Шала өткізгіштер

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.Шала өткізгіштердің электр өткізгіштігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4.6
2.Екі электродты электрондық шамдар (Диодтар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6.10
3.Үш электродты электрондық шамдар (Триодтар) ... ... ... ... ... ... ... ... ..10.14
4. Транзисторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
4.1.Биполярлық транзисторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14.18
4.2.Өрістік транзисторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18.19
5.Тиристорлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20.21

Шала өткізгіштің қасиеттері оның ішінде мардымсыз мөлшерде қоспалар болған кезде күшті дәрежеде өзгереді. Шала өткізгіш кристаллға басқа элементтердің атомдарын ендіре отырып, кристаллда еркін электрондардың кемтіктерден көп болуын немесе, керісінше, кемтіктердің еркін электрондардан асып түсуін қамтамасыз етуге болады. Мысалы, германийдің кристаллдық торында оның атомын бес валентті заттың (мышьяктың, фосфордың)атомымен алмастырсақ, осы заттың төрт электроны германийдің көрші атомдармен толық байланыс жасайды да ал бесінші электроны бос қалады , міне сондықтан да осындай қоспа электрондық өткізгішті (n- өткізгіштікті) арттырады, оны донарлық қоспа деп атайды. Германий атомын үш валентті заттың (индийдің, галлийдің, алюминийдің) атомымен алмастырғанда, оның электрондары германийдің көрші үш атомымен коваленттік байланысқа түседі, ал германий төртінші атомымен байланыс болмай қалады, себебі индийдің төртінші электроны жоқ.
Электр өткізгіштігі жағынан өткізгіштер мен диэлектриктерді (оқшаламаушы материалдардың) аралығынан орын алатын материалдарды шала өткізгіштер деп атайды. Электр зарядтарын тасушылар болып табылатын (еркін) электрондарды болуы металл өткізгіштерге тән қасиет. Диэлектриктерде еркін электрондар жоқ, сондықтан да олар ток өткізбейді.
Шала өткізгіштердің өткізгіштерден айырмашылығы оларды температураға, жарықталынуға, сығылуға, электр өрісіне және басқа себептергекүшті дәрежеде тәуелді болатын электронды ғана емес және де «кемтікті» өткізгіштігі бар.
Еркін электрондар пайда болған кезде коваленттік байланыстарда электронмен толтырылмаған бос (воканттық) орын- «электрондық кемтік» пайда болады. Кемтік атомнан жұлынған электронның орнында пайда болғандықтан онда ол пайда болған аймақта артық оң заряд қалады. Кемтік бар кезде көрші байланыстардағы электрондардың қандай да болмасын біреуі кемтіктің орнын басып алуы мүмкін де бұл арада қалыпты коваленттік байланыс байырғы қалпына келеді, бірақта электрон кеткен жердегі байланыс бұзылады.Жаңа кемтікті тағы да қандай да болмасын электрон басып алуы мүмкін т. с. с. Кемтіктің пайда болуы және оның орнының толтырылуы шартты 131- суретте көрсетілген. Көлбеу орналасқан тақтайшада төрт тесік (кемтік) бар, олардың үстіне төрт шар (электрон) қойылған. Егер бір шар оңға қарай орын ауыстырса, онда ол тесікті (кемтікті) тастап тақтайшадан құлап кетеді, ал осы шар алып тұрған тесікке екі шар орнын ауыстырады. Екі шардың тесігін (кемтігін) үш шар ал оныкін төрт басып алады.
Кемтіктердің орын ауыстыруы оң зарядтардың орын ауыстыруы сияқты, сондықтан кемтікті электр өткізгіштік деп аталады.Сыртқы электр өрісінің

1. «Электротехника негіздері» оқулығы авторы: Китаев 184-207 беттер.
2. «Электротехника» оқулығы авторы И.М.Мұхити Алматы «Эверо» баспаханасы 2005.

