Азаматтық іс жүргізу құқығының қатысушыларының құқықтық жағдайы
Кіріспе ... ... ... 3
1. Соттың құрамы және қарсылық білдіру
1.1 Соттың құрамы мен қарсылық білдірудің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Соттың құрамы мен басқа да қатысушыларға қарсылық білдіру негіздері ... ... ... ... ... 9
2. Іске қатысушы тұлғалар
2.1 Іске қатысушы тұлғалардың құрамы, оларға қойылатын талаптар
(әрекет және құқықтық қабілеттері және құқықтары мен міндеттері) ... ... ... ... .14
2.2 Талап қоюшы мен жауапкердің құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... 20
2.3 Прокурордың сот ісін жүргізуге қатысуы ... ... 34
3. Сотта өкілдік ету
3.1 Сотта өкілдік етудің түсінігі мен түрлері ... ...38
3.2 Сотта өкіл бола алмайтын тұлғалар ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... .54
Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі ... ... 60.61
1. Соттың құрамы және қарсылық білдіру
1.1 Соттың құрамы мен қарсылық білдірудің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Соттың құрамы мен басқа да қатысушыларға қарсылық білдіру негіздері ... ... ... ... ... 9
2. Іске қатысушы тұлғалар
2.1 Іске қатысушы тұлғалардың құрамы, оларға қойылатын талаптар
(әрекет және құқықтық қабілеттері және құқықтары мен міндеттері) ... ... ... ... .14
2.2 Талап қоюшы мен жауапкердің құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... 20
2.3 Прокурордың сот ісін жүргізуге қатысуы ... ... 34
3. Сотта өкілдік ету
3.1 Сотта өкілдік етудің түсінігі мен түрлері ... ...38
3.2 Сотта өкіл бола алмайтын тұлғалар ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... .54
Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі ... ... 60.61
Жұмыстың жалпы сипаттамасы - азаматтық іс жүргізу сатыларындағы іс жүргізу әрекеттері және қарым- қатынастары барлығы бірігіп, ортақ бір мақсатты көздейді. Судья өзінің қызметін белгілі бір жүйе және азаматтық сатылар арқылы азаматтық істерді қарайды және оған шешім шығарады. Іс жүргізудегі алғашқы саты- істі қозғау болып табылады. Құқықтық мемлекет- құқықтың үстемдігі мен заңның жоғарғы құдіретімен,оның мемлекеттенде биік, тұруымен, барлық азаматтардың құқығымен бостандығын мойындап құрметтеуімен, оған мемлекет тарапынан кепілдік беруімен сипатталатыны белгілі. Құқықтық мемлекеттің басты принциптерінің бірі-заңның құдірет-қуатымен байланысты.
Тақырыптың өзектілігі - Азаматтық заңдар өздері реттейтін қатынасқа қатысушылардың теңдігін, басқаның меншігіне қол сұғұлмауын, шарт еркіндігін әрі олардың озбырлықсыз әрі кедергісіз жүзеге асырылуын, нұқсан келген жағдайда оларды соттың қорғауын қамтамасыз етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері - соттардың азаматтық істерді, дауларды шешу барысында, азаматтардың және заңды тұлғалардың құқықтық жағдайын олардың бостандықтарын, құқықтық көз қарастарын, әділдігін қорғау барысында соттардың ролі үстемдейді. Азаматтық сот ісін жүргізудің міндеттері азаматтардың, мемлекеттің және ұйымдардың бұзылған немесе даулы құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау, заңдылық пен құқық тәртібін нығайту, құқық бұзушылықтың алдын алу болып табылады.
Зерттеу пәні – азаматтық іске қатысушы тұлғалардың құқықтары мен міндеттері. Мемлекет оның органдары, лауазымды қызметтегі адамдар, түрлі ұйымдар және барлық азаматтар тегістей заңға бас иеді, заңға бағынады. Заң алдында барлығыда жауапты, барлығыда бірдей.
Сөйтіп, азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және өзгеде мүліктік қатынастармен мүліктік емес жеке қатынастар да реттеліп отырылады.
Азаматық іс-жүргізу бұл құқықтың білімдердің тірегінің бірі болып табылады. Оның маңыздылығы азаматтық іс-жүргізу құқығында, қоғамдық қарым - қатынастағы азаматтық істердің заңдылығын айқындау барысында анықталады.
Тақырыптың өзектілігі - Азаматтық заңдар өздері реттейтін қатынасқа қатысушылардың теңдігін, басқаның меншігіне қол сұғұлмауын, шарт еркіндігін әрі олардың озбырлықсыз әрі кедергісіз жүзеге асырылуын, нұқсан келген жағдайда оларды соттың қорғауын қамтамасыз етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері - соттардың азаматтық істерді, дауларды шешу барысында, азаматтардың және заңды тұлғалардың құқықтық жағдайын олардың бостандықтарын, құқықтық көз қарастарын, әділдігін қорғау барысында соттардың ролі үстемдейді. Азаматтық сот ісін жүргізудің міндеттері азаматтардың, мемлекеттің және ұйымдардың бұзылған немесе даулы құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау, заңдылық пен құқық тәртібін нығайту, құқық бұзушылықтың алдын алу болып табылады.
Зерттеу пәні – азаматтық іске қатысушы тұлғалардың құқықтары мен міндеттері. Мемлекет оның органдары, лауазымды қызметтегі адамдар, түрлі ұйымдар және барлық азаматтар тегістей заңға бас иеді, заңға бағынады. Заң алдында барлығыда жауапты, барлығыда бірдей.
Сөйтіп, азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және өзгеде мүліктік қатынастармен мүліктік емес жеке қатынастар да реттеліп отырылады.
Азаматық іс-жүргізу бұл құқықтың білімдердің тірегінің бірі болып табылады. Оның маңыздылығы азаматтық іс-жүргізу құқығында, қоғамдық қарым - қатынастағы азаматтық істердің заңдылығын айқындау барысында анықталады.
1. ҚР. Конституциясы. 30 тамыз. 1995 ж. 2007 жылғы енгізілген өзгертулер мен толықтырулар.
2. “ҚР соттар және судьялардың мәртебесі туралы” ҚР Президентінің Жарлығы. 22 желтоқсан 1995ж. N248
3. ҚР Азаматтық кодексі. Алматы, 2007 ж.
4. ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі. Алматы, 2007 ж
5. “Адвокаттық қызмет туралы” заң. 5 желтоқсан 1997 ж.
6. “ҚР Прокуратурасы туралы” ҚР Президентінің Жарлығы. 29 желтоқсан 1995 ж. N254
7. “Неке және отбасы туралы” заң. 17 желтоқсан 1998ж.
8. “Мемлекеттік баж туралы” заң. 11 қаңтар 1997ж.
9.З.Х.Баймолдина. Исковой порядок защиты прав в суде. Алматы. 2001 г.
10.М.Сейтқазықызы ҚР-дағы прокурорлық қадағалау курсы (оқу құралы) Алматы 2006ж.
11.ҚР-сы Конституциясының түсіндірме сөздігі. Алматы. 1996ж.
12.Н.М.Батырбаев. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы (оқу құралы) Түркістан. 2007ж
13.Ғ.Төлеуғалиев. Қазақстан Респуликасының Азаматтық құқығы.1-том. 2001ж.
14. «Фемида» журналы. Азаматтық істер бойынша өкілдің қатысуы. 11.2001г. 33б.
15. Егемен Қазақстан газеті 03.07.2008ж
16. Б.Б.Базарбаев. Гражданское право Республики Казахстан. Алматы, 1999г.
17. А.А.Альдекеев. История становления и развития органов прокуратуры Республики Казахстан. Алматы, 2000г.
18. И.Ж.Бактыбаев. Конституционный надзор прокуратуры Республики Казахстан. Алматы, 2000г.
19. Гражданское право: Учеб. Под ред. М.К.Сулейменова, Ю.Г.Басина. Алматы, 2000г.
20. С.К.Журсинбаев Прокурорский надзор в Казахстане. Алматы , 2003.г.
21. Ж.А. Туякбаев Развитие прокуратуры Казакхстана в период государственно-правой реформы . Алматы, 1997.г.
22.А.А.Чувилев. Прокурорский надзор. Москва, 1999.г.
23.С.Тыныбеков. Қ.Р. Адвокатура және адвокаттық қызмет. Алматы.2000ж.
24. Юдельсон К.С. Предварительная подготовка дела в советском гражданском процессе. – М, 1998г.
25.Осипов Ю.К. Элементы и стадии применения норм советского гражданского процессуального права. // Проблемы применения норм гражданского процессуального права.- Свердловск, 1976, вып. 48 ,С.42-44.
26. Трубников П.Я. Гражданское процессуальное право Россия/ Учебник: Изд. Былина. М, с.187.
27. Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. - Өңд., толықт. 2-басылым. – Алматы: Жеті Жарғы, 1998ж.
28. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері. Өзгертулер мен толықтырулар енгізілген 2-басылым. – Алматы: Атамұра, 1998ж.
29. мұстафаев С.Т. Рим құқығы пәнінің оқу әдістемелік кешені. – Астана: Поритет, 2007ж.
30. Ынтымаков А.с., Карпушина Т.Д. Отбасы құқығы. Практикум. – Алматы 2002ж.
2. “ҚР соттар және судьялардың мәртебесі туралы” ҚР Президентінің Жарлығы. 22 желтоқсан 1995ж. N248
3. ҚР Азаматтық кодексі. Алматы, 2007 ж.
4. ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі. Алматы, 2007 ж
5. “Адвокаттық қызмет туралы” заң. 5 желтоқсан 1997 ж.
6. “ҚР Прокуратурасы туралы” ҚР Президентінің Жарлығы. 29 желтоқсан 1995 ж. N254
7. “Неке және отбасы туралы” заң. 17 желтоқсан 1998ж.
8. “Мемлекеттік баж туралы” заң. 11 қаңтар 1997ж.
9.З.Х.Баймолдина. Исковой порядок защиты прав в суде. Алматы. 2001 г.
10.М.Сейтқазықызы ҚР-дағы прокурорлық қадағалау курсы (оқу құралы) Алматы 2006ж.
11.ҚР-сы Конституциясының түсіндірме сөздігі. Алматы. 1996ж.
12.Н.М.Батырбаев. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы (оқу құралы) Түркістан. 2007ж
13.Ғ.Төлеуғалиев. Қазақстан Респуликасының Азаматтық құқығы.1-том. 2001ж.
14. «Фемида» журналы. Азаматтық істер бойынша өкілдің қатысуы. 11.2001г. 33б.
15. Егемен Қазақстан газеті 03.07.2008ж
16. Б.Б.Базарбаев. Гражданское право Республики Казахстан. Алматы, 1999г.
17. А.А.Альдекеев. История становления и развития органов прокуратуры Республики Казахстан. Алматы, 2000г.
18. И.Ж.Бактыбаев. Конституционный надзор прокуратуры Республики Казахстан. Алматы, 2000г.
19. Гражданское право: Учеб. Под ред. М.К.Сулейменова, Ю.Г.Басина. Алматы, 2000г.
20. С.К.Журсинбаев Прокурорский надзор в Казахстане. Алматы , 2003.г.
21. Ж.А. Туякбаев Развитие прокуратуры Казакхстана в период государственно-правой реформы . Алматы, 1997.г.
22.А.А.Чувилев. Прокурорский надзор. Москва, 1999.г.
23.С.Тыныбеков. Қ.Р. Адвокатура және адвокаттық қызмет. Алматы.2000ж.
24. Юдельсон К.С. Предварительная подготовка дела в советском гражданском процессе. – М, 1998г.
25.Осипов Ю.К. Элементы и стадии применения норм советского гражданского процессуального права. // Проблемы применения норм гражданского процессуального права.- Свердловск, 1976, вып. 48 ,С.42-44.
26. Трубников П.Я. Гражданское процессуальное право Россия/ Учебник: Изд. Былина. М, с.187.
27. Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. - Өңд., толықт. 2-басылым. – Алматы: Жеті Жарғы, 1998ж.
28. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері. Өзгертулер мен толықтырулар енгізілген 2-басылым. – Алматы: Атамұра, 1998ж.
29. мұстафаев С.Т. Рим құқығы пәнінің оқу әдістемелік кешені. – Астана: Поритет, 2007ж.
30. Ынтымаков А.с., Карпушина Т.Д. Отбасы құқығы. Практикум. – Алматы 2002ж.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Азаматтық іс жүргізу құқығының қатысушыларының құқықтық жағдайы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Соттың құрамы және қарсылық білдіру
1. Соттың құрамы мен қарсылық білдірудің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Соттың құрамы мен басқа да қатысушыларға қарсылық білдіру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2. Іске қатысушы тұлғалар
2.1 Іске қатысушы тұлғалардың құрамы, оларға қойылатын талаптар
(әрекет және құқықтық қабілеттері және құқықтары мен
міндеттері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 Талап қоюшы мен жауапкердің құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.3 Прокурордың сот ісін жүргізуге
қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 34
3. Сотта өкілдік ету
1. Сотта өкілдік етудің түсінігі мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 38
3.2 Сотта өкіл бола алмайтын
тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 54
Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60-61
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы - азаматтық іс жүргізу сатыларындағы іс
жүргізу әрекеттері және қарым- қатынастары барлығы бірігіп, ортақ бір
мақсатты көздейді. Судья өзінің қызметін белгілі бір жүйе және азаматтық
сатылар арқылы азаматтық істерді қарайды және оған шешім шығарады. Іс
жүргізудегі алғашқы саты- істі қозғау болып табылады. Құқықтық мемлекет-
құқықтың үстемдігі мен заңның жоғарғы құдіретімен,оның мемлекеттенде биік,
тұруымен, барлық азаматтардың құқығымен бостандығын мойындап құрметтеуімен,
оған мемлекет тарапынан кепілдік беруімен сипатталатыны белгілі. Құқықтық
мемлекеттің басты принциптерінің бірі-заңның құдірет-қуатымен байланысты.
Тақырыптың өзектілігі - Азаматтық заңдар өздері реттейтін қатынасқа
қатысушылардың теңдігін, басқаның меншігіне қол сұғұлмауын, шарт еркіндігін
әрі олардың озбырлықсыз әрі кедергісіз жүзеге асырылуын, нұқсан келген
жағдайда оларды соттың қорғауын қамтамасыз етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері - соттардың азаматтық
істерді, дауларды шешу барысында, азаматтардың және заңды тұлғалардың
құқықтық жағдайын олардың бостандықтарын, құқықтық көз қарастарын,
әділдігін қорғау барысында соттардың ролі үстемдейді. Азаматтық сот ісін
жүргізудің міндеттері азаматтардың, мемлекеттің және ұйымдардың бұзылған
немесе даулы құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін
қорғау, заңдылық пен құқық тәртібін нығайту, құқық бұзушылықтың алдын алу
болып табылады.
Зерттеу пәні – азаматтық іске қатысушы тұлғалардың құқықтары мен
міндеттері. Мемлекет оның органдары, лауазымды қызметтегі адамдар, түрлі
ұйымдар және барлық азаматтар тегістей заңға бас иеді, заңға бағынады. Заң
алдында барлығыда жауапты, барлығыда бірдей.
Сөйтіп, азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және өзгеде
мүліктік қатынастармен мүліктік емес жеке қатынастар да реттеліп отырылады.
Азаматық іс-жүргізу бұл құқықтың білімдердің тірегінің бірі болып
табылады. Оның маңыздылығы азаматтық іс-жүргізу құқығында, қоғамдық қарым -
қатынастағы азаматтық істердің заңдылығын айқындау барысында анықталады.
Азаматтық іс жүргізу құқығы- азаматтық істерді қарап, шешім алып
және оны орындау тәртібін реттейтін нормалар жиынтығынан тұратын ұлттық
құқықтың бір саласы. Ол сот органдарын сот ісін жүргізудегі қызметін,
судьялардын қызметін іс жүргізуге барлық басқада қатысушылардың қызметіне
байланысты туатын қатынастарды реттейді.
Ал азаматтық іс жүргізу (азаматтық сот өндірісі)- бұл азаматтық іс
жүргізу құқығынын нормалары арқылы белгіленген. Ондағы соттардың іс
әрекеті, істерді қарауы, шешім шығаруы, шешімнің орындалуы, барлығы норма
түрінде реттелген. Республика көлемінде болып жатқан азаматтық істердің
құқықтық жағдайы осы азаматтық іс жүргізу заңдылығымен реттеледі. Қазақстан
Республикасында сот билiгi тұрақты судьялар, сондай-ақ заңда көзделген
жағдайларда және тәртiппен қылмыстық сот iсiн жүргiзуге тартылған алқа
заседательдерi арқылы соттарға ғана тиесiлi.
Қазақстан Республикасында сот төрелiгiн тек сот қана жүзеге асырады.
Соттың ерекше өкiлеттiгiн басқа органдарға берудi көздейтiн заң актiлерiн
шығаруға тыйым салады. Ешқандай өзге органдар мен тұлғалардың судья
өкiлеттiгiн немесе сот билiгi функцияларын иеленуге құқығы жоқ.
Сот iсiн қарау тәртiбiмен қаралуға тиiс өтiнiштердi, арыздар мен шағымдарды
басқа ешқандай органның, лауазымды немесе өзге де адамдардың қарауына
немесе бақылауға алуына болмайды. Сот билiгi Қазақстан Республикасының
атынан жүзеге асырылады және азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын,
бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға, Республика Конституциясының,
заңдарының, өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнiң, халықаралық
шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге қызмет етедi.
Әркiмге мемлекеттiк органдардың, ұйымдардың, лауазымды және өзге де
адамдардың Республиканың Конституциясында және заңдарында көзделген
құқықтарға, бостандықтар мен заңды мүдделерге нұқсан келтiретiн немесе
оларды шектейтiн кез келген заңсыз шешiмдерi мен iс-қимылдарынан сот арқылы
қорғалуға кепiлдiк берiледi. Ешкiмдi де оның iсiн заңның барлық талаптары
мен әдiлеттiлiктi сақтай отырып құзыреттi, тәуелсiз және ала-ламайтын
соттың қарау құқығынан айыруға болмайды. Сот билiгi азаматтық, қылмыстық
және заңда белгiленген өзге де сот iсiн жүргiзу нысандары арқылы жүзеге
асырылады. Судьялар сот төрелiгiн iске асыру кезiнде тәуелсiз және тек
Конституция мен заңға ғана бағынады. Судьялардың мәртебесi мен
тәуелсiздiгiне нұқсан келтiретiн заңдарды немесе өзге де нормативтiк
құқықтық актiлердi қабылдауға жол берiлмейдi.
Соттың сот төрелiгiн iске асыру жөнiндегi қызметiне қандай да бiр араласуға
жол берiлмейдi және заң бойынша жауаптылыққа әкеп соғады. Судьялар нақты
iстер бойынша есеп бермейдi. Сот iсiн жүргiзудiң белгiленген тәртiбiне
қарамастан берiлген сот iстерi бойынша, сондай-ақ соттың құзыретiне
кiрмейтiн мәселелер бойынша өтiнiштердi сот қараусыз қалдырады немесе
тиiстi органдарға жiбередi. Сотқа немесе судьяға құрметтемеушiлiк бiлдiру
заңда белгiленген жауаптылыққа әкеп соғады. Сот актiлерi мен судьялардың өз
өкiлеттiктерiн жүзеге асыру кезiндегi талаптарын барлық мемлекеттiк
органдар мен олардың лауазымды адамдары, жеке және заңды тұлғалар орындауға
мiндеттi. Сот актiлерi мен судьяның талаптарын орындамау заңмен белгiленген
жауапкершiлiкке әкеп соғады.
Азаматтық сот ісін жүргізу принциптерін бұзу оның сипаты мен
маңыздылығына қарай, шығарылған сот актілерінің күшін жоюға әкеп соғады.
Біріншіден, жауапкерлер мен үшінші тұлғалардың санына қарай талап арыздың
көшірмесі тіркеледі.
Екіншіден, мемлекеттік баж төлеуді растайтын құжат тіркеледі.
Үшіншіден, талапкер өз талаптарын негіздейтін мән-жайларды растайтын
құжаттар, егер көшірмелер оларда болмаса, жауапкерлер мен үшінші тұлғалар
үшін бұл құжаттардың көшірмелері болуы тиіс.
Судья талап арыз АІЖК-нің 15-бабының талаптарына және 151-бабының 1-
3 тармақшаларына сәйкес келмеген жағдайда арызды қозғалыссыз қалдыру туралы
ұйғарым шығарып, бұл туралы талап арызды берген тұлғаға хабарлайды және
оған кемшіліктерді түзету үшін мерзім береді. Талап қоюшы талаптың
негіздемесін немесе нысанасын өзгертуге талап қою талабының мөлшерін
ұлғайтуға не азайтуға немесе талап қоюдан бас тартуға құқылы. Талап қоюдың
негіздемесі мен нысынасын өзгерту, талап қою,талабының мөлшерін ұлғайту
немесе талаптан бас тарту жазбаша өтініш беру жолымен жүргізіледі және
оларға бірінші сатыдағы сот шешімі қабылданғанға дейін жол беріледі.
Жауапкер талап қоюды тануғ құқылы, бұл жөнінде қол хат алынады тараптар
істі бітімгерлік келісіммен аяқтай алады, оған тараптар қол қояды және
сотпен бекітіледі. Соттың оз бастамасы бойынша талап қою нысанасымен немесе
негіздемесін өзгертуге құқығы жоқ. Егер бұл іс-әрекет заңға қайшы келсе
немесе баста біреулердің құқықтарын бостандықтарын және заңмен қорғалатын
мүдделерін бұзатын болса, сот талап қоюшының талап қоюдан бас тартуын,
жауапкердің талап қоюды тануын қабылдамайды және тараптардың бітімгершілік
келісімін бекітпейді.
1 Соттың құрамы және қарсылық білдіру
1.1 Соттың құрамы және қарсылық білдірудің түсінігі.
Сот билігі азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғауды жүзеге асыруға арналған. Республикадағы сот билігі
Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік-құқықтық
актілерінің, Республиканың халықаралық шарттарының негізінде туындайтын
барлық істер мен дауларға қолданылады. Сот билігі сот ісін жүргізудің
азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген өзге де нысандары арқылы
жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасының сот төрелігін тек сот қана
жүзеге асырады [3].
Соттардың шешімдері, үкімдері, өзге қаулылары, сондай-ақ олардың
заңды өкімдері, талаптары, тапсырмалары мен басқа өтініштері Республиканың
бүкіл аумағында барлық мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, лауазымды
адамдар мен азаматтардың орындауы үшін міндетті болып табылады. Қазақстан
Республикасындағы сот жүйесі - Қазақстан Республикасындағы барлық соттардың
жиынтығы, олардың жалпы міндеттері, ұйымдастырылған және бірыңғай
демократиялық принциптері сот төрелігін жүзеге асыруда бір-біріне өзара
байланысты болады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында сот билігі: заңмен
құрылған Республиканың Жоғарғы соты және Республиканың жергілікті соттары,
Республиканың соттары болып бөлінеді. Республиканың сот жүйесі
Республика Конституциясымен және Конституциялық заңмен белгіленеді.
Қазіргі таңда болып жатқан құқықтық реформа ҚР-ғы мемлекеттік биліктің бір
тармағы болып саналатын соттық биліке және оның іс әрекетіне тікелей
бағытталып отыр. Соттық билік күшейтілген сайын негізгі мәселе соттың
тәуелсіздігі мен тікелей байланысты болып отыр.
Қазақстан Республикасында біраңғай сот жүйесі заңмен белгіленген:
Республиканың Жоғарғы Соты; облыстық және оларға теңестірілген соттар
(Алматы қалалық соты, Қазақстан Республикасы әскерлерінің Әскери соты),
аудандық (қалалық) әскери соттар құрайды.
Республикадағы бірыңғай сот жүйесінің негіздемесі аумақтық белгі,
алайда, жүргізіліп отырған конституциялық реформалар таяу уақытта аумақ-
аралық принципте округтік соттар құрылуы мүмкіндігін жоққа шығармайды.
Судья сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция
мен заңға ғана бағынады. Ешкімнің сот төрелігін жүзеге асыруға араласуға
және судьяға қандай да болсын ықпал етуге қақы жоқ. Мұндай әрекеттер заң
арқылы қудаланады [4].
Қазіргі уақытта сот жүйелері буындарының арасындағы өзара
байланыстылығы сотта қаралуға жататын нақты іс бойынша және олардың
процессуалдық қаралуының сатылары бойынша белгіленеді.
Қазақстан Республикасында сот жүйесі екі сатылы. Демек, бастапқы
сатыда қаралған қылмыстық және азаматтық істер заңдылық пен үкімнің
негізділігін қамтамасыз ету.
Процессуалдық әдебиеттерде азаматтық іс жүргізу сатыларындағы іс
жүргізу әрекеттері және қарым- қатынастары барлығы бірігіп, ортақ бір
мақсатты көздейді. Судья өзінің қызметін белгілі бір жүйе және азаматтық
сатылар арқылы азаматтық істерді қарайды және оған шешім шығарады. Іс
жүргізудегі алғашқы саты- істі қозғау болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі - Қазақстан
Республикасындағы барлық соттардың жиынтығы, олардың жалпы міндеттері,
ұйымдастырылған және бірыңғай демократиялық принциптері сот төрелігін
жүзеге асыруда бір-біріне өзара байланысты болады.
АІЖК-нің 37-бабына сәйкес ҚР 11.07.01 ж. № 238-II Заңымен 37-бап
өзгертсоттың бірінші сатысындағы азаматтық істерді соттың атынан әрекет
ететін судья жеке-дара қарайды [5].
Сонымен қатар істердi апелляциялық сотта немесе қадағалау
сатысындағы соттарда қарауды соттың алқалы құрамы жүзеге асырады. Іс алқалы
түрде қаралған кезде соттың құрамына саны тақ (кем дегенде үш) судья кіруге
тиіс, олардың біреуі төрағалық етуші болып табылады.ҚР 11.07.01 ж. № 238-II
Заңымен 38-бап өзг Істерді соттың алқалы құрамы қараған және шешкен кезде
барлық судьялар тең құқықтарды пайдаланады. Істі алқалы түрде қараған және
шешкен кезде туындаған барлық мәселелерді судьялар көпшілік дауыспен
шешеді. Әрбір мәселені шешкен кезде судьялардың ешқайсысы дауыс беруден
қалыс қалуға құқылы емес. Төрағалық етуші ұсыныстарды енгізеді, өз пікірін
айтады және соңынан дауыс береді. Көпшілік шешімімен келіспеген судья осы
шешімге қол қоюға міндетті және ерекше пікірін жазбаша түрде баяндай алады,
ол төрағалық етушіге тапсырылады және мөр басылған конверттегі іске қоса
тіркеледі. Ерекше пікірмен апелляциялық және қадағалау сатыларындағы сот
осы істі тиісті сатыда қарау кезінде танысуға құқылы. Судьяның ерекше
пікірінің бар екендігі туралы іске қатысушы адамдарға хабарланбайды және
ерекше пікір соттың отырыс залында жарияланбайды. Жоғарыда көрсетілген
алқалы құрамдағы соттың мәселелерді шешу тәртібі АІЖК-нің 38-бабына сәйкес.
Азаматтық істі қозғау- бұл іс жүргізу сатысының өзіндік түрі, іс жүргізу іс-
әрекеттерінің ортақ жүйесіндегі ең алғашқы және өте маңызды бөлігі, осы
арқылы істер бір сатыдан екінші сатыға өтіп ары қарай жылжиды [6].
І ҚР 11.07.01 ж. № 238-II Заңымен 39-бап өзгертіСудьяның істі
қарауға қайта қатысуына жол берілмейтін жағдайлар:
1. Бірінші сатыдағы сотта азаматтық істі қарауға қатысқан судья сол
істі апелляциялық немесе қадағалау сатысындағы сотта қарауға, сондай-ақ
оның қатысуымен қабылданған шешім күшін жойған жағдайда бірінші сатыдағы
сотта істі жаңадан қарауға қатыса алмайды.
2. Апелляциялық сатыдағы сотта істі қарауға қатысқан судья осы істі
бірінші немесе қадағалау сатысындағы соттарда қарауға қатыса алмайды.
3. Апелляциялық немесе қадағалау сатысындағы сотта iстi қарауға
қатысқан судья, өзiнiң қатысуымен қабылданған қаулы күшiн жойған жағдайда
аталған сатыларда осы iстi қарауға қайтадан қатыса алмайды.
4. Қадағалау сатысындағы сотта істі қарауға қатысқан судья осы істі
бірінші, апелляциялық сатылардағы соттарда жаңадан қарауға қатыса алмайды.
сті қозғағаннан кейін, істі сотта қарауға әзірлеу сатысы басталады.
Әзірлеудің мақсаты, судья істі қозғағаннан кейін істі уақтылы және дұрыс
шешуді қамтамасыз ету болып табылады .
Іс жүргізудің үшінші сатысы болып істі қарау, яғни бірінші
инстанциялық сотта, істің нәтижесі тисті шешім шығарумен аяқталады.
Егер судья өтінішті өз өндірісіне қабылдаса, кез-келген азаматтық
істер міндетті түрде осы көрсетілген сатылардан өтеді.
Осипов осы аталған әр циклдар ішінара үш сатыға бөлінеді дейді.
Олар: 1. Істі қозғау. 2. Дайындау. 3. Істі
қарау.
Осиповтың осы айтқан тұжырымдамасы шындыққа біршама жақын келеді.
Өйткені баста-ақ теориктердің өздері сот - құқық қолданушы органдардың
біріне жатады - деп белгілеген.
Осипов құқық қолданушылық циклдарға қатысты тағы былай дейді: Осы
құқық қолданушы бес циклдар міндетті түрде орындалуға жатпайтын.
Осиповтың бұл сөзімен келіспеуге болмайды. Өйткені сотта істер іске
қатысушы мүдделі тараптарға байланысты қозғалады және сол мүдделі
тараптарға байланысты жылжиды (Талаптан бас тарту, келісімге келу, соттың
шешіміне шағымдану,шешімнің орындалуын қамтамасыз ету, т.б.). Азаматық сот
өндірісінде диспозитивтік принцип қолданылады. Осы принципке сәйкес барлық
сатылар міндетті орындалуға жатпайды. Бірақ, бірінші инстанциялық сот
өндірісінде істі қозғау, әзірлеу, істі қарау және шешім шығару сатылары
міндетті түрде орындалуы тиіс. Ал бұдан кейінгі сатылардың орындалуы тек
іске қатысушы жақтарға байланысты болады (жақтарға, пракурорға,
қорғаушыларға).
Кез- келген азаматтық істер міндетті түрде сотта қозғалады. Қарсы
талап-арыз – бұл жауап берушінің өзінің құқығын немесе заңмен қорғалатын
мүддесін қорғау туралы өз бетінше берген арызы. Бұл жауапкердің құқығын
жауап беруші ретінде, бүкіл сот талқылау ішінде сот шешімі шыққанға дейін
іске асыра алады. Қарсы талап-арыз беру талап-арыз беру туралы жалпы
ережелермен жүргізіледі [7].
Судья қарсы талап-арызды мынадай ережелер сақталатын болса
қабылдайды:
- жауап берушінің қарсы талап-арызы талап қоюшының оған қойған
талаптары шеңберінде болуы тиіс;
- қарсы және бастапқы талап-арыз арасында өзара байланыс бар және
оларды бірлесіп қарау процесті тездетеді және оны дұрыс етеді.
Егер жауап беруші талап қоюшының талаптарымен келіссе, заң
жауапкерге талапты мойындауға құқық береді. Талапты мойындау сотқа жазбаша
арыз түрінде болуы тиіс. Жауапкер талапкермен бітімгершілік келісімін
жасасуға да құқығы бар. Жауап берушінің талапты мойындауы және
бітімгершілік келісімін бекіту туралы шешімді сот қабылдайды. Соттың оң
шешімі болған жағдайда, іс жүргізу тоқтатылады. Теріс болған жағдайда – сот
мұндай шешімді қабылдау себептерін түсіндіре отырып, істі қарауды
жалғастырады. Егер Сіздің заң құқығыңыз бен мүдделеріңіз бұзылды деп
санасаңыз, Сіз сотқа қорғауға шағымдана аласыз. Бұл үшін Сіз талап қою
арызын жазуыңыз қажет. Сіз өзіңіздің азаматтық, отбасылық, заттай, жер және
еңбек құқығыңызды қорғау туралы талап қою арызын берген сәттен бастап, Сіз
талап қоюшы деп аталасыз. Ең алдымен,Сізге талап қоюшының, оның ойы
бойынша, қандай құқығын бұзғаныңыз туралы, талап қоюшы Сізге қандай талап
қоятыны және ол неге үміттенетіні туралы толық деректер алуыңыз қажет.
Сондықтан, Сіз, жауап беруші ретінде, осы барлық мәселелерге жауап дайындау
үшін соттан талап қою арызының көшірмесін алуға құқығыңыз бар.
Сіз процесстің туындауы және оның одан әрі жалғасуы заңсыз екендігін
негіздеп немесе өзіңіздің кінәңіздің жоқ екендігін негіздеп қарсылығыңызды
дайындай аласыз. Егер қарсылығыңыз қабылданса, сот істі тоқтата немесе
талап қою арызын қараусыз қалдыра алады.
Судья сізді сот талқылауына дейін шақыра алады. Бұл ықтимал
қарсылықтарды түсіндіру үшін жасалады. Егер іс күрделі болса, судья сізге
іс бойынша жазбаша түсінігіңізді беруге мүмкіндік береді, бұл ретте, сіздің
құқығыңыз бен міндетіңізді түсіндіріп.
Сіздің жауап беруші ретінде қарсы талап-арыз беруге құқығыңыз бар.
Талап арызды берген кезде ҚР АІЖК-нің 150-бабының 1-3 тармағында
көрсетілген ережесі қабылданылуы тиіс.
1.2 Соттың құрамы мен басқа да қатысушыларға қарсылық білдіру негіздері
Судья сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция
мен заңға ғана бағынады. Ешкімнің сот төрелігін жүзеге асыруға араласуға
және судьяға қандай да болсын ықпал етуге қақы жоқ. Мұндай әрекеттер заң
арқылы қудаланады [8].
Сот билігінің мақсаты - Қазақстан Республикасында сот билігі
азаматтар мен ұйымдардың құқығын, бостандығын және заң мүдделерін қорғайды,
Конституцияның, заңдардың өзге де нормативтік құқықтық актілердің,
халықаралық шарттардың орындалуын қамтамасыз етеді. Ол мемлекет атынан
жүзеге асырылады. Сот төрелігін жүзеге асыру кезінде сот билігі өз
қызметінде Конституцияға қайшы келмейтін нормативтікөқұқықтық актілерді
ғана қолдана алады.
Талап арызды берген кезде ҚР АІЖК-нің 150-бабының 1-3 тармағында
көрсетілген ережесі қабылданылуы тиіс.
Біріншіден, жауапкерлер мен үшінші тұлғалардың санына қарай талап
арыздың көшірмесі тіркеледі.
Екіншіден, мемлекеттік баж төлеуді растайтын құжат тіркеледі.
Үшіншіден, талапкер өз талаптарын негіздейтін мән-жайларды растайтын
құжаттар, егер көшірмелер оларда болмаса, жауапкерлер мен үшінші тұлғалар
үшін бұл құжаттардың көшірмелері болуы тиіс.
Судья талап арыз АІЖК-нің 15-бабының талаптарына және 151-бабының
1-3 тармақшаларына сәйкес келмеген жағдайда арызды қозғалыссыз қалдыру
туралы ұйғарым шығарып, бұл туралы талап арызды берген тұлғаға хабарлайды
және оған кемшіліктерді түзету үшін мерзім береді. Талап қоюшы талаптың
негіздемесін немесе нысанасын өзгертуге талап қою талабының мөлшерін
ұлғайтуға не азайтуға немесе талап қоюдан бас тартуға құқылы. Талап қоюдың
негіздемесі мен нысынасын өзгерту, талап қою,талабының мөлшерін ұлғайту
немесе талаптан бас тарту жазбаша өтініш беру жолымен жүргізіледі және
оларға бірінші сатыдағы сот шешімі қабылданғанға дейін жол беріледі.
Жауапкер талап қоюды тануғ құқылы, бұл жөнінде қол хат алынады тараптар
істі бітімгерлік келісіммен аяқтай алады, оған тараптар қол қояды және
сотпен бекітіледі. Соттың оз бастамасы бойынша талап қою нысанасымен немесе
негіздемесін өзгертуге құқығы жоқ. Егер бұл іс-әрекет заңға қайшы келсе
немесе баста біреулердің құқықтарын бостандықтарын және заңмен қорғалатын
мүдделерін бұзатын болса, сот талап қоюшының талап қоюдан бас тартуын,
жауапкердің талап қоюды тануын қабылдамайды және тараптардың бітімгершілік
келісімін бекітпейді.
- ҚР 11.07.01 ж. № 238-II Заңымен 39-бап өзгертіСудьяның істі қарауға
қайта қатысуына жол берілмейтін жағдайлар:
1. Бірінші сатыдағы сотта азаматтық істі қарауға қатысқан судья сол
істі апелляциялық немесе қадағалау сатысындағы сотта қарауға, сондай-ақ
оның қатысуымен қабылданған шешім күшін жойған жағдайда бірінші сатыдағы
сотта істі жаңадан қарауға қатыса алмайды.
2. Апелляциялық сатыдағы сотта істі қарауға қатысқан судья осы істі
бірінші немесе қадағалау сатысындағы соттарда қарауға қатыса алмайды.
3. Апелляциялық немесе қадағалау сатысындағы сотта iстi қарауға
қатысқан судья, өзiнiң қатысуымен қабылданған қаулы күшiн жойған жағдайда
аталған сатыларда осы iстi қарауға қайтадан қатыса алмайды.
4. Қадағалау сатысындағы сотта істі қарауға қатысқан судья осы істі
бірінші, апелляциялық сатылардағы соттарда жаңадан қарауға қатыса алмайды.
Ал АІЖК-нің 40-бабында көрсетілгендей ҚР 11.07.01 ж. № 238-II Заңымен 40-
бап өзгсудьяға қарсылық білдіру негіздердеріне мыналар жатады:
1) осы істі мұның алдындағы қарау кезінде куә, сарапшы, маман,
аудармашы, өкіл, сот отырысының хатшысы, сот орындаушысы, сот приставы
ретінде қатысса;
2) іске қатысушы адамдардың немесе олардың өкілдерінің біреуінің туысы
болса;
3) істің нәтижесіне жеке, тікелей немесе жанама түрде мүдделі не оның
әділдігіне негізді күмән туғызатын өзге де мән-жайлар болса, ол істі
қарауға қатыса алмайды және судьяға қарсылық білдірілуге тиіс.
Істі қарайтын соттың құрамына өзара туыс адамдар кіре алмайды.
2006.04.07. № 151-III ҚР Заңымен 41-бап өзгертілді (бұр. ред. қа
Прокурорға, сарапшыға, маманға, аудармашыға, сот отырысының хатшысына, сот
приставына қарсылық білдіру үшін мынадай негіздер болуы қажет. Оларға
Азаматтық іс жүргізу кодексінің (АІЖК) 40- бабының бірінші бөлігіне
сәйкес, осы істі мұның алдындағы қарау кезінде куә, сарапшы, маман,
аудармашы, өкіл, сот отырысының хатшысы, сот орындаушысы, сот приставы
ретінде қатысса; іске қатысушы адамдардың немесе олардың өкілдерінің
біреуінің туысы болса; істің нәтижесіне жеке, тікелей немесе жанама түрде
мүдделі не оның әділдігіне негізді күмән туғызатын өзге де мән-жайлар
болса, ол істі қарауға қатыса алмайды және оған қарсылық білдірілуге тиіс.
Сонымен қатар сарапшы немесе маман, біріншіден, ол іске қатысушы адамдарға
немесе олардың өкілдеріне қызмет жағынан немесе өзгедей тәуелді болса
немесе тәуелділікте болып келсе; екіншіден, ол тексеру жүргізіп, оның
материалдары сотқа жүгінуге негіз болса не осы азаматтық істі қарағанда
пайдаланылса, істі қарауға қатыса алмайды.
Сондай-ақ, прокурордың, маманның, аудармашының, сот отырысы хатшысының,
сот приставының осы істі мұның алдында қараған кезде тиісінше прокурор,
сарапшы, маман, аудармашы, сот отырысының хатшысы, сот приставы ретінде
қатысуы оларға қарсылық білдіруге негіз болып табылмайды. Сараптама
қорытындысының дұрыстығына күмән туындауына орай ол қайталап жүргізілетін
жағдайларды қоспағанда, сарапшының осы істі алдыңғы қарау кезінде сарапшы
ретінде қатысуы оған қарсылық білдіру үшін негіз болып табылмайды (АІЖК-41
бап ).
АІЖК-нің 42-бабы бойынша ҚР 11.07.01 ж. № 238-II; 2006.04.07. № 151-
III (бұр. ред. қара) ҚР Заңдарымен 42-бап өзгертілд қарсылықтар білдіру
(өздігінен бас тарту) туралы мәлімдемелер және оларды шешудің тәртібіне
мыналар жатады:
ҚР 11.07.01 ж. № 238-II; 2006.04.07. № 151-III (бұр. ред. қара)
ҚР Заңдарымен 42-бап өзгертіл 1.ҚР АІЖК-нің 40, 41-баптарында аталған мән-
жайлар болған кезде судья, прокурор, сарапшы, маман, аудармашы, сот
отырысының хатшысы, сот орындаушысы, сот приставы өздігінен бас тартуды
мәлімдеуге міндетті. Сол негіздер бойынша іске қатысатын адамдар қарсылық
білдіретінін мәлімдеуі мүмкін.
2. Өздігінен бас тарту мен қарсылық білдіру істі мәні бойынша қарау
басталғанға дейін дәлелденіп, мәлімделуге тиіс. Істі қарау барысында
өздігінен бас тарту (қарсылық білдіру) туралы мәлімдеме жасауға қарсы болу
(қарсылық білдіру) негіздері сотқа немесе өздігінен бас тартуды (қарсылық
білдіруді) мәлімдеуші адамға істі қарау басталғаннан кейін белгілі болған
жағдайда ғана жол беріледі.
3. Істі жеке-дара қараушы судьяға мәлімделген қарсылық білдіруді
(өздігінен бас тартуды) сол соттың төрағасы немесе сол соттың басқа
судьясы, олар болмаған жағдайда - жоғары тұрған сот судьясы қарайды.
4. Істі соттың алқалы құрамда қарауы кезінде судьялардың біреуі
өздігінен бас тартуды (қарсылық білдіруді) мәлімдеген жағдайда сот іске
қатысушы адамдардың пікірін тыңдайды және, егер ол түсініктеме бергісі
келсе, қарсылық білдірілген судьяның пікірін тыңдайды және қарсылық білдіру
туралы мәселені қарсылық білдірілген судьяның қатысуынсыз шешеді. Қарсылық
білдіруді жақтаған және оған қарсы дауыстар саны тең болған кезде судья
қарсылық білдірілген болып есептеледі. Бірнеше судьяға немесе соттың бүкіл
құрамына мәлімделген қарсылық білдіруді нақ сол сот толық құрамында жай
көпшілік дауыспен шешеді.
5. Қарсылық білдіруді қабылдамай тастау немесе қанағаттандыру туралы
ұйғарым шағым беруге, наразылық келтіруге жатпайды. Ұйғарымға келіспеушілік
туралы дәлелдер аппеляциялық немесе қадағалау шағымдарына, наразылық
келтіруге енгізілуі мүмкін.
6. Прокурордың, сарапшының, маманның, аудармашының, сот отырысы
хатшысының, сот орындаушысының, сот приставының өздігінен бас тартуы
(қарсылық білдіруі) туралы мәселені істі қарайтын сот шешеді.
7. Өздігінен бас тарту (қарсылық білдіру) туралы мәселе соттың
ұйғарымымен шешіледі. Сонымен қатар қарсылық білдіру (өздігінен бас тарту)
туралы мәлімдемені қанағаттандырудың салдарына мыналар жатады: 1.
Аудандық немесе оған теңестірілген сотта істі жеке-дара қараушы судья
қарсылық білдірген (өздігінен бас тартқан) жағдайда бұл істі сол сотта
басқа судья қарайды. Егер іс қаралатын сотта судьяны ауыстыру мүмкін
болмаса, жоғары тұрған сот арқылы іс басқа аудандық немесе оған
теңестірілген сотқа беріледі.
2. Облыстық немесе оған теңестірілген сотта, Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Сотында істі қарау кезінде судья өздігінен бас тартқан не қарсылық
білдірген не соттың барлық құрамы қарсылық білдірген жағдайда, істі сол
соттағы басқа судья немесе басқа құрамдағы судьялар қарайды.
3. Егер облыстық немесе оған теңестірілген сотта өздігінен бас тарту немесе
қарсылықтар білдіру қанағаттандырылғаннан кейін не ҚР АІЖК-нің Кодекстің 39-
бабында аталған себептермен осы істі қарау үшін соттың жаңа құрамын құру
мүмкін болмаса, облыстық немесе соған теңестірілген сот ібойынша тараптар
болса, ол қаралатын сот ұйғарымы үшін іс Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Сотына берілуге тиіс.
Қарсы талап-арыз – бұл жауап берушінің өзінің құқығын немесе заңмен
қорғалатын мүддесін қорғау туралы өз бетінше берген арызы. Бұл жауапкердің
құқығын жауап беруші ретінде, бүкіл сот талқылау ішінде сот шешімі
шыққанға дейін іске асыра алады. Қарсы талап-арыз беру талап-арыз беру
туралы жалпы ережелермен жүргізіледі.
Судья қарсы талап-арызды мынадай ережелер сақталатын болса
қабылдайды:
- жауап берушінің қарсы талап-арызы талап қоюшының оған қойған
талаптары шеңберінде болуы тиіс;
- қарсы және бастапқы талап-арыз арасында өзара байланыс бар және
оларды бірлесіп қарау процесті тездетеді және оны дұрыс етеді.
Егер жауап беруші талап қоюшының талаптарымен келіссе, заң жауапкерге
талапты мойындауға құқық береді. Талапты мойындау сотқа жазбаша арыз
түрінде болуы тиіс. Жауапкер талапкермен бітімгершілік келісімін жасасуға
да құқығы бар. Жауап берушінің талапты мойындауы және бітімгершілік
келісімін бекіту туралы шешімді сот қабылдайды. Соттың оң шешімі болған
жағдайда, іс жүргізу тоқтатылады. Теріс болған жағдайда – сот мұндай
шешімді қабылдау себептерін түсіндіре отырып, істі қарауды жалғастырады.
2 Іске қатысушы тұлғалар
2.1. Іске қатысушы тұлғалардың құрамы, оларға қойылатын
талаптар(әрекет және құқықтық қабілеттері, құқықтары мен міндеттері)
Қазақстан Республикасы Конституциясының 13- бабында: “әр кімнің өз
құқықтарымен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар делінген.”
Ал азаматтық іс жүргізу кодексінің 8- бабында, Әрбір адам бұзылған немесе
даулы құқықтарын, бостандықтарын, заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін
сотқа жүгінуге құқылы делінеген. Көбінесе азаматтық істер азаматтардың
мүдделерін қорғау және даулы конституциялық құқық-тарының бұзылуы
салдарымен қозғалады [9].
Сот процесінің тараптары дегеніміз - Қазақстан Конституциясы сот
қорғауға азаматтар құқығын бекітті. Қазақстан Республикасында қазіргі
уақытта азаматтық және қылмыстық істерді қарау жөніндегі соттар, сондай-ақ
мамандандырылған ауданаралық экономикалық және әкімшілік соттар жұмыс
істейді. Осы істерге қатысатын азаматтар мен заңды тұлғалар тараптар деп
аталады. Олардың әрқайсының өз мүдделері бар және қорғау үшін істер қарауға
қатысады.
АІЖК-нің 44-бабында көрсетілгендей іске қатысушы тұлғалардың құрамы
мынадай тараптардан құралады:
Дау нысанасына дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар, дау
нысанасына дербес талаптарын мәлімдемейтін үшінші тұлғалар, прокурор,
мемлекеттік органдар, жергілікті өзін өзі басқару органдары, ұйымдар немесе
басқа тұлғалардың құқықтарын, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қорғау
үшін сотқа жүгінетін және мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының іс бойынша қорытынды беру үшін процеске қатысуына
негіздер бойынша процеске қатысатын жекелеген азаматтар, сот ерекше іс
жүргізу тәртібімен қарайтын істер бойынша мәлімдеушілер мен мүдделі адамдар
(АІЖК-нің Кодекстің 289-бабы) іске қатысушы тұлғалар болып танылады. ҚР
11.07.01 ж. N 238-II; 2005.23.02 N 33-III ; 2005.08.07 № 67-III
(бұр.ред. қара) Заңдарымен 28-бап өзг Сот ерекше іс жүргізу тәртібімен
қарайтын істерге:
1) заңдық маңызы бар фактілерді анықтау туралы;
2) азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану туралы және азаматты қайтыс
болды деп жариялау туралы;
3) азаматты әрекетке қабілеті шектеулі немесе әрекетке қабілетсіз деп
тану туралы;
4) азаматты психиатриялық стационарға мәжбүрлеп жатқызу туралы;
5) заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердің банкроттығы туралы;
6) жылжымалы затты иесіз деп тану және жылжымайтын мүлікке коммуналдық
меншік құқығын тану туралы;
7) азаматтық хал актілері жазуларының дұрыс еместігін анықтау туралы;
8) нотариаттық әрекеттерге немесе оларды жасаудан бас тартуға шағымдар
бойынша;
9) бағалы қағаздар көрсетуші адамның жоғалған бағалы қағаздар және
ордерлік бағалы қағаздар (шақырту ісін жүргізу) бойынша құқықтарын қалпына
келтіру туралы;
10) бала асырап алу туралы;
11) Қазақстан Республикасының және (немесе) басқа мемлекеттің аумағында
экстремизмдi немесе террористiк қызметтi жүзеге асыратын шетелдiк немесе
халықаралық ұйымды экстремистiк немесе террористiк ұйым деп тану туралы
iстер жатады.
Сонымен қатар заңда ерекше іс жүргізу тәртібімен басқа да істерді
қарау көзделуі мүмкін.
Сонымен қатар АІЖК-нің 8-бап, 1-тармағына сәйкес, мемлекеттік
органдар, заңды тұлғалар немесе азаматтар заңда көзделген жағдайда өзге
азаматтардың немесе азаматардың немесе азаматтардың белгісіз тобының
құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау туралы сотқа арыз беріп
жүгінуге құқылы.
Құқықтық қабілет –құқыққа, бостандықтар мен міндеттерге ие болу
қабілеті. Құқықтық қабілет адам туған сәттен басталып, өлгенде фяқталады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 14-бабында көзделгендей
азаматтардың құқықтық қабілетінің негізгі мазмұнын анықтайды: меншігінде
мүліку, оның ішінде шетелдік валютаны Қазақстан Республикасының аумағында,
сондай-ақ оның шекарасынан тыс жерлерде ұстау құқығына ие болу; мүлікті
мұрагерлікке не өсиет етіп қалдыру; Республика аумағында бойынша еркін
жүрәп-тұрып, тұратын орын таңдау, Республикадан тыс жерлерге ерікті кету
және оның аумағында қайтып оралу; заң актілерінде тыйым салынбаған кез
келген іспен айналысу; дербес немесе басқа азаматтармен не заңды деп
танылған мекеғмелермен бірлесе заңды құқығы бар мекеме құру; заң
актілерінде тыйым салынбайтын кез келген келісім жасау және міндеттемелерге
қатысу, ойлап табуға, ғылым, әдебиет шығармалары мен өнерге, басқа да ой
меншігі құқығына ие болу; материалдық және моральдық зиянның өтелуін талап
ету; басқа да мүліктік және құқықтарға ие болу [10].
Азаматтық іс жүргізу құқықтары мен міндеттеріне ие болу қабілеттілігі
(азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттілігі) материалдық құқық субъектілері
болып табылатын барлық азаматтар мен ұйымдар үшін бірдей дәрежеде
танылады.(АІЖК-нің 45-бабы)
Әрекеттілік адамның өз әрекетімен құқық алу және оны жүзеге асыру, өзі
үшін міндеттер тудырып, оларды орындау қабілеті. Республика заңында
қарастырылған бірқатар жағдайларда құқықтық субъектілік, құқықтық қабілет
пен әрекеттілікті айыру жүргізілмейді, яғни соңғы екеуі бір мезгілде пайда
болады. Мәселен, сайлау құқығы жөніндегі құқықтық субъектілік. Алайда,
көптеген жағдайларда заң актілері әрекеттіліктің тиісті түрінің басталуына
негіз болатиын нақтылы жағдайларды (заңфактілерін) белгілейді. Басты шарт
белгіленген жасқа толу болып табылады. Әрекеттілік кәмелеттік жастың
басталуымен, яғни он сегіз жасқа толу бойынша толық деңгейінде пайда
болады. Заң актілері бойынша некелесуге он сегіз жасқа дейін рұқсат етілген
жағдайда, әрекеттілік некеге тұрған мерзімнен толық күшіне енеді.
Жеке адамдардың (азаматтардың, басқа мемлекет азаматтарының, азаматтығы
жоқ адамдардың) келісім қабілеттілігі де жасқа байланысты. Толық
әрекеттілігі жоқ адамдар шектеулі келісім қабілетіне ие болады. Кәмелетке
толмаған, он төрт жасқа дейінгілер үшін келісімді олардың атынан ата-
аналары, асырап алушылары не қамқоршылары жасайды. Он төртке толмаған
балалар өздерінің жастарына лайық, келісілген заматта орындалатын тұрмыстық
ұсақ келісімдер жүргізуге хақылы. Он төрттен он сегіз жасқа дейінгі
кәмелетке толмағандар келісімдерді ата-аналарының не асырап алушылары мен
қамқоршыларының рұқсатымен жүргізеді, бірақ өздерінің табыстарын,
стипендияларын, тағы басқа да интеллектуалды меншік құқығының обектілері
бойынша тапқан кірістерін өздері иелене алады, сондай-ақ тұрмыстық ұсақ
келісімдер жасауларына болады.
Құқықтық қабілеттілік пен әрекеттілікте заң актілерінде қарастырылған
тәртіп пен жағдайларда ғана болмаса, ешкімге шектеу қойылмайды. Мысалы,
спирттік ішімдіктерге немесе нашақорлыққа бой ұрудың салдарынан өзінің
отбасын ауыр материалдық жағдайда душар еткен азаматтың әрекеттілігіне
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінде белгіленген
тәртіп бойынша сот арқылы шек қойылуы мүмкін. Мұндай жағдайда оған
қамқорлық көрсетіледі.
АІЖК-нің 46-бабында көрсетілгендей, азаматтық іс жүргізу әрекет
қабілеттілігі тұжырымдамасы:
1. Сотта құқықтарын өз іс-әрекеттерімен жүзеге асыру және міндеттерін
орындау, іс жүргізуді өкілге тапсыру қабілеттілігі (азаматтық іс жүргізу
әрекет қабілеттілігі) он сегіз жасқа толған азаматтарда және ұйымдарға
толық көлемде болады.
2. Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың,
сондай-ақ әрекет қабілеті шектеулі деп танылған азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін сотта олардың ата-аналары
немесе өзге де заңды өкілдері қорғайды, алайда сот мұндай істерге кәмелетке
толмағандардың немесе әрекет қабілеті шектеулі деп танылған азаматтардың
өздерін тартуға міндетті.
3. Он төрт жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың, сондай-ақ әрекет
қабілеттілігі шектеулі деп танылған азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын
және заңмен қорғалатын мүдделерін сотта олардың заңды өкілдері қорғайды.
4. Заңда көзделген жағдайларда, азаматтық, отбасылық, еңбек,
кооперативтік, әкімшілік және өзге де құқық қатынастарынан және тапқан
табысына немесе кәсіпкерлік қызметтен түскен кірістеріне билік етуге
байланысты мәмілелерден туындайтын істер бойынша он төрт жастан он сегіз
жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың өз құқықтарын және заңмен қорғалатын
мүдделерін сотта өз басы қорғауға құқығы бар. Кәмелетке толмағандарға көмек
көрсету үшін кәмелетке толмағандардың заңды өкілдерін мұндай істерге
қатысуға тарту соттың қалай шешуіне байланысты.
Азаматтық іс қозғалғаннан кейін судья сот талқылауына дайындалады.
Талап қоюшы мен жауап беруші қойылған талаптың мәні бойынша сұралады,
куәгерлерді, мамандарды шақыру және жауап алу туралы олардың қолдаухатына
рұқсат беріледі. Судья құжаттарды сұрата және сараптау белгілей алады.
Талап қоюшы мен жауап беруші және іс жүргізуге тартылған барлық тұлғалар
сотқа келуге және судья тапсырмасын орындауға міндетті.
Сотта істі қараған кезде талап қоюшы мен жауап беруші процесс тарапы
ретінде процеске жеке қатысуға, дәлелдерді зерттеуге, оларды бағалауға,
түсінік беруге және процесс барысында туындайтын барлық мәселелерді шешуге
тең құқығы бар. Іске қатысушы тұлғалардың барлығы сот мәжілісінің қашан,
қай жерде өтетіні жөнінде хабардар болмай шешім қабылданбауға тиіс
Мысалы:
Құрманбекова жалпы көлемі 56,3 шаршы метр, қосалқы құрылыстары, 0,988
гектар жері бар тұрғын үйді Байболовамен 70 пайызды, Мұратоваға 30
пайыздық үлеспен жекеменшікке беру жөніндегі сот орындаушысының қаулысымен
келіспей, сотқа шағымданған.
Шымкент қалалық сотының 2009 жылғы 26 наурыздағы шешімімен шағым
арыз қанағаттандырылмаған.
Оңтүстік Қазақстан облыстық сотының азаматтық алқасының қаулысымен
қалалық соттың шешімі жойылып, сот орындаушысының қаулысы заңсыз деп
танылған. Облыстық соттың қадағалау алқасы азаматтық алқаның қаулысын
күшінде қалдырған.
Байболова қадағалау шағымында іс қаралған кезде іс жүргізу құқығының
нормалары бұзылғанын уәж ете отырып, облыстық соттың екі алқасының аталмыш
қаулыларын қайта қарауды сұраған.
Байболова мен оның заңды өкілі Досымовтың шағымды қолдаған уәждерін,
Құрманбекова мен оның заңды өкілі Мұхтарованың қарсы пікірін, прокурордың
іс бойынша шығарылған барлық сот қаулыларын жойып, істі бірінші сатыдағы
сотқа қайта қарауға жіберу жөніндегі қорытындысын тыңдап, Жоғарғы Сот
алқасы шағымдалып отырған сот қаулылары жойылып, іс апелляциялық тәртіппен
қайта қаралуға тиіс деген тоқтамға келді. Оған төмендегідей негіздер бар:
Іс материалдарынан көрінгендей, Шымкент қалалық сотының шешімімен
Құрманбековадан Байболованың пайдасына 504000 теңге, Мұратованың пайдасына
170 160 теңге қарыз ақша өндірілген.
Сот орындаушысы борышкер Құрманбекованың меншігіндегі жалпы көлемі 56,3
шаршы метрлік тұрғын үйге тиым салған. Содан кейін тиым салынған үйді
саудаға салу жүзеге аспағандығын желеу етіп, оны Байболова (70%) мен
Мұратованың (30%) үлестік жекеменшігіне беру жөнінде қаулы шығарған. Іс
құжаттарына аталмыш қаулының екі данасы тіркелген, оның біреуінде борыш
талап етушілерге жалпы көлемі 56,3 шаршы метр тұрғын үйді беру жөнінде
айтылса, екіншісінде тұрғын үймен қоса қосалқы құрылыстар мен 0,988 га.жер
қоса берілгені көрсетілген.
Қазақстан Республикасының “Атқару өндірісі және сот орындаушыларының
мәртебесі туралы” Заңының 26, 28-баптарына сәйкес, Байболова мен Мұратова
атқару өндірісінің қатысушылары болып саналады, ал сот орындаушысы атқару
өндірісіне қатысушы тұлғалардың құқықтары мен міндеттерін айқындауға
тиіс. Аталмыш істе бұл мәселе Құрманбекованың тұрғын үйге меншік құқығы
жойылып, Байболова мен Мұратованың осы тұрғын үйге үлестік иелену құқығы
пайда болумен шешілген.
Құрманбекова сот орындаушысының сот шешімін орындау тәртібімен
жылжымайтын мүлікті өзгеге алып берген әрекетімен келіспей, сотқа
шағымданған. Өйткені сот орындаушысы өзінің 2009 жылдың 22 қаңтарындағы
қаулысында Байболова мен Мұратованың меншігіне тұрғын үй, қосалқы
құрылыстар және жер учаскесі берілетінін көрсеткен. Сөйте тұра жер
учаскесіне тиым салынбаған, құны белгіленбеген және саудаға түсірілмеген.
Демек, сот орындаушысының қаулысы мен қаулының орындалу барысында қайшылық
бар.
Шымкент қалалық соты Құрманбекованың сот орындаушысының іс-
әрекеттерін заңсыз деп тану жөніндегі талап арызын қанағаттандырмаған.
Құрманбекова шешім-мен келіспей, апелляциялық шағым берген.
Оңтүстік Қазақстан облыстық сотының азаматтық алқасының қаулысымен
қалалық соттың шешімі жойылып, сот орындаушысының 2009 жылғы 22 қаңтардағы
қаулысы заңсыз деп табылған.
Апелляциялық шағым бойынша істің қай жерде, қашан қаралатыны жөнінде
прокурор мен сот орындаушысына, Құрманбековаға уақытында хабарланған. Ал
Байболова мен Мұратова бірінші сот сатысының мәжілісіне де
қатыстырылмаған және апелляциялық шағым бойынша істің қай жерде, қашан
қаралатыны жөнінде хабардар етілмеген, соған қарамастан облыстық сот борыш
талап етушілердің құқығын борышкер-дің мүлкі есебінен қанағаттандыру
жөнінде жаңа шешім шығарған.
Бұл жерде апелляциялық сот сатысы сот орындаушысының жылжымайтын
мүлікті беруді сот шешімін орындау тәртібімен іске асырғанын ескермеген.
Мүлікті бұл тәртіппен берудің құқықтық негізі АК-нің 261-бабының 3-
тармағында реттелген.
АІЖК-нің 366-бабының 1-бөлігі 2) тармақшасына сәйкес, іске қатысушы
тұлғалардың барлығы, сот мәжілісінің өтетін орны, уақыты жөнінде хабардар
етілмей іс қаралса, сот шешімі заңды болып саналмайды.
Оңтүстік Қазақстан облыстық сотының қадағалау алқасы апелляциялық сот
сатысының іс жүргізу құқығы нормасын айтарлықтай бұзғанын түземеген.
Сондықтан апелляциялық сот сатысы істі қайта қараған кезде іс жүргізу
құқығы нормасын бұзушылықтарды жойып, апелляциялық шағым талабын
материалдық іс жүргізу және іс жүргізу құқықтарының нормаларына сәйкес
шешуге тиіс.
Жоғарғы Сот алқасы АІЖК-нің 398-бабының 4-бөлігі 2) тармақшасын
басшылыққа ала отырып, Қарағанды облыстық сотының азаматтық істер жөніндегі
алқасы мен қадағалау алқасының қаулыларын жойып, істі сол облыстық соттың
азаматтық алқасына, басқа құрамда қарауға жіберуге қаулы етті. (істен
үзінді)
АІЖК-нің Кодекстің 56 және 57-баптарында көзделген негіздер бойынша
процеске қатысатын жекелеген азаматтарға қойылатын талаптар:
- заңмен көзделген жағдайларда мемлекеттік органдар және жергілікті
өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар немесе жекелеген азаматтар олардың
өтінуімен басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен
қорғалатын мүдделерін, сол сияқты қоғамдық немесе мемлекеттік мүдделерді
қорғау үшін талап қойып сотқа жүгіне алады. Әрекетке қабілетсіз азаматтың
мүддесін қорғау үшін мүдделі адамның өтінішіне қарамастан талап қойылуы
мүмкін
2. Бөгде мүдделерді қорғау үшін талап қойған адамдар, бітімгершілік
келісім жасау құқығынан басқа, талап қоюшының барлық іс жүргізу құқықтарын
пайдаланады және барлық іс жүргізу міндеттерін мойнына алады. Аталған
органдар мен адамдардың талап қоюдан бас тартуы мүдделеріне сай іс
қозғалған адамды істі мәні бойынша қарауды талап ету құқығынан айырмайды.
Егер мүдделеріне сай іс қозғалған адам мәлімделген талапты қолдамаса,
үшінші тұлғалардың құқықтарына қысым жасалмаса, сот талап қоюды (арызды)
қараусыз қалдырады [11].
Мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының іс
бойынша қорытынды беру үшін процеске қатысуы, яғни заңмен көзделген
жағдайларда мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары
өздеріне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру және азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін, қоғамдық және мемлекеттік
мүдделерді қорғау мақсатында іс бойынша қорытынды беру үшін бірінші
сатыдағы сот шешім шығарғанға дейін өз бастамашылығы бойынша, іске қатысушы
тұлғалардың бастамашылығы бойынша, сондай-ақ соттың бастамашылығы бойынша
процеске қатыса алады.
АІЖК-нің 57- бабында көрсетілген органдар өз өкілдері арқылы осы
Кодекстің 47-бабында көзделген іске қатысушы адамдардың барлық құқықтарын
пайдаланады.
Әрекеттілік адамның өз әрекетімен құқық алу және оны жүзеге асыру, өзі
үшін міндеттер тудырып, оларды орындау қабілеті. Республика заңында
қарастырылған бірқатар жағдайларда құқықтық субъектілік, құқықтық қабілет
пен әрекеттілікті айыру жүргізілмейді, яғни соңғы екеуі бір мезгілде пайда
болады. Мәселен, сайлау құқығы жөніндегі құқықтық субъектілік. Алайда,
көптеген жағдайларда заң актілері әрекеттіліктің тиісті түрінің басталуына
негіз болатиын нақтылы жағдайларды (заңфактілерін) белгілейді. Басты шарт
белгіленген жасқа толу болып табылады. Әрекеттілік кәмелеттік жастың
басталуымен, яғни он сегіз жасқа толу бойынша толық деңгейінде пайда
болады. Заң актілері бойынша некелесуге он сегіз жасқа дейін рұқсат етілген
жағдайда, әрекеттілік некеге тұрған мерзімнен толық күшіне енеді.
Жеке адамдардың (азаматтардың, басқа мемлекет азаматтарының, азаматтығы
жоқ адамдардың) келісім қабілеттілігі де жасқа байланысты. Толық
әрекеттілігі жоқ адамдар шектеулі келісім қабілетіне ие болады. Кәмелетке
толмаған, он төрт жасқа дейінгілер үшін келісімді олардың атынан ата-
аналары, асырап алушылары не қамқоршылары жасайды. Он төртке толмаған
балалар өздерінің жастарына лайық, келісілген заматта орындалатын тұрмыстық
ұсақ келісімдер жүргізуге хақылы. Он төрттен он сегіз жасқа дейінгі
кәмелетке толмағандар келісімдерді ата-аналарының не асырап алушылары мен
қамқоршыларының рұқсатымен жүргізеді, бірақ өздерінің табыстарын,
стипендияларын, тағы басқа да интеллектуалды меншік құқығының обектілері
бойынша тапқан кірістерін өздері иелене алады, сондай-ақ тұрмыстық ұсақ
келісімдер жасауларына болады.
2.2 Талап қоюшы мен жауап берушінің құқықтары мен міндеттері
Азаматтық процесте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Соттың құрамы және қарсылық білдіру
1. Соттың құрамы мен қарсылық білдірудің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Соттың құрамы мен басқа да қатысушыларға қарсылық білдіру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2. Іске қатысушы тұлғалар
2.1 Іске қатысушы тұлғалардың құрамы, оларға қойылатын талаптар
(әрекет және құқықтық қабілеттері және құқықтары мен
міндеттері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 Талап қоюшы мен жауапкердің құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.3 Прокурордың сот ісін жүргізуге
қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 34
3. Сотта өкілдік ету
1. Сотта өкілдік етудің түсінігі мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 38
3.2 Сотта өкіл бола алмайтын
тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 54
Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60-61
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы - азаматтық іс жүргізу сатыларындағы іс
жүргізу әрекеттері және қарым- қатынастары барлығы бірігіп, ортақ бір
мақсатты көздейді. Судья өзінің қызметін белгілі бір жүйе және азаматтық
сатылар арқылы азаматтық істерді қарайды және оған шешім шығарады. Іс
жүргізудегі алғашқы саты- істі қозғау болып табылады. Құқықтық мемлекет-
құқықтың үстемдігі мен заңның жоғарғы құдіретімен,оның мемлекеттенде биік,
тұруымен, барлық азаматтардың құқығымен бостандығын мойындап құрметтеуімен,
оған мемлекет тарапынан кепілдік беруімен сипатталатыны белгілі. Құқықтық
мемлекеттің басты принциптерінің бірі-заңның құдірет-қуатымен байланысты.
Тақырыптың өзектілігі - Азаматтық заңдар өздері реттейтін қатынасқа
қатысушылардың теңдігін, басқаның меншігіне қол сұғұлмауын, шарт еркіндігін
әрі олардың озбырлықсыз әрі кедергісіз жүзеге асырылуын, нұқсан келген
жағдайда оларды соттың қорғауын қамтамасыз етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері - соттардың азаматтық
істерді, дауларды шешу барысында, азаматтардың және заңды тұлғалардың
құқықтық жағдайын олардың бостандықтарын, құқықтық көз қарастарын,
әділдігін қорғау барысында соттардың ролі үстемдейді. Азаматтық сот ісін
жүргізудің міндеттері азаматтардың, мемлекеттің және ұйымдардың бұзылған
немесе даулы құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін
қорғау, заңдылық пен құқық тәртібін нығайту, құқық бұзушылықтың алдын алу
болып табылады.
Зерттеу пәні – азаматтық іске қатысушы тұлғалардың құқықтары мен
міндеттері. Мемлекет оның органдары, лауазымды қызметтегі адамдар, түрлі
ұйымдар және барлық азаматтар тегістей заңға бас иеді, заңға бағынады. Заң
алдында барлығыда жауапты, барлығыда бірдей.
Сөйтіп, азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және өзгеде
мүліктік қатынастармен мүліктік емес жеке қатынастар да реттеліп отырылады.
Азаматық іс-жүргізу бұл құқықтың білімдердің тірегінің бірі болып
табылады. Оның маңыздылығы азаматтық іс-жүргізу құқығында, қоғамдық қарым -
қатынастағы азаматтық істердің заңдылығын айқындау барысында анықталады.
Азаматтық іс жүргізу құқығы- азаматтық істерді қарап, шешім алып
және оны орындау тәртібін реттейтін нормалар жиынтығынан тұратын ұлттық
құқықтың бір саласы. Ол сот органдарын сот ісін жүргізудегі қызметін,
судьялардын қызметін іс жүргізуге барлық басқада қатысушылардың қызметіне
байланысты туатын қатынастарды реттейді.
Ал азаматтық іс жүргізу (азаматтық сот өндірісі)- бұл азаматтық іс
жүргізу құқығынын нормалары арқылы белгіленген. Ондағы соттардың іс
әрекеті, істерді қарауы, шешім шығаруы, шешімнің орындалуы, барлығы норма
түрінде реттелген. Республика көлемінде болып жатқан азаматтық істердің
құқықтық жағдайы осы азаматтық іс жүргізу заңдылығымен реттеледі. Қазақстан
Республикасында сот билiгi тұрақты судьялар, сондай-ақ заңда көзделген
жағдайларда және тәртiппен қылмыстық сот iсiн жүргiзуге тартылған алқа
заседательдерi арқылы соттарға ғана тиесiлi.
Қазақстан Республикасында сот төрелiгiн тек сот қана жүзеге асырады.
Соттың ерекше өкiлеттiгiн басқа органдарға берудi көздейтiн заң актiлерiн
шығаруға тыйым салады. Ешқандай өзге органдар мен тұлғалардың судья
өкiлеттiгiн немесе сот билiгi функцияларын иеленуге құқығы жоқ.
Сот iсiн қарау тәртiбiмен қаралуға тиiс өтiнiштердi, арыздар мен шағымдарды
басқа ешқандай органның, лауазымды немесе өзге де адамдардың қарауына
немесе бақылауға алуына болмайды. Сот билiгi Қазақстан Республикасының
атынан жүзеге асырылады және азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын,
бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға, Республика Конституциясының,
заңдарының, өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнiң, халықаралық
шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге қызмет етедi.
Әркiмге мемлекеттiк органдардың, ұйымдардың, лауазымды және өзге де
адамдардың Республиканың Конституциясында және заңдарында көзделген
құқықтарға, бостандықтар мен заңды мүдделерге нұқсан келтiретiн немесе
оларды шектейтiн кез келген заңсыз шешiмдерi мен iс-қимылдарынан сот арқылы
қорғалуға кепiлдiк берiледi. Ешкiмдi де оның iсiн заңның барлық талаптары
мен әдiлеттiлiктi сақтай отырып құзыреттi, тәуелсiз және ала-ламайтын
соттың қарау құқығынан айыруға болмайды. Сот билiгi азаматтық, қылмыстық
және заңда белгiленген өзге де сот iсiн жүргiзу нысандары арқылы жүзеге
асырылады. Судьялар сот төрелiгiн iске асыру кезiнде тәуелсiз және тек
Конституция мен заңға ғана бағынады. Судьялардың мәртебесi мен
тәуелсiздiгiне нұқсан келтiретiн заңдарды немесе өзге де нормативтiк
құқықтық актiлердi қабылдауға жол берiлмейдi.
Соттың сот төрелiгiн iске асыру жөнiндегi қызметiне қандай да бiр араласуға
жол берiлмейдi және заң бойынша жауаптылыққа әкеп соғады. Судьялар нақты
iстер бойынша есеп бермейдi. Сот iсiн жүргiзудiң белгiленген тәртiбiне
қарамастан берiлген сот iстерi бойынша, сондай-ақ соттың құзыретiне
кiрмейтiн мәселелер бойынша өтiнiштердi сот қараусыз қалдырады немесе
тиiстi органдарға жiбередi. Сотқа немесе судьяға құрметтемеушiлiк бiлдiру
заңда белгiленген жауаптылыққа әкеп соғады. Сот актiлерi мен судьялардың өз
өкiлеттiктерiн жүзеге асыру кезiндегi талаптарын барлық мемлекеттiк
органдар мен олардың лауазымды адамдары, жеке және заңды тұлғалар орындауға
мiндеттi. Сот актiлерi мен судьяның талаптарын орындамау заңмен белгiленген
жауапкершiлiкке әкеп соғады.
Азаматтық сот ісін жүргізу принциптерін бұзу оның сипаты мен
маңыздылығына қарай, шығарылған сот актілерінің күшін жоюға әкеп соғады.
Біріншіден, жауапкерлер мен үшінші тұлғалардың санына қарай талап арыздың
көшірмесі тіркеледі.
Екіншіден, мемлекеттік баж төлеуді растайтын құжат тіркеледі.
Үшіншіден, талапкер өз талаптарын негіздейтін мән-жайларды растайтын
құжаттар, егер көшірмелер оларда болмаса, жауапкерлер мен үшінші тұлғалар
үшін бұл құжаттардың көшірмелері болуы тиіс.
Судья талап арыз АІЖК-нің 15-бабының талаптарына және 151-бабының 1-
3 тармақшаларына сәйкес келмеген жағдайда арызды қозғалыссыз қалдыру туралы
ұйғарым шығарып, бұл туралы талап арызды берген тұлғаға хабарлайды және
оған кемшіліктерді түзету үшін мерзім береді. Талап қоюшы талаптың
негіздемесін немесе нысанасын өзгертуге талап қою талабының мөлшерін
ұлғайтуға не азайтуға немесе талап қоюдан бас тартуға құқылы. Талап қоюдың
негіздемесі мен нысынасын өзгерту, талап қою,талабының мөлшерін ұлғайту
немесе талаптан бас тарту жазбаша өтініш беру жолымен жүргізіледі және
оларға бірінші сатыдағы сот шешімі қабылданғанға дейін жол беріледі.
Жауапкер талап қоюды тануғ құқылы, бұл жөнінде қол хат алынады тараптар
істі бітімгерлік келісіммен аяқтай алады, оған тараптар қол қояды және
сотпен бекітіледі. Соттың оз бастамасы бойынша талап қою нысанасымен немесе
негіздемесін өзгертуге құқығы жоқ. Егер бұл іс-әрекет заңға қайшы келсе
немесе баста біреулердің құқықтарын бостандықтарын және заңмен қорғалатын
мүдделерін бұзатын болса, сот талап қоюшының талап қоюдан бас тартуын,
жауапкердің талап қоюды тануын қабылдамайды және тараптардың бітімгершілік
келісімін бекітпейді.
1 Соттың құрамы және қарсылық білдіру
1.1 Соттың құрамы және қарсылық білдірудің түсінігі.
Сот билігі азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғауды жүзеге асыруға арналған. Республикадағы сот билігі
Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік-құқықтық
актілерінің, Республиканың халықаралық шарттарының негізінде туындайтын
барлық істер мен дауларға қолданылады. Сот билігі сот ісін жүргізудің
азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген өзге де нысандары арқылы
жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасының сот төрелігін тек сот қана
жүзеге асырады [3].
Соттардың шешімдері, үкімдері, өзге қаулылары, сондай-ақ олардың
заңды өкімдері, талаптары, тапсырмалары мен басқа өтініштері Республиканың
бүкіл аумағында барлық мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, лауазымды
адамдар мен азаматтардың орындауы үшін міндетті болып табылады. Қазақстан
Республикасындағы сот жүйесі - Қазақстан Республикасындағы барлық соттардың
жиынтығы, олардың жалпы міндеттері, ұйымдастырылған және бірыңғай
демократиялық принциптері сот төрелігін жүзеге асыруда бір-біріне өзара
байланысты болады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында сот билігі: заңмен
құрылған Республиканың Жоғарғы соты және Республиканың жергілікті соттары,
Республиканың соттары болып бөлінеді. Республиканың сот жүйесі
Республика Конституциясымен және Конституциялық заңмен белгіленеді.
Қазіргі таңда болып жатқан құқықтық реформа ҚР-ғы мемлекеттік биліктің бір
тармағы болып саналатын соттық биліке және оның іс әрекетіне тікелей
бағытталып отыр. Соттық билік күшейтілген сайын негізгі мәселе соттың
тәуелсіздігі мен тікелей байланысты болып отыр.
Қазақстан Республикасында біраңғай сот жүйесі заңмен белгіленген:
Республиканың Жоғарғы Соты; облыстық және оларға теңестірілген соттар
(Алматы қалалық соты, Қазақстан Республикасы әскерлерінің Әскери соты),
аудандық (қалалық) әскери соттар құрайды.
Республикадағы бірыңғай сот жүйесінің негіздемесі аумақтық белгі,
алайда, жүргізіліп отырған конституциялық реформалар таяу уақытта аумақ-
аралық принципте округтік соттар құрылуы мүмкіндігін жоққа шығармайды.
Судья сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция
мен заңға ғана бағынады. Ешкімнің сот төрелігін жүзеге асыруға араласуға
және судьяға қандай да болсын ықпал етуге қақы жоқ. Мұндай әрекеттер заң
арқылы қудаланады [4].
Қазіргі уақытта сот жүйелері буындарының арасындағы өзара
байланыстылығы сотта қаралуға жататын нақты іс бойынша және олардың
процессуалдық қаралуының сатылары бойынша белгіленеді.
Қазақстан Республикасында сот жүйесі екі сатылы. Демек, бастапқы
сатыда қаралған қылмыстық және азаматтық істер заңдылық пен үкімнің
негізділігін қамтамасыз ету.
Процессуалдық әдебиеттерде азаматтық іс жүргізу сатыларындағы іс
жүргізу әрекеттері және қарым- қатынастары барлығы бірігіп, ортақ бір
мақсатты көздейді. Судья өзінің қызметін белгілі бір жүйе және азаматтық
сатылар арқылы азаматтық істерді қарайды және оған шешім шығарады. Іс
жүргізудегі алғашқы саты- істі қозғау болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі - Қазақстан
Республикасындағы барлық соттардың жиынтығы, олардың жалпы міндеттері,
ұйымдастырылған және бірыңғай демократиялық принциптері сот төрелігін
жүзеге асыруда бір-біріне өзара байланысты болады.
АІЖК-нің 37-бабына сәйкес ҚР 11.07.01 ж. № 238-II Заңымен 37-бап
өзгертсоттың бірінші сатысындағы азаматтық істерді соттың атынан әрекет
ететін судья жеке-дара қарайды [5].
Сонымен қатар істердi апелляциялық сотта немесе қадағалау
сатысындағы соттарда қарауды соттың алқалы құрамы жүзеге асырады. Іс алқалы
түрде қаралған кезде соттың құрамына саны тақ (кем дегенде үш) судья кіруге
тиіс, олардың біреуі төрағалық етуші болып табылады.ҚР 11.07.01 ж. № 238-II
Заңымен 38-бап өзг Істерді соттың алқалы құрамы қараған және шешкен кезде
барлық судьялар тең құқықтарды пайдаланады. Істі алқалы түрде қараған және
шешкен кезде туындаған барлық мәселелерді судьялар көпшілік дауыспен
шешеді. Әрбір мәселені шешкен кезде судьялардың ешқайсысы дауыс беруден
қалыс қалуға құқылы емес. Төрағалық етуші ұсыныстарды енгізеді, өз пікірін
айтады және соңынан дауыс береді. Көпшілік шешімімен келіспеген судья осы
шешімге қол қоюға міндетті және ерекше пікірін жазбаша түрде баяндай алады,
ол төрағалық етушіге тапсырылады және мөр басылған конверттегі іске қоса
тіркеледі. Ерекше пікірмен апелляциялық және қадағалау сатыларындағы сот
осы істі тиісті сатыда қарау кезінде танысуға құқылы. Судьяның ерекше
пікірінің бар екендігі туралы іске қатысушы адамдарға хабарланбайды және
ерекше пікір соттың отырыс залында жарияланбайды. Жоғарыда көрсетілген
алқалы құрамдағы соттың мәселелерді шешу тәртібі АІЖК-нің 38-бабына сәйкес.
Азаматтық істі қозғау- бұл іс жүргізу сатысының өзіндік түрі, іс жүргізу іс-
әрекеттерінің ортақ жүйесіндегі ең алғашқы және өте маңызды бөлігі, осы
арқылы істер бір сатыдан екінші сатыға өтіп ары қарай жылжиды [6].
І ҚР 11.07.01 ж. № 238-II Заңымен 39-бап өзгертіСудьяның істі
қарауға қайта қатысуына жол берілмейтін жағдайлар:
1. Бірінші сатыдағы сотта азаматтық істі қарауға қатысқан судья сол
істі апелляциялық немесе қадағалау сатысындағы сотта қарауға, сондай-ақ
оның қатысуымен қабылданған шешім күшін жойған жағдайда бірінші сатыдағы
сотта істі жаңадан қарауға қатыса алмайды.
2. Апелляциялық сатыдағы сотта істі қарауға қатысқан судья осы істі
бірінші немесе қадағалау сатысындағы соттарда қарауға қатыса алмайды.
3. Апелляциялық немесе қадағалау сатысындағы сотта iстi қарауға
қатысқан судья, өзiнiң қатысуымен қабылданған қаулы күшiн жойған жағдайда
аталған сатыларда осы iстi қарауға қайтадан қатыса алмайды.
4. Қадағалау сатысындағы сотта істі қарауға қатысқан судья осы істі
бірінші, апелляциялық сатылардағы соттарда жаңадан қарауға қатыса алмайды.
сті қозғағаннан кейін, істі сотта қарауға әзірлеу сатысы басталады.
Әзірлеудің мақсаты, судья істі қозғағаннан кейін істі уақтылы және дұрыс
шешуді қамтамасыз ету болып табылады .
Іс жүргізудің үшінші сатысы болып істі қарау, яғни бірінші
инстанциялық сотта, істің нәтижесі тисті шешім шығарумен аяқталады.
Егер судья өтінішті өз өндірісіне қабылдаса, кез-келген азаматтық
істер міндетті түрде осы көрсетілген сатылардан өтеді.
Осипов осы аталған әр циклдар ішінара үш сатыға бөлінеді дейді.
Олар: 1. Істі қозғау. 2. Дайындау. 3. Істі
қарау.
Осиповтың осы айтқан тұжырымдамасы шындыққа біршама жақын келеді.
Өйткені баста-ақ теориктердің өздері сот - құқық қолданушы органдардың
біріне жатады - деп белгілеген.
Осипов құқық қолданушылық циклдарға қатысты тағы былай дейді: Осы
құқық қолданушы бес циклдар міндетті түрде орындалуға жатпайтын.
Осиповтың бұл сөзімен келіспеуге болмайды. Өйткені сотта істер іске
қатысушы мүдделі тараптарға байланысты қозғалады және сол мүдделі
тараптарға байланысты жылжиды (Талаптан бас тарту, келісімге келу, соттың
шешіміне шағымдану,шешімнің орындалуын қамтамасыз ету, т.б.). Азаматық сот
өндірісінде диспозитивтік принцип қолданылады. Осы принципке сәйкес барлық
сатылар міндетті орындалуға жатпайды. Бірақ, бірінші инстанциялық сот
өндірісінде істі қозғау, әзірлеу, істі қарау және шешім шығару сатылары
міндетті түрде орындалуы тиіс. Ал бұдан кейінгі сатылардың орындалуы тек
іске қатысушы жақтарға байланысты болады (жақтарға, пракурорға,
қорғаушыларға).
Кез- келген азаматтық істер міндетті түрде сотта қозғалады. Қарсы
талап-арыз – бұл жауап берушінің өзінің құқығын немесе заңмен қорғалатын
мүддесін қорғау туралы өз бетінше берген арызы. Бұл жауапкердің құқығын
жауап беруші ретінде, бүкіл сот талқылау ішінде сот шешімі шыққанға дейін
іске асыра алады. Қарсы талап-арыз беру талап-арыз беру туралы жалпы
ережелермен жүргізіледі [7].
Судья қарсы талап-арызды мынадай ережелер сақталатын болса
қабылдайды:
- жауап берушінің қарсы талап-арызы талап қоюшының оған қойған
талаптары шеңберінде болуы тиіс;
- қарсы және бастапқы талап-арыз арасында өзара байланыс бар және
оларды бірлесіп қарау процесті тездетеді және оны дұрыс етеді.
Егер жауап беруші талап қоюшының талаптарымен келіссе, заң
жауапкерге талапты мойындауға құқық береді. Талапты мойындау сотқа жазбаша
арыз түрінде болуы тиіс. Жауапкер талапкермен бітімгершілік келісімін
жасасуға да құқығы бар. Жауап берушінің талапты мойындауы және
бітімгершілік келісімін бекіту туралы шешімді сот қабылдайды. Соттың оң
шешімі болған жағдайда, іс жүргізу тоқтатылады. Теріс болған жағдайда – сот
мұндай шешімді қабылдау себептерін түсіндіре отырып, істі қарауды
жалғастырады. Егер Сіздің заң құқығыңыз бен мүдделеріңіз бұзылды деп
санасаңыз, Сіз сотқа қорғауға шағымдана аласыз. Бұл үшін Сіз талап қою
арызын жазуыңыз қажет. Сіз өзіңіздің азаматтық, отбасылық, заттай, жер және
еңбек құқығыңызды қорғау туралы талап қою арызын берген сәттен бастап, Сіз
талап қоюшы деп аталасыз. Ең алдымен,Сізге талап қоюшының, оның ойы
бойынша, қандай құқығын бұзғаныңыз туралы, талап қоюшы Сізге қандай талап
қоятыны және ол неге үміттенетіні туралы толық деректер алуыңыз қажет.
Сондықтан, Сіз, жауап беруші ретінде, осы барлық мәселелерге жауап дайындау
үшін соттан талап қою арызының көшірмесін алуға құқығыңыз бар.
Сіз процесстің туындауы және оның одан әрі жалғасуы заңсыз екендігін
негіздеп немесе өзіңіздің кінәңіздің жоқ екендігін негіздеп қарсылығыңызды
дайындай аласыз. Егер қарсылығыңыз қабылданса, сот істі тоқтата немесе
талап қою арызын қараусыз қалдыра алады.
Судья сізді сот талқылауына дейін шақыра алады. Бұл ықтимал
қарсылықтарды түсіндіру үшін жасалады. Егер іс күрделі болса, судья сізге
іс бойынша жазбаша түсінігіңізді беруге мүмкіндік береді, бұл ретте, сіздің
құқығыңыз бен міндетіңізді түсіндіріп.
Сіздің жауап беруші ретінде қарсы талап-арыз беруге құқығыңыз бар.
Талап арызды берген кезде ҚР АІЖК-нің 150-бабының 1-3 тармағында
көрсетілген ережесі қабылданылуы тиіс.
1.2 Соттың құрамы мен басқа да қатысушыларға қарсылық білдіру негіздері
Судья сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция
мен заңға ғана бағынады. Ешкімнің сот төрелігін жүзеге асыруға араласуға
және судьяға қандай да болсын ықпал етуге қақы жоқ. Мұндай әрекеттер заң
арқылы қудаланады [8].
Сот билігінің мақсаты - Қазақстан Республикасында сот билігі
азаматтар мен ұйымдардың құқығын, бостандығын және заң мүдделерін қорғайды,
Конституцияның, заңдардың өзге де нормативтік құқықтық актілердің,
халықаралық шарттардың орындалуын қамтамасыз етеді. Ол мемлекет атынан
жүзеге асырылады. Сот төрелігін жүзеге асыру кезінде сот билігі өз
қызметінде Конституцияға қайшы келмейтін нормативтікөқұқықтық актілерді
ғана қолдана алады.
Талап арызды берген кезде ҚР АІЖК-нің 150-бабының 1-3 тармағында
көрсетілген ережесі қабылданылуы тиіс.
Біріншіден, жауапкерлер мен үшінші тұлғалардың санына қарай талап
арыздың көшірмесі тіркеледі.
Екіншіден, мемлекеттік баж төлеуді растайтын құжат тіркеледі.
Үшіншіден, талапкер өз талаптарын негіздейтін мән-жайларды растайтын
құжаттар, егер көшірмелер оларда болмаса, жауапкерлер мен үшінші тұлғалар
үшін бұл құжаттардың көшірмелері болуы тиіс.
Судья талап арыз АІЖК-нің 15-бабының талаптарына және 151-бабының
1-3 тармақшаларына сәйкес келмеген жағдайда арызды қозғалыссыз қалдыру
туралы ұйғарым шығарып, бұл туралы талап арызды берген тұлғаға хабарлайды
және оған кемшіліктерді түзету үшін мерзім береді. Талап қоюшы талаптың
негіздемесін немесе нысанасын өзгертуге талап қою талабының мөлшерін
ұлғайтуға не азайтуға немесе талап қоюдан бас тартуға құқылы. Талап қоюдың
негіздемесі мен нысынасын өзгерту, талап қою,талабының мөлшерін ұлғайту
немесе талаптан бас тарту жазбаша өтініш беру жолымен жүргізіледі және
оларға бірінші сатыдағы сот шешімі қабылданғанға дейін жол беріледі.
Жауапкер талап қоюды тануғ құқылы, бұл жөнінде қол хат алынады тараптар
істі бітімгерлік келісіммен аяқтай алады, оған тараптар қол қояды және
сотпен бекітіледі. Соттың оз бастамасы бойынша талап қою нысанасымен немесе
негіздемесін өзгертуге құқығы жоқ. Егер бұл іс-әрекет заңға қайшы келсе
немесе баста біреулердің құқықтарын бостандықтарын және заңмен қорғалатын
мүдделерін бұзатын болса, сот талап қоюшының талап қоюдан бас тартуын,
жауапкердің талап қоюды тануын қабылдамайды және тараптардың бітімгершілік
келісімін бекітпейді.
- ҚР 11.07.01 ж. № 238-II Заңымен 39-бап өзгертіСудьяның істі қарауға
қайта қатысуына жол берілмейтін жағдайлар:
1. Бірінші сатыдағы сотта азаматтық істі қарауға қатысқан судья сол
істі апелляциялық немесе қадағалау сатысындағы сотта қарауға, сондай-ақ
оның қатысуымен қабылданған шешім күшін жойған жағдайда бірінші сатыдағы
сотта істі жаңадан қарауға қатыса алмайды.
2. Апелляциялық сатыдағы сотта істі қарауға қатысқан судья осы істі
бірінші немесе қадағалау сатысындағы соттарда қарауға қатыса алмайды.
3. Апелляциялық немесе қадағалау сатысындағы сотта iстi қарауға
қатысқан судья, өзiнiң қатысуымен қабылданған қаулы күшiн жойған жағдайда
аталған сатыларда осы iстi қарауға қайтадан қатыса алмайды.
4. Қадағалау сатысындағы сотта істі қарауға қатысқан судья осы істі
бірінші, апелляциялық сатылардағы соттарда жаңадан қарауға қатыса алмайды.
Ал АІЖК-нің 40-бабында көрсетілгендей ҚР 11.07.01 ж. № 238-II Заңымен 40-
бап өзгсудьяға қарсылық білдіру негіздердеріне мыналар жатады:
1) осы істі мұның алдындағы қарау кезінде куә, сарапшы, маман,
аудармашы, өкіл, сот отырысының хатшысы, сот орындаушысы, сот приставы
ретінде қатысса;
2) іске қатысушы адамдардың немесе олардың өкілдерінің біреуінің туысы
болса;
3) істің нәтижесіне жеке, тікелей немесе жанама түрде мүдделі не оның
әділдігіне негізді күмән туғызатын өзге де мән-жайлар болса, ол істі
қарауға қатыса алмайды және судьяға қарсылық білдірілуге тиіс.
Істі қарайтын соттың құрамына өзара туыс адамдар кіре алмайды.
2006.04.07. № 151-III ҚР Заңымен 41-бап өзгертілді (бұр. ред. қа
Прокурорға, сарапшыға, маманға, аудармашыға, сот отырысының хатшысына, сот
приставына қарсылық білдіру үшін мынадай негіздер болуы қажет. Оларға
Азаматтық іс жүргізу кодексінің (АІЖК) 40- бабының бірінші бөлігіне
сәйкес, осы істі мұның алдындағы қарау кезінде куә, сарапшы, маман,
аудармашы, өкіл, сот отырысының хатшысы, сот орындаушысы, сот приставы
ретінде қатысса; іске қатысушы адамдардың немесе олардың өкілдерінің
біреуінің туысы болса; істің нәтижесіне жеке, тікелей немесе жанама түрде
мүдделі не оның әділдігіне негізді күмән туғызатын өзге де мән-жайлар
болса, ол істі қарауға қатыса алмайды және оған қарсылық білдірілуге тиіс.
Сонымен қатар сарапшы немесе маман, біріншіден, ол іске қатысушы адамдарға
немесе олардың өкілдеріне қызмет жағынан немесе өзгедей тәуелді болса
немесе тәуелділікте болып келсе; екіншіден, ол тексеру жүргізіп, оның
материалдары сотқа жүгінуге негіз болса не осы азаматтық істі қарағанда
пайдаланылса, істі қарауға қатыса алмайды.
Сондай-ақ, прокурордың, маманның, аудармашының, сот отырысы хатшысының,
сот приставының осы істі мұның алдында қараған кезде тиісінше прокурор,
сарапшы, маман, аудармашы, сот отырысының хатшысы, сот приставы ретінде
қатысуы оларға қарсылық білдіруге негіз болып табылмайды. Сараптама
қорытындысының дұрыстығына күмән туындауына орай ол қайталап жүргізілетін
жағдайларды қоспағанда, сарапшының осы істі алдыңғы қарау кезінде сарапшы
ретінде қатысуы оған қарсылық білдіру үшін негіз болып табылмайды (АІЖК-41
бап ).
АІЖК-нің 42-бабы бойынша ҚР 11.07.01 ж. № 238-II; 2006.04.07. № 151-
III (бұр. ред. қара) ҚР Заңдарымен 42-бап өзгертілд қарсылықтар білдіру
(өздігінен бас тарту) туралы мәлімдемелер және оларды шешудің тәртібіне
мыналар жатады:
ҚР 11.07.01 ж. № 238-II; 2006.04.07. № 151-III (бұр. ред. қара)
ҚР Заңдарымен 42-бап өзгертіл 1.ҚР АІЖК-нің 40, 41-баптарында аталған мән-
жайлар болған кезде судья, прокурор, сарапшы, маман, аудармашы, сот
отырысының хатшысы, сот орындаушысы, сот приставы өздігінен бас тартуды
мәлімдеуге міндетті. Сол негіздер бойынша іске қатысатын адамдар қарсылық
білдіретінін мәлімдеуі мүмкін.
2. Өздігінен бас тарту мен қарсылық білдіру істі мәні бойынша қарау
басталғанға дейін дәлелденіп, мәлімделуге тиіс. Істі қарау барысында
өздігінен бас тарту (қарсылық білдіру) туралы мәлімдеме жасауға қарсы болу
(қарсылық білдіру) негіздері сотқа немесе өздігінен бас тартуды (қарсылық
білдіруді) мәлімдеуші адамға істі қарау басталғаннан кейін белгілі болған
жағдайда ғана жол беріледі.
3. Істі жеке-дара қараушы судьяға мәлімделген қарсылық білдіруді
(өздігінен бас тартуды) сол соттың төрағасы немесе сол соттың басқа
судьясы, олар болмаған жағдайда - жоғары тұрған сот судьясы қарайды.
4. Істі соттың алқалы құрамда қарауы кезінде судьялардың біреуі
өздігінен бас тартуды (қарсылық білдіруді) мәлімдеген жағдайда сот іске
қатысушы адамдардың пікірін тыңдайды және, егер ол түсініктеме бергісі
келсе, қарсылық білдірілген судьяның пікірін тыңдайды және қарсылық білдіру
туралы мәселені қарсылық білдірілген судьяның қатысуынсыз шешеді. Қарсылық
білдіруді жақтаған және оған қарсы дауыстар саны тең болған кезде судья
қарсылық білдірілген болып есептеледі. Бірнеше судьяға немесе соттың бүкіл
құрамына мәлімделген қарсылық білдіруді нақ сол сот толық құрамында жай
көпшілік дауыспен шешеді.
5. Қарсылық білдіруді қабылдамай тастау немесе қанағаттандыру туралы
ұйғарым шағым беруге, наразылық келтіруге жатпайды. Ұйғарымға келіспеушілік
туралы дәлелдер аппеляциялық немесе қадағалау шағымдарына, наразылық
келтіруге енгізілуі мүмкін.
6. Прокурордың, сарапшының, маманның, аудармашының, сот отырысы
хатшысының, сот орындаушысының, сот приставының өздігінен бас тартуы
(қарсылық білдіруі) туралы мәселені істі қарайтын сот шешеді.
7. Өздігінен бас тарту (қарсылық білдіру) туралы мәселе соттың
ұйғарымымен шешіледі. Сонымен қатар қарсылық білдіру (өздігінен бас тарту)
туралы мәлімдемені қанағаттандырудың салдарына мыналар жатады: 1.
Аудандық немесе оған теңестірілген сотта істі жеке-дара қараушы судья
қарсылық білдірген (өздігінен бас тартқан) жағдайда бұл істі сол сотта
басқа судья қарайды. Егер іс қаралатын сотта судьяны ауыстыру мүмкін
болмаса, жоғары тұрған сот арқылы іс басқа аудандық немесе оған
теңестірілген сотқа беріледі.
2. Облыстық немесе оған теңестірілген сотта, Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Сотында істі қарау кезінде судья өздігінен бас тартқан не қарсылық
білдірген не соттың барлық құрамы қарсылық білдірген жағдайда, істі сол
соттағы басқа судья немесе басқа құрамдағы судьялар қарайды.
3. Егер облыстық немесе оған теңестірілген сотта өздігінен бас тарту немесе
қарсылықтар білдіру қанағаттандырылғаннан кейін не ҚР АІЖК-нің Кодекстің 39-
бабында аталған себептермен осы істі қарау үшін соттың жаңа құрамын құру
мүмкін болмаса, облыстық немесе соған теңестірілген сот ібойынша тараптар
болса, ол қаралатын сот ұйғарымы үшін іс Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Сотына берілуге тиіс.
Қарсы талап-арыз – бұл жауап берушінің өзінің құқығын немесе заңмен
қорғалатын мүддесін қорғау туралы өз бетінше берген арызы. Бұл жауапкердің
құқығын жауап беруші ретінде, бүкіл сот талқылау ішінде сот шешімі
шыққанға дейін іске асыра алады. Қарсы талап-арыз беру талап-арыз беру
туралы жалпы ережелермен жүргізіледі.
Судья қарсы талап-арызды мынадай ережелер сақталатын болса
қабылдайды:
- жауап берушінің қарсы талап-арызы талап қоюшының оған қойған
талаптары шеңберінде болуы тиіс;
- қарсы және бастапқы талап-арыз арасында өзара байланыс бар және
оларды бірлесіп қарау процесті тездетеді және оны дұрыс етеді.
Егер жауап беруші талап қоюшының талаптарымен келіссе, заң жауапкерге
талапты мойындауға құқық береді. Талапты мойындау сотқа жазбаша арыз
түрінде болуы тиіс. Жауапкер талапкермен бітімгершілік келісімін жасасуға
да құқығы бар. Жауап берушінің талапты мойындауы және бітімгершілік
келісімін бекіту туралы шешімді сот қабылдайды. Соттың оң шешімі болған
жағдайда, іс жүргізу тоқтатылады. Теріс болған жағдайда – сот мұндай
шешімді қабылдау себептерін түсіндіре отырып, істі қарауды жалғастырады.
2 Іске қатысушы тұлғалар
2.1. Іске қатысушы тұлғалардың құрамы, оларға қойылатын
талаптар(әрекет және құқықтық қабілеттері, құқықтары мен міндеттері)
Қазақстан Республикасы Конституциясының 13- бабында: “әр кімнің өз
құқықтарымен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар делінген.”
Ал азаматтық іс жүргізу кодексінің 8- бабында, Әрбір адам бұзылған немесе
даулы құқықтарын, бостандықтарын, заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін
сотқа жүгінуге құқылы делінеген. Көбінесе азаматтық істер азаматтардың
мүдделерін қорғау және даулы конституциялық құқық-тарының бұзылуы
салдарымен қозғалады [9].
Сот процесінің тараптары дегеніміз - Қазақстан Конституциясы сот
қорғауға азаматтар құқығын бекітті. Қазақстан Республикасында қазіргі
уақытта азаматтық және қылмыстық істерді қарау жөніндегі соттар, сондай-ақ
мамандандырылған ауданаралық экономикалық және әкімшілік соттар жұмыс
істейді. Осы істерге қатысатын азаматтар мен заңды тұлғалар тараптар деп
аталады. Олардың әрқайсының өз мүдделері бар және қорғау үшін істер қарауға
қатысады.
АІЖК-нің 44-бабында көрсетілгендей іске қатысушы тұлғалардың құрамы
мынадай тараптардан құралады:
Дау нысанасына дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар, дау
нысанасына дербес талаптарын мәлімдемейтін үшінші тұлғалар, прокурор,
мемлекеттік органдар, жергілікті өзін өзі басқару органдары, ұйымдар немесе
басқа тұлғалардың құқықтарын, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қорғау
үшін сотқа жүгінетін және мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының іс бойынша қорытынды беру үшін процеске қатысуына
негіздер бойынша процеске қатысатын жекелеген азаматтар, сот ерекше іс
жүргізу тәртібімен қарайтын істер бойынша мәлімдеушілер мен мүдделі адамдар
(АІЖК-нің Кодекстің 289-бабы) іске қатысушы тұлғалар болып танылады. ҚР
11.07.01 ж. N 238-II; 2005.23.02 N 33-III ; 2005.08.07 № 67-III
(бұр.ред. қара) Заңдарымен 28-бап өзг Сот ерекше іс жүргізу тәртібімен
қарайтын істерге:
1) заңдық маңызы бар фактілерді анықтау туралы;
2) азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану туралы және азаматты қайтыс
болды деп жариялау туралы;
3) азаматты әрекетке қабілеті шектеулі немесе әрекетке қабілетсіз деп
тану туралы;
4) азаматты психиатриялық стационарға мәжбүрлеп жатқызу туралы;
5) заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердің банкроттығы туралы;
6) жылжымалы затты иесіз деп тану және жылжымайтын мүлікке коммуналдық
меншік құқығын тану туралы;
7) азаматтық хал актілері жазуларының дұрыс еместігін анықтау туралы;
8) нотариаттық әрекеттерге немесе оларды жасаудан бас тартуға шағымдар
бойынша;
9) бағалы қағаздар көрсетуші адамның жоғалған бағалы қағаздар және
ордерлік бағалы қағаздар (шақырту ісін жүргізу) бойынша құқықтарын қалпына
келтіру туралы;
10) бала асырап алу туралы;
11) Қазақстан Республикасының және (немесе) басқа мемлекеттің аумағында
экстремизмдi немесе террористiк қызметтi жүзеге асыратын шетелдiк немесе
халықаралық ұйымды экстремистiк немесе террористiк ұйым деп тану туралы
iстер жатады.
Сонымен қатар заңда ерекше іс жүргізу тәртібімен басқа да істерді
қарау көзделуі мүмкін.
Сонымен қатар АІЖК-нің 8-бап, 1-тармағына сәйкес, мемлекеттік
органдар, заңды тұлғалар немесе азаматтар заңда көзделген жағдайда өзге
азаматтардың немесе азаматардың немесе азаматтардың белгісіз тобының
құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау туралы сотқа арыз беріп
жүгінуге құқылы.
Құқықтық қабілет –құқыққа, бостандықтар мен міндеттерге ие болу
қабілеті. Құқықтық қабілет адам туған сәттен басталып, өлгенде фяқталады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 14-бабында көзделгендей
азаматтардың құқықтық қабілетінің негізгі мазмұнын анықтайды: меншігінде
мүліку, оның ішінде шетелдік валютаны Қазақстан Республикасының аумағында,
сондай-ақ оның шекарасынан тыс жерлерде ұстау құқығына ие болу; мүлікті
мұрагерлікке не өсиет етіп қалдыру; Республика аумағында бойынша еркін
жүрәп-тұрып, тұратын орын таңдау, Республикадан тыс жерлерге ерікті кету
және оның аумағында қайтып оралу; заң актілерінде тыйым салынбаған кез
келген іспен айналысу; дербес немесе басқа азаматтармен не заңды деп
танылған мекеғмелермен бірлесе заңды құқығы бар мекеме құру; заң
актілерінде тыйым салынбайтын кез келген келісім жасау және міндеттемелерге
қатысу, ойлап табуға, ғылым, әдебиет шығармалары мен өнерге, басқа да ой
меншігі құқығына ие болу; материалдық және моральдық зиянның өтелуін талап
ету; басқа да мүліктік және құқықтарға ие болу [10].
Азаматтық іс жүргізу құқықтары мен міндеттеріне ие болу қабілеттілігі
(азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттілігі) материалдық құқық субъектілері
болып табылатын барлық азаматтар мен ұйымдар үшін бірдей дәрежеде
танылады.(АІЖК-нің 45-бабы)
Әрекеттілік адамның өз әрекетімен құқық алу және оны жүзеге асыру, өзі
үшін міндеттер тудырып, оларды орындау қабілеті. Республика заңында
қарастырылған бірқатар жағдайларда құқықтық субъектілік, құқықтық қабілет
пен әрекеттілікті айыру жүргізілмейді, яғни соңғы екеуі бір мезгілде пайда
болады. Мәселен, сайлау құқығы жөніндегі құқықтық субъектілік. Алайда,
көптеген жағдайларда заң актілері әрекеттіліктің тиісті түрінің басталуына
негіз болатиын нақтылы жағдайларды (заңфактілерін) белгілейді. Басты шарт
белгіленген жасқа толу болып табылады. Әрекеттілік кәмелеттік жастың
басталуымен, яғни он сегіз жасқа толу бойынша толық деңгейінде пайда
болады. Заң актілері бойынша некелесуге он сегіз жасқа дейін рұқсат етілген
жағдайда, әрекеттілік некеге тұрған мерзімнен толық күшіне енеді.
Жеке адамдардың (азаматтардың, басқа мемлекет азаматтарының, азаматтығы
жоқ адамдардың) келісім қабілеттілігі де жасқа байланысты. Толық
әрекеттілігі жоқ адамдар шектеулі келісім қабілетіне ие болады. Кәмелетке
толмаған, он төрт жасқа дейінгілер үшін келісімді олардың атынан ата-
аналары, асырап алушылары не қамқоршылары жасайды. Он төртке толмаған
балалар өздерінің жастарына лайық, келісілген заматта орындалатын тұрмыстық
ұсақ келісімдер жүргізуге хақылы. Он төрттен он сегіз жасқа дейінгі
кәмелетке толмағандар келісімдерді ата-аналарының не асырап алушылары мен
қамқоршыларының рұқсатымен жүргізеді, бірақ өздерінің табыстарын,
стипендияларын, тағы басқа да интеллектуалды меншік құқығының обектілері
бойынша тапқан кірістерін өздері иелене алады, сондай-ақ тұрмыстық ұсақ
келісімдер жасауларына болады.
Құқықтық қабілеттілік пен әрекеттілікте заң актілерінде қарастырылған
тәртіп пен жағдайларда ғана болмаса, ешкімге шектеу қойылмайды. Мысалы,
спирттік ішімдіктерге немесе нашақорлыққа бой ұрудың салдарынан өзінің
отбасын ауыр материалдық жағдайда душар еткен азаматтың әрекеттілігіне
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінде белгіленген
тәртіп бойынша сот арқылы шек қойылуы мүмкін. Мұндай жағдайда оған
қамқорлық көрсетіледі.
АІЖК-нің 46-бабында көрсетілгендей, азаматтық іс жүргізу әрекет
қабілеттілігі тұжырымдамасы:
1. Сотта құқықтарын өз іс-әрекеттерімен жүзеге асыру және міндеттерін
орындау, іс жүргізуді өкілге тапсыру қабілеттілігі (азаматтық іс жүргізу
әрекет қабілеттілігі) он сегіз жасқа толған азаматтарда және ұйымдарға
толық көлемде болады.
2. Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың,
сондай-ақ әрекет қабілеті шектеулі деп танылған азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін сотта олардың ата-аналары
немесе өзге де заңды өкілдері қорғайды, алайда сот мұндай істерге кәмелетке
толмағандардың немесе әрекет қабілеті шектеулі деп танылған азаматтардың
өздерін тартуға міндетті.
3. Он төрт жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың, сондай-ақ әрекет
қабілеттілігі шектеулі деп танылған азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын
және заңмен қорғалатын мүдделерін сотта олардың заңды өкілдері қорғайды.
4. Заңда көзделген жағдайларда, азаматтық, отбасылық, еңбек,
кооперативтік, әкімшілік және өзге де құқық қатынастарынан және тапқан
табысына немесе кәсіпкерлік қызметтен түскен кірістеріне билік етуге
байланысты мәмілелерден туындайтын істер бойынша он төрт жастан он сегіз
жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың өз құқықтарын және заңмен қорғалатын
мүдделерін сотта өз басы қорғауға құқығы бар. Кәмелетке толмағандарға көмек
көрсету үшін кәмелетке толмағандардың заңды өкілдерін мұндай істерге
қатысуға тарту соттың қалай шешуіне байланысты.
Азаматтық іс қозғалғаннан кейін судья сот талқылауына дайындалады.
Талап қоюшы мен жауап беруші қойылған талаптың мәні бойынша сұралады,
куәгерлерді, мамандарды шақыру және жауап алу туралы олардың қолдаухатына
рұқсат беріледі. Судья құжаттарды сұрата және сараптау белгілей алады.
Талап қоюшы мен жауап беруші және іс жүргізуге тартылған барлық тұлғалар
сотқа келуге және судья тапсырмасын орындауға міндетті.
Сотта істі қараған кезде талап қоюшы мен жауап беруші процесс тарапы
ретінде процеске жеке қатысуға, дәлелдерді зерттеуге, оларды бағалауға,
түсінік беруге және процесс барысында туындайтын барлық мәселелерді шешуге
тең құқығы бар. Іске қатысушы тұлғалардың барлығы сот мәжілісінің қашан,
қай жерде өтетіні жөнінде хабардар болмай шешім қабылданбауға тиіс
Мысалы:
Құрманбекова жалпы көлемі 56,3 шаршы метр, қосалқы құрылыстары, 0,988
гектар жері бар тұрғын үйді Байболовамен 70 пайызды, Мұратоваға 30
пайыздық үлеспен жекеменшікке беру жөніндегі сот орындаушысының қаулысымен
келіспей, сотқа шағымданған.
Шымкент қалалық сотының 2009 жылғы 26 наурыздағы шешімімен шағым
арыз қанағаттандырылмаған.
Оңтүстік Қазақстан облыстық сотының азаматтық алқасының қаулысымен
қалалық соттың шешімі жойылып, сот орындаушысының қаулысы заңсыз деп
танылған. Облыстық соттың қадағалау алқасы азаматтық алқаның қаулысын
күшінде қалдырған.
Байболова қадағалау шағымында іс қаралған кезде іс жүргізу құқығының
нормалары бұзылғанын уәж ете отырып, облыстық соттың екі алқасының аталмыш
қаулыларын қайта қарауды сұраған.
Байболова мен оның заңды өкілі Досымовтың шағымды қолдаған уәждерін,
Құрманбекова мен оның заңды өкілі Мұхтарованың қарсы пікірін, прокурордың
іс бойынша шығарылған барлық сот қаулыларын жойып, істі бірінші сатыдағы
сотқа қайта қарауға жіберу жөніндегі қорытындысын тыңдап, Жоғарғы Сот
алқасы шағымдалып отырған сот қаулылары жойылып, іс апелляциялық тәртіппен
қайта қаралуға тиіс деген тоқтамға келді. Оған төмендегідей негіздер бар:
Іс материалдарынан көрінгендей, Шымкент қалалық сотының шешімімен
Құрманбековадан Байболованың пайдасына 504000 теңге, Мұратованың пайдасына
170 160 теңге қарыз ақша өндірілген.
Сот орындаушысы борышкер Құрманбекованың меншігіндегі жалпы көлемі 56,3
шаршы метрлік тұрғын үйге тиым салған. Содан кейін тиым салынған үйді
саудаға салу жүзеге аспағандығын желеу етіп, оны Байболова (70%) мен
Мұратованың (30%) үлестік жекеменшігіне беру жөнінде қаулы шығарған. Іс
құжаттарына аталмыш қаулының екі данасы тіркелген, оның біреуінде борыш
талап етушілерге жалпы көлемі 56,3 шаршы метр тұрғын үйді беру жөнінде
айтылса, екіншісінде тұрғын үймен қоса қосалқы құрылыстар мен 0,988 га.жер
қоса берілгені көрсетілген.
Қазақстан Республикасының “Атқару өндірісі және сот орындаушыларының
мәртебесі туралы” Заңының 26, 28-баптарына сәйкес, Байболова мен Мұратова
атқару өндірісінің қатысушылары болып саналады, ал сот орындаушысы атқару
өндірісіне қатысушы тұлғалардың құқықтары мен міндеттерін айқындауға
тиіс. Аталмыш істе бұл мәселе Құрманбекованың тұрғын үйге меншік құқығы
жойылып, Байболова мен Мұратованың осы тұрғын үйге үлестік иелену құқығы
пайда болумен шешілген.
Құрманбекова сот орындаушысының сот шешімін орындау тәртібімен
жылжымайтын мүлікті өзгеге алып берген әрекетімен келіспей, сотқа
шағымданған. Өйткені сот орындаушысы өзінің 2009 жылдың 22 қаңтарындағы
қаулысында Байболова мен Мұратованың меншігіне тұрғын үй, қосалқы
құрылыстар және жер учаскесі берілетінін көрсеткен. Сөйте тұра жер
учаскесіне тиым салынбаған, құны белгіленбеген және саудаға түсірілмеген.
Демек, сот орындаушысының қаулысы мен қаулының орындалу барысында қайшылық
бар.
Шымкент қалалық соты Құрманбекованың сот орындаушысының іс-
әрекеттерін заңсыз деп тану жөніндегі талап арызын қанағаттандырмаған.
Құрманбекова шешім-мен келіспей, апелляциялық шағым берген.
Оңтүстік Қазақстан облыстық сотының азаматтық алқасының қаулысымен
қалалық соттың шешімі жойылып, сот орындаушысының 2009 жылғы 22 қаңтардағы
қаулысы заңсыз деп табылған.
Апелляциялық шағым бойынша істің қай жерде, қашан қаралатыны жөнінде
прокурор мен сот орындаушысына, Құрманбековаға уақытында хабарланған. Ал
Байболова мен Мұратова бірінші сот сатысының мәжілісіне де
қатыстырылмаған және апелляциялық шағым бойынша істің қай жерде, қашан
қаралатыны жөнінде хабардар етілмеген, соған қарамастан облыстық сот борыш
талап етушілердің құқығын борышкер-дің мүлкі есебінен қанағаттандыру
жөнінде жаңа шешім шығарған.
Бұл жерде апелляциялық сот сатысы сот орындаушысының жылжымайтын
мүлікті беруді сот шешімін орындау тәртібімен іске асырғанын ескермеген.
Мүлікті бұл тәртіппен берудің құқықтық негізі АК-нің 261-бабының 3-
тармағында реттелген.
АІЖК-нің 366-бабының 1-бөлігі 2) тармақшасына сәйкес, іске қатысушы
тұлғалардың барлығы, сот мәжілісінің өтетін орны, уақыты жөнінде хабардар
етілмей іс қаралса, сот шешімі заңды болып саналмайды.
Оңтүстік Қазақстан облыстық сотының қадағалау алқасы апелляциялық сот
сатысының іс жүргізу құқығы нормасын айтарлықтай бұзғанын түземеген.
Сондықтан апелляциялық сот сатысы істі қайта қараған кезде іс жүргізу
құқығы нормасын бұзушылықтарды жойып, апелляциялық шағым талабын
материалдық іс жүргізу және іс жүргізу құқықтарының нормаларына сәйкес
шешуге тиіс.
Жоғарғы Сот алқасы АІЖК-нің 398-бабының 4-бөлігі 2) тармақшасын
басшылыққа ала отырып, Қарағанды облыстық сотының азаматтық істер жөніндегі
алқасы мен қадағалау алқасының қаулыларын жойып, істі сол облыстық соттың
азаматтық алқасына, басқа құрамда қарауға жіберуге қаулы етті. (істен
үзінді)
АІЖК-нің Кодекстің 56 және 57-баптарында көзделген негіздер бойынша
процеске қатысатын жекелеген азаматтарға қойылатын талаптар:
- заңмен көзделген жағдайларда мемлекеттік органдар және жергілікті
өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар немесе жекелеген азаматтар олардың
өтінуімен басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен
қорғалатын мүдделерін, сол сияқты қоғамдық немесе мемлекеттік мүдделерді
қорғау үшін талап қойып сотқа жүгіне алады. Әрекетке қабілетсіз азаматтың
мүддесін қорғау үшін мүдделі адамның өтінішіне қарамастан талап қойылуы
мүмкін
2. Бөгде мүдделерді қорғау үшін талап қойған адамдар, бітімгершілік
келісім жасау құқығынан басқа, талап қоюшының барлық іс жүргізу құқықтарын
пайдаланады және барлық іс жүргізу міндеттерін мойнына алады. Аталған
органдар мен адамдардың талап қоюдан бас тартуы мүдделеріне сай іс
қозғалған адамды істі мәні бойынша қарауды талап ету құқығынан айырмайды.
Егер мүдделеріне сай іс қозғалған адам мәлімделген талапты қолдамаса,
үшінші тұлғалардың құқықтарына қысым жасалмаса, сот талап қоюды (арызды)
қараусыз қалдырады [11].
Мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының іс
бойынша қорытынды беру үшін процеске қатысуы, яғни заңмен көзделген
жағдайларда мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары
өздеріне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру және азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін, қоғамдық және мемлекеттік
мүдделерді қорғау мақсатында іс бойынша қорытынды беру үшін бірінші
сатыдағы сот шешім шығарғанға дейін өз бастамашылығы бойынша, іске қатысушы
тұлғалардың бастамашылығы бойынша, сондай-ақ соттың бастамашылығы бойынша
процеске қатыса алады.
АІЖК-нің 57- бабында көрсетілген органдар өз өкілдері арқылы осы
Кодекстің 47-бабында көзделген іске қатысушы адамдардың барлық құқықтарын
пайдаланады.
Әрекеттілік адамның өз әрекетімен құқық алу және оны жүзеге асыру, өзі
үшін міндеттер тудырып, оларды орындау қабілеті. Республика заңында
қарастырылған бірқатар жағдайларда құқықтық субъектілік, құқықтық қабілет
пен әрекеттілікті айыру жүргізілмейді, яғни соңғы екеуі бір мезгілде пайда
болады. Мәселен, сайлау құқығы жөніндегі құқықтық субъектілік. Алайда,
көптеген жағдайларда заң актілері әрекеттіліктің тиісті түрінің басталуына
негіз болатиын нақтылы жағдайларды (заңфактілерін) белгілейді. Басты шарт
белгіленген жасқа толу болып табылады. Әрекеттілік кәмелеттік жастың
басталуымен, яғни он сегіз жасқа толу бойынша толық деңгейінде пайда
болады. Заң актілері бойынша некелесуге он сегіз жасқа дейін рұқсат етілген
жағдайда, әрекеттілік некеге тұрған мерзімнен толық күшіне енеді.
Жеке адамдардың (азаматтардың, басқа мемлекет азаматтарының, азаматтығы
жоқ адамдардың) келісім қабілеттілігі де жасқа байланысты. Толық
әрекеттілігі жоқ адамдар шектеулі келісім қабілетіне ие болады. Кәмелетке
толмаған, он төрт жасқа дейінгілер үшін келісімді олардың атынан ата-
аналары, асырап алушылары не қамқоршылары жасайды. Он төртке толмаған
балалар өздерінің жастарына лайық, келісілген заматта орындалатын тұрмыстық
ұсақ келісімдер жүргізуге хақылы. Он төрттен он сегіз жасқа дейінгі
кәмелетке толмағандар келісімдерді ата-аналарының не асырап алушылары мен
қамқоршыларының рұқсатымен жүргізеді, бірақ өздерінің табыстарын,
стипендияларын, тағы басқа да интеллектуалды меншік құқығының обектілері
бойынша тапқан кірістерін өздері иелене алады, сондай-ақ тұрмыстық ұсақ
келісімдер жасауларына болады.
2.2 Талап қоюшы мен жауап берушінің құқықтары мен міндеттері
Азаматтық процесте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz