Тамыр жайлы жалпы түсінік

Жоспар
Кіріспе

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5

1 Тамыр жайлы жалпы түсінік
1.1 Тамырдың марфологиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Тамыр айматары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Тамыр системасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12

2 Тамырдың қызметі
2.1 Тамырдың экологиялық түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.2 Тамырдың өсуімен бұтақтануы барысындағы қызметі ... ... ... ... ... 23
2.3 Тамырдың метаморфорздануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.4 Тамыр туралы түсініктер және оқыту әдістемелері ... ... ... ... ... ... ...29

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32

Пйдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33

Кіріспе

Жұмыстың көкейкестілігі: Бұл курстық жұмыстың ең маңыздылығы ол тамыр. Тамыр жоғары сатыдағы өсімдіктер денесінде түпкілікті кездесетін вегетативтік органдарының бірі. Тамырдың қызметі өсімдік денесін топыраққа ұстап тұру және онан қоректік заттардың ерітінділерін қабылдау. Тамырдың өсімдіктер үшін маңыздылығы өте зор. Осы маңыздылығын басты назарға алып, оларға жағдай жасау.
Жұмыстың мақсаты: Тамыр туралы жалпы түсінікті, оның құрылымын, атқаратын қызметін, түрлерін, өсімдіктер үшін маңыздылығын толық мәнді ашып көрсету, жетік түсіне білу, нәтижесінде жүзеге асырылады.
Жұмыстың міндеті: Алға қойылған мақсатты орындау үшін келесі міндеттер алға қойылады.
- Оқу ғылыми, ақпараттың басылымдарға сараптама жасау;
- Тамырдың марфологиялық ерекшеліктеріне талдау жасау;
- Тамырдың өсімдіктер жүйесіндегі орны;
- Тамырдың түрлеріне талдау жасау;
- Пайдалану мәселелерін қарастыру;
Практикалық пайдаланылуы: Орындалған курстық жұмыстың материалдарын, нәтижелерін, көрнекілік оқу барысында, зертханалық жұмыстарда, оқу дала іс – тәжірибесі кезеңінде пайдалануға болады.
1 Тамыр жайлы жалпы түсінік

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...5

1 Тамыр жайлы жалпы түсінік

1.1 Тамырдың марфологиялық құрылысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6

1.2 Тамыр айматары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..12

1.3 Тамыр системасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..12

2 Тамырдың қызметі

2.1 Тамырдың экологиялық түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16

2.2 Тамырдың өсуімен бұтақтануы барысындағы қызметі
... ... ... ... ... 23

2.3 Тамырдың метаморфорздануы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24

2.4 Тамыр туралы түсініктер және оқыту
әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... 29

Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .32

Пйдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33

Кіріспе

Жұмыстың көкейкестілігі: Бұл курстық жұмыстың ең маңыздылығы ол тамыр.
Тамыр жоғары сатыдағы өсімдіктер денесінде түпкілікті кездесетін
вегетативтік органдарының бірі. Тамырдың қызметі өсімдік денесін топыраққа
ұстап тұру және онан қоректік заттардың ерітінділерін қабылдау. Тамырдың
өсімдіктер үшін маңыздылығы өте зор. Осы маңыздылығын басты назарға алып,
оларға жағдай жасау.
Жұмыстың мақсаты: Тамыр туралы жалпы түсінікті, оның құрылымын,
атқаратын қызметін, түрлерін, өсімдіктер үшін маңыздылығын толық мәнді ашып
көрсету, жетік түсіне білу, нәтижесінде жүзеге асырылады.
Жұмыстың міндеті: Алға қойылған мақсатты орындау үшін келесі міндеттер
алға қойылады.
- Оқу ғылыми, ақпараттың басылымдарға сараптама жасау;
- Тамырдың марфологиялық ерекшеліктеріне талдау жасау;
- Тамырдың өсімдіктер жүйесіндегі орны;
- Тамырдың түрлеріне талдау жасау;
- Пайдалану мәселелерін қарастыру;
Практикалық пайдаланылуы: Орындалған курстық жұмыстың материалдарын,
нәтижелерін, көрнекілік оқу барысында, зертханалық жұмыстарда, оқу дала іс
– тәжірибесі кезеңінде пайдалануға болады.
1 Тамыр жайлы жалпы түсінік

1.1 Тамырдың марфологиялық құрылысы

Тамыр — жоғары сатыдағы өсімдік денесінде түпкілікті кездесетін
вегетативтік органдарының бірі. Тамырдың негізгі қызметі — өсімдік денесін
топырақта ұстап тұру және онан қоректік заттардың ерітінділеріп қабылдау.
Сонымен қатар тамырда кейбір оргагикалық заттар да синтезделеді, қоректік
заттардың қоры да жиналады (сәбіз, қызылша, шалқан және т. б.), ол тыныс
алу қызметін де атқарады (американың саз кипарисы т. б.), тамырда фотсинтез
процесі де жүру мүмкін (су жаңғагғы) т. б.

Анатомия-морфологиялық жағынан алғанда негізгі тамырдың әрқашан да оң
геотропизмдік, теріс фототропизмдік және оң гидротропизмдік қасиеттері
болады, алғашқы кабықтың ішкі жағында эндодерма қабаты жатады, ол орталық
цилиндрді алғашқы қабықтан бөліп тұрады, сабақ сияқты, тамыр да —
өсімдіктің осьтік органы. Тамырдың алғашқы құрылысында сәулелі симметрия
болады. Алғашқы кабықтың сыртындағы экзодерма кабатының клетка қабықшалары
қасаңданып тоз қабатына айналады. Сабақ сияқты тамыр да көпке дейін ұшынан
ұзарып өседі. Жас тамырдың белгілі бір деңгейінен көптеген түктер пайда
болады. Тамырдың өсу нүктесі өзінің сыртын қаптап жататын тамыр оймақшасы
астында орналасады. Тамыр да, сабақ сияқты, эндогендік жолымен бұтақтанады.

Гүлді өсімдіктердің тамыры тұқымның ұрығынан басталады,
оны а л ғ а ш қ ы т а м ы р деп атайды (Тұқым тақырыбына қа-
раңыздар).

Тамырдың сыртқы құрылысы оның морфологиясына жатады. Өсімдіктің басқа
органдарымен салыстыра отырып, эволюциялық тұрғыдан карағанда тамыр
өсімдіктердің құрылыққа көшуіне байланысты ең соңынан келіп пайда болған
орган. Тамырлары неғұрлым тереңге кетсе, онда өсімдіктер соғұрлым жерге
берік орналасып және өзіне керекті қоректік затты жеткілікті қабылдайды.
Сондықтан да жапырақты-сабақты өсімдіктердің нағыз тамыры топырақта жатады:
тамырдың өскен ортасы азды-көпті біркелкі болғандықтан, оның морфологиялық
құрылысы да біркелкі болады.

Құрылысы күрделі өсімдіктерде тамырдың үш түрі — негізгі тамыр, жанама
тамыр және қосалқы тамыр — кездеседі.

Негізгі тамыр деп тамырдың ұрықтан өсіп шыққан түрін атайды. Өсімдік
сабағы мен негізгі тамыр аралығындағы учаскені т а м ы р м о й ы н ы дейді.
Ол —'сабақтың топыраққа кіре берісіндегі бірден жіңішкеріп кеткен жері.
Тамыр мойынынан бастап алғашқы жапыракқа дейінгі, яғни тұқым жарнағына
дейінгі, сабақтың бөлігін гипокотиль, яғни т ұ қ ы м ж а р н а ғ ы н ы ң а
с т ы ң ғ ы қылтасы деп атайды.

Негізгі тамыр, өсімдік түріне қарай, әр қилы келеді: 1) Кейбір
өсімдіктің негізгі тамырының ұш жағы аздап бұтақтанғанымен, жіңішкелігі
тамыр мойынынан бастап, ұшына дейін біркелкі жіп тәрізді бітеді. Сондықтан
ондай тамырды жіп тәрізді тамыр деп атайды Мұндай тамыр, мысалы зығырда
болады. 2) Көптеген өсімдік түрлерінің негізгі тамыры онша жетілмейді,
немесе бірте-бірте жойылып кетеді, егерде мұндай негізгі тамыр жойылмай өсе
берсе, өзінің айналасындағы жанама немесе қосалкы тамырлардан ешбір
айырмашылығы болмайды. Тамырдың мүұндай түрін шашақ тамыр дейді Шашақ
тамыр көбінесе астық тұқымдас өсімдікке тән болады. 3) Қайсыбір өсімдік
түрінің негізгі тамыры өте жақсы жетіледі. Ондай тамырды білеу т а м ы р
немесе к і н д і к т а м ы р деп атайды. Бұл кезде негізгі тамыр өзінен
шыққан жанама тамырға қарағанда әрі ұзын, әрі жуан болады да, білеуленіп
көзге бірден түседі. Бұршақ тұқымдас өсімдіктің тамырлары осындай кіндік
тамырға жатады 4) Бірнеше өсімдік түрлерінің негізгі тамырының
клеткаларына қоректік заттар жиналып, жуандап түрін өзгертеді және сыртқы
пішіні кәдімгі тамырға мүлде ұқсамай қалады. Сырт жағынан карағанда не
шалқан тәрізді (қызылша, шалғам т. б.), не биемшек тәрізденіп кетеді
(сәбіз, шалқан, шомыр, биемшек т. б. Жанама тамыр. Негізгі тамырдың
перицикл қабатынан өсіп бұтақтанып, жанама тамыр шығады. Жанама тамырлар
бой копусына таяу жерден пайда болып, алғашқы кабық пен эпиблема астында
көміліп жатады, соңынан біртіндеп сыртқа шығады. Осы жолмен пайда болған
жанама тамырлар алғашында негізгі тамырмен жарыса жатады, біраздан соң оның
ұшы топыраққа еніп бұрынғы бағытын өзгертіп, көлбеп кетеді. Әлгі бой
конусына таяу жердегі перициклден пайда бола бастаған жанама тамыр ұшы
алғашқы қабық пен эпиблеманы үңгіп сыртқа шыққанша, оның ұшындағы өскіш
бөлімі алға қарай ұзарып та үлгіреді. Сонымен алғашқы жанама тамыр сыртқа
шыққанша негізгі тамырдың ұшы он шақты сантиметрге жетеді. Жанама тамырлар
акропетальды жолмен пайда болып отырады.

Бірлі-жарымды қияқтар мен астық тұқымдас өсімдіктердің жанама
тамырлары флоэма бөлімінің тұсынан шықса, көпшілік өсімдіктердің жанама
тамырлары ксилема сәулелерінің ұшына_ таяу жерде орналасқан перицикл
клеткаларынан пайда болады және бұлардың бәрі ксилема элементтерінің
сәулелері қалай орналасса, өсіп шыққан жанама тамырлар да соған сәйкес
болады. Өсімдіктегі жанама органдардың осы сияқты белгілі тәртіппен
орналасуын о р т о с т и х и я деп атайды.

Қосалқы тамыр — кұрылысы күрделі өсімдіктердің жапы-рақтарымен
сабақтарында болатын перицикл қабатынан өсіп шыққан тамыр. Қосалқы тамырдың
құрылысы да, кызметі де — негізгі және жанама тамырлардікіндей. Қосалқы
тамыр дара жарнақты және көп жылдық қос жарнақты шөптесін өсімдіктер
сабағының түп жағынан және тұқым жарнағының астыңғы, қылтасынан пайда
болады. Қосалқы тамыр жатаған сабақты өсімдіктер буынының топыраққа жанаса
жатқан бетіндегі жапырақ сағағының түбінен, сондай-ақ тамыр сабақтардан да
өсіп шығады.

Пияздың түбіртегі, капустаның көсеу сабағы сияқты түрін өзгерткен,
қысқарған сабақтардан да көптеген қосалқы тамырлар өсіп шығады.

Қосалқы тамырдың өсімдік тіршілігі үшін зор мәні бар — тамыр
системасының топыраққа жанасу бетін ұлғайтады, олар жоқ жерде негізгі және
жанама тамырлардың кызметін атқарады.

Өсімдік органдарының қосалқы тамырлар шығару қасиетін адам
өсімдіктерді кесінділеп көбейту ісіне пайдаланады. Егер өсімдіктің сабағын
және жапырағын кесінділеп көбейтетін болсақ, олардың перицикл қабатынан
қосалқы тамырлар пайда болады, сөйтіп, ол кесінді топырақтан қоректік
заттар кабылдайды, өзінше дербес өсімдікке айналып гүлдеп, жеміс және тұқым
береді, яғни көбейді. Тамыр ұшы деп өсімдік тамырларының алғашқы өсіп
шыққан және өмір бойы өсуде болатын жас бөлімін атайды. Тамыр ұшына оймақша
мен мөлдір аймақтары жатады.

Тамыр оймақшасы тамырдың ұшындағы өте нәзік бөлімі — бой конусы
нүктесін қаптап тұрады. Тамыр ұшы өне бойы өседі және оның өсу жолында әр
қилы бөгеттер ұшырайды. Оймақшаның арқасында нәзік тамыр үұшы ол
бөгеттерден өтіп отырады. Тамыр ұшы оймақшасының кедергілерден өтіп
отыруының себебі, оймақшаның сыртындағы клеткалары шетінен біртіндеп түлеп
отыруынан және клетка қабықшалары сілемейленуі салдарынан топырақ жібіп,
өсіп келе жатқан тамыр ұшының әрмен қарай жылжуына жол ашуынан болады. Сол
сияқты оймақшаның тірі клеткаларында тургор кысы-мы күшті болады, соның
салдарынан тамыр ұшы алға қарай жылжи бастайды. Осы кернеудің әсерінен
оймақшаның сыртындағы біраз клеткалар жойылады да, біртіндеп түлеп отырады
(Сурет 1).

а-жіп тәрізді тамыр; б- кіндік немесе білеу тамыр; ә – шашақ тамыр; г
– сопақ тамыр; в- шалқан тамыр.

Сурет 1 - Тамырдың түрлері.

Тамыр ұшының қаншалықты жіңішке болуына қарай оймақша да соқшалықты
кіші; лупа немесе микроскоппен қарамаса, көзбеп жай қарағанда әрең ілігеді.
Суда өсетін балықоты және басқаларда оймақша болмайды. Бірақ, бұлардың
тамыр ұшын сыртынан қаптап тұратын жұп-жұқа қалташығы болады. Қалташықтың
маңызы толық зерттеліп біткен жоқ. Әйтсе де кейбір ғалымдардың жорамалы
бойынша, қалтаның маңызы тамыр ұшындағы тірі клеткаларды судың сілтілік
әсерінен, оларды ұсақ жәндіктердің зақымдауынан қорғау болу керек.

Тамыр оймақшасының өне бойы түлеп отыратып сыртқы клеткалары мен
калитпроген арасында орналасқан тірі паренхималардың ішінде ұсақ-ұсақ
крахмал дәндері болады, оларды сақтаулы к р а х м а л деп атайды.

Негізгі тамыр ұшындағы оймақшасының ішкі жағындағы жатқан
клеткаларында крахмал дәндері клетканың астыңғы жағына жиналады. Егер тік
өсіп тұрған негізгі жас тамырды қисайтып, жер бетімен жарыстыра қоятын
болса, клетканың астыңғы жағында жиналған крахмал дәндері, көлбеп жатқан
оймақша клеткаларының астына төселе жатқан бүйіріне жиналады, яғни тамырдың
үш жағынан бүйір жағындағы қабырғасына ауысады. Орын ауыстырған крахмал
дәндері протоплазманы тітіркендіре бастайды. Бұл тітіркеніс жас тамырдың
мөлдір аймағына орналасқан өскіш бөліміне әсер етеді. Соның салдарынан өсіп
келе жатқан тамыр ұшы крахмал дәндері жиналған бүйіріне қарай майысады.
Сөйтіп, негізгі тамыр өзіне тән баяғы болымды (оң) геотропизм күйіне қайта
келеді. Сонымен қатар, тропизм касиетінің пайда болуына өсу гормоны деп
аталатын химиялық заттың біркелкі таралмағандығынан екені дәлелденген.

Тамыр тропизмдері. Өсімдікке әсер ететіп факторлар — жарык, химиялық
зат, су, жердің центріне тарту күші және т. б. Бұл сияқты әсерлер өсімдік
органдарына оң және теріс ықпалын тигізуі мүмкін.

Сырттан тиген бір беткей әсердің ықпалынан өсімдік органының белгілі
бағытқа қарай қозғалуын немесе майысуын т р о п и з м дейміз. Өсімдік
органдарының бірнеше тропизмдері болады:

1) Геотропизм — өсімдік тамырының жер салмағы бағытымен жарыса немесе
оған кері немесе көлбеп өсуі. Үш түрлі геотропизм түрлері кездеседі: оң
геотропизм, теріс геотропизм және плагиогеотропизм (траниверзальдық
геотропизм).

а) Оң геотропизм — өсімдік тамырының жер салмағы бағытымен жарыса
өсуі — қағылған қазық сияқты жер центріне қарай тік кетуі. Тропизмнің бұл
түрі көптеген шөптесін өсімдіктердің негізгі тамырына ғана тән. Мысалы,
бұршақ тұқымдас өсімдіктердің бірін — бедені алайық. Оның негізгі тамыры
жерге қарай құлдилап тік өседі де, жарық сәуледен кері қашады. Сондықтан да
тамырдың мұндай қасиеті теріс фототропизм болып есептеледі. Сонымен қатар
кейбір өсімдіктердің тамыры күн сәулесінің нұрына қарай өседі де теріс
геотропизмге немесе оң фототропизмге ие болады; мысалы, саз сауыр-ағашының
ауа тамыры т. б.

ә) Т е р і с г е о т р о п и з м — өсімдік тамырының жер астына емес,
устіне карай өсуі. Бған кейбір өсімдіктің ауа тамыры мысал бола алады:
архидея сияқты эпифиттік өсімдіктсердің жанама тамырлары топырақтан шығып,
күн сәулесіне қарай өседі. Сондықтан да ондай тамырлар оң фототропизмге ие
болады.

б) Плагиогеотропизм — өсімдік тамырларының жер бетіне көлбей өсуі.
Плагиотропизм түріне жататын тамырлардың өсімдік үшін маңызы өте зор.

Мысалы, көбінесе Казақстандағы шөлдерде өсетін екі түрлі өсімдікті
ғана алып көрейік. 1) Сексеуілдің тік өскен кіндік тамырының бойында екі
ярус болып орналасқан жанама тамырлары болады. Оның бірі жердің бетін ала
орналасатын болса, екіншісі 3—4,5 м тереңдікте жатады. Жердің бетін ала
орналасқан жанама тамырлары анда-санда бір жауғап болар болмас жаңбыр суын
сорып алатын болса, екінші ярусында жатқан тамырларымен тереңдегі ыза суын
немесе капиллярлық суды қабылдайды. 2) Құмда өсетін жүзген мен қандымның
негізгі тамырлары небары 1,5—2 м тереңдейтін болса, олардың көлбеп өскен
жанама тамырлары 20 метрге дейін барады. Сондықтан да жүзген мен қандым
сусып жүретін шағыл құмдарда да бір орында тұрып өсе береді.

Гидротропизм— өсімдік тамырларының құрғақтан топырақтың ылғалды жағына
қарай өсуі. Тамыр бұрылған жағындағы ылғалды және ондағы еріген минерал
тұздарын қабылдап, өсімдік әр қилы қоректік заттармен өзін қамтамасыз
етеді.

Аэротропизм — өсімдік тамырының топырақта болатын оттегінің көп жағына
қарай қисая өсуі. Соның арқасында тамырдың топырақтағы тыныс алуы жақсарып,
өсімдік жақсы өседі.

Термотропизм — тамыр ұшының өз тіршілігіне қолайлы келерліктей ғана
(оптикальдық) жылуға қарай өсуі. Бұл — оң термотропизм. Егер топырақтың
жылуы қалыпты жағдайдан асып немесе төмендеп кетсе, ондай жағдайларда тамыр
ұшы ол бағыттан кері қайтып өзіне қолайлы жаққа қарай бұрылады; бүл— теріс
термотропизм.

Осы қасиеттің нәтижесінде тамыр өзіне су және ондағы еріген минерал
тұздарының сіңуіне қолайлы температуралық жағдай табады; яғни тірілік
процесін қамтамасыз етеді.

Хемотропизм — өсімдік тамырының бір бағытта әсер ететін химиялық затқа
қарай немесе одан кері майысып өсуі. Мұның біріншісі — оң х е м о т р о п
и з м, екіншісі — теріс хемотропизм. Өсімдік тамыры әрқашан да өзіне
керекті боларлықтай концентрациясы бар минерал заттарына (тыңайтқыш затқа)
қарай бұрылады. Соның нәтижесінде өзінің тіршілігіне қажетті әр қилы
қоректік заттарды қабылдап өсе алады.

Кіндік, жанама және қосалқы тамырлардың анатомиялық құрылысы біршама
ұқсас болады.

Тамырдың зоналары. Тамырды ұзына бойында құрылысы әртүрлі болып
келетін және әртүрлі қызметтер атқаратын бірнеше зоналарға бөлуге болады.
Клетканың бөліну зонасы, созылу зонасы, сору зонасы (тамыр түктерінің
зонасы), өткізу (бутақтану) зонасы .

Клетканың бөліну және созылу зоналары тамырдың ең ұшында орналасады.
Бұл сырты жылтыр, ұшында тамыр оймақшасы бар кішілеу участок. Тамыр
оймақшасы қабықшалары жұқа ктеткалардан тұрады. Ол өсу конусын топырақтың
түйіршіктерімен зақымданудан сақтайды. Тамыр оймақшасының сыртындағы
клеткалары түлеп түсіп отырады, ол тамырдың алға қарай жылжуын жеңілдетеді.
Оймақшаның астында клетканың бөліну зонасы орналасады, ол алғашқы
меристеманың клеткаларынан тұрады.

Одан жоғарылау клетканың созылу зонасы орналасады. Бұл жерде клеткалар
бөлінуін біртіндеп токтатады да ұзындықка созылады;(нәтижесінде олардың)
көлемдері ұлғаяды. Кейде бұл екі зонаны біріктіріп өсу зонасы деп атайды.
Сору зонасы созылу зонасынан жоғары орналасады. Бұл жерде тамырдың үстінде
тамыр түктері топырақтан минералды заттардың ерітіндісін бойына сіңіреді
.

Экзодерманың астында негізгі паренхима орналасады, ол алғашқы
қабықтың негізгі бөлігін түзеді. Алғашқы қабықтың ішкі қабаты -
эндодерма бір катар клеткалардан тұрады. Бұл клеткалардың
радиальды және ішкі кабыкшалары қалың болып келеді. Эндодерманың
клеткаларының кабықшалары азды-көпті пробкаға (тозға) айналады, ал
кейбір өсімдіктерде олар тіпті сүріктенеді (агаштанады). Осындай
қабықшалары қалың клеткалардың арасында кабықшалары жұқа болып
келетін тірі клеткалар кездеседі, оларды өткізгіш клеткалар
деп атайды, өйткені су орталық цилиндрге солар арқылы өтеді.
Өткізгіш клеткалары ксилеманың ұсақ түтіктерінің қарама-
қарсысында орналасады. Сонымен эндодерма судың ксилемаға өтуін реттен
отырады. Орталық цилиндрдің сыртын перицикт қаптап тұрады, ол
бір қатар тірі паренхималық клеткалардан тұрады. Перициклден
жанама тамырлармен қосалқы бүршіктер пайда болады. Орталық цилиндрдің
ортасын радиальды өткізгіш шоғы алып жатады. Әдетте мұндай шоқта
ксилема ортасында орналасады және бірнеше сәуле тәрізді үшкір тармақтар
түзеді. Олардың сырт жағында ұсақ түктері орналасады. Ксилеманың
тармақтарының арасында флоэманың участоктері орналасады. Олар
ксилемадан қабықшалары жұқа болып келетін
паренхималардың аздаған қабаттарымен бөлініп тұрады.

Дара жарнақты өсімдіктерде тамырдың алғашқы қрылысы өткізгіш зонасында
сақталып отырады. Бұл жерде тек эпиблема болмайды, ал қорғаныш қызметін
экзодерма атқарады.

Тамырдың соңғы құрылысы. Қосжарнақты және жалаңаш тұқымды
өсімдіктердің тамырының орталық цилиндрінде алғашқы кездерден бастап-ақ
камбий түзіледі. Оның белсенділігінің нәтижесінде тамыр екінші рет
өзгеріске ұшырап жуандайды. Камбиі флоэмамен ксилеманың арасында
паренхималық клеткалардан пайда болады, тамырдың ортасына (өзегіне) қарай
соңғы ксилемаңың элеметтерін беретін клеткаларды бөліп шығарады. Алғашқы
ксилеманың түтіктерінің перициклмен шектесетін жерлеріндегі участоктерде,
перициклдің клеткалары да камбийге айналады. Бірақ ол тек паренхималық
клеткаларды ғана береді, олардан радиалды сәулелер пайда болады. Алғашқы
кездерде камбийдің қабаттары иректеу формалы болып келеді, содан соң
біртіндеп дөңгелектеніп, орталықтан шетке қарай ығыстырылады. Соңғы ксилема
мен соңғы флоэма тамырдың кіндігінен шетіне қарай ығыстырылады. Перициклдің
клеткаларынан тоздық (пробкалық) камбий түзіледі, ол сыртқа қарай тоз
(пробка) қабатын түзеді. Соған байланысты алғашы қабык орталық цилиндрден
біртіндеп бөлектенеді де өледі, содан соң түсіп қалып отырады. Тек тоз
қабатымен капталған орталық цилиндр ғана қалады .

Сонымен тамырдын соңғы құрылысында алғашқы ксилема ортасында
орналасады.Оның сәулелерінен радиалды сәулелер басталады - қабықшалары жұқа
тірі паренхималық клеткалардың участоктері. Радиальды сәулелер мен соңғы
ксилемның үлкен түтіктері бар жалпақ участоктері және ұсақ сүректік
паренхиманың клеткалары алмасып келіп отырады. Олар параллель радиальды
қатарлар түзіп орналасқан, ұсақ әдетте қабықшалары жұқа клеткалардан
тұратын камбий зонасымен қоршаған. Камбий зонасын сырқа қарай соңғы
ксилеманың әр бір участогының қарсысында , соңғы флоэма
орналасады.Радиальді сәулелердің паринхимасын беретін камбий нашар
байқалады. Сыртқа қарай ол сонымен бірге негізгі Полинхималарда бөліп
шығарады. Камбийдің сыртқа қарай орналасқан лпалар ( флоэма , негізгі
паренхима, фиодерма және тозды комбий), екінші ретік қабық деп аталынады.

1.2 Тамыр аймақтары

Жас тамырдың морфологиялық және анатомиялық түзілісі бірдей болмайды.
Бірақ сыртқы, ішкі құрылыстары жағынан өз ара айыршылықтары болады. Осы
тұрғыдан алғашқы жас тамыр үш аймаққа — мөлдір аймағы, сору аймағы және
қоңырқай аймағы болып — бөлінеді.

Тамырдың бой конусынан бастап оның түктенген бөліміне дейінгі аралықты
мөлдір аймақ деп атайды.

Жас тамырдың түктеніп тұрған бөлімін сору аймағы дейді. Осы түктері
арқылы тамыр айналасындағы топырақтан суды және онда еріп жүрген минерал
тұздарды және басқа да қоректік заттар ертінділерін өзіне қарай сорып
алады.

Тамыр түктерінен кейінгі сабаққа қарай орналасқан тамыр деңгейі
қоңырқай аймақ деп аталады. Бұлай аталу себебі — тамыр түбі мен эпиблема
түлеп түскеннен кейін пайда болған қабаттың түсі, тамырдың үш жағына
қарағанда, суберин сіңгендіктен қоңырлау келеді. Қоңырқай аймактың бұл
қабатын экзодерма деп атайды. Экзодерма әрбір өсімдік түріне қарай,
көпшілігінде — бір қабат, ал кейбір өсімдіктерде (канна, хұрма пальмасы)
екіден бастап жиырма шақты қабатқа дейін жетіп тозға айналады. Экзодерма
жабындық ткань қызметін атқарады. Оның бетінде анда-санда бір жерінде,
өткізгіш клеткалары да болады. Олар арқылы топырақтан қабылданған қоректік
заттарды тамырдың жоғары ағыс жолына карай өткізіп отырады.

1.3 Тамыр системасы

Тамыр системасы. Бір өсімдіктің тамырлар жиынтығын тамыр системасы деп
атайды. Тұқымнан өсіп шыққан негізгі тамырды және одан пайда болған жанама
тамырларды ұ р ы қ т ы қ тамыр системасы деп немесе алғашқы тамыр
системасы дейді, ал жапырақтан және сабақтан пайда болғаин түрлерін қосалқы
тамыр системасы деп атайды. Тамыр системасының морфологиясы, оның тереңдеп
немесе көлбей өсуі өсімдіктің түріне және өскен ортасына байланысты. Осы
тұрғыдан алып қарағанда тамыр системасының бірнеше типі болады.

Тамыр системасының типтері. Тамыр системасын әзірше үш типке бөлуге
болады, олар: тік тамыр, көлбеңкі тамыр және көлбеңкітік тамыр. Өсімдіктің
негізгі тамыры да, сондай-ақ жанама тамыры да бірдей тереңдеп өсетін болса,
олар тік тамырға жатады. Өсімдіктің негізгі тамыры солып, жанама және
қосалқы тамырлары жер бетімен жарыса, көлбей өсетін тамыр түрлерін көлбеңкі
т а м ы р деп айтады. Ал көлбеңкітік тамыр да өсімдік денесіндегі тамыр
түрлерінің біріне жатады, ол атына сай: бірі — тік, бірі көлбей өседі.

Өсімдіктің тамыр системасының осы сияқты болып өсулерінің негізгі
себептері алдымен оның тұқым қуалауынан, соңынан сыртқы жағдайлардың әр
қилы әсерлерінен, топырақтың астыңғы және үстіңгі қабаттарының физикалык
қасиеті мен химиялық құрамынан, сол жердегі бірге өсіп жүрген өсімдік
түрлері тамырларының топыраққа орналасу тәртібінен, тағы басқа жағдайлардан
болады.

Тамыр системасының өсу қарқыны. Өсімдіктердің басқа органдарымен
салыстырғанда тамырларының бір ерекшелігі — олардың өсу қарқынының және
өсімдік тіршілігіне қажетті көлемінің артуы. Өсімдік тамыры тереңдеп те,
жан-жағына жайылып та өсіп, топырақпен жанасатын бетін көбейтеді. Әрине,
бұлай өсу—өсімдіктің өсіп тұрған ортасына да (топырақтың химиялық және
физикалық касиеттеріне, ылғалға, ауа райына т. б.), тұқым қуалайтын
қасиетіне де байланысты болады. Мысалы, Қазақстанның шөл жерлерінде өсетін
жантақты алсақ, оның білеуленген кіндік тамыры төмен қарай құлдилап 15 м-ге
дейінгі тереңдікке кетеді де топырақтың ыза суына жетіп өзіне қажет суды
сорып алады. Барлық өсімдіктің тамыры бұлай ұзын болып, топырақтың ыза
суынан пайдалана бермейді; шөл, шөлейт жердегі құмда өсетін жүзгенді алсақ,
олардың негізгі тамырларының ұзындығы небары 1,5—2 м ғана тереңдеп, ал одан
бұтақтанып шыққан жанама тамырлары 20 м жерге дейін жетеді.

Өсімдіктің жер бетіне өсіп шыққан сабағы мен жапырағына қарағанда, жер
астында орналасқан тамырларының жалпы ұзындығы да, аумағы да және топыраққа
жанасатын беті де әлдеқайда кең болады. Бұл тамыр системасының тереңдей
және көлбей өсуіне байланысты.

Ермен сабағының биіктігі небары 50—120 см ғана болса, оның тамырының
ұзындығы 3,5 м жерге дейін тереңдеп бұтақтанып кетеді.

Ғалымдардың (Л. И. Курсанов, Жуковский) зерттеуі бойынша, тамыр
системасыпның аумағы өсімдіктің жер бетіндегі органдарынан әлдеқайда көп
екені анықталған. Мысалы, оранжереялардағы құмырада өсірілген күздік қара
бидайдың жанама тамырларының бұтақтарын қоса есептегенде оның тамырының
жалпы ұзындығы 11 мың километрден асқан. Мұның 10377 километрі тамыр
түгінің үлесіне тиеді, орташа есеппен алғанда, қара бидай тамырының тәулік
ішіндегі өсу қарқыны — 5 км шамасы. Сол сияқты қара бидайдың топырақпен
жанасып, одан өзіне нәр алатын бетінің аумағы 237 м ге жетеді, ал сабағы
мен жапырақтарының бетінен ол 130 есе артып түсетіндіктен бұл өсімдік өзіне
қажет сумен өмір бойы қамтамасыз етіледі. Өсімдіктердің тамыр системасыныцң
оның жер бетіндегі органдарынан аумақты болуы тек қара бидайға емес, барлық
өсімдіктерге дерлік тән, бірақ әр өсімдік әр түрлі ауытқиды. Мысалы, бидай
тамырының топырақпен жанасатын беті 4,16 м2 болса, оның 1 м2 шамасындайы
ғана сору аймағына кетеді де, жер бетіндегі жапырақ сабағының бетіинен 6
есе, ал сұлының тамыр системасыныц жанасу беті жер бетіндегі органдарынан 3
есе асып түседі (1377 см2 және 466 см2).

Тамыр системасыныц қарқындап өсуі де барлық өсімдік түрінде біркелкі
тұрақты болмай, өте өзгергіш келеді. Өйткені ол өсімдіктің тамыры өскен
ортаның түрлі физикалық-химиялық құбылыстары меп өсімдіктің тұқым қуалайтын
қасиеттеріне байланысты. Солай бола тұрса да, белгілі бір жерде өскен
көптеген өсімдік бірлестігінде олардың тамыр системаларының өсу қарқыны да
және жердегі топыраққа орналасу тәртібі де өзгеше болады, яғни бір
өсімдіктердің тамыр системасы — жер бетіне жақын жерде тармақтанып өсетін
болса, екіншісінікі—төмен қарай құлдилап тереңге кетеді де, ал үшіншісінікі
— сол екі арадағы немесе оның басқа жағындағы өсімдіктің тамыры жоқ жердегі
топырақтың бос жеріне барып орналасады. Әсіресе құмда және таулы жердегі
тастардың арасында өсетін өсімдік тамырлары өте тереңге кетеді, өйткені
ондай жерлердің бет жағынан өсімдік организмін қанағаттандырарлықтай су
табыла қоймайды.

Сүректі өсімдіктердің жер бетіндегі органдарына қарағанда тамыр
системасы әлдеқайда аумақты келеді. Бұл мәселе жөніндегі бұрынғы мәліметтер
бойынша, әрбір ағаштың тамыр системасының аумағы оның жер бетіндегі
органдарының аумағымен шамалас делінетін, кейінгі зерттеулерге қарағанда,
бұл дұрыс болмай шықты. Соңғы мәліметтерге қарағанда, әрбір ағаштың,
әсіресе жеміс-жидек өсімдігінің тамыр системасының көлбеп өскендегі
диаметрі жер бетіндегі органдарының аумағынікінен 2—5 есе артық екендігі
дәлелденген. Жалпы алғанда, өсімдіктердің тамыр системасы жер бетіндегі
өскен органдарына қарағанда, өзінің алған көлемі жағынан 5—15 есе артып
түседі.

Мәдени өсімдіктердің тамыр системасы адам баласының жерге жасайтың әр
килы әрекеттеріне — жырту, топырақты өңдеу, тыңайту, суару және т. б.—
байланысты көп тармақтанып өседі, соның салдарынан оның қоректенуге,
соруға, икемделген бетінің көлемі де соғұрлым артады. Ал мәдени өсімдіктер
өзіне қажетті қоректік заттарды қаншалықты мол алса, соған сәйкес мол өнім
береді. Сондықтан да ауыл шаруашылық дақылдарының, әсіресе овощ және
әсемдік-декоративтік өсімдіктердің көшеттерін отырғызарда олардың негізгі
тамырының ½ —13 бөлімін шырпып тастап отырғызады, бұл әдіс п и к и р о
в к а деп аталады. Пикировка жасаған өсімдік тамырлары жақсы тармақтанады.

Тамыр системасы. Ұзындыққа өсудің және тарамдалудың негізінде
пайда болатын барлық тамырлардың жиынтығын тамыр системасы деп атайды.
Тамыр системасының негізгі үш түрі бар: кіндік тамыр системасы, ол
ұрықтың тамыршасынан пайда болады және кіндік тамырдан (өстің алғашқы
қатары), сонымен бірге одан кететін жанама тамырлардың әртүрлі
қатарларынан тұрады. Қосалқы тамырлардың систехмасы, ол
сабақ пен жапырақтың кез-келген бөлігінен пайда болады;
аралас тамырлардың системасы ол бір мезгілде қатар өсетін
кіндік тамырдың және қосалқы тамырлардың системалары.

Тамырдың мөлшері өсімдіктің өмірлік формасына (ағаш , бұта, шптесін
өсімдік) және сыртқы ортага (экологияға) байланысты болады. Суда және
батпақта өсетін өсімдіктердің тамыр системасы үлкен болмайды. Қурғақ жерде
өсетін өсімдіктердің (мысалы шөлейттің немесе шөлдің) тамыр системасы аса
жақсы жетілген болады. Мысалы, богарада (суғарылмайтын жерде) егілген
бидайдың жерасты бөлігінің салмағы (массасы) жер бетінінң салмағынан 140
есе артық болады. Формасы жағынан тамыр системасы кіндік тамырлы болады,
бұл жағдайда кіндік тамырдың өсі басқалардан мөлшері жағынан айқын басым
болып келеді (бұршақ тұқымдастарда); шашақ тамырлар ситемасы, бұл көптеген
мөлшері жғынан бірдей тамырлардан тұрады (астық тұқымдастардың тамырлары).
Бұтақталған тамырлар системасы, бұл жағдайда қосалқы тамырлармен жанама
тамырдың бірінші қатары, жуандығы және ұзындығы жағынан кіндік тамырдан көп
кіші бола бермейді (ағаштарда).

2 Тамырдың қызметі

2.1 Тамырдың экологиядағы түрлері

Тамырдың өсімдіктер тіршілігінде зор мәні барлығы жайында, өсімдікті
топырақта ұстап, бекітіп тұратыны, сонымен бірге қоректену де қызметін
атқаратыны жайында алдында айтылғанды. Тамыр арқылы өсімдіктер өзіне
керекті суды және ондағы еріген азотты және азотсыз минерал заттарды
вегетациялық дәуірі ішінде үздіксіз қабылдап отырады.

Тамырдың азотты сіңіруі. Ауаның құрамында азот көп (78%) болса да, оны
сол күйінде барлық жоғары сатыдағы өсімдіктер бірден пайдалана алмайды.
Өсімдіктер азотты байланысқан минерал тұз күйінде (гидропоникалық әдіспен
өсірілген өсімдіктерді қоспаған кезде) тек егінжайдағы топырақтан ғана
қабылдайды.

Топырактағы азот байланысқан күйде түрлі қоспа заттардың құрамында
органикалық азот, аммиак тұздары және селитралар түрінде болады.

Аммиак тұзы мен селитраға қарағанда, органикалық азот топырақта өлген-
жіткен жануарлар мен өсімдіктердің қалдығы түрінде анағұрлым көп болады.
Бірақ өсімдіктер мұндай органикалық азоттарды осы күйінде өздігінен бойына
сіңіре алмайды. ІІІіріткіш бактериялардың тіршілік әрекетінен барып
органикалық азот минералдық азоттарға (аммиак тұздарына және селитраға)
айналған кезде ғана өсімдікке сіңе алады.

Аммиак тұздары сол күйінде өсімдік денесін уландырады. Ол алдымен
өсімдік тамырларында өзгеріске ұшырап, аспарагин дейтін усыз затқа
айналады. Аспарагин ерітіндісі жоғары ағыс жолы арқылы көтеріліп
жапырақтарға келген соң одан күрделі белок заттары түзіледі.

Бір жерге егінді жылма-жыл үздіксіз еге берсе, топырақтағы азоттың
қоры азаяды да, топырактың құнарлылығы кемиді. Олай болса өсімдікке керек
болатын азот топыраққа қайдан келеді деген сұрақ туады. Топырақта болатын
кейбір бактериялар (клостридиум мен азотобактер) ауаның құрамындағы
молекулярлық азотты өсімдікке сіңімді болатын азот қосылыстарына
айналдырып, сонымен топырақтың құнарлылығын арттырып отырады.

Топыракта клостридиум мен азотобактерден басқа да түйнек бактериялар
болады, бұлар бос күйінде емес бұршақ тұкымдас өсімдіктердің тамырларына
кіріп, ауадағы молекулалық азотты көзіне сіңіре отырып, тамырдың
паренхималық клеткаларында көбейеді. Сондықтан өсімдіктің тамыры
түйнектеніп кетеді. Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің тамырлары сол өскен
жеріндегі аңыз топырағында қалады және ондағы түйнек бактериялары өледі де,
жерді азотты заттармен байытып, құнарлылығын барған сайып арттырады.
Сондықтан бұршақ тұқымдас өсімдіктердің аңызына еккен егіп түсімді болады.

Құнарсыз жердің топырағын азотты заттармен тыңайту үшін оған әдейілеп
бұршақ тұқымдас өсімдіктердің (беде, жоңышқа, бөрібұршақ т. б.) бірін
немесе олардың бірнешеуін араластырып себеді. Бұл әдісті жасыл тыңайту деп
атайды. Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің түріне қарай өзіне тән бактериялар
болады.

Топырақтағы байланысты азот қосылыстарының көбейуі нитри-фикациялаушы
бактериялардың тіршілік әрекетінен де болады. Топырақтағы органикалық
заттардың қалдығы шіріткіш бактериялардың әрекетінен ыдырағанда а м м и а к
түзіледі. Бұл аммиакты нитрификациялаушы бактериялар: нитрит бактериялар ы
— аммиакты азотты қышқыл тұздарға, ал нитрат бактериялары — азот қышқылы
тұздарына айналдырады. Бұл тұздар суда еріген күйінде өсімдіктің
қоректенуіне жұмсалады.

Тамырдың минерал заттарын сіңіруі. Өсімдікте болатын құрғак, заттың
құрамына кіретін көміртегі, сутегі, оттегі және азоттан басқа өте керекті
элементтер: калий, кальцин, магний, темір, күкірт, фосфор болады. Сонымен
қатар өсімдіктің қалыпты түрде өсуі үшін, өте аз мөлшерде марганец, цинк,
бор, кремний т. б. элементтер де керек. Бұларды микроэлементтер деп атайды.

Өсімдікті жаққанда қалатын күлдегі ең көп орын алатын элемент — к а л
и й (50 процентке дейін болады). Калий өсімдіктің жас органдарының
барлығында болып, организмнің өсіп-өркендеуінде аса үлкен орын алатындығын
көрсетеді.

Күлдің құрамында м а гн и й 10—15 проценттей ғана болғанымен, ол
хлорофилдің құрамына кіретіндіктен, оның маңызы калийден кем түспейді.

Өсімдікте болатыи к а л ь ц и й ондағы зиянды қымыздық қышқылын үнемі
нейтралдап отырады. Сонымен қатар кальций болмаса, өсімдіктің жас тканьдері
ойдағыдай өсе алмайды. Көбінесе кальциі өсімдіктің қартаң органдарында
молырақ кездеседі. Сол сияқты к ү к і р т пен ф о с ф о р да белок
молекулаларының химиялық. құрамына кіреді; сондықтан бұлар өсімдікке өте
керекті элементтердің бірі болып саналады.

Жоғарыдағы көрсетілген элементтердің өсімдік тіршілігіне қан-шалықты
қажет болатындығын, с у д а қ ы л д а р ы н өсіру арқылы білуге болады.
Дистилляцияланған суға өсімдікке қажет элементтерді белгілі мөлшерде қосып,
дақылдарды сол ерітіндіде өсіреді.

Егердс өсімдіктің дұрыс өсуіне керекті элементтердің біреуі суға
қосылмай калса немесе аз қосылса, ол өсімдік дұрыс жетіле алмайды. Дақыл
өсетін суда өсімдікке кажетті тұздардың бәрі де жеткілікті болу шарт.
Егерде дакыл өсіру үшін Кноп ерітіндісі алынатын болса, онда
дистилляцияланған судың 1000 грамына мынадай тұз косылады:

1 г азот қышыл кальций Са;

0,25 г күкірт қышқыл магний

0,25 г фосфор қышқыл калий,;

0,25 г хлорлы калий,;

Хлорлы темірдің жұғындысы, Ғе2С1б.

Бұл ерітіндіде, көміртегінен басқа, өсімдікке керекті элементтердің
бәрі де бар. Өсімдік көміртегін ауадағы көмір кышқыл газынан (СОо), ал
оттегі мен сутегін судан алады. Өсімдіктің тіршілігіне қажетті
элементтердің бәрі бірдей табылатын болса, өсімдік суда да өсе береді.

Барлық элементтері түгел берілген Кноп ерітіндісінде өсірілген
өсімдіктерді, ішінде бұл негізгі элементтердің бірі жоқ болған ерітіндіде
өсірілген өсімдіктермен салыстырғанда бұлардың өз ара айырмашылығы айқын
көрінеді. Бұл жағдай өсімдіктің дұрыс өсуі үшін жоғарыда айтылған
элементтердің бәрінің де қажет болатындығын дәлелдейді.

Осмос. Өсімдік өзіне қажет азотты және азотсыз қоректік заттарды
топырақтан тек ерітінді күйінде ғана алады.

Өсімдік топырақтағы қоректік заттар ерітіндісінің бәрін қабылдамай,
талғап қабылдайды. Мұны о с м о с құ б ы л ы с ы арқылы түсіндіруге болады.

Коллодиумнан немесе тауық жұмыртқасының үлпек қабатынан жасалған
қалтаны Дютрошенің осмометрінің орнына колдануға болады.

Өсімдік тамырының сору аймағындағы клетка кабықшасының химиялық
құрамына байланысты, клетка протоплазмасының а л ғашқы қалта деп аталатын
бөлімінің сырттан қабылданған минерал тұздардың ерітіндісін тканьдерден
топыраққа қарай қайта шығара алмайтынын білетінбіз. Ерітіндінің бірте-бірте
көбеюі арқасында тамыр ішінде кернеу пайда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.