Пән: Физика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.Шала өткізгіштердің электр
өткізгіштігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4-6
2.Екі электродты электрондық шамдар
(Диодтар) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...6-10
3.Үш электродты электрондық шамдар
(Триодтар) ... ... ... ... ... ... . ... ... .10-14
4.
Транзисторлар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .14
4.1.Биполярлық
транзисторлар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .14-18
4.2.Өрістік
транзисторлар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..18-19
5.Тиристорлар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .20 -21

Аңдатпа

Шала өткізгіштер

Курстық жұмыс 24 – беттен 5- бөлімнен 15 - суреттен тұрады.

Кіріспе.
1 бөлім Шала өткізгіштердің электр өткізгіштігі
2 бөлім Екі электродты электрондық шамдар (Диодтар)
3 бөлім Үш электродты электрондық шамдар (Триодтар)
4 бөлім Транзисторлар 2бөлімшеден тұрады
5 бөлім Тиристорлар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Шала өткізгіштердің өткізгіштерден айырмашылығы оларды температураға,
жарықталынуға, сығылуға, электр өрісіне және басқа себептергекүшті дәрежеде
тәуелді болатын электронды ғана емес және де кемтікті өткізгіштігі бар.
Қоспалары жоқ болса және абсолюттік нольге жақын температурада,
германийдің кристалындағы атомдардың барлық валенттік электрондары өзара
байланысқан және еркін электрондар жоқ, сондықтан да германийдің
өткізгіштігі болмайды. Температура артқанда немесе сәулелендірілгенде
электрондардың энергиясы өседі, бұл жағдай кейбір коваленттік
байланыстардың бұзылуына және еркін электрондардың пайда болуына әкеп
соғады. Тіпті бөлме температурасының өзінде сыртқы электр өрісінің әсерінен
еркін электрондар орындарынан қозғалып, кристалда электр тоғы пайда болады.
Еркін электрондардың қозғалысы себеп болатын электр өткізгіштік шала
өткізгіштің электрондық өткізгіштігі немесе n- өткізгіштік (n- өткізгіштік)
деп аталады.
Шала өткізгіштің қасиеттері оның ішінде мардымсыз мөлшерде қоспалар
болған кезде күшті дәрежеде өзгереді. Шала өткізгіш кристаллға басқа
элементтердің атомдарын ендіре отырып, кристаллда еркін электрондардың
кемтіктерден көп болуын немесе, керісінше, кемтіктердің еркін
электрондардан асып түсуін қамтамасыз етуге болады.
Диод ең қарапайым электрондық шам болып табылады, оның колбасында екі
электрод- анод және катод орналасқан. Электродтардың шықпалары шамның
пластмасса цоколіне престелген кішкене штырьлерге жалғанған немесе бірден
колбаның шынысынан сыртқа шығарылған.
Құрылысы жағынан диодтардың бір анодты және екі анодты етіп жасайды,
соңғысы бір баллонда орналасқан екі диод болып табылады. Екі анодты диодтар
бір ортақ катодты және екі оқшауламаланған катодты болуы мүмкін.

Кіріспе

Шала өткізгіштің қасиеттері оның ішінде мардымсыз мөлшерде қоспалар
болған кезде күшті дәрежеде өзгереді. Шала өткізгіш кристаллға басқа
элементтердің атомдарын ендіре отырып, кристаллда еркін электрондардың
кемтіктерден көп болуын немесе, керісінше, кемтіктердің еркін
электрондардан асып түсуін қамтамасыз етуге болады. Мысалы, германийдің
кристаллдық торында оның атомын бес валентті заттың (мышьяктың,
фосфордың)атомымен алмастырсақ, осы заттың төрт электроны германийдің көрші
атомдармен толық байланыс жасайды да ал бесінші электроны бос қалады , міне
сондықтан да осындай қоспа электрондық өткізгішті (n- өткізгіштікті)
арттырады, оны донарлық қоспа деп атайды. Германий атомын үш валентті
заттың (индийдің, галлийдің, алюминийдің) атомымен алмастырғанда, оның
электрондары германийдің көрші үш атомымен коваленттік байланысқа түседі,
ал германий төртінші атомымен байланыс болмай қалады, себебі индийдің
төртінші электроны жоқ.
Электр өткізгіштігі жағынан өткізгіштер мен диэлектриктерді
(оқшаламаушы материалдардың) аралығынан орын алатын материалдарды шала
өткізгіштер деп атайды. Электр зарядтарын тасушылар болып табылатын (еркін)
электрондарды болуы металл өткізгіштерге тән қасиет. Диэлектриктерде еркін
электрондар жоқ, сондықтан да олар ток өткізбейді.
Шала өткізгіштердің өткізгіштерден айырмашылығы оларды температураға,
жарықталынуға, сығылуға, электр өрісіне және басқа себептергекүшті дәрежеде
тәуелді болатын электронды ғана емес және де кемтікті өткізгіштігі бар.
Еркін электрондар пайда болған кезде коваленттік байланыстарда
электронмен толтырылмаған бос (воканттық) орын- электрондық кемтік пайда
болады. Кемтік атомнан жұлынған электронның орнында пайда болғандықтан онда
ол пайда болған аймақта артық оң заряд қалады. Кемтік бар кезде көрші
байланыстардағы электрондардың қандай да болмасын біреуі кемтіктің орнын
басып алуы мүмкін де бұл арада қалыпты коваленттік байланыс байырғы қалпына
келеді, бірақта электрон кеткен жердегі байланыс бұзылады.Жаңа кемтікті
тағы да қандай да болмасын электрон басып алуы мүмкін т. с. с. Кемтіктің
пайда болуы және оның орнының толтырылуы шартты 131- суретте көрсетілген.
Көлбеу орналасқан тақтайшада төрт тесік (кемтік) бар, олардың үстіне төрт
шар (электрон) қойылған. Егер бір шар оңға қарай орын ауыстырса, онда ол
тесікті (кемтікті) тастап тақтайшадан құлап кетеді, ал осы шар алып тұрған
тесікке екі шар орнын ауыстырады. Екі шардың тесігін (кемтігін) үш шар ал
оныкін төрт басып алады.
Кемтіктердің орын ауыстыруы оң зарядтардың орын ауыстыруы сияқты,
сондықтан кемтікті электр өткізгіштік деп аталады.Сыртқы электр өрісінің

Шала өткізгіштердің электр өткізгіштігі.

Электр өткізгіштігі жағынан өткізгіштер мен диэлектриктерді
(оқшаламаушы материалдардың) аралығынан орын алатын материалдарды шала
өткізгіштер деп атайды. Электр зарядтарын тасушылар болып табылатын (еркін)
электрондарды болуы металл өткізгіштерге тән қасиет. Диэлектриктерде еркін
электрондар жоқ, сондықтан да олар ток өткізбейді.
Шала өткізгіштердің өткізгіштерден айырмашылығы оларды температураға,
жарықталынуға, сығылуға, электр өрісіне және басқа себептергекүшті дәрежеде
тәуелді болатын электронды ғана емес және де кемтікті өткізгіштігі бар.
Екі көрші атомның бір орбитада ортақ қос электрон түзіп жасайтын
химиялық байланысын (1, а- сурет) коваленттік немесе қосэлектрондықбайланыс
деп атап, шартты түрде электрондарды қосып тұратын екі сызық арқылы
бейнелейді (1, б- сурет). Мысалы, германий Д. И. Менделеевтің
элементтердің периодтық системасының төртінші группасы элементіне жатады да
жоғарғы орбитасында төрт валенттік электрондары болады. Германийдің
кристалында әрбір атом көрші төрт атоммен коваленттікбайланыс жасайды (1, в-
сурет). Қоспалары жоқ болса және абсолюттік нольге жақын температурада,
германийдің кристалындағы атомдардың барлық валенттік электрондары өзара
байланысқан және еркін электрондар жоқ, сондықтан да германийдің
өткізгіштігі болмайды. Температура артқанда немесе сәулелендірілгенде
электрондардың энергиясы өседі, бұл жағдай кейбір коваленттік
байланыстардың бұзылуына және еркін электрондардың пайда болуына әкеп
соғады. Тіпті бөлме температурасының өзінде сыртқы электр өрісінің әсерінен
еркін электрондар орындарынан қозғалып, кристалда электр тоғы пайда болады.
Еркін электрондардың қозғалысы себеп болатын электр өткізгіштік шала
өткізгіштің электрондық өткізгіштігі немесе n- өткізгіштік (n- өткізгіштік)
деп аталады.
Еркін электрондар пайда болған кезде коваленттік байланыстарда
электронмен толтырылмаған бос (воканттық) орын- электрондық кемтік пайда
болады. Кемтік атомнан жұлынған электронның орнында пайда болғандықтан онда
ол пайда болған аймақта артық оң заряд қалады. Кемтік бар кезде көрші
байланыстардағы электрондардың қандай да болмасын біреуі кемтіктің орнын
басып алуы мүмкін де бұл арада қалыпты коваленттік байланыс байырғы қалпына
келеді, бірақта электрон кеткен жердегі байланыс бұзылады.Жаңа кемтікті
тағы да қандай да болмасын электрон басып алуы мүмкін т. с. с. Кемтіктің
пайда болуы және оның орнының толтырылуы шартты 131- суретте көрсетілген.
Көлбеу орналасқан тақтайшада төрт тесік (кемтік) бар, олардың үстіне төрт
шар (электрон) қойылған. Егер бір шар оңға қарай орын ауыстырса, онда ол
тесікті (кемтікті) тастап тақтайшадан құлап кетеді, ал осы шар алып тұрған
тесікке екі шар орнын ауыстырады. Екі шардың тесігін (кемтігін) үш шар ал
оныкін төрт басып алады.

1- сурет. Германий кристалында тесікті толтырудың пайда
болу схемасы.

Кемтіктердің орын ауыстыруы оң зарядтардың орын ауыстыруы сияқты,
сондықтан кемтікті электр өткізгіштік деп аталады.Сыртқы электр өрісінің
әсерінен кемтіктер өріс күшінің бағытымен, яғни электрондардың қозғалысына
қарама- қарсы жаққа қозғалады. Кемтіктердің қозғалысының нәтижесінде пайда
болатын өткізгіштік кемтіктік өткізгіштік, немесе р- өткізгіштік (р- тектес
өткізгіштік) деп аталады.
Сонымен, электрондық өткізгіштікте бір еркін электрон кристалда бүкіл
жолды жүріп өтеді, ал кемтіктік өткізгіштікте электрондардың көп мөлшері
кезек- кезек бірін- бірі коваленттік байланыстарда алмастырады және
әрқайсысы өзінің жеке жол кесіндісін жүріп өтеді.
Таза шала өткізгіштің кристалында коваленттік байланыстар бұзылғанда
еркін электрондар мен кемтіктер сан жағынанбірдей пайда болады. Осымен бір
мезгілде кері процесс- рекомбинация жүріп жатады, мұнда еркін электрондар
қалыпты коваленттік байланыстарды қайта құрып, кемтіктердің орнын басады.
Белгілі температурада шала өткізгіштің көлем бірлігінде еркін электрондар
мен кемтіктердің орташа саны тұрақты болып қалады. Температура көтерілгенде
еркін электрондар мен кемтіктердің саны күшті өседі де германийдің
кедергісінің температуралық коэффиценті теріс таңбалы болады. Шала
өткізгіштің өзінде қоспалар жоқ кездегі электр өткізгіштігі оның меншікті
электр өткізгіштігі деп аталады.

1- сурет. Қоспалардың германиймен
байланысу схемасы:
а- бес валентті (донорлық), б- үш
валентті (акцептарлық)

Шала өткізгіштің қасиеттері оның ішінде мардымсыз мөлшерде қоспалар
болған кезде күшті дәрежеде өзгереді. Шала өткізгіш кристаллға басқа
элементтердің атомдарын ендіре отырып, кристаллда еркін электрондардың
кемтіктерден көп болуын немесе, керісінше, кемтіктердің еркін
электрондардан асып түсуін қамтамасыз етуге болады. Мысалы, германийдің
кристаллдық торында оның атомын бес валентті заттың (мышьяктың,
фосфордың)атомымен алмастырсақ, осы заттың төрт электроны германийдің көрші
атомдармен толық байланыс жасайды да ал бесінші электроны бос қалады , міне
сондықтан да осындай қоспа электрондық өткізгішті (n- өткізгіштікті)
арттырады, оны донарлық қоспа деп атайды. Германий атомын үш валентті
заттың (индийдің, галлийдің, алюминийдің) атомымен алмастырғанда, оның
электрондары германийдің көрші үш атомымен коваленттік байланысқа түседі,
ал германий төртінші атомымен байланыс болмай қалады, себебі индийдің
төртінші электроны жоқ.

Екі электродты электрондық шамдар (Диодтар)

Диод ең қарапайым электрондық шам болып табылады, оның колбасында екі
электрод- анод және катод орналасқан. Электродтардың шықпалары шамның
пластмасса цоколіне престелген кішкене штырьлерге жалғанған немесе бірден
колбаның шынысынан сыртқа шығарылған. Жоғарғы вольтты диодтарда анодтың
шықпасы шамның жоғарғы төбесінде орналасқан, (2 - сурет), ал катод
тартылған қыл сым түрінде жасалған.

2 - сурет. Цоколовкалы ІЦІС диодының
құрылысы:
а- анод, 2- катод, 3- анодтың
бөлініп шығуы

3 - суретте тікелей және жанама қыздырылатын катодтары бар диодтардың
шартты белгілері көрсетілген. Шамдардаң анодтары цокольдың бір кішкене
штырімен қосылған, тікелей қыздырылатын катоды- екі кішкене штырьмен,
жанама қыздырылатын катоды үш кішкене штырьлері-мен қосылған.

3 - сурет. Схемалардағы диодтардың
шартты белгілері:
а- тікелей қыздыру катодымен, б- жанама қыздыру катодымен,
А- анод, К- катод

Катод немесе қыздыру қыл сымдары (қыздырғыштар) кернеуі бірнеше вольт
қыздыру батереясы Бқ- дан немесе трансформатордың орамасынан қоректенеді.
Қызған катод электрондарды эмиссиялайды, егер анод пен катодтың арасында
үдеткіш электр өрісі бар болса, яғни шамның аноды анод батереясы Ба- ның оң
полюсімен, ал катод теріс полюсімен қосылса, (4, а- сурет) онда электронда
анодқа қарай ұмтылады. Катодтан эмиссияланған, анодқа жеткен электрондар
тізбекте анод тогы Іа- ны (диод ашық) тудырады, ал шамның аноды мен
катодының арасындағы потенциалдар айырмасы анодтық кернеу Uа болып
табылады. Шамдағы анод тоғының бағыты электрондар қозғалысының бағытына
қарама- қарсы.

4 - сурет. Диодтың жұмыс істеу принципі:
а- диод ашық

Егер шамның анодын, анод батереясының теріс полюсімен, ал катодын оң
полюсімен қоссақ (4, б- сурет), онда катодты тастап шыққан электрондар үшін
шамның аноды мен катодының арасындағы электр өрісі тежегіш болып шығады
және де осы өрістің әрекетінен электрондар катодқа қайтып келеді, яғни анод
тізбегінде ток болмайды (диод жабық). Бұл жағдайда шамға берілген кернеу
кері анодтық кернеу деп аталады.

б-
диод жабық
Сонымен, диод арқылы ток тек қана бір бағытта- анодтан катодқа қарай
жүреді, яғни диод электр вентильдеріне тән бір жақты өткізгіштікке ие
болады.
Ашық диодта анодтың кернеу өскен сайын арта түседі. Анод тоғының
қыздыру кернеуі тұрақты болғанда Uқ- const, анод кернеуіне тәуелділігі
Іа=f(Ua) диодтың анодтық немесе вольтамперлік сипаттамасы деп аталады (5 -
сурет). Анодтық кернеу U=0 болғанда диод арқылы анодқа жетуге жеткілікті
кинетикалық энергия қоры бар электрондар тудыратын шамасы кішкентай диодтың
бастапқы тоғы Іа 0 жүреді. Осы тоқты нольге дейін азайту үшін шамға тежегіш
электр өрісін тудыратын, жауып тастайын кері кернеу Uжап (шамасы І В
болатын) беру керек. Тура бағыттық (оң) анод кернеуі өскен кезде шам арқылы
жүріп жатқан ток бастапқыда шамала ортая бастайды, содан соң жылдамырақ
өседі, себебі кернеуі өскен сайын электрондар қозғалысына бөгет жасайтын
теріс көлемдік заряд азаяды да, үдеткіш электр өрісінің кернеулігі өседі.
Лампаның бұл жұмыс режимі кеңістік зарядының режимі деп аталады. Егерде
анод кернеуі барлық эмиссияланған электрондар анодқа жететін шамаға дейін
өссе, онда қанығу режимі басталады, бұл жағдайда вольфрамдақ катод үшін
қанығу тоғы Іқал (1- қисық) іс жүзінде өзгермейді, барийлік катод үшін
шамалы өседі, ал оксидтік катод үшін әрі қарай өсе береді(3- қисық).

5 - сурет. Диодтың анодтық
сипаттамасы

Қыздыру кернеуі өскен сайын (U U) катодтың температурасы өседі де
электрондар эмиссиясы артады, сол себептен диодтың қанығу тоғы да көбейеді
(2- қисық).
Шамның негізгі параметрлеріне: сипаттаманың тіктігі, ішкі кедергісі,
анодта бөлінетін рұқсат етілген қуат, рұқсат етілген кері кернеу жатады.
Сипаттаманың тіктігі деп анод тоғының өсімшесінің Іа- ның оғани сәйкес
анод кернеуінің өсімшесіне ΔUa- ға қатынасы айтылады, яғни S=ΔIaΔU0 оның
шамасы әртүрлі диодтар үшін 1-50 мАВ болады.
Диодтың ішкі немесе дифренциальдық кедергісі деп анод кернеуінің
өсімшесінің анод тоғының өсімшесіне қатынасын айтады. Ол сипаттаманың
тіктігіне кері пропорционал, яғни Rl=ΔUaΔIa–lS және де ол диодтардың
түрлеріне байланысты жүздеген омға тең болады.
Сипаттаманың тіктігі де, диодтың дифренциалдық кедергісі де, олардың
сызықты болмағандығынан, сипаттаманың әртүрлі бөліктерінде бірдей болмайды.
Жұмыс нүктесіндегі S пен Rl- ді табу үшін вольтамперлік сипаттамадан ΔІa
кесіндісі мен оған сәйкес келетін ΔU0 кесіндісінтабады, бұлардың қатынасы
сипаттаманың тіктігі меен диодтың ішкі кедергісін анықтайды.
Анодта бөлінетін қуат Ра= Uа Іа рұқсат етілген қуат Аа.рұқ- тен
кішіболуға тиіс. Әрбір шам үшін анодта сейілетін қуаттың рұқсат етілген
мәні Аа.рұқ және шам үшін өткізбейтін бағытта берілетін, оны бүлдіріп-
тесуге шамасы жетпейтін ең үлкен рұқсат етілгеннен шамасынан асып кетсе,
онда тәуелсіз разряд дамып кетуі және диод бүлініп тесілуі мүмкін.
Шамның параметрлеріне номинал кернеу мен номинал қыздыру тоғы да
жатады.
Құрылысы жағынан диодтардың бір анодты және екі анодты етіп жасайды,
соңғысы бір баллонда орналасқан екі диод болып табылады. Екі анодты диодтар
бір ортақ катодты және екі оқшауламаланған катодты болуы мүмкін.
Диодтардың айналмалы токты түзету үшін (кенотрондар) және жоғарғы
жиіліктегі тербелістерді түрлендіру үшін (детекторлау, модулция жасау,
жиіліктерді түрлендіру үшін керек жоғарғы жиілікті диодтар қолданылады).
Электр- вакумдық диодтарды таңбалап белгілеу жүйесі (ГОСТ 13343-67)
мынадай: біріншісі (цифр) қыздыру кернеуін (дөңгелектеп) көрсетеді; (әріп)-
шамның түрін: (Д- диод, Ц- кенотрон, Х- екі жақты диод); үшіншісі (цифр)-
берілген аспап түрінің реттік номері; төртінші (әріп)- құрылыстың орындалуы
(С- шыны қабық, К- керамикалық қабық) (сыртқы), П-шыныдан аса кішкентай
(тым миниатюрлі) жасалған; Н- металл-керамикалық). Төртінші таңбаның
(әріптің) жоқ болуы қабығының металлдан жасалуын көрсетеді.

Үш электродты электрондық шамдар (Триодтар)

Триодтың (6 - сурет) анод пен катодтан басқа үшінші электронды- торы
бар, ол электрондар ағынын басқарады, яғни шамның тоғын реттейді. Басқарушы
тор анод пен катодтың арасында катодқа жақын орналасқан. Көбінесе бір
корпустың ішіне екі триодты орналастырады. Тор мен катод арасындағы
потенциалдар айырмасы торлық кернеу деп аталады. Егер диодта қызған
катодтан ұшып шығатын электрондарға көлемдік заряд пен анодтық кернеу Uа
тудыратын электр өрісі әсер ететін болса, ал триодта электр өрісі тек қана
анодтық кернеумен емес, торлық кернеумен де қозып пайда болады. Тор катодқа
жақын орналасқандақтан торлық кернеудің анод пен катод арасындағы электр
өрісіне әсері анодтық кернеуге қарағанда күшті болады.

6 - сурет. Триодтың шартты белгісі: а-
тікелей қыздыру
катодымен, б- жанама қыздыру катодымен, в-
жанама қыздыру
катодты екі триод, г- бөлінген катодтармен: А-
анод, А- катод, К- тор.

Нольге тең торлық кернеуде (Uт=0), электр өрісі анодтық кернуемен
анықталады. Торда оң кернеу болғанда (Uт0), анодтық кернеу тудырған
үдеткіш өрісіне тордың үдеткіш өрісі қосылады да, тор мен катод арасындағы
өріс кернеулігі өседі және шамныңанодтық тоғы артады. Бірақ та Uт0
болғанда эмиссияланған электрондардың бір бөлігі торға барып түсіп, оның
тізбегінде тордың тогы Іт- ны жасайды, бұл ток шамның жұмыс істеу режиміне
зиянды әсер етеді.
Егер шамның торында теріс потенциал болса Uт0, онда катод пен тор
арасындағы анодтық кернеу құрған үдеткіш өрісіне, өрістің кернеулігін және
лампаның анодтық тогын азайтатын, тордың тежегіш өрісі қосылады.
Анод кернеуі Uа тұрақты болған кезде тор мен катод арасындағы қорытқы
өріс тордың потенциалымен анықталады және кішкене теріс Uт кернеуінде
қорытқы өріс әлі де үдеткіш болып қалады да, шамның аноды мен катодының
арасындағы анодтық ток жүреді. Теріс Uт кернеуі өскен сайын тор мен
катодтың арасындағы қорытқы өріс әлсізденіп, анодтық ток азаяды. Тордың
біршама, жапқыш деп аталатын Uт= Uжап теріс кернеуінде тор мен катод
арасындағы қорытқы өріс тежеуші болып, анодтық ток нольге тең болады. Яғни
шам жабылады.

7 - сурет. 6 С және 33 С триодтарының және
цоколевканың
құрылысы: 1- қыздырғыш, 2- катод, 3- тор, 4- анод, 5- сыртқа
бөліп шығару

8, а- суретте тор кернеуі тұрақты болған кезде (Uт=const) анодтық
токтың анодтық кернуеге тәуелділігін көрсететін Іа=f Ua триодтың анодтық
сипаттамалары бейнеленген. Тор кернеуінің нольге тең (Uт=0) мәнінде
триодтың сипаттамасының диодтың анодтық сипаттамасынан іс жүзінде
айырмашылығы жоқ. Тордың кернеуі оң болғанда Uт0, анодтық ток артады және
сипаттама Uт=0 болғанда алынған сипаттамаға қарағанда солға қарай және
үлкен болған сайын сонша жоғары орналасады. Егер анодтық сипаттаманы тордың
біршама теріс кернеуінде (Uт0) түсіріп алсақ, онда ол сипаты мен
көлбеулігін сақтай отырып, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.