - пайда болған құбылыстарды, фактілерді адамның
түсіндіре алмай қиыншылық жағдайға ұшырауын айтады.
Алгоритм – бұл тіпті қажетті іс-әрекеттерінің жиынтығы, оларды есептеп
шығару, өндірістік не лабораториялық операцияны өткізу үшін дәл көрсетілген
бірізділікпен орындау қажет.
Проблемалы баяндау әдісі – сабақта тақырып бойынша мұғалім
оқушыларға проблемалық сұрақ қояды, проблеманы өзі шешеді.
Мотивациялық компонент- оқу-танымдық іс-әрекетте оқушының ғылыми
білімді меңгеруге құштарлығы, жаңашылдыққа белсенді ұмтылуы, танымдық
қызығушылығы мен шығармашылық дербестікке саналы талаптануы, өзінің
меңгерген білімін құндылық бағдары ретінде түсінуі.
Мазмұндық компонент - әлемнің бір тұтас бейнесін танымдық талдау
тұрмысында терең түсінуі, оқу-танымдық іс-әрекетте білімдік кеңестігін
құру, шығармашылық ойлау арқылы ғылыми білімді меңгеруі, проблемалық тап-
сырмалар мен мәселелерді нәтижелерге жетудің әдіс-тәсілдерін және оның
оңтайлы жолдарын меңгеруі, білімді танымдық белсенділікпен меңгеруді басты
бағдар деп түсінуі.
Процессуалдық компонент - жеке тұлғаның оқу-танымдық іс-әрекетте
ізденімпаздық танытып, белсенді ойлауын қалыптастыру арқылы интеллектуалдық
білім шеберін кеңейтуі; өзінің танымдық іс-әрекетіне рефлексивтік бағытының
болуы және өзінің білім мен білік, дағдыларын жаңа жағдайда ұтымды
пайдалана білуі.
Мазмұны
Аннотация ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Анықтамалар, белгілеулер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4-5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ-ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ
ПСИХОЛОГИЯ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1. Оқу-танымдық қызығушылықтың психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..9-23
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық қызығушылығының негізінде
шығармашылық қабілеттерін дамытудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .24-39
2. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ-ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫНЫҢ НЕГІЗІНДЕ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ БАҒЫТТАРЫ
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық шығармашылығының деңгейлері
мен түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40-
51
2.2. Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық шығармашылығын дамыту
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..51-69
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .70-71
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
-75
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Бүгінгі таңда білім беру жүйесінің
әлеуметтік, қоғамдық өзгерістер жаңа әдіснамалық жүйені жасауда дәстүрлі
оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап, оқытудың жаңа
технологияларының табиғатын түсіне отырып, оқушылардың оқу-танымдық іс-
әрекетін белсендірудің қажеттілігін негіздейді. Бұл мәселенің басты
ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, оқушылардың білім алуы
барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу жүйесін, алған білім
өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады. Әсіресе,
оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіру проблемасы қазіргі уақытта
бастауыш сынып мектептері үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан
қазіргі бастауыш сынып мектептері жағдайында оқушылардың оқу-танымдық іс-
әрекетін белсендіру маңызды міндет, ғылыми проблема.
Оқушыларының ойлау дәрежесі мен дербес іс-әрекеттегі
белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепке берілетін
ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту
міндеттері олардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруге тікелей
байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық деңгейде қалып келген
дәстүрлі оқытудың жүйесі мен заман талаптары арасында пайда болған
диалектикалық қарама-қайшылық қазіргі мектептердегі оқытудың жаңа сапалық
деңгейін қажет етуде. Оқушыны даяр білімді қабылдаушы объект емес, білімді
өз бетімен ізденуші субъект ретінде қарау оқыту жүйесін соған лайықтаудың
қажеттігі артуда.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасында әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және
жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктен қанағаттандыратын білім берудің
ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген.Әсіресе,
Қазақстанның халықаралық білім кеңестігіне енуге бағытталған шарттары
ретінде әлемдік стандартқа сәйкес білім беруге көшіруді басты фактор деп
құрастырылады.
Көрсетілген міндеттердің толық жүзеге асыру бастауыш сынып
оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруге тікелей байланысты десек
қателеспейміз. Сондықтан жеке тұлғаға өзіндік құндылық ретінде қарап,
оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруде дәстүрлі оқыту әдістерін
әлемдік білім кеңістігіндегі оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып
оқу үдерісін жетілдіру міндетіміз.
Осыған орай бастауыш сынып мектептерінде берілетін білім
мазмұнын жаңарту, оқытуды белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең
алдымен, оқушының жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен
ізденімпаздылығының қалыптасуына, нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғаның
қалыптасуына қызмет етуі тиіс.
Оқу-танымдық іс-әрекетті белсендірудің негізгі бағыты жеке
тұлғаны қоғамның ең маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің
баюына, танымдық белсенділігінің қалыптасуы арқылы интеллектуалдық-
шығармашылық мүмкіндігінің жоғары деңгейге жетуіне, жан-жақты дамуына
жағдай жасау.
Тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұни білім,
тәрбие мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің
философиялық негізін салып, ол білімді философиялық категория және бүкіл
танымның даму процесіне қалыптасқан азамат мәдениетінің рухани қазынасының
жиынтығы деп қарастырады.
Елімізде оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіру
мәселесіне байланысты соңғы кезеңдері зерттеулердің мынадай бағыттары дамып
келе жатқанын атап көрсетуге болады: оқыту үдерісіне оқушылардың танымдық
қабілеттерін жетілдіру мәселесіне (С.Смаилов, А.Е.Әбілқасымова, Т.Сабыров,
Р.С.Омарова, Н.Қ.Тоқсанбаева т.б.); оқытуда халықаралық педагогика элемент-
терін пайдалану мәселесі (Қ.Бөлеев, К.Жарықбаев, т.б.); жеке тұлғаға
бағытталған білім берудегі жаңа педагогикалық технологиялармен оқыту
(А.А.Бейсенбаева, С.Қ.Мұханбетова, О.С.Сәлімбаев, т.б.); оқыту үдерісін
жетілдірудің маңызды объектілері (Б.К.Момынбаев, О.С.Сыздықов, Е.Омар,
М.Н.Сарыбеков) жеке тұлғаны қалыптастыруда оқыту мен тәрбиені сабақтастыру
мәселесі (Л.К.Каримов, Л.Байсерке, Б.А.Тойлыбаев,
А.Ғ.Қазмағанбетов).
Дидактикалық және тәжірибелік тұжырымдамалар мен жүйелер құрған
жаңашыл идеяларды ұсынып, жүзеге асырған көрнекті педагог-жазушылар мен
психологтар педагогикалық үдерісте тұлғаны субъект ретінде дамытуға, соны-
мен қатар оқушылардың шығармашылығын дамыту қажеттілігін мойындап отыр. XX
ғасырдың басында тұлғаның шығармашылығын дамытуды таңдамалы педагогикалық,
психологиялық шығарма (Блонский.П.П.), шығармашылықтың психологиялық
зерттеу мәселелері (Пономарёв.Я.А.), шығармашылық психоло-гиясы (Лук.А.Н.),
шығармашылықтың алгоритмдік деңгейлерін, педагогикалық қабілеттер
(Крутецкий.В.А.), (Рубинштейн.С.Л.) Жалпы психологияның негіздері
еңбегінде іс-әрекеттің қабілет дамытудағы рөлін нақтылады, оқушылардың ақыл-
ойын дамыту мәселелері (Выготский.С.Л.), дарындылық және қабілеттілік,
музыкалық қабілеттер (Теплов.В.М.), шығармашыл және оны орындаушылық
қабілеттер (Махмутов.М.И.), педагогика және практикалық психология
(Басова.Н.В.) және т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Бүгінгі таңда мектеп практикасында қолданыс тауып, ізгі нәтижелер
беріп жүрген білім беруді ізгілендіру технологиясы (Амоношвили.Ш.А.), тірек
сигналдар арқылы оқыту технологиясы (Шаталов.В.Ф.),дамыта оқыту
технологиясы (Давыдов.В.В., Занков.Л.В., Эльконин.Д.В., Лысенкова.С.Н.).
Сонымен бірге Республикамызда оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамыту бойынша бір қатар зерттеулер жүргізілді. (Қараева.Ж.А.) деңгейлік
саралап оқыту технологиясы, модульдік оқыту технологиясы оқытушыны дамыту
құралы (М.М.Жанпейісов), факультативтер және үйірме жұмыстары арқылы
қабілеттерді шығармашылық деңгейге көтеру (В.Д.Чернов), оқушыларды сөз
өнеріне баулу арқылы көркем-шығармашылық қабілеттерін дамыту
(Қ.Ә.Жаманбаев), оқушы шығармашылығын дамытудың дидактикалық мүмкіндіктерін
ғылыми-педагогикалық тұрғыдан тұжырымдау (А.Б.Мырзабаев), студенттердің
шығармашылық және іскерлік дағдыларын қазақ ою-өрнектері арқылы
қалыптастыру (М.А.Сутеева), шығармашылық іс-әрекетке оқытудың ғылыми-
дидактикалық негіздерін анықтау (Ж.Балкенов), бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық қабілеттерін оқыту барысында дамыту (Б.А.Тұрғынбаева) және
ойын әрекеті арқылы шығармашылық қабілеттерді дамыту (М.Мұхамедин),
оқушыларды еңбекте баулудағы техникалық шығармашылықты дамыту
(М.Қ.Қаламқаев, А.П.Сейтешов, О.С.Сыздықов, бастауыш сыныпта халықтық тәлім-
тәрбие берудің шығармашылық жолдары (Р.Наурызбаева мәселелері тереңінен
зерттелген.
Келешек қоғам иелерін жан-жақты жетілген, ақыл-парасатты, мәдени,
ғылыми өрісі озық азамат етіп тәрбиелеу-білім жүйесінің әлемдік кеңістікте
ену қарсаңында қай ұстаздың болса да алдына қойылған мызғымас міндет.
Қазіргі кезде мамандық атауларының барлығы бейімділікке, ептілік, шап-
шаңдылықты, ерекше ой қызметін, мол шығармашылық мүмкіндікті, өзін қоршаған
түрлі жағдайларға тез икемделіп қана қоймай,оларды керекті бағытына
шығармашылықпен бұра білу қабілеттігін және танымдық қызығушылықтары арқылы
білім алуға және оны меңгеруге талпындыруды қажет етеді. Осы мәселенің
шешімін табу біздің зерттеуді айқындап, тақырыпты бастауыш сынып
оқушыларының танымдық қызығушылықтары дамытудың әдістері деп таңдауымызға
негіз болады.
Зерттеу мақсаты: Оқушылардың жеке пәндерін оқыту үдерісінде
танымдық міндеттерін қалыптастыру, шығармашылық қабілеттері мен қызығуын
жетілдіру жолдарын теориялық және практикалық тұрғыда негіздеп,әдістемелік
жағын қарастыру.
Зерттеу нысаны: Оқушылардың оқу тәрбие үрдісі барысындағы оқу
танымдық белсенділігін жетілдіру.
Зерттеу пәні: Оқушыларының танымдық қызығушылықтары
шығармашылық қабілеттерін оқыту үдерісінде дамыту бағыттары.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер оқыту үдерісі дамытушылық және
тұлғалық бағдарлы тәсілдер біртұтастығы мен танымдық қызығушылықтары
негізінде құрылып, оқушылардың жүйелі, тұрақты ұйымдастырылған шығармашылық
әдеттеріне жағдай жасалса онда оқушылардың оқу танымдық шығармашылық
қабілеттерінің дамуы нәтижелі болар еді.
Зерттеу міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларының оқу танымдық қызығушылығының
психологиялық негіздерін айқындау ;
2. Оқушылардың оқу танымдық қызығушылығы негізінде олардың
шығармашылығын дамытудың психологиялық-педагогикалық бағыттарын қарастыру
;
3. Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық шығармашылығының
деңгейлері мен түрлерін қарастыру ;
4. Бастауыш сынып оқушыларының оқу – танымдық шығармашылығын дамыту
әдістерін анықтау ;
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасында қабылданған ресми
құжаттар ,Қазақстан Республикасының Конститутциясы, білім беру туралы заңы,
тұжырымдамалар, жарғылар, нұсқаулар, бағдарламалар, т.б. зерттеліп отырған
мәселе бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық, тарихи деректер,
мерзімдік басылым ақпараттары, мұғалімдерінің озат тәжірибелері,
педагогикалық инновация және оқытудың қазіргі педагогикалық технологияларын
пайдалану.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау, озат
педагогикалық іс-тәжірибелермен танысу, пікір алысу, сауалнама, бақылау,
әңгіме, тест әдісі және оқушылардың еңбектерін талдау.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, , қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделді, ғылыми ақпараты
анықталды (зерттеудің объектісі, пәні, мақсаты, болжамы, міндеттері
берілді)
"Оқушыларының оқу-танымдық" қызығушылығын арттырудың
психологиялық-педагогикалық негіздері атты бірінші бөлімде оқушылардың оқу
танымдық қызығушылығын дамыту мәселесінің психологиялық-педагогикалық
әдебиеттердегі талдануы негізінде танымдық іс-әрекет, танымдық
қызығушылығын, оқушылар шығармашылығы мазмұнына педагогикалық талдау
жасалды. Оқушылардың психологиялық ерекшеліктерін айқындау, олардың
қызығушылықтарының табиғатын саралау арқылы оқушылардың оқу-танымдық
шығармашылығын дамытудың өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері
сипатталды.
"Оқушыларының оқу-танымдық қызығушылығы негізінде шығармашылық
қабілеттерін дамытудың бағыттары" атты екінші бөлімде оны дамытудың
мүмкіндіктері сипатталып, оқу-танымдық шығармашылықты дамытудың бағыттары,
жаңа педагогикалық технологиялары көрсетілді. Сонымен қатар, зерттеу
мәселесіне байланысты педагогикалық эксперимент нәтижелері көрсетіліп, оның
тиімділігі дәлелденді.
Қорытындыда ғылыми болжамды дәлелдейтін зерттеудің қазіргі
нәтижелері мен тұжырымдары мазмұндалды, ұсыныстар берілді және қарастырылып
отырған проблеманың келешектегі зерделенетін бағыттары көрсетілді.
1. Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық қызығушылығын дамытудың
психологиялық - педагогикалық негіздері.
1. Оқу-танымдық қызығушылықтың психологиялық негіздері
Оқушылардың шығармашылық танымдық іс-әрекеттерінің дамуы көне
заманнан бастау алады. Көне заманнан белгілі болған нәрсе, танымдық
белсенділік қана есте сақтауды және барлық пән бойынша білімдердің,
үдерістер мен құбылыстардың мәнін терең түсінуге мүмкіндік береді.
Орта және Таяу Шығыс ойшылдарының жаратылыстануға тиісті ғылыми
еңбектерінде ғылыми дүниетанымдылықтың әртүрлі жақтарына, оның
принциптеріне, құрылымына, критерийлеріне, ақыл-ойдың дамуының ғылыми
дүниетанымдылықпен байланысына және адамның біліміне үлкен қызығушылық
танытқаны анықталып отыр.
Әл-Хорезми [3],Әл-Кинди [4],Әл-Фараби [4],Беруни [6],Ибн Сина [7],
Омар Хайям [8],және Ат-Туси [9],олардың шәкірттері мен ізбасарларының
гносеологиялық көзқарастарының өзіндік сипаты бар. Оларды адамның ақыл-ойы,
білімдері абстрактыландыру үдерістері, пәндердің ерекшеліктері мен
маңыздылығы, танымдық іс-әрекеттердің қалай қалыптасатындығы әрдайым
қызықтырған.
Танымдылықтың мәні мен бастауы қандай, танымдық үдерісі қандай
сатылардан тұрады (қаланады), танымдық және практикалық іс-әрекеттердің
арасындағы байланысқандай? Міне, осы сияқты сұрақтар тізімі барлық
ортағасырлық атақты Шығыс ойшылдарын қызықтырған.
Әл-Хорезми [3], түйсік арқылы болатын танымдылық пен логикалық
пайымдаудан болатын танымдылықты анық ажыратқан. Біріншісі арқылы нәрселер
ұсақ түрде танылса, ал логикалық пайымдауда болса, оның маңызы,
мағыналы жақтары зерттеледі және олар бір-бірімен тығыз байланыста
болатындығы айқындалады.
Танымдық теориясы ғылымның пайда болуынан бастау алады және
үздіксіз дамуда. Хорезми [3] бұл теориясының дамуына орасан үлес қосқан. Ол
практикалық-байқағыштық және экспериментальдық танымдық әдістерді әлемдегі
объектілердің қозғалысын,сонымен қатар кеңістіктегі денелердің
орналасуларын, жергілікті пунктерді анықтауда бірнеше болып қолданған ғылым
және олардың сипаттамалардың таблицалық жолмен кескіндеген, ғылыми
негіздегендердің алғашқылардың бірі. Индукция және дедукция әдістерінен
пайдалану арқылы түрлі аспекттерде: теңдеуді шешудің кездейсоқ жағдайынан
жеке шешімдеріне өтті (6 теңдеу), бірақ жалпы түріне (канондық) жетпеді,
танымдық іс-әрекеттердің ғылыми әдістері есебінде математикалық есептерді
шешудің алгоритмдік әдісін тапты. Дүниені тануда алгоритмдік әдісті қолдану
керектігін айтты. Сондықтан болса керек, математика ғылымының негіздері
ретінде аксиомалар алынды. Математикалық танымдылықты аксиомаларды
енгізуден бастау керектігіне аса көңіл бөлді.
Әл-Кинди [4] пікір бойынша, адамзаттағы танымдық іс-әрекеттер
сезімдік және рационалдық болып екіге бөлінеді.Сезімдік танымның мәні
тиянақты емес, оның табиғаты бізден жасырын болса да, дегенмен ол сезімдік-
түсінгіштікке жақын және әрқашан материяға ие,өйткені ол әрқашан дене
түрінде бар және адам денесінде тұрады.
Осылайша, сезімдік таным объектісі бар, олар денелер мен
материалдардан тұрады. Оқушылар математикалық объектерді бақылап сезіну
арқылы таниды.
Егер сезімдік таным - бір нәрсені тану болса,онда рационалдық таным-
жалпы таным. Бір нәрселік материалдық заттар сезімдік қабілдауға
беріледі,-деп жазды Әл-Кинди [4], нәрселердің түрлері мен сипаттары
сезімдік қабылдауға берілмейді және сезімдік танымның пәні бола алмайды.
Бірақ, олар адам есі деп аталатын адам жанына беріледі. Адамның есі ол
мидағы қабылдау талшықтарының қозғалуынан пайда болады.
Әл-Киндидің [4] айтуынша сезімдік таным тек ақыл-ойға материал
береді. Сол сәтте сезімдік қабылдау арқылы арналған білімдерді Кинди [4]
саналы танымға қатысты жағдайларға бағынышты еткен. Киндидің ойынша, ақыл-
ой абстракті болған нәрсені таниды. Осылайша Кинди [4], оқу материалын
екіге бөліп үйренуді абзал көреді. Сезімдік танумен материалдық
денелерді,ал саналы таныммен денелердің қасиеттерін үйренуге болады деп
есептейді.
X ғасырдың екінші жартысында Братья Чистоты мектебін қалаушы
ғалымдар мен философтар тобы, араб халифаты халқының кең тобының арасында
жаратылыстану ғылыми мен философиялық білмдердің көпшілікке таралуына өз
септерін тигізді. Еңбек қызметі, өнеркәсіпті бағалау дәрежесі, ақыл-ой
жұмысы туралы сұрақтар осы топтың мүшелерінің Арнауларында қарастырылған:
Адамға тән әрекет екі түрде болатынын білу керек: Танымдық және еңбектік.
Еңбек әрекеті - бұл адамның санасында тұратын мағлұматты шығарудың түрі
және оның затқа қосымшасы деп бекітеді. Кейін олар айтады, білім - бұл
танушының жанындағы танылатынының образы, оқымай және ғылымды меңгермей
білім болмайтынын білу керек. Ал оқу - нәрсенің актуальды, потенциалды
екенін білетін, оқушы жадынан шығатын ниеттену. Білім меңгеру -
танылатынының формасы жанымен қабылдау. Танылып жатқан нәрселердің
формаларын оқушы үш түрде қабылдайтынын білу керек: біріншіден, сезім
арқылы; екіншіден, дәлелдемелер арқылы; үшіншіден, ойлау арқылы.
Әл-Фараби [5] білім алу мен оларды жинаудың қажетті құралы ретінде
ғылымдарға үлкен көңіл бөлген, ал оларды білімді игеру көрсеткіші деп
санаған.
Оның ойынша, сезім мүшелері,жүрек және ми адамға туылғанынан
беріледі, ал басқалары білім, әртүрлі интеллектуальдық және адамгершілік
қасиеттері, мінез-құлқы, тәрбие және т.б. адамның өмір сүру барысында
алынады. Әртүрлі мінез-құлық және адамгершілік қасиеттерін анықтай отырып:
батылдық, ерлік, ықылас, тапқырлық, шыншылдық, жомарттық т.б ол тұлғаны
тәрбиелеу және өзін-өзі тәрбиелеу нәтижесі деп санады. Фарабише [5]
интеллектуалдық және адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеу екі тәсілмен жүзеге
асырылады: тұлғаны жетілдіруге бағытталған ерікті іс-әрекеттер процесінде
және күштеу арқылы.
Әль – Фараби еңбектерінде [5] білім алудың (дидактика) сұрақтары,
оқыту теориясы және оның проблемаларының философиялық, физиологиялық және
психологиялық негіздері кең қарастырылған. Ол үшін объекті мен субъектінің,
сыртқы болмыстық тіршіліктің алуан түрлерімен және жеке тұлғаның күрделі
физиологиялық – психологиялық үдерістерімен және бай рухани әлеммен өзара
әрекетін зерттеу керек екендігіне күмән келтірмеген. Адамның руханилығының
жоғары сатысына адамға тән танымдық іс- әрекеттерінің өзіндік формасы
ретінде жан, ақыл – ой мен ойлау кіреді деп есептеген.
Әл-Фараби [5] танымдық іс- әрекетті ұйымдастыру мәселесі
бойынша ұсыныстар тізбесін жетілдіру. Ол кез келген ғалымға сай жақсы
теорияшы болу үшін үш шартты сақтау керек дейді :
1) Берілген ғылымның негізінде жататын барлық принциптерді жақсы білу;
2) Берілген нақты ғылымға қатысты принциптер мен белгілерден қажетті
тұжырым жасай білу, пайымдаудың ережелерін білу;
3) Ақиқатты жалғаннан ажырату және қателіктерді түзету үшін басқа
авторлардың пікірлерін талдай алу және қате теорияларды жоққа шығара
білу.
Әл-Фараби [5] бұл пікірлерінен математикалық құрылымдық теорияларды
шығаруға болады; алгебралық, реттік және топологиялық құрылымда.
Математиканы оқытудағы осы құрылымдардың қасиеттерін жақсы игеру қажет
екен. Олар оқушылардың танымдық іс- әрекеттерінің қандай деңгейде екендігін
білуді талап етеді. Жоғарыдағы әрбір құрылымға сәйкес әртүрлі танымдық іс-
әрекеттер талап етіледі. Сондықтан, математиканы оқытуда қарапайым,
синтездік және интегративтік оқыту әдістерін (танымдық әдістерін) пайдалану
тиімді болады.
Берунидің [6] ғылыми мұрасынды өндірістік әдіспен табиғатты тану
үлкен орын алады. Берунидің [6] ғылыми әдісінің өзіндік жақтары мен негізі
ғалымның объективтігі мен шыншылдығы, тәжірибесі, бақылауы, ауызша және
жазбаша мұраларды білуі, деректерге сыншылдық көзбен қарау, ақиқатты
орнату мақсатында оларды салыстыру, ой қорытындысы арқылы теорияларды
өзгерту болып табылады.
Абу Райхан Беруни [6] өзінің шығармашылығында оқу жүйелі,
көрнектілікті, мақсатты болуы керек және анық бір жүйе бойынша өткізілуі
қажет деп атап көрсетеді. Оның ойынша, көрнектілік оқуды нақтырақ және
қызықтырақ етеді, байқағыштық пен ойлауды дамытады.
Ибн Сина (Авиценна) [7] ( X - XI г ) танымдық іс- әрекеттің
әртүрлі түрлерін, жанның әр түрлі күші ретінде көрсете отырып, діннің
билігінен осы күштердің айтарлықтай бөлігін ажырата отырып ауқымды
суреттейді. Антикалық дәстүрмен жанның сәйкес үш түрін бөліп көрсетеді:
өсімдік, жануар және саналылық. Біріншісінде, екі күш айрықшаланады:
қозғалтқыштық және қабылдаушылық. Қабылдаушылықтың өзі сырттай және іштей
деп екіге бөлінеді. Біріншісіне, бес немесе сегіз сезім қатысады деп
көрсетеді. Ибн Сина [7] ғылыми мұралары ауқымды және адам білімінің барлық
жақтарын қамтиды. Оның дидактикалық принципінің түйіні оқытуды оңайдан
қиынға қарай жүргізу керек, физикалық жаттығулармен сәйкестендіру қажет,
жаттығулар оқушылардың шамасы келетіндей болуы керек, ол балалардың
қызығушылығы мен қабілеттілігі арқылы іске асуы керек.
Ибн Синаның [7] маңызды педагогикалық принципі – адамның сана –
сезімі өмір ағымына әсер ете алады, өйткені адам жануардан дәл сана –
сезімімен, ол дегеніміз, онымен жасалып жатқан іс-әрекетін сезіне білу
қабілеттілігімен айрықшаланады, деген көзқарасында жатыр. Баланың
танымдылығында қоршаған орта жетекші орын алады деген пікір Ибн Синаның [7]
педагогигалық көзқарастарының ең маңыздысы болып табылады.
Абай Құнанбаев [10], Ахмет Байтұрсынов [11], Мағжан Жұмабаев [12]
және басқада көрнекті ғалымдар мен педагогтар жас ұрпақтың тәрбиесіне,
халықтың білімнің дамуына теңдесі жоқ үлестерін қосқан. Олар оқушылардың
оқу – танымдық іс-әрекеттерін қалыптастырудың айрықша құралдарын сипаттап,
өздерінің пайдалы және құнды кеңестерімен белсенді түрде бөліскен, бұл
берілген проблемаға үлкен көңіл бөлген.
Олардың зерттеулері негізінде оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін
қалыптастыру проблемасы және оқу процесін жан – жақты талқылау, ғылыми
шығармашылық, өзін - өзі тану, материалистік дүниетаным мәселелері жатыр.
Осы проблемалар қазіргі уақытта да педагогиканың зерттеу объектісінен
шыққан емес. Оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін қалыптастыру әдістерін
зерттеу Л.Ш.Левенберг [14] М.И.Махмутов [13] Р.А.Мавлянова [15] Р.Ибрагимов
[16] Б.Р.Кадыров [17] Ш.Р.Райханов [18] Г.И.Щукина [19] Т.И.Шамова [20]
Р.А.Хабиб [21] және басқа да ғалымдар мен педагогтардың еңбектерінде
келтірілген. Бұл педагог–ғалымдардың еңбектерінде оқушылардың танымдық іс-
әрекеттерін қалыптастырудың әртүрлі әдістері зерттелген.
Елімізде оқушылардың оқу – танымдық іс-әрекеттерін белсендіру
мәселесіне байланысты соңғы кездері зерттеулердің мынадай бағыттары дамып
келе жатқанын атап көрсетуге болады: оқыту үрдісінде танымдық қабілеттерін
жетілдіру мәселелері ( С.Н.Лысенкова [22], т.б. А.Е.Абылқасымова [23] т.б.
Т.С.Сабыров [24], Р.С.Омарова [25], И.Ломпшер [26] т.б ) жеке тұлғаға
бағытталған білім берудегі жаңа педагогикалық технологиялармен оқыту
(Ж.Қараев [27], А.А.Бейсенбаева [28], Ш.Т.Таубаева [29], В.О.Пунский [30]
т.б.) ; оқыту үрдісін жетілдірудің маңызды аспектілері ( Б.К.Момынбаев
[31], О.С.Сыздыков [32], О.О.Жолдасбеков [33], Н.А.Дарханов [34],
М.Н.Сарыбеков [35] т.б.); жеке тұлғаны қалыптастыруда оқыту мен тәрбиені
сабақтастыру мәселесі ( Л.К.Керимов [36] )
Қарастырылған жұмыстар бүгінгі таңда оқушылар мен студенттерді
оқыту мен тәрбиелеуде маңызды болып табылады.
Алайда, оқушылардың танымдық іс-әрекеттеріне арналған теориялық
әдебиеттерді талдағанда, әдіскерлер мен педагогика ғылымының
қайраткерлерінде, оның көптеген аспектінде бірлік жоқ, оның ішінде оқу
үдерістеріндегі бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттерінің мәнін
түсінуде де бірізділік жоқ
Сондықтан, бұл проблеманы шешуде келесі үш бағыттағы әдістерді
көрсетуге болады.
Авторлардың бір тобы - А.З.Иоголевич [41], Н.С.Литвиенко [42],
Г.М.Муртазин [43], М.Н.Терехин [44], Л.Н.Трегурова [45] -оқушылардың
танымдық іс-әрекеттерін оқушылардың оқылып жатқан материалға ерікті
ұмтылысы мен эмоциялы байланысын талап ететін ерекше ұйымдасқан оқу үдерісі
деп түсінеді. Олар таным өніміділігін арттыру үшін қалыптасқан танымдық іс-
әрекетті күшейту, интенсивтендіру, қалыптастыру үшін оқушыларды
ынталандыруды мақсат етеді.
Басқа топ - Э.Г.Мингазов [46], М.Н.Скаткин [47], Т.И.Шамова [20],
Г.И.Щукина [19] және т.б бұл проблеманың шешуін оқушылардың жалпы дамуымен
байланыстыра отырып, танымдық іс-әрекеттің дамуы мен жетілуді
қалыптастыруды негізгі мақсат деп санайды. Бұдан, олар тұлғаға жалпы мағына
беретін (дербестік, шығармашылық, белсенділік т.б.) және тек таным үдерісі
мен ғана шектеліп қоймайтын танымдық іс-әрекеттердің қасиеттерін зерттеуге
негізгі көңіл бөледі.
Авторлардың үшінші тобы А.П.Аристова [49], Р.А.Мавлянова [15]
оқушылардың-танымдық іс-әрекеттерінің қалыптасуына, осы іс-әрекетті
құрайтын психологиялық үдерістерге қолайлы жағдай туғызуды жатқызады.
Осылайша, бұл авторларда оқытудағы танымдық іс-әрекет екі
компоненттен қаланады: тапсырманы орындаудағы қарқындылық және осы
жұмыстағы дербестік деп санады. Алайда, педагогикалық практика
көрсеткендей, іс-әрекет әрқашан дербес бола бермейдi. Мысалы, оқушы өте
белсендi жұмыс iстеуi мүмкiн, бiрақ, егер бұл жұмыс әрдайым мұғалімнің
басқаруымен орындалатын болса, онда бұл өзiндiк жұмыс болмайды.
Л.Н.Трегурова [45] танымдық iс-әрекетке оқушының оқу үдерiсiне қатысу
дәрежесіне байланысты психикалық үдерiстердiң белгiлi деңгейiн жатқызады,
яғни шын мәнінде танымдық iс-әрекеттің қалыптасуы оқушылардың бар танымдық
күштерiнiң мобилизациясы ретiнде айтылды.
М.Н.Скаткин [47] оқытуда танымдық iс-әрекеттердi белсендiру - бұл
оқушылардың ойларының белсендi жұмысы дейдi, әсiресе, олардың ойынша,
оқыту үдерiсiндегi танымдық iс-әрекеттің қалыптасуында ойлаудың дамуы
жетекшi рөл атқарады.
Берiлген пiкiрлерде олар логикалық ойлау мен даму қажеттілігін
оқушылардың танымдық iс-әрекеттерінің құралдарын құру және идеяларын
дамытуды жоспардың бiріншi бетiне шығаруға тырысады.
А.М.Умранходжаевтың [48] ойынша бұл жұмыстар, оқу процесiнде оқушының
тұлға ретiнде қалыптасуына қажет болатын белсендiлiк, дербестiк,
шығармашылық, әдiс, талаптылық, қызығушылық,өз бетiмен бiлiм алуға
қабiлеттiлiгi секiлдi оқушының жеке қасиеттерiнiң дамуымен байланысты болу
керек. Сонымен қатар ол сабақта оқушылардың танымдық iс-әрекеттерінің
өзгерiп отыру қажеттiлiгiн танымдық iс-әрекетті қалыптастырудың маңызды
шарттары деп есептейдi.
Орта және Таяу Шығыс ойшылдары Әл-Хорезми [3], Әл-Кинди [4], Әл
Фараби [5], Беруни [6], Ибн Сина [7], Омар Хайям [8] және Ат-Туси [9] және
олардың шәкiрттерi мен iзбасарларының гносеологиялық көзқарастарын және
қазiргi заманғы педагог ғалымдардың ғылыми көзқарастарын зерттеу арқылы
оқушылардың танымдық iс-әрекеттерінің әдiстерiн (данышпан ғұлама
ғалымдардың пiкiрлерi бойынша, құралдарын) үш топқа бөлу мүмкiн екендiгiн
анықтадық.
Бiрiншi топқа, жеке тұлға ретiнде оқушылардың танымдық iс-әрекеттерін
дамытуға бағытталған құралдарды, екiншiсiне оқушының танымдық күшiн
мобилизациялайтын құралдарды, үшiншi топқа - оқушылардың танымдық iс-
әрекеттерiнiң қалыптасу белсендiлiгiн арттыратын құралдарды жатқызамыз (1.1
-кестеге караңыз).
Әл-Хорезми [3], Әл-Кинди [4] және т.б. шығыс ойшылдарының пiкiрлерi
бойынша, бiрiншi топтың танымдық iс-әрекетті қалыптастырудың құралдары екi
негiзгi мақсатқа жетуге бағытталған: ол танымдық iс-әрекеттердi дамыту және
оқушыны жеке тұлға ретiнде қалыптастыру.
Біріншісі - бағыттаушы және қозғаушы болып табылатын, іс-
әрекеттің белгілі себептерінің бар екендігін болжамайды; екіншісі -
оның орындалуы қажетті шеберлік пен білімдер тізбегінің қалыптасуы.
Сондықтан, бұл іс-әрекеттің қалыптастыруының жоғарылауы екі бағытта болуы
мүмкін:
1) іс-әрекеттің мотивациялық аумағының дамуы мен жетілуі, білімге деген
қажеттілікті қалыптастыру, олардың тереңдету мен кеңейтуге тырысу;
2) тиімді әдістердің дамуы, оқу материалымен жұмыс істеу әдісін
мұғалімдерге көрсету, күрделендірілген танымдық есептерді шешу, өзіндік
білім алу қабілеттілігін қалыптастыру және т.б. осы сияқты
құралдардан тұратын танымдық іс-әрекеттің операциялық жақтарының
қалыптасуы.
Оқушының жеке тұлға ретінде дамуында тағы екі бағытты бөліп
көрсетуге болады, ал нақты айтқанда: ойлаудың дамуы мен жетілуі және жеке
тұлғаның бөлек қасиеттерінің қалыптасуы.
Ойлаудың дамуын біз танымдық іс-әрекеттің бір бөлігі деп
санағандықтан бұл құралдар тобын төмен толығырақ қарастырамыз. Ал жеке
тұлғаның белгілі қасиеттерінің қалыптасуына келсек, мұнда төмендегідей
құралдар қолданылады: өзіндік жұмыстар, зерттеу есептерін шешу,
дербестікті, белсенділікті арттыратын шығармашылық әдістер, қызығушылық
және басқа да тұлғаның қасиеттерін қалыптастыруға арнайы бағытталған
шығармашылық жұмыстар.
Шығыс ойшылдары Әбу Насыр Әл-Фараби [5], Ибн Синаның [7]
көрсеткен танымдық іс-әрекетті қалыптастыратын екінші топқа жататын
құралдары, оқушының бар танымдық күштерін мобилизациялауға бағытталған.
Бұған екі негізгі әдіспен қол жеткізіледі. Олардың бірі - әртүрлі әдістер
арқылы тапсырманы орындауға оқушыларды еріксіз көндіру. Оған қорытындылар,
жазалау, сабақта белсенді жұмыс істеуге үй жұмыстарын орындауға
итермелейтіндей жағдай туғызу сияқты әдістер жатады. Бұл құралдарды
жағымсыз деп қарау керек, өйткені олар қазіргі дидактикада дұрыс
көрсетілгендей, оқытуда аса тұрақты және терең нәтижелер бермейді.
Басқа әдіс, оқушылардың оқуға деген қызығушылығын арттыратын
әдістерді қолдану. Бұл әдістерге негізінде оқушының жеке мотивациялық және
эмоциялық жақтарына әсер етумен қол жеткізіледі. Оған біз,материалды
проблемалы баяндауға эмоциялық фон құру, сабақтың басында тәжірибелерді
демонстрациялау, экскурсия және т.б жатқызамыз.
Үшінші топтың құралдары оқушылардың танымдық әрекеттерін
қалыптастыру барысында оқытуда уақытты үнемді жасау және оқушылардың
ойлауына тиімді жүктемелерді құратын, сол арқылы олардың танымдық іс-
әрекеттерін белсендіретіндей жағдайларды құру арқылы тиімді нәтижелерге қол
жеткізіледі (Беруни [6],Ибн Сина [7],Фараби [5] т.б.). Бұл топқа
оқушылардың еңбегін жеңілдететін әртүрлі құрал жабдықтар көреді (есептеу
машиналары, сызғыш құралдары, шаблондар, трафареттер). Осыған тағы да,
баспа негізіндегі тапсырмаларды, тапсырманың таңдамалы жауаптары, қысқа
уақыт ішінде қажетті мөлшерде әртүрлі мәлімет алуға мүмкіндік беретін
құралдарды жатқызамыз (аудио-видио фильмдер, кинофильмдер, диафильмдер,
плакаттар, таблицалар, дыбыс жазу және т.б.). Шығыс ойшылдарының
пікірлерімен халықтық педагогикада танымдық іс-әрекетті қалыптастыратын
құралдарды негізгі функциясын былай түсіндіреді: информациялық-мотивациялық
(жаңа білімдерді бақылау), бақылаушы (білімнің меңгерілуі дәрежесін
хабарлау) және де оқушылардың жеке өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруға
көмектесу. Олай болса оқушылардың танымдық іс-әрекеттері және оның
құрылымдық компаненттерін бірге қалыптастыруын қамтамасыз ету үшін мынадай
дидактикалық негізде қарастыру қажет екен (1.1-кестеге қараңыз.)
1.1 кесте- Бастауыш сынып оқушыларға танымдық іс-әрекеттерді
қалыптастырудың механизмдері.
1.
2.
3.
4.
Таным теориясы оқу әрекетіне тікелей қатысты. Білімді
игеру әрқашан таныммен байланысты келеді.Оқудың міндеті - табиғат, қоғам
және оқушының психикалық үдерістерінің даму заңдылықтарын оқушы санасын
ендіру. Таным мен оқу арасында жалпы ортақтастық көп. Оқушы қоршаған
дүниені тану арқылы дамиды, кемелденеді. Оқу жұмысын танымдық іс-
әрекеттердің өзінше бір формасы ретінде қарастыруға болады.
Танымдық iс-әркеттердің бас әрекеттер секiлдi мотивациялық және
операциялық жақтары болады (Ибн Синаның [7] пiкiрi бойынша, iшкi және
сыртқы күштер арқылы жүредi).
1.2-кесте- Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттерін
қалыптастыру құралдары.
1.2 кестенің жалғасы.
Таным барысын ғылыми түсінуден педагогиканың теориясы мен тәжірибесі
үшін шығарылатын басты қорытынды-оқушылар берік және ықпалды білімді
ұжымдық қоғамдық пайдалы іс-әрекетте өз қабілеттерін нақтылайды, жетілдіре
түседі.[51].
Қоғамдық прогресс ғылымның ықпалынан, оқытудың жаңа міндеттері мен
озат тәжірибесінің жинақталуынан оқыту талаптары дамиды, нақтыланады,
жетіле түседі.
Білім беру және оқыту теориясы оқыту барысындағы, оқушылардың
саналылығы, белсенділігі, өзбеттілігі, білім мен біліктерінің беріктігі,
ұғынықтылығы және әрекеттілігі талаптарын қамтиды. Бұл талаптардың
орындалуы оқушылардың оқу материалдарын түсінуге, өткенді жаңамен
байланыстыруға, алған білімдерін тәжірибеде пайдалануға өз пікірлерін
дәлелдеу ұмтылысынан көрінеді.
Әр түрлі жастағы оқушылардың танымдық қызығуының өзіндік мазмұны,
ерекшеліктері зерттеушілер үшін қиыншылық тудырады. Өйткені, танымдық
қызығудың қалыптасуы және дамуы, жеке бастың дамуы барысында жүзеге асатын
өте күрделі үрдіс.
Жалпы алғанда, қызығудың қалыптасуы бала айналысатын іс-әрекетке
және жеке өмір тәжірибесіне байланысты болады. Сондықтан да баладағы
танымдық қызығудың даму деңгейі тек нақты жасқа байланысты деп те
қарастыруға болмайды. Бір жастағы балаларда тұрақтылығы, бағыттылығы,
мазмұны жағынан бірдей емес, қызығу болуы мүмкін.
Балалар жасына байланысты осы мәселені зерттеу бірқатар кеңестік
ғалымдардың жұмыстарында қарастырылған: Н.Рыбникова, Л.Гордон, Беляева,
Ц.Цветкова, Л.Моневцова, Н.Постникова, К.Романова, Р.Римбург, П.Сирбиладзе
(мектепке дейінгі кезең), И.Шевченко (жеткіншек жас), В.Ильина, В.Иванова,
Н.Костина, Л,Рожина, (ересектер жасы). 60-жылдардың басында бастауыш мектеп
оқушылары бойынша А.Абдуллаева, М.Морозова, ЧоЧун Синь, Ф.Гусеинова,
(бастауыш сынып оқушылары қызығуының жүйесін зерттеу), А.Дусавицкий
(оқушылардың танымдық қызығулары дамуына оқыту құралдарының әсері),
Л.Скалярский (үлгерімі нашар оқушылардың танымдық қызығулары дамуының
ерекшеліктері). М.Шеломенцова (бастауыш мектеп жасында танымдық қызығудың
дамуында ғылыми көркем кітаптардың рөлі) еңбектері шықты[52,42].
Бұл зерттеулердің көрсетуі бойынша әрекет танымдық қызығушылық
арқылы жеңіл еркін, тез жүзеге асады.
Қызығу - әр қырынан алып қарауға болатын күрделі ұғым,адамның
белгілі бір объектіні ұнатып,білуге ұмтылған іс-әрекетін қуаттандыратын
психикалық ерекшелікдеген пікір айтады ғалымдар: М.Беляева, Н.Морозова,
С.Рубинштейн. Қызығу адамды жаңаны білуге, әрекеттің жаңа әдістерін
іздестіруге құмарландырады. Сондықтан адамның қызығуы бір іспен
шұғылданғанда, әр түрлі әрекеттерде көрініс табады.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың танымдық іс-әрекеті оқыту
үрдісінде жүзеге асады. Мектеп жасына дейінгі балалардың қызығуы ойын іс-
әрекетімен байланысты болып келсе. Бастауыш сынып жасында қызығудың дамуы
оқу іс-әрекетінде жүзеге асырылады. Бұл қызығу жоғары сыныптарда нығая
түседі.
Қызығу өте ерте жастан қалыптасады және оның алғашқы көріну түрі
әуестік, құмарлық түрінде болады. Баланың бірінші жылында-ақ оны ашық түсті
заттар, қатты шыққан дыбыстар, заттардың қозғалысы өзіне тартады. Бала
күнделікті осы тітіркендіргіштерді үздіксіз қабылдайды және оларды қайта-
қайта қабылдауға тілек білдіреді.
Психология-педагогика ғылымдарының мәліметтеріне сүйенсек,
қажеттіліктің ішкі түрткісі субъектінің байланысты іс-әрекеті мен өмір сүру
себебі болып табылады.
Танымдық әрекет қажеттілік арқылы жүзеге асады. Өзінің тіршілік
және рухани қажеттілігін өтеу үшін оқушы дүниені танып білгісі келеді.
Алайда ол өзі үшін ешбір мәні жоқ нәрсеге қызықпайды. Оқушының қызығуы мен
құндылық бағдары тығыз байланысты. Оқушы өзі үшін құнды, әрі қажетті
нәрсеге, мәселен, оқу пәніне қызығады. Кейіннен бұл нәрсе (пән) оқушы іс-
әрекетінің мақсатына, қозғағыш күші-мотивіне айналуы мүмкін. Осыған орай,
кейбір ғалымдардың қызығуды оқушының дербес іс-әрекетке жұмыс мотиві
ретінде қарастырады. Бұл жайында Б.Теплова жақындағы мақсатқа жетіп,
алыстағы мақсатты көздейді - деп түйіндейді. Ал, Н.Морозова Іс-әрекет
көздеген пайдалы мақсатқа жетуге түрткі болады - дейді. А.Леонтьевтің
пікірінше, танымдық қызығу бір нәрсеге ерекше зейін қою арқылы эмоция
тудыру.
Психологтар Л.Божович, Н.Морозова,Л.Славина себептің екі
негізгі құрамын көрсетеді:
1.Оқушылардың оқу іс-әрекетіне түрткі болатын қоршаған ортасы;
2.Мазмұндық және үрдістік сипаттан тұратын, оқу іс-әрекетінің өзі
түрткі болатын таным қызығуы;
Қызығудың физиологиялық негізін, талдау, оның мақсатының
рефлекске көбірек жақын екенін тұжырымдайды, себебі жеке адамның белгілі
мақсатқа ұмтылуы, бағыты байқалады. Қызығу іс-әрекетке деген бір
жақтылықтан пайда болып, объектіге әсер ету нәтижесінен тартымды қарым-
қатынас туғызады.
Жеке адамның жан-жақтылығын, маңыздылығын, анықтамаларын салыстымалы
талдау арқылы қызығудың ғылыми түсіндірмесін табуға болады.
Бихевиористикалық Перри қызығу тұжырымдамасы, Мак-Ивераның
динамикалық бағалау теориясы, Паргонның әрекет пен бағыттық әлеуметтік
теориясы, Маркузе теориясы қызығудың маңызды әрі тиянақты анықтамалары
саналады. Американдық философ Р.Перри қызығу өз көзқарасымен, еліктеумен
сипатталады деп көрсетеді.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың танымдық іс-әрекеті оқыту
үрдісінде жүзеге асады. Осы жаста қарым-қатынас шеңберінің кеңеюінің маңызы
артады.
Баладағы өтіп жатқан осы өзгерістер педагогтерден бүкіл оқыту - тәрбиелеу
жұмысын нақты мақсатқа бағыттауды талап етеді. Негізгі іс-әрекет түрі -
оқу. Осы оқу арқылы олардың таным үрдісі (қабылдау, ес, зейін, қиял, ойлау)
дамиды.[53]
Бастауыш мектеп оқушысының қабылдауы тұрақсыз және ұйымдаспауымен
ерекшеленеді, сонымен қатар оларда білуге құмарлық, әуестікте байқалады.
Олар өздеріне күнделікті жаңа бір нәрсені ашып отыратындықтан қоршаған
ортаны қызығумен қабылдайды. Олардың зейіні де тұрақсыз болып келеді.
Сондықтан мектепте оқыту мен тәрбиелеу үрдісі, негізінен зейінді
тәрбиелеуге бағытталады. Мектеп өмірі балада ерікті зейінін жаттықтыруды,
назарын бір орталыққа біріктіру үшін ерік күшін жинақтауды талап етеді.
Балалардың ерікті зейіні оқу мотивтерімен бірге дамиды.Ал жоғары сыныптарда
оқу мотивтері жеке пәндерге, ғылымдара деген қызығушылыққа ұласады.
Бұл жастағы балалар өте сезімтал.Оның сезімі тәуелсіз және өте
ашық болады. Бұл жастағы балалардың қиялы өте шапшаң, қиялға берілгіш
келеді. Балалардың қиялына мүмкіндік берсе, оларды қандайда болсын бір іске
оп-оңай-ақ тартуға жеңіл. Сонда балалар қиын істерді де құштарлықпен
орындайды.
Баланың бүкіл өмір бойында оның даму үрдісі жүріп жатады. Даму
үрдісінде баланың таным қызығушылығы артып түседі. 6-7 жастағы балалар
заттарды түсіне, түріне қарап ажырата бастайды, олардың құрылысын пайдалану
тәсілдерін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында бала шындық дүниенің
құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам баласының жинақтаған бай
тәжірибесін үйренуге талпынады. Балалардың бір нәрсені құмартып білуге
талаптануын таным ынтасы дейді. Балалар өте байқағыш, еліктегіш, әр
нәрсені үңіле қарайды, көп нәрсе оларды ойлантады.
Баланың қоршаған өмірге қызығуы болса,ол өзін қызықтыратын құбылысты
бақылауын күшейтеді, өзінше оны ойлап байқайды, осыған байланысты өзінше
шешім шығаруға тырысады. Осындай іс-әрекет барысында қызығу өз-өзінен
дамиды және баланың ақыл-ойы дамуына әсер етеді. Қызығудың ерекшелігі, оның
әсерінен іс-әрекет сипаты өзгереді. Қызығу бар кезде іс-әрекеттің жақсы
нәтижесі ғана қамтамасыз етіліп қоймай, оның сипаты тұтастай өзгереді,
белсенді, дербес және жан-жақты, шығармашылық тереңдетілген. Мұғалімдермен
бірлескен шығармашылыққа, ынтымақтастыққа ұласады. Сондай-ақ оқушылардың
дамуына ең алдымен оқыту мазмұнының ерекшеліктері әсер етеді. Жалпы пәнге
деген оқушылардың оқу-танымдық қызығушылығын қалыптастыруда олардың ойлау
қабілеттерін жоғары деңгейде дамуына,танымдық іс-әрекетінде өзіндік дара
ерекшеліктерін қалыптастыруына шығармашылық іс-әрекетін шыңдауына зор ықпал
жасайтындай болуы үшін оқыту үдерісі психологиялық, педагогикалық
қолданбалы бағдарламаларымен жабдықталуы қажет. Бастауыш сынып оқушылардың
жақсы оқуы үшін, оны түсінуі үшін білімнің әрбір адамға осы өмірде керек
екенін ұғып, және сол білімге қызығуы қажет.
Қызығу - айналадағы заттар мен құбылстарды аса белсенділікпен
танып, терең білуге бағытталған,адамның сезім дүниесін қозғайтын бір шама
тұрақты жеке дара ерекшелігі. Қызығу - бір нәрсені ерекше таңдап соған
құлай берілу. Адамды еліктіріп, өзне тартқан нәрселердің бәріде қызығудың
объектісі.
Қызығу - бұл оқушының объекті немесе құбылысты меңгеруге
ұмтылысында белгілі әрекет түрін игеруде көрінетін танымдық қажеттену
формасы. Танымдық қызығу шарты игеріп жатқан пәніне болған эмоционалды
қатынасынан байқалады. В.С.Выготскийдің пікірінше: қызығу бала әрекетінің
табиғи қозғаушы күші, ол тумадан берілген құштарлық, бала әрекетінің оның
тума қажеттерімен сәйкестігін аңдатады. Сондықтан оқу процесіндегі басты
талап - барша тәрбие жүйесі дәл анықталған бала қызығуларының негізінде
құрылуы тиіс [52].
Оқуға қызықтыру жолдары сан алуан.
Ең алдымен сол қызығулардың төркіні - мадақ, жаза, қорқыныш, жағыну
т.с.с. таным процесінде жат ықпалдардан туындамай, тікелей пәнге
байланыстыру дәрежесінен көрінуі шартты. Осыдан қойылатын екінші талап
-қызығуды ояту ғана емес, оны белгілі қажеттерге бағдарлау. Қызығуларды
пайдалану негізінде жасалатын және бір қорытынды: барша мектеп жүйесіндегі
жүргізілетін үдерістер бала өміріне тікелей қатысты болып әрқандай оқу
әрекеті балаларға бұрыннан таныс әрі олардың қызығу сезімдеріне қозғау
салып,ынта көтеретін материалдардан басталуы қажет. Оқу барысында іске
қосылатын қызығу ықпалдарының жалпы заңдылықтары анықталған. Олар:
• Бала қызығулары оның өзі игерген білім деңгейі мен сапасына, ақыл-ес
әркеті тәсілдерінің қалыптасуына тәуелді. Бұл - нақты пән бойынша
оқушының білімі неғұрлым ауқымды болса оның сәл пәнге деген қызығуы
да жоғары болатынын білдіреді.
• Оқушы қызығулары оның мұғалімге деген қатынастарына тәуелді. Оқушы
өзі сыйлаған мұғалімнің пәндерін қызығып оқиды.
Профессор А.К.Дусовицкий өзінің қызығу формуласы кітабында оқуға
зейінді және селқос оқушылардың жалпы сипаттамасын келтіреді.Сондағы
оқушылардың жеке сабақтарын алатын болсақ, өзінің қызықтырған іспен
шұғылданған баланың әрекетіне қызыққанынан ләззат тапқаны сонша, екі беті
балбұл жанады. Жанары нұрлы, қимылы еркін, жеңіл де шапшаң болады. Басқаша
болу мүмкін еместе ол өз тілек-ниеттерінің аясында әрекет жасайды. Өзінің
маңызды, қызықты өз ісімен айналысуда.
Ал екінші баланы төңірегіндегінің бәрі жалықтырған, еш нәрсеге
құлқы жоқ.
Ескертетін жайт: оқу сеп-түрткілерінің арасында аса маңыздысы
танымдық қызығу.
Мектеп өмірінде үш-төрт жылда сеп-түрткілер үлкен өзгерістерге
түседі. Оқушылардың өздеріне тән жалпы оқуы мен оқу пәндері болған
танымдық қызығулары пайда болады.Белгілі психологтар В.С.Выготский [52]
ұсынған тұжырымдамасы бойынша жеке адам тәрбие мен оқыту процесінде
жетіледі. Тәрбие мен оқыту дамуды алдына салып отырады. Оқыту үдерісінде
дамыта және тәрбиелей отырып жеке адамның таным қабілеті мақсатқа сәйкес
жетіледі. Оқудың осындай басты міндеттерінің бірі - шәкірттердің таным-
қабілетін дамыту.
Дамытып оқыту - бұл оқушылардың таным іс-әрекетін барынша дамыту,
яғни олардың ой-өрісін дамыту, өз бетімен жаңа білімді іздеп табуға және
оны еркін игеруге үйрету. Дамытып оқытудың міндеті - оқушының ең таяу
зонасын жасау. Оқушының ең таяу зонасын мұғалімнің ең таяу зонасына
сәйкестендіру [12].
Таным қабілетін дамыту туралы Ресей ғалымдарының (Н.Дайри,
Т.И.Махмутов, Л.В.Занков, И.А.Лернер, А.Н.Пискунов) тұжырымды ұсыныстары
мен пікірлері бар.
Олардың идеяларының мәні мынада:
1. Таным қабілетінің дамуы - бұл барлық мұғалімдердің барлық
пәндер бойынша оқыту үдерісіндегі мақсаттылық іс-әрекеті.
2. Оқушыларға білім беру және объективтік шындықты тану
мәселелері жайындағы оқулықтыі рөлі.
3. Оқытудың әдістері мен формаларын жетілдіру.
4. Мұғалімнің теориялық дайындығы, педагогикалық шеберлігі,
білімдарлығы - оқушылардың таным іс-әрекетін дамытудың
шешуші құралдарының бірі.
Оқушылардың таным белсенділігі оқуға қажетті білім мен дағдыны
меңгеру және оларды өмірде практикада пайдалана білуге, үйренуге
бағытталған оқушының істейтін саналы іс-әрекеті.
Оқыту үдерісінде оқушының белсенділігі негізінен,екі түрлі
сипатта болады:сыртқы және ішкі белсенділік.
Сыртқы белсенділік дегеніміз - оқушы әрекетінің сыртқы
көріністері (белсенді қимыл қозғалыстары, тәжірибелік әрекеттері, мұғалімге
зейін қойып қарауы, мимикасы т.б ) бірақ осы кезде ол басқа нәрсені ойлап
отыруы да мүмкін. Ойлау қабілетін дамуты оқу үдерісінде проблемалық
ситуация туғызу мен басталады. Проблемалық ситуация жағдайында оқушының іс-
әрекетті ойлаумен, пайымдауымен, ой тұжырымын жасау мен, өз бетінше іздену
мен сипатталады (проблемалық сұрақтар қою, жорамал ой туғызу). Проблемалық
ситуация деп пайда болған құрылыстары, фактілерді адамның түсіндіре алмай
қиыншылық жағдайға ұшырауын айтады. Сондықтан қиыншылықты, проблемалық
барьерді жеңу арқылы қабылданған білім, іскерлік адамды жаңа әдістерді
ізденуге, түсіндіруге талаптырады. Проблемалық ситуация процесінде мұғалім
оқушыларға сұрақтар береді, түрлі тапсырмалар береді, яғни проблемалық
ситуация туғызады. Осының нәтижесінде әрбір оқушы сұраққа жауап береді
немесе проблеманы шешуге тырысады. Оқушылардың әртүрлі шығармашылыққа оқыту
іс-әрекетінде мұғалім проблемалық ситуация туғыза отырып, жаңа білімді
игеруде оқушылардың ойлау, іздену іс-әрекетіне, олардың оқыту проблемасын
өз бетімен немесе ұжымдасып шешеуге басшылық жасайды.
Шығармашылыққа деген қызығушылықтарды қалыптастыру мақсатында,
олардың үш типологиялық айырмашылықтарын айыра білу керек. Қызығушылық даму
үш деңгейден тұрады: әуестік, құмарлық, таза қызығушылық. Әуестік әдеттен
тыс, таңғаларлық, күлкілі нәрсеге баланы сырттан қызығушылығы. Құмарлық
нысанамен тереңірек танысу, қызықтырған сұрақтарға жауап іздестіру, белгілі
бір салаға танымдық белсенділігін көрсету. Нағыз қызығушылық - тұлғаның
белгілі бір іс-әрекеттің бір немесе бірнеше бағытындағы танымдық тұрақты
іштей ұмтылысы, мотивациясы.
Шығармашылық қызығушылық шығармашылықпен ойлау қабілеті сияқты
өзінің дамуында жекелеген іс-әрекеттерден тұрады. Олар: белсенділік, іс-
әрекеттегі бастамашылдық, дербестік, эмоционалдық түрде көріну, ерекшелікке
ұмтылыс, қызығушылықтың көріну сипаты, жоғары бағаланатын іс-әрекет
деңгейінің типі, ынта-ықыластың бір жерге шоғырлануы жатады.
Бастауыш оқыту жүйесіндегі мұғалімдердің оқушыларды шығармашылыққа
баулуының әдіс-тәсілдеріне мыналарды жатқызуға болады: тақырыпты мазмұнан
сай жинақтау; арнаулы бір тақырыпта пікір-талас туғызу; сөз жұмбақ құру,
шешу; шығарма, шағын әңгіме мәтінін құрау; әңгімелердің ұқсастығын
салыстыру, бөліктерге бөлу,ат қойғызу; қиялдау арқылы сурет салғызу, ролге
бөліп оқыту; ұнатқан кейіпкерге мінездеме беру, осы әңгімені мазмұнына,
мағынасы кері әңгіме құрау; мазмұндама түрлерін жазу; адасқан сөзді орнына
қою.
Сыныптан тыс жұмыс кезіндегі шығармашылыққа баулудың түрері:
мектеп шеберханасына, мұражайға апару; әртүрлі кездесу ұйымдастыру: олар
бойынша шығарма жазу; суретті кітапша жасату, жазбаша баяндату; мекпетпегі
үйірмелерге, сыныптан тыс жұмыстарға қатысуына, жастардың техникалық
станциясына, натуралистер клубына жағдай жасату; ауыз әдебиетінің және
халықтық педагогиканың материалдарын сабақтарда кеңінен пайдалану; газет,
журналдардың материалдарын оқу үрдісінде пайдалану; әрбір оқылған
шығарманың авторлары туралы толық мағлұмат беру.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының оқу - танымдық қызығушылығы негізінде
шығармашылық қабілеттерін дамытудың ерекшеліктері.
Бүгінгі таңда жастарға әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне
сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін,
ойлай білу мүмкіндігін жетілдіру, сонымен қатар адамның кәсіби
біліктілігін, іскерлігін арттыру әділетті қоғамның міндеті болып табылады.
Міне осы тұрғыдан қоғамға жан-жақты білімді, жоғары
мәдениетті, жұмысты шығармашылықпен істей алатын жеке адам қажет. Ондай
адамды мектеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диссертацияда мынадай терминдер сәйкес анықтамаларымен қолданылады.
ҚР – Қазақстан Республикасы
Білім - адамзаттың жинақтаған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды,
табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі.
Оқу – мектеп жасындағы балалардың негізгі таным әрекеті.
Дағды - бұл қайта-қайта орындалатын практикалық әрекетке машықтандыру.
Іскерлік - алған білім негізінде оқушылардың практикалық әрекеті іске
асырылады.
Шығармашылық - өте күрделі психологиялық процесс. Ол іс-әрекеттің түрі
болғандықтан, тек адамға ғана тән.
Қызығу - бұл оқушының объекті немесе құбылысты меңгеруге ұмтылысында
белгілі әрекет түрін игеруде көрінетін танымдық қажеттену формасы.
Дамытып оқыту - бұл оқушылардың таным іс-әрекетін барынша дамыту, яғни
олардың ой-өрісін дамыту, өз бетімен жаңа білімді іздеп табуға және оны
еркін игеруге үйрету.
Оқытудың білім беру функциясы - бұл адам баласын білім байлығымен
қаруландыру, оны өз бетімен білім алуға іскерлік пен дағдыны игеруге
даярлау.
Проблемалы оқыту - бұл ғылым негіздерін оқып білу үдерісінде жеке
адамның жалпы және арнайы қабілеттінің дамуы, танымдық қабілеттерінің
қалыптасуы.
Проблемалық ситуатция - пайда болған құбылыстарды, фактілерді адамның
түсіндіре алмай қиыншылық жағдайға ұшырауын айтады.
Алгоритм – бұл тіпті қажетті іс-әрекеттерінің жиынтығы, оларды есептеп
шығару, өндірістік не лабораториялық операцияны өткізу үшін дәл көрсетілген
бірізділікпен орындау қажет.
Проблемалы баяндау әдісі – сабақта тақырып бойынша мұғалім
оқушыларға проблемалық сұрақ қояды, проблеманы өзі шешеді.
Мотивациялық компонент- оқу-танымдық іс-әрекетте оқушының ғылыми
білімді меңгеруге құштарлығы, жаңашылдыққа белсенді ұмтылуы, танымдық
қызығушылығы мен шығармашылық дербестікке саналы талаптануы, өзінің
меңгерген білімін құндылық бағдары ретінде түсінуі.
Мазмұндық компонент - әлемнің бір тұтас бейнесін танымдық талдау
тұрмысында терең түсінуі, оқу-танымдық іс-әрекетте білімдік кеңестігін
құру, шығармашылық ойлау арқылы ғылыми білімді меңгеруі, проблемалық тап-
сырмалар мен мәселелерді нәтижелерге жетудің әдіс-тәсілдерін және оның
оңтайлы жолдарын меңгеруі, білімді танымдық белсенділікпен меңгеруді басты
бағдар деп түсінуі.
Процессуалдық компонент - жеке тұлғаның оқу-танымдық іс-әрекетте
ізденімпаздық танытып, белсенді ойлауын қалыптастыру арқылы интеллектуалдық
білім шеберін кеңейтуі; өзінің танымдық іс-әрекетіне рефлексивтік бағытының
болуы және өзінің білім мен білік, дағдыларын жаңа жағдайда ұтымды
пайдалана білуі.
Мазмұны
Аннотация ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Анықтамалар, белгілеулер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4-5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ-ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ
ПСИХОЛОГИЯ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1. Оқу-танымдық қызығушылықтың психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..9-23
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық қызығушылығының негізінде
шығармашылық қабілеттерін дамытудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .24-39
2. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ-ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫНЫҢ НЕГІЗІНДЕ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ БАҒЫТТАРЫ
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық шығармашылығының деңгейлері
мен түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40-
51
2.2. Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық шығармашылығын дамыту
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..51-69
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .70-71
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
-75
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Бүгінгі таңда білім беру жүйесінің
әлеуметтік, қоғамдық өзгерістер жаңа әдіснамалық жүйені жасауда дәстүрлі
оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап, оқытудың жаңа
технологияларының табиғатын түсіне отырып, оқушылардың оқу-танымдық іс-
әрекетін белсендірудің қажеттілігін негіздейді. Бұл мәселенің басты
ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, оқушылардың білім алуы
барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу жүйесін, алған білім
өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады. Әсіресе,
оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіру проблемасы қазіргі уақытта
бастауыш сынып мектептері үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан
қазіргі бастауыш сынып мектептері жағдайында оқушылардың оқу-танымдық іс-
әрекетін белсендіру маңызды міндет, ғылыми проблема.
Оқушыларының ойлау дәрежесі мен дербес іс-әрекеттегі
белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепке берілетін
ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту
міндеттері олардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруге тікелей
байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық деңгейде қалып келген
дәстүрлі оқытудың жүйесі мен заман талаптары арасында пайда болған
диалектикалық қарама-қайшылық қазіргі мектептердегі оқытудың жаңа сапалық
деңгейін қажет етуде. Оқушыны даяр білімді қабылдаушы объект емес, білімді
өз бетімен ізденуші субъект ретінде қарау оқыту жүйесін соған лайықтаудың
қажеттігі артуда.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасында әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және
жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктен қанағаттандыратын білім берудің
ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген.Әсіресе,
Қазақстанның халықаралық білім кеңестігіне енуге бағытталған шарттары
ретінде әлемдік стандартқа сәйкес білім беруге көшіруді басты фактор деп
құрастырылады.
Көрсетілген міндеттердің толық жүзеге асыру бастауыш сынып
оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруге тікелей байланысты десек
қателеспейміз. Сондықтан жеке тұлғаға өзіндік құндылық ретінде қарап,
оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруде дәстүрлі оқыту әдістерін
әлемдік білім кеңістігіндегі оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып
оқу үдерісін жетілдіру міндетіміз.
Осыған орай бастауыш сынып мектептерінде берілетін білім
мазмұнын жаңарту, оқытуды белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең
алдымен, оқушының жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен
ізденімпаздылығының қалыптасуына, нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғаның
қалыптасуына қызмет етуі тиіс.
Оқу-танымдық іс-әрекетті белсендірудің негізгі бағыты жеке
тұлғаны қоғамның ең маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің
баюына, танымдық белсенділігінің қалыптасуы арқылы интеллектуалдық-
шығармашылық мүмкіндігінің жоғары деңгейге жетуіне, жан-жақты дамуына
жағдай жасау.
Тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұни білім,
тәрбие мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің
философиялық негізін салып, ол білімді философиялық категория және бүкіл
танымның даму процесіне қалыптасқан азамат мәдениетінің рухани қазынасының
жиынтығы деп қарастырады.
Елімізде оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіру
мәселесіне байланысты соңғы кезеңдері зерттеулердің мынадай бағыттары дамып
келе жатқанын атап көрсетуге болады: оқыту үдерісіне оқушылардың танымдық
қабілеттерін жетілдіру мәселесіне (С.Смаилов, А.Е.Әбілқасымова, Т.Сабыров,
Р.С.Омарова, Н.Қ.Тоқсанбаева т.б.); оқытуда халықаралық педагогика элемент-
терін пайдалану мәселесі (Қ.Бөлеев, К.Жарықбаев, т.б.); жеке тұлғаға
бағытталған білім берудегі жаңа педагогикалық технологиялармен оқыту
(А.А.Бейсенбаева, С.Қ.Мұханбетова, О.С.Сәлімбаев, т.б.); оқыту үдерісін
жетілдірудің маңызды объектілері (Б.К.Момынбаев, О.С.Сыздықов, Е.Омар,
М.Н.Сарыбеков) жеке тұлғаны қалыптастыруда оқыту мен тәрбиені сабақтастыру
мәселесі (Л.К.Каримов, Л.Байсерке, Б.А.Тойлыбаев,
А.Ғ.Қазмағанбетов).
Дидактикалық және тәжірибелік тұжырымдамалар мен жүйелер құрған
жаңашыл идеяларды ұсынып, жүзеге асырған көрнекті педагог-жазушылар мен
психологтар педагогикалық үдерісте тұлғаны субъект ретінде дамытуға, соны-
мен қатар оқушылардың шығармашылығын дамыту қажеттілігін мойындап отыр. XX
ғасырдың басында тұлғаның шығармашылығын дамытуды таңдамалы педагогикалық,
психологиялық шығарма (Блонский.П.П.), шығармашылықтың психологиялық
зерттеу мәселелері (Пономарёв.Я.А.), шығармашылық психоло-гиясы (Лук.А.Н.),
шығармашылықтың алгоритмдік деңгейлерін, педагогикалық қабілеттер
(Крутецкий.В.А.), (Рубинштейн.С.Л.) Жалпы психологияның негіздері
еңбегінде іс-әрекеттің қабілет дамытудағы рөлін нақтылады, оқушылардың ақыл-
ойын дамыту мәселелері (Выготский.С.Л.), дарындылық және қабілеттілік,
музыкалық қабілеттер (Теплов.В.М.), шығармашыл және оны орындаушылық
қабілеттер (Махмутов.М.И.), педагогика және практикалық психология
(Басова.Н.В.) және т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Бүгінгі таңда мектеп практикасында қолданыс тауып, ізгі нәтижелер
беріп жүрген білім беруді ізгілендіру технологиясы (Амоношвили.Ш.А.), тірек
сигналдар арқылы оқыту технологиясы (Шаталов.В.Ф.),дамыта оқыту
технологиясы (Давыдов.В.В., Занков.Л.В., Эльконин.Д.В., Лысенкова.С.Н.).
Сонымен бірге Республикамызда оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамыту бойынша бір қатар зерттеулер жүргізілді. (Қараева.Ж.А.) деңгейлік
саралап оқыту технологиясы, модульдік оқыту технологиясы оқытушыны дамыту
құралы (М.М.Жанпейісов), факультативтер және үйірме жұмыстары арқылы
қабілеттерді шығармашылық деңгейге көтеру (В.Д.Чернов), оқушыларды сөз
өнеріне баулу арқылы көркем-шығармашылық қабілеттерін дамыту
(Қ.Ә.Жаманбаев), оқушы шығармашылығын дамытудың дидактикалық мүмкіндіктерін
ғылыми-педагогикалық тұрғыдан тұжырымдау (А.Б.Мырзабаев), студенттердің
шығармашылық және іскерлік дағдыларын қазақ ою-өрнектері арқылы
қалыптастыру (М.А.Сутеева), шығармашылық іс-әрекетке оқытудың ғылыми-
дидактикалық негіздерін анықтау (Ж.Балкенов), бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық қабілеттерін оқыту барысында дамыту (Б.А.Тұрғынбаева) және
ойын әрекеті арқылы шығармашылық қабілеттерді дамыту (М.Мұхамедин),
оқушыларды еңбекте баулудағы техникалық шығармашылықты дамыту
(М.Қ.Қаламқаев, А.П.Сейтешов, О.С.Сыздықов, бастауыш сыныпта халықтық тәлім-
тәрбие берудің шығармашылық жолдары (Р.Наурызбаева мәселелері тереңінен
зерттелген.
Келешек қоғам иелерін жан-жақты жетілген, ақыл-парасатты, мәдени,
ғылыми өрісі озық азамат етіп тәрбиелеу-білім жүйесінің әлемдік кеңістікте
ену қарсаңында қай ұстаздың болса да алдына қойылған мызғымас міндет.
Қазіргі кезде мамандық атауларының барлығы бейімділікке, ептілік, шап-
шаңдылықты, ерекше ой қызметін, мол шығармашылық мүмкіндікті, өзін қоршаған
түрлі жағдайларға тез икемделіп қана қоймай,оларды керекті бағытына
шығармашылықпен бұра білу қабілеттігін және танымдық қызығушылықтары арқылы
білім алуға және оны меңгеруге талпындыруды қажет етеді. Осы мәселенің
шешімін табу біздің зерттеуді айқындап, тақырыпты бастауыш сынып
оқушыларының танымдық қызығушылықтары дамытудың әдістері деп таңдауымызға
негіз болады.
Зерттеу мақсаты: Оқушылардың жеке пәндерін оқыту үдерісінде
танымдық міндеттерін қалыптастыру, шығармашылық қабілеттері мен қызығуын
жетілдіру жолдарын теориялық және практикалық тұрғыда негіздеп,әдістемелік
жағын қарастыру.
Зерттеу нысаны: Оқушылардың оқу тәрбие үрдісі барысындағы оқу
танымдық белсенділігін жетілдіру.
Зерттеу пәні: Оқушыларының танымдық қызығушылықтары
шығармашылық қабілеттерін оқыту үдерісінде дамыту бағыттары.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер оқыту үдерісі дамытушылық және
тұлғалық бағдарлы тәсілдер біртұтастығы мен танымдық қызығушылықтары
негізінде құрылып, оқушылардың жүйелі, тұрақты ұйымдастырылған шығармашылық
әдеттеріне жағдай жасалса онда оқушылардың оқу танымдық шығармашылық
қабілеттерінің дамуы нәтижелі болар еді.
Зерттеу міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларының оқу танымдық қызығушылығының
психологиялық негіздерін айқындау ;
2. Оқушылардың оқу танымдық қызығушылығы негізінде олардың
шығармашылығын дамытудың психологиялық-педагогикалық бағыттарын қарастыру
;
3. Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық шығармашылығының
деңгейлері мен түрлерін қарастыру ;
4. Бастауыш сынып оқушыларының оқу – танымдық шығармашылығын дамыту
әдістерін анықтау ;
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасында қабылданған ресми
құжаттар ,Қазақстан Республикасының Конститутциясы, білім беру туралы заңы,
тұжырымдамалар, жарғылар, нұсқаулар, бағдарламалар, т.б. зерттеліп отырған
мәселе бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық, тарихи деректер,
мерзімдік басылым ақпараттары, мұғалімдерінің озат тәжірибелері,
педагогикалық инновация және оқытудың қазіргі педагогикалық технологияларын
пайдалану.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау, озат
педагогикалық іс-тәжірибелермен танысу, пікір алысу, сауалнама, бақылау,
әңгіме, тест әдісі және оқушылардың еңбектерін талдау.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, , қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделді, ғылыми ақпараты
анықталды (зерттеудің объектісі, пәні, мақсаты, болжамы, міндеттері
берілді)
"Оқушыларының оқу-танымдық" қызығушылығын арттырудың
психологиялық-педагогикалық негіздері атты бірінші бөлімде оқушылардың оқу
танымдық қызығушылығын дамыту мәселесінің психологиялық-педагогикалық
әдебиеттердегі талдануы негізінде танымдық іс-әрекет, танымдық
қызығушылығын, оқушылар шығармашылығы мазмұнына педагогикалық талдау
жасалды. Оқушылардың психологиялық ерекшеліктерін айқындау, олардың
қызығушылықтарының табиғатын саралау арқылы оқушылардың оқу-танымдық
шығармашылығын дамытудың өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері
сипатталды.
"Оқушыларының оқу-танымдық қызығушылығы негізінде шығармашылық
қабілеттерін дамытудың бағыттары" атты екінші бөлімде оны дамытудың
мүмкіндіктері сипатталып, оқу-танымдық шығармашылықты дамытудың бағыттары,
жаңа педагогикалық технологиялары көрсетілді. Сонымен қатар, зерттеу
мәселесіне байланысты педагогикалық эксперимент нәтижелері көрсетіліп, оның
тиімділігі дәлелденді.
Қорытындыда ғылыми болжамды дәлелдейтін зерттеудің қазіргі
нәтижелері мен тұжырымдары мазмұндалды, ұсыныстар берілді және қарастырылып
отырған проблеманың келешектегі зерделенетін бағыттары көрсетілді.
1. Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық қызығушылығын дамытудың
психологиялық - педагогикалық негіздері.
1. Оқу-танымдық қызығушылықтың психологиялық негіздері
Оқушылардың шығармашылық танымдық іс-әрекеттерінің дамуы көне
заманнан бастау алады. Көне заманнан белгілі болған нәрсе, танымдық
белсенділік қана есте сақтауды және барлық пән бойынша білімдердің,
үдерістер мен құбылыстардың мәнін терең түсінуге мүмкіндік береді.
Орта және Таяу Шығыс ойшылдарының жаратылыстануға тиісті ғылыми
еңбектерінде ғылыми дүниетанымдылықтың әртүрлі жақтарына, оның
принциптеріне, құрылымына, критерийлеріне, ақыл-ойдың дамуының ғылыми
дүниетанымдылықпен байланысына және адамның біліміне үлкен қызығушылық
танытқаны анықталып отыр.
Әл-Хорезми [3],Әл-Кинди [4],Әл-Фараби [4],Беруни [6],Ибн Сина [7],
Омар Хайям [8],және Ат-Туси [9],олардың шәкірттері мен ізбасарларының
гносеологиялық көзқарастарының өзіндік сипаты бар. Оларды адамның ақыл-ойы,
білімдері абстрактыландыру үдерістері, пәндердің ерекшеліктері мен
маңыздылығы, танымдық іс-әрекеттердің қалай қалыптасатындығы әрдайым
қызықтырған.
Танымдылықтың мәні мен бастауы қандай, танымдық үдерісі қандай
сатылардан тұрады (қаланады), танымдық және практикалық іс-әрекеттердің
арасындағы байланысқандай? Міне, осы сияқты сұрақтар тізімі барлық
ортағасырлық атақты Шығыс ойшылдарын қызықтырған.
Әл-Хорезми [3], түйсік арқылы болатын танымдылық пен логикалық
пайымдаудан болатын танымдылықты анық ажыратқан. Біріншісі арқылы нәрселер
ұсақ түрде танылса, ал логикалық пайымдауда болса, оның маңызы,
мағыналы жақтары зерттеледі және олар бір-бірімен тығыз байланыста
болатындығы айқындалады.
Танымдық теориясы ғылымның пайда болуынан бастау алады және
үздіксіз дамуда. Хорезми [3] бұл теориясының дамуына орасан үлес қосқан. Ол
практикалық-байқағыштық және экспериментальдық танымдық әдістерді әлемдегі
объектілердің қозғалысын,сонымен қатар кеңістіктегі денелердің
орналасуларын, жергілікті пунктерді анықтауда бірнеше болып қолданған ғылым
және олардың сипаттамалардың таблицалық жолмен кескіндеген, ғылыми
негіздегендердің алғашқылардың бірі. Индукция және дедукция әдістерінен
пайдалану арқылы түрлі аспекттерде: теңдеуді шешудің кездейсоқ жағдайынан
жеке шешімдеріне өтті (6 теңдеу), бірақ жалпы түріне (канондық) жетпеді,
танымдық іс-әрекеттердің ғылыми әдістері есебінде математикалық есептерді
шешудің алгоритмдік әдісін тапты. Дүниені тануда алгоритмдік әдісті қолдану
керектігін айтты. Сондықтан болса керек, математика ғылымының негіздері
ретінде аксиомалар алынды. Математикалық танымдылықты аксиомаларды
енгізуден бастау керектігіне аса көңіл бөлді.
Әл-Кинди [4] пікір бойынша, адамзаттағы танымдық іс-әрекеттер
сезімдік және рационалдық болып екіге бөлінеді.Сезімдік танымның мәні
тиянақты емес, оның табиғаты бізден жасырын болса да, дегенмен ол сезімдік-
түсінгіштікке жақын және әрқашан материяға ие,өйткені ол әрқашан дене
түрінде бар және адам денесінде тұрады.
Осылайша, сезімдік таным объектісі бар, олар денелер мен
материалдардан тұрады. Оқушылар математикалық объектерді бақылап сезіну
арқылы таниды.
Егер сезімдік таным - бір нәрсені тану болса,онда рационалдық таным-
жалпы таным. Бір нәрселік материалдық заттар сезімдік қабілдауға
беріледі,-деп жазды Әл-Кинди [4], нәрселердің түрлері мен сипаттары
сезімдік қабылдауға берілмейді және сезімдік танымның пәні бола алмайды.
Бірақ, олар адам есі деп аталатын адам жанына беріледі. Адамның есі ол
мидағы қабылдау талшықтарының қозғалуынан пайда болады.
Әл-Киндидің [4] айтуынша сезімдік таным тек ақыл-ойға материал
береді. Сол сәтте сезімдік қабылдау арқылы арналған білімдерді Кинди [4]
саналы танымға қатысты жағдайларға бағынышты еткен. Киндидің ойынша, ақыл-
ой абстракті болған нәрсені таниды. Осылайша Кинди [4], оқу материалын
екіге бөліп үйренуді абзал көреді. Сезімдік танумен материалдық
денелерді,ал саналы таныммен денелердің қасиеттерін үйренуге болады деп
есептейді.
X ғасырдың екінші жартысында Братья Чистоты мектебін қалаушы
ғалымдар мен философтар тобы, араб халифаты халқының кең тобының арасында
жаратылыстану ғылыми мен философиялық білмдердің көпшілікке таралуына өз
септерін тигізді. Еңбек қызметі, өнеркәсіпті бағалау дәрежесі, ақыл-ой
жұмысы туралы сұрақтар осы топтың мүшелерінің Арнауларында қарастырылған:
Адамға тән әрекет екі түрде болатынын білу керек: Танымдық және еңбектік.
Еңбек әрекеті - бұл адамның санасында тұратын мағлұматты шығарудың түрі
және оның затқа қосымшасы деп бекітеді. Кейін олар айтады, білім - бұл
танушының жанындағы танылатынының образы, оқымай және ғылымды меңгермей
білім болмайтынын білу керек. Ал оқу - нәрсенің актуальды, потенциалды
екенін білетін, оқушы жадынан шығатын ниеттену. Білім меңгеру -
танылатынының формасы жанымен қабылдау. Танылып жатқан нәрселердің
формаларын оқушы үш түрде қабылдайтынын білу керек: біріншіден, сезім
арқылы; екіншіден, дәлелдемелер арқылы; үшіншіден, ойлау арқылы.
Әл-Фараби [5] білім алу мен оларды жинаудың қажетті құралы ретінде
ғылымдарға үлкен көңіл бөлген, ал оларды білімді игеру көрсеткіші деп
санаған.
Оның ойынша, сезім мүшелері,жүрек және ми адамға туылғанынан
беріледі, ал басқалары білім, әртүрлі интеллектуальдық және адамгершілік
қасиеттері, мінез-құлқы, тәрбие және т.б. адамның өмір сүру барысында
алынады. Әртүрлі мінез-құлық және адамгершілік қасиеттерін анықтай отырып:
батылдық, ерлік, ықылас, тапқырлық, шыншылдық, жомарттық т.б ол тұлғаны
тәрбиелеу және өзін-өзі тәрбиелеу нәтижесі деп санады. Фарабише [5]
интеллектуалдық және адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеу екі тәсілмен жүзеге
асырылады: тұлғаны жетілдіруге бағытталған ерікті іс-әрекеттер процесінде
және күштеу арқылы.
Әль – Фараби еңбектерінде [5] білім алудың (дидактика) сұрақтары,
оқыту теориясы және оның проблемаларының философиялық, физиологиялық және
психологиялық негіздері кең қарастырылған. Ол үшін объекті мен субъектінің,
сыртқы болмыстық тіршіліктің алуан түрлерімен және жеке тұлғаның күрделі
физиологиялық – психологиялық үдерістерімен және бай рухани әлеммен өзара
әрекетін зерттеу керек екендігіне күмән келтірмеген. Адамның руханилығының
жоғары сатысына адамға тән танымдық іс- әрекеттерінің өзіндік формасы
ретінде жан, ақыл – ой мен ойлау кіреді деп есептеген.
Әл-Фараби [5] танымдық іс- әрекетті ұйымдастыру мәселесі
бойынша ұсыныстар тізбесін жетілдіру. Ол кез келген ғалымға сай жақсы
теорияшы болу үшін үш шартты сақтау керек дейді :
1) Берілген ғылымның негізінде жататын барлық принциптерді жақсы білу;
2) Берілген нақты ғылымға қатысты принциптер мен белгілерден қажетті
тұжырым жасай білу, пайымдаудың ережелерін білу;
3) Ақиқатты жалғаннан ажырату және қателіктерді түзету үшін басқа
авторлардың пікірлерін талдай алу және қате теорияларды жоққа шығара
білу.
Әл-Фараби [5] бұл пікірлерінен математикалық құрылымдық теорияларды
шығаруға болады; алгебралық, реттік және топологиялық құрылымда.
Математиканы оқытудағы осы құрылымдардың қасиеттерін жақсы игеру қажет
екен. Олар оқушылардың танымдық іс- әрекеттерінің қандай деңгейде екендігін
білуді талап етеді. Жоғарыдағы әрбір құрылымға сәйкес әртүрлі танымдық іс-
әрекеттер талап етіледі. Сондықтан, математиканы оқытуда қарапайым,
синтездік және интегративтік оқыту әдістерін (танымдық әдістерін) пайдалану
тиімді болады.
Берунидің [6] ғылыми мұрасынды өндірістік әдіспен табиғатты тану
үлкен орын алады. Берунидің [6] ғылыми әдісінің өзіндік жақтары мен негізі
ғалымның объективтігі мен шыншылдығы, тәжірибесі, бақылауы, ауызша және
жазбаша мұраларды білуі, деректерге сыншылдық көзбен қарау, ақиқатты
орнату мақсатында оларды салыстыру, ой қорытындысы арқылы теорияларды
өзгерту болып табылады.
Абу Райхан Беруни [6] өзінің шығармашылығында оқу жүйелі,
көрнектілікті, мақсатты болуы керек және анық бір жүйе бойынша өткізілуі
қажет деп атап көрсетеді. Оның ойынша, көрнектілік оқуды нақтырақ және
қызықтырақ етеді, байқағыштық пен ойлауды дамытады.
Ибн Сина (Авиценна) [7] ( X - XI г ) танымдық іс- әрекеттің
әртүрлі түрлерін, жанның әр түрлі күші ретінде көрсете отырып, діннің
билігінен осы күштердің айтарлықтай бөлігін ажырата отырып ауқымды
суреттейді. Антикалық дәстүрмен жанның сәйкес үш түрін бөліп көрсетеді:
өсімдік, жануар және саналылық. Біріншісінде, екі күш айрықшаланады:
қозғалтқыштық және қабылдаушылық. Қабылдаушылықтың өзі сырттай және іштей
деп екіге бөлінеді. Біріншісіне, бес немесе сегіз сезім қатысады деп
көрсетеді. Ибн Сина [7] ғылыми мұралары ауқымды және адам білімінің барлық
жақтарын қамтиды. Оның дидактикалық принципінің түйіні оқытуды оңайдан
қиынға қарай жүргізу керек, физикалық жаттығулармен сәйкестендіру қажет,
жаттығулар оқушылардың шамасы келетіндей болуы керек, ол балалардың
қызығушылығы мен қабілеттілігі арқылы іске асуы керек.
Ибн Синаның [7] маңызды педагогикалық принципі – адамның сана –
сезімі өмір ағымына әсер ете алады, өйткені адам жануардан дәл сана –
сезімімен, ол дегеніміз, онымен жасалып жатқан іс-әрекетін сезіне білу
қабілеттілігімен айрықшаланады, деген көзқарасында жатыр. Баланың
танымдылығында қоршаған орта жетекші орын алады деген пікір Ибн Синаның [7]
педагогигалық көзқарастарының ең маңыздысы болып табылады.
Абай Құнанбаев [10], Ахмет Байтұрсынов [11], Мағжан Жұмабаев [12]
және басқада көрнекті ғалымдар мен педагогтар жас ұрпақтың тәрбиесіне,
халықтың білімнің дамуына теңдесі жоқ үлестерін қосқан. Олар оқушылардың
оқу – танымдық іс-әрекеттерін қалыптастырудың айрықша құралдарын сипаттап,
өздерінің пайдалы және құнды кеңестерімен белсенді түрде бөліскен, бұл
берілген проблемаға үлкен көңіл бөлген.
Олардың зерттеулері негізінде оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін
қалыптастыру проблемасы және оқу процесін жан – жақты талқылау, ғылыми
шығармашылық, өзін - өзі тану, материалистік дүниетаным мәселелері жатыр.
Осы проблемалар қазіргі уақытта да педагогиканың зерттеу объектісінен
шыққан емес. Оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін қалыптастыру әдістерін
зерттеу Л.Ш.Левенберг [14] М.И.Махмутов [13] Р.А.Мавлянова [15] Р.Ибрагимов
[16] Б.Р.Кадыров [17] Ш.Р.Райханов [18] Г.И.Щукина [19] Т.И.Шамова [20]
Р.А.Хабиб [21] және басқа да ғалымдар мен педагогтардың еңбектерінде
келтірілген. Бұл педагог–ғалымдардың еңбектерінде оқушылардың танымдық іс-
әрекеттерін қалыптастырудың әртүрлі әдістері зерттелген.
Елімізде оқушылардың оқу – танымдық іс-әрекеттерін белсендіру
мәселесіне байланысты соңғы кездері зерттеулердің мынадай бағыттары дамып
келе жатқанын атап көрсетуге болады: оқыту үрдісінде танымдық қабілеттерін
жетілдіру мәселелері ( С.Н.Лысенкова [22], т.б. А.Е.Абылқасымова [23] т.б.
Т.С.Сабыров [24], Р.С.Омарова [25], И.Ломпшер [26] т.б ) жеке тұлғаға
бағытталған білім берудегі жаңа педагогикалық технологиялармен оқыту
(Ж.Қараев [27], А.А.Бейсенбаева [28], Ш.Т.Таубаева [29], В.О.Пунский [30]
т.б.) ; оқыту үрдісін жетілдірудің маңызды аспектілері ( Б.К.Момынбаев
[31], О.С.Сыздыков [32], О.О.Жолдасбеков [33], Н.А.Дарханов [34],
М.Н.Сарыбеков [35] т.б.); жеке тұлғаны қалыптастыруда оқыту мен тәрбиені
сабақтастыру мәселесі ( Л.К.Керимов [36] )
Қарастырылған жұмыстар бүгінгі таңда оқушылар мен студенттерді
оқыту мен тәрбиелеуде маңызды болып табылады.
Алайда, оқушылардың танымдық іс-әрекеттеріне арналған теориялық
әдебиеттерді талдағанда, әдіскерлер мен педагогика ғылымының
қайраткерлерінде, оның көптеген аспектінде бірлік жоқ, оның ішінде оқу
үдерістеріндегі бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттерінің мәнін
түсінуде де бірізділік жоқ
Сондықтан, бұл проблеманы шешуде келесі үш бағыттағы әдістерді
көрсетуге болады.
Авторлардың бір тобы - А.З.Иоголевич [41], Н.С.Литвиенко [42],
Г.М.Муртазин [43], М.Н.Терехин [44], Л.Н.Трегурова [45] -оқушылардың
танымдық іс-әрекеттерін оқушылардың оқылып жатқан материалға ерікті
ұмтылысы мен эмоциялы байланысын талап ететін ерекше ұйымдасқан оқу үдерісі
деп түсінеді. Олар таным өніміділігін арттыру үшін қалыптасқан танымдық іс-
әрекетті күшейту, интенсивтендіру, қалыптастыру үшін оқушыларды
ынталандыруды мақсат етеді.
Басқа топ - Э.Г.Мингазов [46], М.Н.Скаткин [47], Т.И.Шамова [20],
Г.И.Щукина [19] және т.б бұл проблеманың шешуін оқушылардың жалпы дамуымен
байланыстыра отырып, танымдық іс-әрекеттің дамуы мен жетілуді
қалыптастыруды негізгі мақсат деп санайды. Бұдан, олар тұлғаға жалпы мағына
беретін (дербестік, шығармашылық, белсенділік т.б.) және тек таным үдерісі
мен ғана шектеліп қоймайтын танымдық іс-әрекеттердің қасиеттерін зерттеуге
негізгі көңіл бөледі.
Авторлардың үшінші тобы А.П.Аристова [49], Р.А.Мавлянова [15]
оқушылардың-танымдық іс-әрекеттерінің қалыптасуына, осы іс-әрекетті
құрайтын психологиялық үдерістерге қолайлы жағдай туғызуды жатқызады.
Осылайша, бұл авторларда оқытудағы танымдық іс-әрекет екі
компоненттен қаланады: тапсырманы орындаудағы қарқындылық және осы
жұмыстағы дербестік деп санады. Алайда, педагогикалық практика
көрсеткендей, іс-әрекет әрқашан дербес бола бермейдi. Мысалы, оқушы өте
белсендi жұмыс iстеуi мүмкiн, бiрақ, егер бұл жұмыс әрдайым мұғалімнің
басқаруымен орындалатын болса, онда бұл өзiндiк жұмыс болмайды.
Л.Н.Трегурова [45] танымдық iс-әрекетке оқушының оқу үдерiсiне қатысу
дәрежесіне байланысты психикалық үдерiстердiң белгiлi деңгейiн жатқызады,
яғни шын мәнінде танымдық iс-әрекеттің қалыптасуы оқушылардың бар танымдық
күштерiнiң мобилизациясы ретiнде айтылды.
М.Н.Скаткин [47] оқытуда танымдық iс-әрекеттердi белсендiру - бұл
оқушылардың ойларының белсендi жұмысы дейдi, әсiресе, олардың ойынша,
оқыту үдерiсiндегi танымдық iс-әрекеттің қалыптасуында ойлаудың дамуы
жетекшi рөл атқарады.
Берiлген пiкiрлерде олар логикалық ойлау мен даму қажеттілігін
оқушылардың танымдық iс-әрекеттерінің құралдарын құру және идеяларын
дамытуды жоспардың бiріншi бетiне шығаруға тырысады.
А.М.Умранходжаевтың [48] ойынша бұл жұмыстар, оқу процесiнде оқушының
тұлға ретiнде қалыптасуына қажет болатын белсендiлiк, дербестiк,
шығармашылық, әдiс, талаптылық, қызығушылық,өз бетiмен бiлiм алуға
қабiлеттiлiгi секiлдi оқушының жеке қасиеттерiнiң дамуымен байланысты болу
керек. Сонымен қатар ол сабақта оқушылардың танымдық iс-әрекеттерінің
өзгерiп отыру қажеттiлiгiн танымдық iс-әрекетті қалыптастырудың маңызды
шарттары деп есептейдi.
Орта және Таяу Шығыс ойшылдары Әл-Хорезми [3], Әл-Кинди [4], Әл
Фараби [5], Беруни [6], Ибн Сина [7], Омар Хайям [8] және Ат-Туси [9] және
олардың шәкiрттерi мен iзбасарларының гносеологиялық көзқарастарын және
қазiргi заманғы педагог ғалымдардың ғылыми көзқарастарын зерттеу арқылы
оқушылардың танымдық iс-әрекеттерінің әдiстерiн (данышпан ғұлама
ғалымдардың пiкiрлерi бойынша, құралдарын) үш топқа бөлу мүмкiн екендiгiн
анықтадық.
Бiрiншi топқа, жеке тұлға ретiнде оқушылардың танымдық iс-әрекеттерін
дамытуға бағытталған құралдарды, екiншiсiне оқушының танымдық күшiн
мобилизациялайтын құралдарды, үшiншi топқа - оқушылардың танымдық iс-
әрекеттерiнiң қалыптасу белсендiлiгiн арттыратын құралдарды жатқызамыз (1.1
-кестеге караңыз).
Әл-Хорезми [3], Әл-Кинди [4] және т.б. шығыс ойшылдарының пiкiрлерi
бойынша, бiрiншi топтың танымдық iс-әрекетті қалыптастырудың құралдары екi
негiзгi мақсатқа жетуге бағытталған: ол танымдық iс-әрекеттердi дамыту және
оқушыны жеке тұлға ретiнде қалыптастыру.
Біріншісі - бағыттаушы және қозғаушы болып табылатын, іс-
әрекеттің белгілі себептерінің бар екендігін болжамайды; екіншісі -
оның орындалуы қажетті шеберлік пен білімдер тізбегінің қалыптасуы.
Сондықтан, бұл іс-әрекеттің қалыптастыруының жоғарылауы екі бағытта болуы
мүмкін:
1) іс-әрекеттің мотивациялық аумағының дамуы мен жетілуі, білімге деген
қажеттілікті қалыптастыру, олардың тереңдету мен кеңейтуге тырысу;
2) тиімді әдістердің дамуы, оқу материалымен жұмыс істеу әдісін
мұғалімдерге көрсету, күрделендірілген танымдық есептерді шешу, өзіндік
білім алу қабілеттілігін қалыптастыру және т.б. осы сияқты
құралдардан тұратын танымдық іс-әрекеттің операциялық жақтарының
қалыптасуы.
Оқушының жеке тұлға ретінде дамуында тағы екі бағытты бөліп
көрсетуге болады, ал нақты айтқанда: ойлаудың дамуы мен жетілуі және жеке
тұлғаның бөлек қасиеттерінің қалыптасуы.
Ойлаудың дамуын біз танымдық іс-әрекеттің бір бөлігі деп
санағандықтан бұл құралдар тобын төмен толығырақ қарастырамыз. Ал жеке
тұлғаның белгілі қасиеттерінің қалыптасуына келсек, мұнда төмендегідей
құралдар қолданылады: өзіндік жұмыстар, зерттеу есептерін шешу,
дербестікті, белсенділікті арттыратын шығармашылық әдістер, қызығушылық
және басқа да тұлғаның қасиеттерін қалыптастыруға арнайы бағытталған
шығармашылық жұмыстар.
Шығыс ойшылдары Әбу Насыр Әл-Фараби [5], Ибн Синаның [7]
көрсеткен танымдық іс-әрекетті қалыптастыратын екінші топқа жататын
құралдары, оқушының бар танымдық күштерін мобилизациялауға бағытталған.
Бұған екі негізгі әдіспен қол жеткізіледі. Олардың бірі - әртүрлі әдістер
арқылы тапсырманы орындауға оқушыларды еріксіз көндіру. Оған қорытындылар,
жазалау, сабақта белсенді жұмыс істеуге үй жұмыстарын орындауға
итермелейтіндей жағдай туғызу сияқты әдістер жатады. Бұл құралдарды
жағымсыз деп қарау керек, өйткені олар қазіргі дидактикада дұрыс
көрсетілгендей, оқытуда аса тұрақты және терең нәтижелер бермейді.
Басқа әдіс, оқушылардың оқуға деген қызығушылығын арттыратын
әдістерді қолдану. Бұл әдістерге негізінде оқушының жеке мотивациялық және
эмоциялық жақтарына әсер етумен қол жеткізіледі. Оған біз,материалды
проблемалы баяндауға эмоциялық фон құру, сабақтың басында тәжірибелерді
демонстрациялау, экскурсия және т.б жатқызамыз.
Үшінші топтың құралдары оқушылардың танымдық әрекеттерін
қалыптастыру барысында оқытуда уақытты үнемді жасау және оқушылардың
ойлауына тиімді жүктемелерді құратын, сол арқылы олардың танымдық іс-
әрекеттерін белсендіретіндей жағдайларды құру арқылы тиімді нәтижелерге қол
жеткізіледі (Беруни [6],Ибн Сина [7],Фараби [5] т.б.). Бұл топқа
оқушылардың еңбегін жеңілдететін әртүрлі құрал жабдықтар көреді (есептеу
машиналары, сызғыш құралдары, шаблондар, трафареттер). Осыған тағы да,
баспа негізіндегі тапсырмаларды, тапсырманың таңдамалы жауаптары, қысқа
уақыт ішінде қажетті мөлшерде әртүрлі мәлімет алуға мүмкіндік беретін
құралдарды жатқызамыз (аудио-видио фильмдер, кинофильмдер, диафильмдер,
плакаттар, таблицалар, дыбыс жазу және т.б.). Шығыс ойшылдарының
пікірлерімен халықтық педагогикада танымдық іс-әрекетті қалыптастыратын
құралдарды негізгі функциясын былай түсіндіреді: информациялық-мотивациялық
(жаңа білімдерді бақылау), бақылаушы (білімнің меңгерілуі дәрежесін
хабарлау) және де оқушылардың жеке өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруға
көмектесу. Олай болса оқушылардың танымдық іс-әрекеттері және оның
құрылымдық компаненттерін бірге қалыптастыруын қамтамасыз ету үшін мынадай
дидактикалық негізде қарастыру қажет екен (1.1-кестеге қараңыз.)
1.1 кесте- Бастауыш сынып оқушыларға танымдық іс-әрекеттерді
қалыптастырудың механизмдері.
1.
2.
3.
4.
Таным теориясы оқу әрекетіне тікелей қатысты. Білімді
игеру әрқашан таныммен байланысты келеді.Оқудың міндеті - табиғат, қоғам
және оқушының психикалық үдерістерінің даму заңдылықтарын оқушы санасын
ендіру. Таным мен оқу арасында жалпы ортақтастық көп. Оқушы қоршаған
дүниені тану арқылы дамиды, кемелденеді. Оқу жұмысын танымдық іс-
әрекеттердің өзінше бір формасы ретінде қарастыруға болады.
Танымдық iс-әркеттердің бас әрекеттер секiлдi мотивациялық және
операциялық жақтары болады (Ибн Синаның [7] пiкiрi бойынша, iшкi және
сыртқы күштер арқылы жүредi).
1.2-кесте- Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттерін
қалыптастыру құралдары.
1.2 кестенің жалғасы.
Таным барысын ғылыми түсінуден педагогиканың теориясы мен тәжірибесі
үшін шығарылатын басты қорытынды-оқушылар берік және ықпалды білімді
ұжымдық қоғамдық пайдалы іс-әрекетте өз қабілеттерін нақтылайды, жетілдіре
түседі.[51].
Қоғамдық прогресс ғылымның ықпалынан, оқытудың жаңа міндеттері мен
озат тәжірибесінің жинақталуынан оқыту талаптары дамиды, нақтыланады,
жетіле түседі.
Білім беру және оқыту теориясы оқыту барысындағы, оқушылардың
саналылығы, белсенділігі, өзбеттілігі, білім мен біліктерінің беріктігі,
ұғынықтылығы және әрекеттілігі талаптарын қамтиды. Бұл талаптардың
орындалуы оқушылардың оқу материалдарын түсінуге, өткенді жаңамен
байланыстыруға, алған білімдерін тәжірибеде пайдалануға өз пікірлерін
дәлелдеу ұмтылысынан көрінеді.
Әр түрлі жастағы оқушылардың танымдық қызығуының өзіндік мазмұны,
ерекшеліктері зерттеушілер үшін қиыншылық тудырады. Өйткені, танымдық
қызығудың қалыптасуы және дамуы, жеке бастың дамуы барысында жүзеге асатын
өте күрделі үрдіс.
Жалпы алғанда, қызығудың қалыптасуы бала айналысатын іс-әрекетке
және жеке өмір тәжірибесіне байланысты болады. Сондықтан да баладағы
танымдық қызығудың даму деңгейі тек нақты жасқа байланысты деп те
қарастыруға болмайды. Бір жастағы балаларда тұрақтылығы, бағыттылығы,
мазмұны жағынан бірдей емес, қызығу болуы мүмкін.
Балалар жасына байланысты осы мәселені зерттеу бірқатар кеңестік
ғалымдардың жұмыстарында қарастырылған: Н.Рыбникова, Л.Гордон, Беляева,
Ц.Цветкова, Л.Моневцова, Н.Постникова, К.Романова, Р.Римбург, П.Сирбиладзе
(мектепке дейінгі кезең), И.Шевченко (жеткіншек жас), В.Ильина, В.Иванова,
Н.Костина, Л,Рожина, (ересектер жасы). 60-жылдардың басында бастауыш мектеп
оқушылары бойынша А.Абдуллаева, М.Морозова, ЧоЧун Синь, Ф.Гусеинова,
(бастауыш сынып оқушылары қызығуының жүйесін зерттеу), А.Дусавицкий
(оқушылардың танымдық қызығулары дамуына оқыту құралдарының әсері),
Л.Скалярский (үлгерімі нашар оқушылардың танымдық қызығулары дамуының
ерекшеліктері). М.Шеломенцова (бастауыш мектеп жасында танымдық қызығудың
дамуында ғылыми көркем кітаптардың рөлі) еңбектері шықты[52,42].
Бұл зерттеулердің көрсетуі бойынша әрекет танымдық қызығушылық
арқылы жеңіл еркін, тез жүзеге асады.
Қызығу - әр қырынан алып қарауға болатын күрделі ұғым,адамның
белгілі бір объектіні ұнатып,білуге ұмтылған іс-әрекетін қуаттандыратын
психикалық ерекшелікдеген пікір айтады ғалымдар: М.Беляева, Н.Морозова,
С.Рубинштейн. Қызығу адамды жаңаны білуге, әрекеттің жаңа әдістерін
іздестіруге құмарландырады. Сондықтан адамның қызығуы бір іспен
шұғылданғанда, әр түрлі әрекеттерде көрініс табады.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың танымдық іс-әрекеті оқыту
үрдісінде жүзеге асады. Мектеп жасына дейінгі балалардың қызығуы ойын іс-
әрекетімен байланысты болып келсе. Бастауыш сынып жасында қызығудың дамуы
оқу іс-әрекетінде жүзеге асырылады. Бұл қызығу жоғары сыныптарда нығая
түседі.
Қызығу өте ерте жастан қалыптасады және оның алғашқы көріну түрі
әуестік, құмарлық түрінде болады. Баланың бірінші жылында-ақ оны ашық түсті
заттар, қатты шыққан дыбыстар, заттардың қозғалысы өзіне тартады. Бала
күнделікті осы тітіркендіргіштерді үздіксіз қабылдайды және оларды қайта-
қайта қабылдауға тілек білдіреді.
Психология-педагогика ғылымдарының мәліметтеріне сүйенсек,
қажеттіліктің ішкі түрткісі субъектінің байланысты іс-әрекеті мен өмір сүру
себебі болып табылады.
Танымдық әрекет қажеттілік арқылы жүзеге асады. Өзінің тіршілік
және рухани қажеттілігін өтеу үшін оқушы дүниені танып білгісі келеді.
Алайда ол өзі үшін ешбір мәні жоқ нәрсеге қызықпайды. Оқушының қызығуы мен
құндылық бағдары тығыз байланысты. Оқушы өзі үшін құнды, әрі қажетті
нәрсеге, мәселен, оқу пәніне қызығады. Кейіннен бұл нәрсе (пән) оқушы іс-
әрекетінің мақсатына, қозғағыш күші-мотивіне айналуы мүмкін. Осыған орай,
кейбір ғалымдардың қызығуды оқушының дербес іс-әрекетке жұмыс мотиві
ретінде қарастырады. Бұл жайында Б.Теплова жақындағы мақсатқа жетіп,
алыстағы мақсатты көздейді - деп түйіндейді. Ал, Н.Морозова Іс-әрекет
көздеген пайдалы мақсатқа жетуге түрткі болады - дейді. А.Леонтьевтің
пікірінше, танымдық қызығу бір нәрсеге ерекше зейін қою арқылы эмоция
тудыру.
Психологтар Л.Божович, Н.Морозова,Л.Славина себептің екі
негізгі құрамын көрсетеді:
1.Оқушылардың оқу іс-әрекетіне түрткі болатын қоршаған ортасы;
2.Мазмұндық және үрдістік сипаттан тұратын, оқу іс-әрекетінің өзі
түрткі болатын таным қызығуы;
Қызығудың физиологиялық негізін, талдау, оның мақсатының
рефлекске көбірек жақын екенін тұжырымдайды, себебі жеке адамның белгілі
мақсатқа ұмтылуы, бағыты байқалады. Қызығу іс-әрекетке деген бір
жақтылықтан пайда болып, объектіге әсер ету нәтижесінен тартымды қарым-
қатынас туғызады.
Жеке адамның жан-жақтылығын, маңыздылығын, анықтамаларын салыстымалы
талдау арқылы қызығудың ғылыми түсіндірмесін табуға болады.
Бихевиористикалық Перри қызығу тұжырымдамасы, Мак-Ивераның
динамикалық бағалау теориясы, Паргонның әрекет пен бағыттық әлеуметтік
теориясы, Маркузе теориясы қызығудың маңызды әрі тиянақты анықтамалары
саналады. Американдық философ Р.Перри қызығу өз көзқарасымен, еліктеумен
сипатталады деп көрсетеді.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың танымдық іс-әрекеті оқыту
үрдісінде жүзеге асады. Осы жаста қарым-қатынас шеңберінің кеңеюінің маңызы
артады.
Баладағы өтіп жатқан осы өзгерістер педагогтерден бүкіл оқыту - тәрбиелеу
жұмысын нақты мақсатқа бағыттауды талап етеді. Негізгі іс-әрекет түрі -
оқу. Осы оқу арқылы олардың таным үрдісі (қабылдау, ес, зейін, қиял, ойлау)
дамиды.[53]
Бастауыш мектеп оқушысының қабылдауы тұрақсыз және ұйымдаспауымен
ерекшеленеді, сонымен қатар оларда білуге құмарлық, әуестікте байқалады.
Олар өздеріне күнделікті жаңа бір нәрсені ашып отыратындықтан қоршаған
ортаны қызығумен қабылдайды. Олардың зейіні де тұрақсыз болып келеді.
Сондықтан мектепте оқыту мен тәрбиелеу үрдісі, негізінен зейінді
тәрбиелеуге бағытталады. Мектеп өмірі балада ерікті зейінін жаттықтыруды,
назарын бір орталыққа біріктіру үшін ерік күшін жинақтауды талап етеді.
Балалардың ерікті зейіні оқу мотивтерімен бірге дамиды.Ал жоғары сыныптарда
оқу мотивтері жеке пәндерге, ғылымдара деген қызығушылыққа ұласады.
Бұл жастағы балалар өте сезімтал.Оның сезімі тәуелсіз және өте
ашық болады. Бұл жастағы балалардың қиялы өте шапшаң, қиялға берілгіш
келеді. Балалардың қиялына мүмкіндік берсе, оларды қандайда болсын бір іске
оп-оңай-ақ тартуға жеңіл. Сонда балалар қиын істерді де құштарлықпен
орындайды.
Баланың бүкіл өмір бойында оның даму үрдісі жүріп жатады. Даму
үрдісінде баланың таным қызығушылығы артып түседі. 6-7 жастағы балалар
заттарды түсіне, түріне қарап ажырата бастайды, олардың құрылысын пайдалану
тәсілдерін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында бала шындық дүниенің
құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам баласының жинақтаған бай
тәжірибесін үйренуге талпынады. Балалардың бір нәрсені құмартып білуге
талаптануын таным ынтасы дейді. Балалар өте байқағыш, еліктегіш, әр
нәрсені үңіле қарайды, көп нәрсе оларды ойлантады.
Баланың қоршаған өмірге қызығуы болса,ол өзін қызықтыратын құбылысты
бақылауын күшейтеді, өзінше оны ойлап байқайды, осыған байланысты өзінше
шешім шығаруға тырысады. Осындай іс-әрекет барысында қызығу өз-өзінен
дамиды және баланың ақыл-ойы дамуына әсер етеді. Қызығудың ерекшелігі, оның
әсерінен іс-әрекет сипаты өзгереді. Қызығу бар кезде іс-әрекеттің жақсы
нәтижесі ғана қамтамасыз етіліп қоймай, оның сипаты тұтастай өзгереді,
белсенді, дербес және жан-жақты, шығармашылық тереңдетілген. Мұғалімдермен
бірлескен шығармашылыққа, ынтымақтастыққа ұласады. Сондай-ақ оқушылардың
дамуына ең алдымен оқыту мазмұнының ерекшеліктері әсер етеді. Жалпы пәнге
деген оқушылардың оқу-танымдық қызығушылығын қалыптастыруда олардың ойлау
қабілеттерін жоғары деңгейде дамуына,танымдық іс-әрекетінде өзіндік дара
ерекшеліктерін қалыптастыруына шығармашылық іс-әрекетін шыңдауына зор ықпал
жасайтындай болуы үшін оқыту үдерісі психологиялық, педагогикалық
қолданбалы бағдарламаларымен жабдықталуы қажет. Бастауыш сынып оқушылардың
жақсы оқуы үшін, оны түсінуі үшін білімнің әрбір адамға осы өмірде керек
екенін ұғып, және сол білімге қызығуы қажет.
Қызығу - айналадағы заттар мен құбылстарды аса белсенділікпен
танып, терең білуге бағытталған,адамның сезім дүниесін қозғайтын бір шама
тұрақты жеке дара ерекшелігі. Қызығу - бір нәрсені ерекше таңдап соған
құлай берілу. Адамды еліктіріп, өзне тартқан нәрселердің бәріде қызығудың
объектісі.
Қызығу - бұл оқушының объекті немесе құбылысты меңгеруге
ұмтылысында белгілі әрекет түрін игеруде көрінетін танымдық қажеттену
формасы. Танымдық қызығу шарты игеріп жатқан пәніне болған эмоционалды
қатынасынан байқалады. В.С.Выготскийдің пікірінше: қызығу бала әрекетінің
табиғи қозғаушы күші, ол тумадан берілген құштарлық, бала әрекетінің оның
тума қажеттерімен сәйкестігін аңдатады. Сондықтан оқу процесіндегі басты
талап - барша тәрбие жүйесі дәл анықталған бала қызығуларының негізінде
құрылуы тиіс [52].
Оқуға қызықтыру жолдары сан алуан.
Ең алдымен сол қызығулардың төркіні - мадақ, жаза, қорқыныш, жағыну
т.с.с. таным процесінде жат ықпалдардан туындамай, тікелей пәнге
байланыстыру дәрежесінен көрінуі шартты. Осыдан қойылатын екінші талап
-қызығуды ояту ғана емес, оны белгілі қажеттерге бағдарлау. Қызығуларды
пайдалану негізінде жасалатын және бір қорытынды: барша мектеп жүйесіндегі
жүргізілетін үдерістер бала өміріне тікелей қатысты болып әрқандай оқу
әрекеті балаларға бұрыннан таныс әрі олардың қызығу сезімдеріне қозғау
салып,ынта көтеретін материалдардан басталуы қажет. Оқу барысында іске
қосылатын қызығу ықпалдарының жалпы заңдылықтары анықталған. Олар:
• Бала қызығулары оның өзі игерген білім деңгейі мен сапасына, ақыл-ес
әркеті тәсілдерінің қалыптасуына тәуелді. Бұл - нақты пән бойынша
оқушының білімі неғұрлым ауқымды болса оның сәл пәнге деген қызығуы
да жоғары болатынын білдіреді.
• Оқушы қызығулары оның мұғалімге деген қатынастарына тәуелді. Оқушы
өзі сыйлаған мұғалімнің пәндерін қызығып оқиды.
Профессор А.К.Дусовицкий өзінің қызығу формуласы кітабында оқуға
зейінді және селқос оқушылардың жалпы сипаттамасын келтіреді.Сондағы
оқушылардың жеке сабақтарын алатын болсақ, өзінің қызықтырған іспен
шұғылданған баланың әрекетіне қызыққанынан ләззат тапқаны сонша, екі беті
балбұл жанады. Жанары нұрлы, қимылы еркін, жеңіл де шапшаң болады. Басқаша
болу мүмкін еместе ол өз тілек-ниеттерінің аясында әрекет жасайды. Өзінің
маңызды, қызықты өз ісімен айналысуда.
Ал екінші баланы төңірегіндегінің бәрі жалықтырған, еш нәрсеге
құлқы жоқ.
Ескертетін жайт: оқу сеп-түрткілерінің арасында аса маңыздысы
танымдық қызығу.
Мектеп өмірінде үш-төрт жылда сеп-түрткілер үлкен өзгерістерге
түседі. Оқушылардың өздеріне тән жалпы оқуы мен оқу пәндері болған
танымдық қызығулары пайда болады.Белгілі психологтар В.С.Выготский [52]
ұсынған тұжырымдамасы бойынша жеке адам тәрбие мен оқыту процесінде
жетіледі. Тәрбие мен оқыту дамуды алдына салып отырады. Оқыту үдерісінде
дамыта және тәрбиелей отырып жеке адамның таным қабілеті мақсатқа сәйкес
жетіледі. Оқудың осындай басты міндеттерінің бірі - шәкірттердің таным-
қабілетін дамыту.
Дамытып оқыту - бұл оқушылардың таным іс-әрекетін барынша дамыту,
яғни олардың ой-өрісін дамыту, өз бетімен жаңа білімді іздеп табуға және
оны еркін игеруге үйрету. Дамытып оқытудың міндеті - оқушының ең таяу
зонасын жасау. Оқушының ең таяу зонасын мұғалімнің ең таяу зонасына
сәйкестендіру [12].
Таным қабілетін дамыту туралы Ресей ғалымдарының (Н.Дайри,
Т.И.Махмутов, Л.В.Занков, И.А.Лернер, А.Н.Пискунов) тұжырымды ұсыныстары
мен пікірлері бар.
Олардың идеяларының мәні мынада:
1. Таным қабілетінің дамуы - бұл барлық мұғалімдердің барлық
пәндер бойынша оқыту үдерісіндегі мақсаттылық іс-әрекеті.
2. Оқушыларға білім беру және объективтік шындықты тану
мәселелері жайындағы оқулықтыі рөлі.
3. Оқытудың әдістері мен формаларын жетілдіру.
4. Мұғалімнің теориялық дайындығы, педагогикалық шеберлігі,
білімдарлығы - оқушылардың таным іс-әрекетін дамытудың
шешуші құралдарының бірі.
Оқушылардың таным белсенділігі оқуға қажетті білім мен дағдыны
меңгеру және оларды өмірде практикада пайдалана білуге, үйренуге
бағытталған оқушының істейтін саналы іс-әрекеті.
Оқыту үдерісінде оқушының белсенділігі негізінен,екі түрлі
сипатта болады:сыртқы және ішкі белсенділік.
Сыртқы белсенділік дегеніміз - оқушы әрекетінің сыртқы
көріністері (белсенді қимыл қозғалыстары, тәжірибелік әрекеттері, мұғалімге
зейін қойып қарауы, мимикасы т.б ) бірақ осы кезде ол басқа нәрсені ойлап
отыруы да мүмкін. Ойлау қабілетін дамуты оқу үдерісінде проблемалық
ситуация туғызу мен басталады. Проблемалық ситуация жағдайында оқушының іс-
әрекетті ойлаумен, пайымдауымен, ой тұжырымын жасау мен, өз бетінше іздену
мен сипатталады (проблемалық сұрақтар қою, жорамал ой туғызу). Проблемалық
ситуация деп пайда болған құрылыстары, фактілерді адамның түсіндіре алмай
қиыншылық жағдайға ұшырауын айтады. Сондықтан қиыншылықты, проблемалық
барьерді жеңу арқылы қабылданған білім, іскерлік адамды жаңа әдістерді
ізденуге, түсіндіруге талаптырады. Проблемалық ситуация процесінде мұғалім
оқушыларға сұрақтар береді, түрлі тапсырмалар береді, яғни проблемалық
ситуация туғызады. Осының нәтижесінде әрбір оқушы сұраққа жауап береді
немесе проблеманы шешуге тырысады. Оқушылардың әртүрлі шығармашылыққа оқыту
іс-әрекетінде мұғалім проблемалық ситуация туғыза отырып, жаңа білімді
игеруде оқушылардың ойлау, іздену іс-әрекетіне, олардың оқыту проблемасын
өз бетімен немесе ұжымдасып шешеуге басшылық жасайды.
Шығармашылыққа деген қызығушылықтарды қалыптастыру мақсатында,
олардың үш типологиялық айырмашылықтарын айыра білу керек. Қызығушылық даму
үш деңгейден тұрады: әуестік, құмарлық, таза қызығушылық. Әуестік әдеттен
тыс, таңғаларлық, күлкілі нәрсеге баланы сырттан қызығушылығы. Құмарлық
нысанамен тереңірек танысу, қызықтырған сұрақтарға жауап іздестіру, белгілі
бір салаға танымдық белсенділігін көрсету. Нағыз қызығушылық - тұлғаның
белгілі бір іс-әрекеттің бір немесе бірнеше бағытындағы танымдық тұрақты
іштей ұмтылысы, мотивациясы.
Шығармашылық қызығушылық шығармашылықпен ойлау қабілеті сияқты
өзінің дамуында жекелеген іс-әрекеттерден тұрады. Олар: белсенділік, іс-
әрекеттегі бастамашылдық, дербестік, эмоционалдық түрде көріну, ерекшелікке
ұмтылыс, қызығушылықтың көріну сипаты, жоғары бағаланатын іс-әрекет
деңгейінің типі, ынта-ықыластың бір жерге шоғырлануы жатады.
Бастауыш оқыту жүйесіндегі мұғалімдердің оқушыларды шығармашылыққа
баулуының әдіс-тәсілдеріне мыналарды жатқызуға болады: тақырыпты мазмұнан
сай жинақтау; арнаулы бір тақырыпта пікір-талас туғызу; сөз жұмбақ құру,
шешу; шығарма, шағын әңгіме мәтінін құрау; әңгімелердің ұқсастығын
салыстыру, бөліктерге бөлу,ат қойғызу; қиялдау арқылы сурет салғызу, ролге
бөліп оқыту; ұнатқан кейіпкерге мінездеме беру, осы әңгімені мазмұнына,
мағынасы кері әңгіме құрау; мазмұндама түрлерін жазу; адасқан сөзді орнына
қою.
Сыныптан тыс жұмыс кезіндегі шығармашылыққа баулудың түрері:
мектеп шеберханасына, мұражайға апару; әртүрлі кездесу ұйымдастыру: олар
бойынша шығарма жазу; суретті кітапша жасату, жазбаша баяндату; мекпетпегі
үйірмелерге, сыныптан тыс жұмыстарға қатысуына, жастардың техникалық
станциясына, натуралистер клубына жағдай жасату; ауыз әдебиетінің және
халықтық педагогиканың материалдарын сабақтарда кеңінен пайдалану; газет,
журналдардың материалдарын оқу үрдісінде пайдалану; әрбір оқылған
шығарманың авторлары туралы толық мағлұмат беру.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының оқу - танымдық қызығушылығы негізінде
шығармашылық қабілеттерін дамытудың ерекшеліктері.
Бүгінгі таңда жастарға әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне
сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін,
ойлай білу мүмкіндігін жетілдіру, сонымен қатар адамның кәсіби
біліктілігін, іскерлігін арттыру әділетті қоғамның міндеті болып табылады.
Міне осы тұрғыдан қоғамға жан-жақты білімді, жоғары
мәдениетті, жұмысты шығармашылықпен істей алатын жеке адам қажет. Ондай
адамды мектеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz