Қазақ қоғамның әлеуметтік құрылымы

Кіріспе ... ... ... ... ...3

1 Қазақ қоғамның әлеуметтік құрылымы ... ... ... 4

2 Қазақ қоғамның саяси.әлеуметтік құрылымындағы саяси биліктің ерекшеліктері ... ... ..6

3 Қазақ қоғамның саяси.әлеуметтік қатынастар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9

Қорытынды ... ... ... ... ... ...11

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... .12

Қазақ халқының түрлі мемлекеттік бірлестіктерге бытырап, саяси бөлшектелуін жоюға әрекет жасау Жошы ұрпақтары Жәнібек пен Керейдің үлесіне тиді. Олардың басқа Шыңғыс ұрпақтарымен (негізінен алғанда Шай-бани ұрпақтарымен) бұрынғы Жошы ұлысының мұраға қалған жерлерінде билік жүргізу құқығы жолындағы тайталастағы әулеттік мүдделері топтасқан халықтың дербес мемлекет құруға ұмтылысын объективті түрде бейнелеген еді. Қазақ хандары жалпы мемлекеттікке және ұзақ уақытқа созылған өзара байланысты Шығыс Дешті Қыпшақ, Жетісу және Түркістан аумағын мекендеген этникалық топтардың этникалық-саяси, шаруашылық-мәдени дамуы арқылы бірігуге дайындалып та қойған жерлерді топтастырғанын атап өткен жөн.
Қазақ рулары мен тайпаларының едәуір бөлігі сонау 40—50-жылдардың өзінде Қазақстанның оңтүстігіндегі жерлерде — Қаратау баурайларында, Сырдарияның төменгі ағысыңда, Түркістанның солтүстік бөлігінде Керей мен Жәнібектің төңірегіне топтасқан еді. Әбілқайыр хан қырда өз билігін нығайту жолындағы күреспен, көптеген Жошы ұрпақтарының және рулар мен тай-палардың бағынбаған басшыларының қарсылығын басумен әлек болып жүргенде, Ақ Орда хандарының мұрагерлері бұл аумақга тұрақгы билігін қам-тамасыз етіп алды.
Тарихи әдебиетте Ұрұс хан, ал сол арқылы Барақ хан мен Қазақ хандығы-ның негізін қалаушылар Жәнібек пен Керей де Орда-Еженнің ұрпақтары деп саналатын болған, дегенмен бұл деректемелерде нақты мәліметтер жоқ. Теңге деректері мен Му'ин ад- дин Натанзидің «Мунтахаб ат-таварих Му'ини» шы-ғармасының мәліметтеріне қарағанда, Ұрұс ханның генеалогиясы Сасы-Бұға ханға барып тіреледі: Сасы-Бұға — оның ұлы Ерзен хан (Лэн Пуль Стенлиде Ерзеннің орнына Мүбәрак-Қожа хан аталған) — оның ұлы Шымтай — Шым-тайдың ұлы Ұрұс хан. Алайда, бұл деректемеде Сасы-Бұғаның тегі Орда-Ежен емес, Алтын Орданың әмірі Ноғай деп саналады, бұл басқа деректермен қуат-талмайды. Рашид ад-Диннің айтуынша, Ақ Ордада Сасы-Бұғаға дейін Орда (Орда-Ежен) — Сартақтан (Сартақ) — Қуынжы (Қоңшы) — Байан билік еткен Сасы-Бұғаның Орда ұрпақтарының бұл тармағымен генеалогиялық байланысы дәлелденбеген, дегенмен де дәстүр бойынша Ұрұс хан Орда-Еженнің ұрпақтарынан шыққан деп саналады.

1. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. –Алматы: Атамұра,2003.-256 б.
2. Валиханов Ч.Ч. Собр.соч. в пяти томах. Т.4. –Алматы, 1985.
3. Бартольд В.В. Бег / Сочинение. Т.5. –М., 1968., С.35-36
4. Сулейменов О. Аз и Я. -Алма-Ата: «Жазушы». 1975. -240 с.
5. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. –Алма-Ата, 1959.

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 Қазақ қоғамның әлеуметтік
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4

2 Қазақ қоғамның саяси-әлеуметтік құрылымындағы саяси биліктің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6

3 Қазақ қоғамның саяси-әлеуметтік қатынастар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...9

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11

Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...12

Кіріспе

Қазақ халқының түрлі мемлекеттік бірлестіктерге бытырап, саяси
бөлшектелуін жоюға әрекет жасау Жошы ұрпақтары Жәнібек пен Керейдің үлесіне
тиді. Олардың басқа Шыңғыс ұрпақтарымен (негізінен алғанда Шай-бани
ұрпақтарымен) бұрынғы Жошы ұлысының мұраға қалған жерлерінде билік жүргізу
құқығы жолындағы тайталастағы әулеттік мүдделері топтасқан халықтың дербес
мемлекет құруға ұмтылысын объективті түрде бейнелеген еді. Қазақ хандары
жалпы мемлекеттікке және ұзақ уақытқа созылған өзара байланысты Шығыс Дешті
Қыпшақ, Жетісу және Түркістан аумағын мекендеген этникалық топтардың
этникалық-саяси, шаруашылық-мәдени дамуы арқылы бірігуге дайындалып та
қойған жерлерді топтастырғанын атап өткен жөн.
Қазақ рулары мен тайпаларының едәуір бөлігі сонау 40—50-жылдардың
өзінде Қазақстанның оңтүстігіндегі жерлерде — Қаратау баурайларында,
Сырдарияның төменгі ағысыңда, Түркістанның солтүстік бөлігінде Керей мен
Жәнібектің төңірегіне топтасқан еді. Әбілқайыр хан қырда өз билігін нығайту
жолындағы күреспен, көптеген Жошы ұрпақтарының және рулар мен тай-палардың
бағынбаған басшыларының қарсылығын басумен әлек болып жүргенде, Ақ Орда
хандарының мұрагерлері бұл аумақга тұрақгы билігін қам-тамасыз етіп алды.
Тарихи әдебиетте Ұрұс хан, ал сол арқылы Барақ хан мен Қазақ хандығы-
ның негізін қалаушылар Жәнібек пен Керей де Орда-Еженнің ұрпақтары деп
саналатын болған, дегенмен бұл деректемелерде нақты мәліметтер жоқ. Теңге
деректері мен Му'ин ад- дин Натанзидің Мунтахаб ат-таварих Му'ини шы-
ғармасының мәліметтеріне қарағанда, Ұрұс ханның генеалогиясы Сасы-Бұға
ханға барып тіреледі: Сасы-Бұға — оның ұлы Ерзен хан (Лэн Пуль Стенлиде
Ерзеннің орнына Мүбәрак-Қожа хан аталған) — оның ұлы Шымтай — Шым-тайдың
ұлы Ұрұс хан. Алайда, бұл деректемеде Сасы-Бұғаның тегі Орда-Ежен емес,
Алтын Орданың әмірі Ноғай деп саналады, бұл басқа деректермен қуат-
талмайды. Рашид ад-Диннің айтуынша, Ақ Ордада Сасы-Бұғаға дейін Орда (Орда-
Ежен) — Сартақтан (Сартақ) — Қуынжы (Қоңшы) — Байан билік еткен Сасы-
Бұғаның Орда ұрпақтарының бұл тармағымен генеалогиялық байланысы
дәлелденбеген, дегенмен де дәстүр бойынша Ұрұс хан Орда-Еженнің
ұрпақтарынан шыққан деп саналады.
Осы әулетке жатқан Ахмет хан мен Махмұд хан (олардың генеалогиясы:
Жошы—Тоқа-Темір—Үз-Темір—Абай—Томға н — Құтлық—Темір—Темірбек - Темір —
Құтлық хан — Темір — (Кіші) Мұхаммед хан — Ахмед хан және Махмұд хан)
Әбілқайыр ханға көп қарсылық көрсетті. Шайбанилік ханның 1431—32 жылы
әскерімен Хорезмді шабуға кеткенін пайдаланып, сол жерлер-ден үміткер және
сол кезде Арал өңірінде кешіп жүрген Ахмет пен Махмұд өздерінің іс-қимылын
жандандыра түсті, Ма' суд Кухистанидің сөзімен айтқ-анда, бүлік пен
бұзақылықтуын көтеріп, бағынбау және құлақаспау жағында тұрды. Осы Тоқа-
Темір ұрпақтары әскерлерінің өз Ұлысына басып кіруінен қорыққан Әбілқайыр
Хорезмнен қайтып келген.

1 Қазақ қоғамның әлеуметтік құрылымы

Дәстүрлі қазақ қоғамы жайлы зерттеулерде халқымыздың ру-тайпалық
құрылымын айналып өту мүмкін емес. Сөз орамы, ой жүйесі үғынықты болу үшін
тақырыпқа тікелей катысы бар тірек сөздерді (тезаурус) бажайлап алу қажет.
Кез келген танымдық-теориялық жүйенің жөні солай. Оның үстіне, қазақ
этнологиясына қатысты, әсіресе, қазақ халқының ішкі этноқұрылымына қатысты
атаулар мен ұғымдардың мән-мағынасы әлі де болса түбегейлі саралана
қоймағанын ескерсек, ұғымдық-терминологиялық аппарат туралы пәтуалы пікір-
тұжырымның қажеттілігі айқындала түседі.
Алдымен, қазақ этноқұрылымы деген сөз орамы, белгілі дәрежеде,
шартты екенін қаперде ұстаған абзал. Себебі, қазақ халқы біртұтас
этноәлеуметтік жаралым (организм) болғандықтан, оның ішкі құрылымын
айғақтайтын ру-тайпалар да, ең алдымен, этноәлеуметтік және әкімшілік-
аумақтық бөліктер ретінде зерделенуге тиіс. Демек, қазақ этноқұрылымы
деген сөз орамының мазмүнында ру-тайпалардың құрылымдық жүйесінде қандас-
туыстастықтан да бұрын бағдар берушілік сипаттың басым екені қаперде болуға
тиіс.
Қазақ халқының сөздік қорында этноқұрылымдық мәнде қолданылатын атау-
ұғымдар мейлінше мол және олардың мән-мағынасын анықтау барысында тарихи-
этнологиялық таным-түсініктің де аясы анағұрлым кеңейе түсетіні аян.
Алайда, біздің мақсатымыз қазақ халқының этноқұрылымына катысты атау-
ұғымдардың баршасын тарихи-этимологиялық және лингвистикалық тұрғыда талдау
емес. Біздің мақсатымыз қазақ халқының тарих сахнасына шыққаннан кейінгі
этноқұрылымдық жүйесін сатылы-иерархиялық қалпында айғақтайтын негізгі атау-
ұғымдарды ғана оқшаулап алып, олардың ұғымдық деңгейлеріне назар аудару,
одан әрі сол атау-ұғымдар арқылы қазақ халқының этноқұрылымын саралап
көрсетіп беру.
Осы орайда, қазақ халқының этноқұрылымын сатылы-иерархиялық қалпында
айғақтайтын тірек сөздер ретінде мынандай атау-ұғымдарға, алдымен назар
аудару қажет: жеке адам, жанұя, әулет, ата, ру, тайпа, жүз, халық. Рас, бұл
атау-ұғымдарға балама боларлық синонимдік мәндегі сөздер қазақ тілінде
баршылық. Ондай сөздерді фольклорлық мұралардан, жазба жәдігерліктерден
молынан ұшырастыруға болады. Мәселен, адам сөзіне - кісі, пенде, жан,
жанұя сөзіне — отбасы, үй-іші, шаңырақ, әулет сөзіне — өркен, топ, сой,
қауым, ата сөзіне — тұқым, ұрық, зәузат, аба, қабыз, тақта, көк, тамыр,
тармақ, бұтақ, сүйек, буын, ру сөзіне — бой, жете, тармақ, үрім-бұтақ,
бұтақ, бау, сүйек, ата, тайпа сөзіне — арыс, тек, түбір, сүйек, ата,
халық сөзіне - ел, жұрт, ұлыс, нәсіл, т.б. деп келетін сөздердің балама
ретінде қолданылатынын байқауға болады. Ауызекі сөзде ата, тармақ,
бұтақ, сүйек сияқты атау-ұғымдар атаға да, руға да, тайпаға да қатысты
айтыла береді. Мәселен, Қай атаның баласысың?, Ұлы жүздің қай тармағы
боласың?, Сүйегің қай ел?, Жеті ата — жетіру, Алты ата — әлім,
Арғын ата баласы, т.б. деген сияқты. Сондай-ақ, жүздік айырымдарға
қатысты балама сөздердің де молдығы назар аударады: Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші
жүз; Ақарыс, Бекарыс, Жанарыс; Үлкен ата, Ортаншы ата, Кіші ата; Ақсақал,
Байсақал, Жансақал; Қара Келімбет, Сары Келімбет, Ақ Келімбет; Байшора,
Жаншора, Қарашора; Ақбай, Жанбай, Бекбай; Үйсін, Арғын, Алшын, т.б. Сөз
орайында, Орта жүз бен Кіші жүзге қатысты Бекарыс, Жанарыс атауларының
ауыс-түйіс қолданылатынын айта кету қажет. Біз байқаған шежірелердің басым
көпшілігінде Бекарыс деп Орта жүзді, Жанарыс деп Кіші жүзді атайды [1, 241
б.].
Қысқасы, осы сияқты атау-ұғымдар қаншалықты мол болғанымен, қазақ
халкының ел болып, ұлт болып қалыптасуына байланысты ішкі этноқұрылымы
жүйеленіп, олардың сатылы-иерархиялық мәртебелері де айқындалып, осымен
орайлас этноқұрылымдық атау-ұғымдардың да нақтылана түскені байқалады. Осы
тұста, айрықша атап көрсетуді қажет ететін мәселе - қазақ халқының
этноқұрылымына қатысты атау-ұғымдардың, әсте, этникалық даралықты немесе
этникалық оқшаулықты білдірмейтіндігі. Яғни, қазақ халқының этноқұрылымдық
атаулары этнографиялық та, әлеуметтік те, діни де, нәсілдік те, тілдік те
айырмашылықты білдірмейді. Ондай айырмашылықтың болуы да мүмкін емес.
Өйткені, қазақ халқы біртұтас этноәлеуметтік жаралым.
Демек, қазақ халқының этноқұрылымдық атау-ұғымдарын, әсіресе, толып
жатқан ру-тайпаларды субэтностық деңгейде қарастыруға әсте болмайды.
Субэтнос деп өзіндік шаруашылық-мәдени, тілдік, этнографиялық, әкімшілік-
аумақтық, кейде нәсілдік ерекшеліктерімен дараланатын этножаралымды айтатын
үрдіс орныққан [1, 83-84-бб.]. Бұл ретте, қазақ халқының ішкі құрылымындағы
жанұя, әулет, ата, ру, тайпа, жүз деп келетін айырым-атауларды этникалық
дара немесе оқшау бөліктер тұрғысында емес, этноқұрылымдық бағдар
(ориентация) тұрғысында бағамдаған жөн. Яғни, бейнелеп айтар болсақ, әке -
бала - немере - шөбере - шөпшек арасында этникалық дара немесе оқшау
айырымның болмайтыны сияқты, жүз - тайпа - ру - ата - әулет - жанұя
арасында да этникалық дара немесе оқшау айырмашылықтың болуы мүмкін емес.
Сонымен, қазақ халқының тарихи қалыптасқан өмір-салтымен тікелей
шендесіп жатқан этноқұрылымы: жеке адам - жанұя - әулет - ата - ру - тайпа
- жүз –халық деп келетін сатылы атау-ұғымдармен айғақталатыны және
негізінен осы атау-ұғымдардың халық жадына орныққаны алдымен ден қойдырады.
Әрбір жеке адам әкесі мен шешесінің ғана перзенті емес, сонымен бірге
белгілі бір этностың да мүшесі және сол этностың әрі қарай бөлшектенбейтін
ең төменгі құрылымдық шегі болып табылады. Яғни, әрбір жеке адам этникалық
ілкі жаралым деген сөз. Сонымен бірге, әрбір жеке адам өзінің тал бойына
этникалық қасиеттерді қалыптастырып, этностың төл болмысына қатысты
мағлұматтарды жадына тоқу аркылы жетілетіні де аян. Мұндай адамды
этноайғақшы немесе этнофора деп атайтын да үрдіс бар.
Рас, жеке адам болмысы этноқасиетке қаншалықты қанық болғанымен,
жалғыз өзі ешқашан ұрпақаралық сабақтастыққа себепші бола алмайды. Ал,
ұрпақаралық сабақтастық этножаралымның ең басты шарты. Әрбір адам
сабақтастыққа себепші болу үшін міндетті түрде басқа жынысты екінші бір
адаммен бас құрауы керек және балалы-шағалы болуы шарт. Ерлі-зайыптылар
балалы-шағалы болған соң этноәлеуметтік микробірлік ретінде қоғамдық
бастауыш ұйымға (ячейка) айналады. Мұны жанұя деп атау үрдісі орныққан.
Сөз орайында, жанұя сөзін терминдік өреде қолданудың қисынына қатысты
кейбір уәждерге тоқтала кеткен жөн. Қазақ тіліндегі отбасы, шаңырақ,
үй-іші, үйелмен, жанұя деген сөздер өзара синонимдік мәнде де
қолданылады және сол қалпында бір үйдің адамдарын, яғни, ерлі-зайыптылар
мен олардың бала-шағаларын айғақтайтын жиынтық атау тұрғысында мәлім.
Әрине, бүл сөздердің біреуіне ғана басымдық сипат беріп, оны терминдік
өреде қолдану қажет. Ол үшін әлгі аталған синоним сөздердің мән-мағынасына
жеке-жеке ден қойып көрген абзал.
Отбасы сөзінің қолданым аясы: 1. От жағатын орын, жер ошактың,
қазандықтың, ошақтың басы. Мысалы: Отбасы, ошақ қасында отырып қалдыңыз
ғой, төрге шықсаңызшы! 2. Ауыспалы мағынада: ерлі-зайыптылар мен олардың
бала-шағалары. Мысалы: Отбасын асырап-сақтау ерлі-зайыптылардың киелі
міндеті.
Шаңырақ сөзінің қолданым аясы: 1. Киіз үйдің уықтарын жоғарғы
жағынан біріктіріп ұстап тұратын ағаш шеңбер. Мысалы: Мынау қайыңнан
иілген балғын шаңырақ екен. 2. Туып-өскен үй, тұрғын үй. Мысалы: Біздің
шаңыраққа да бас сұғып, дәм ауыз тиіп шығыңыздар. 3. Отан, туған жер,
атамекен, туған ел. Ақын Ғ.Қайырбеков: Самалда самғап, жамырап, Шабыңдар,
кәне бағландар. Ақ бесік, алтын шаңырақ, Өзіңде жүрсек не арман бар; 4.
Ауыспалы мағынада ерлі-зайыптылар мен олардың бала-шағалары. Мысалы:
Шаңырағымызда үш адам ғана бар - мен, жұбайым және Құдай берген жалғыз
ұл.
Үй іші сөзінің қолданым аясы: 1. Тұрғын үйдің ішкі бітімі, ішкі
көрінісі. Мысалы: Үй ішінің бөлмелері кең, ондағы дүние-мүлік көздің жауын
алғандай. 2. Ауыспалы мағынада ерлі-зайыптылар мен олардың бала-шағалары.
Мысалы: Соғыс басталғанда біздің үй ішімізден үш еркек бірдей майданға
аттанып кетті.
Үйелмен сөзінің қолданым аясы: 1. Сомаладай, дәу, үлкен. I.
Жасүгіровтен мысал: Үйелмендей үлкен сары бәйбіше үйінің бір жағында
жастыққа жантайып жатыр екен. 2. Бір қауым, топты жұрт, қалың ел.
Т.Ахтановтан мысал: Бір басының мансабы үшін үйелменді жұртты арандатып
алғаны ғой мынау. Ауылың ғана емес, үйелменді елің бар. 3. Түгелімен,
тұтасымен. Үйелменіңмен, үйіңмен жаусын. 4. Ауыспалы мағынада ерлі-
зайыптылар мен олардың бала-шағалары.
Жанұя сөзінің қолданым аясы: 1. Ауыспалы мағынада ерлі-зайыптылар
мен олардың бала-шағалары. Мысалы: Омар жанұясымен Астанаға көшіп келді.
Енді осы отбасы, шаңырақ, үй-іші, үйелмен, жанұя сөздерінің
ішінде терминдік өреге жанұя сөзінің лайықтырақ болуының себебіне тоқталу
қажет.
Біріншіден, қалыптасқан ғылыми талғам-талап бойынша терминдер көп
мағыналы сөздерден жасалмау керек. Бұл - басы ашық ұстаным. Екіншіден, кез
келген тілдің табиғатына жаңғыра-толығып отыру тән. Бұл - жалпы дамуға
ілесе алатын қабілеті бар, өмірлік үдерістерді бейнелеуге қауқары жететін
тілдердің өміршең қасиеті. Үшіншіден, орыс тіліндегі семья сөзінің
төркіні ұрық, шәует, дән, тұқым сөздеріне қатысты екені еске
түседі. Яғни, семья сөзінің жасалымындағы мән-мағыналық дәлдік назар
аударады.

2 Қазақ қоғамның саяси-әлеуметтік құрылымындағы саяси биліктің
ерекшеліктері

Дәстүрлі қазақ қоғамында ру-тайпалық жаралымды кие тұту, сол ру-
тайпалык жүйенің бастау негізі (ядросы) болып табылатын әулеттестер мен
аталастардың сүйегін ажыратпау, ол үшін сағана там соғу, о дүниелік болған
ағайынның сүйегін қосу — ертеден қалыптасқан наным-сенімнің көрінісі. Осы
түста, байырғы наным-сенім астарындағы нақтылы өмір мұқтаждығын да аңғару
киын емес. Адам бақида бірге болу үшін, алдымен фәниде бірге болуы,
яғни, фәниде қандас-туыс, аталас-рулас болуы шарт. Бүл дегенініз, наным-
сенімге тұғыр болған идеяның тіршілік мұқтажынан бастау алып жатқанын
пайымдатады. Сондықтан да сағана тамға кездейсоқ адамдардың сүйегі
койылмайды, міндетті түрде тіршілікте қандас-туыстас, аталас-рулас болған
адамдардың сүйектері қосылады. Демек, көшпелілер қоғамында ұжымдық өмір-
салтқа, яғни, әулеттес, аталас, рулас болып тіршілік құруға, қоғамдық
өмірдің бірден-бір қажеттілігі ретіңде, әу бастан-ақ киелі сипат дарытып
қарайтын таным-түсінік қалыптасқан деген сөз. Әрбір рудың ұранының,
таңбасының және киесінің міндетті түрде болуының да бір себебі осында.
Қазақ арасында әулет-ата мен ру-тайпаны ұлықтау, кие тұту сезімі күні
бүгінге дейін сақталған.
Ұжымдық өмір-салтты тіршіліктің тірегіне балау, әулет-аталық, ру-
тайпалық жаралымды кие тұту, сондықтан да аруақтар рухының о дүниеде де
бірге болуы үшін сүйек қосу салтын сақтау, міне, осының бәрі де, сайып
келгенде, өмір-тіршіліктің ретті болуына шапағатын тигізетін рәсімдер.
Мұндай рәсімдер, ең алдымен, аруақты сыйлау сезімі арқылы ұрпақаралық таным-
тәжірибенің сабактастығын қамтамасыз етеді. Ал, таным-тәжірибе
сабақтастығы, яғни, ілгерідегі буынның өмірлік тәжірибесі кейінгі буынға
үлгі-өнеге болуы, өз кезегінде өмір-тіршіліктің ұдайы шыңдалуын, өмірлік
тәжірибенің ұдайы молайып (қорланып) отыруын қамтамасыз етеді. Мұның өзі,
түптеп келгенде, этносты ұйыстыратын, сөйтіп, этномәдениеттің
біртектестігін қамтамасыз ететін тегеурінді тетіктердің де бірі болып
табылады. Салт-дәстүрдің, әдет-ғұрыптың, жол-жораның, жөн-жобаның осы
сияқты себеп-саддарлық мәнін терең сезінген қазақ халқы өзінің өмірлік
тәжірибесін Өліге деген құрмет тірілер үшін, Өлі риза болмай тірі
көгермейді деп келетін даналықпен түйіндеген.
Дәстүрлі қазақ қоғаының қалыптасуының өзіндік ерекшеліктері не назар
аударуымыз керек. Осыған байланысты кішкене тарихи шегініс жасасақ болады.
Алтын Орда құлап, ежелгі түркі Дешті қыпшақ даласында өзбек, ноғай
хандықтары пайда болды. Өзбек хандығына Жошының Шейбани баласының тұқымы
Абылхайыр өктемдік етті.
Мұхаммед Қайдардың, Тарихи-Рашиди атты еңбегінде көрсетілгендей,
1465—1466 жылдары Жошының Тоқай-Темір атты баласының ұрпақтары Жәнібек пен
Керей сұлтандар Өзбек хандығынан бөлініп, ат құйрығын шорт кесіп,
Моғолстандағы Шудың солтүстік қапталында Қозыбасы деген жерге Қазақ
хандығынын. ордасын тікті. Шоқанның айтуы бойынша, 92 тайпадан тұратын
Өзбек хандығы екі жарылды [3, 165 б.]. Шындығында 92 баулы қыпшақ болатын.
Жартылай отырықшы тайпалар өзбек хандығына, көшпелі тайпалар қазақ
хандығына ойысты. Шал ақынның: Тоқсан баулы өзбек айырылыпты, Таңбалының
моласы деген жерде [3, 174 б.], деуі осынан. Шын мәнінде бұрынғы қыпшақ
халқы суперэтнос ретінде қайтадан өзбек, қазақ, башқұрт, ноғай, болып
белінді: Өзбек өз ағам, сарт садағам, не болмаса: Өзбекте бар иманым,
тәжікте бар күмәнім деген сөздер сол кездердің куәсі. Әбілғазы шежіресінде
көрсетілгендей, тұңғыш ханымыз Әз-Жәнібек Еділ мен Жайық арасындағы
ноғайлар ордасымен одақтасты. Құрбанғали Халид Тауарих Хамсада: Тегінде
ноғай, қазақ түбіміз бір, Алтай, Ертіс, Оралды қылған дүбір [3, 111 б.],
десе, қазақ поэмаларында екі орданың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.