Демократиялық өкімет билігі

Жоспар
Кіріспе

1 Демократия және билік
2 Бақылау және тепе.тендік
3 Премьер.министрлер мен президенттер
4 Өкілдер

Авторитарлық және басқа да сыншылдарға демократия тарапынан төнетін қауіп сол, ол демократиялық қоғамда халықты езуге ғана емес, сонымен қатар халықты баскаруға да билік болмай калады деген күдік. Бұл мүлдем теріс кезқарас: демократия үкіметтің әлсіз болуын емес, үкімет билігінің шектелуін талап етеді. Соңғы он жылдықтағы демократияның шоқтығынан оның ұзақ тарихына көз жүгіртсек, демократиялық қоғамдардың әлсіз әрі аз болғанын көреміз. Әрине, демократиялық қоғамдар тарих толқындарына соқтықпай, сыртта қалған емес, олар саяси сәтсіздікке ұшырап күйреді, ішкі іріткіге тәуелді болып, сыртқы шапқыншылықтарға ұшырап, қирады. Бірақ демократиялық қоғамдар бірте-бірте қажымайтынын көрсетіп, өз азаматтарының ортақ іске түсіністікпен, шын пейілмен кірісуі қоғамдардың экономикалық қиыншылықтарды жеңіп, әлеуметтік және ұлттық жіктелудің жарасын жеңілдететінін, тіпті қажет болса соғыс алапаты кезінде де мерейі үстем болатынын паш етті.
Демократияға күш беріп, оны өміршең ететін оның осы айтылған қасиеттері сыншылардың көзіне көп түседі.

Пән: Мемлекеттік басқару
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Демократиялық өкімет билігі
Демократия және билік
Авторитарлық және басқа да сыншылдарға демократия тарапынан төнетін
қауіп сол, ол демократиялық қоғамда халықты езуге ғана емес, сонымен қатар
халықты баскаруға да билік болмай калады деген күдік. Бұл мүлдем теріс
кезқарас: демократия үкіметтің әлсіз болуын емес, үкімет билігінің
шектелуін талап етеді. Соңғы он жылдықтағы демократияның шоқтығынан оның
ұзақ тарихына көз жүгіртсек, демократиялық қоғамдардың әлсіз әрі аз
болғанын көреміз. Әрине, демократиялық қоғамдар тарих толқындарына
соқтықпай, сыртта қалған емес, олар саяси сәтсіздікке ұшырап күйреді, ішкі
іріткіге тәуелді болып, сыртқы шапқыншылықтарға ұшырап, қирады. Бірақ
демократиялық қоғамдар бірте-бірте қажымайтынын көрсетіп, өз азаматтарының
ортақ іске түсіністікпен, шын пейілмен кірісуі қоғамдардың экономикалық
қиыншылықтарды жеңіп, әлеуметтік және ұлттық жіктелудің жарасын
жеңілдететінін, тіпті қажет болса соғыс алапаты кезінде де мерейі үстем
болатынын паш етті.
Демократияға күш беріп, оны өміршең ететін оның осы айтылған қасиеттері
сыншылардың көзіне көп түседі.
Пікір таластары, келіспеушілік және ымыраға келу сияқты, кейбіреулердің
ойынша, әлсіз жақтары деп есептелетін демократияның бұл көріністері
шындығында оның күш-қуаты. Әрине, демократияның қарсыластары оның ерекше
тиімділігі жоқ деп жала жабады: үлкен де күрделі қоғамда демократиялық
шешімдер қабылдау қиындығы көп, уақытты қажет ететін құбылыс. Бірак өз
билігін қарудың күшімен алған немесе үкімет басына сайлаусыз келген партия
аппараты билейтін қоғамға қарағанда, халық қолдауына сүйенген үкімет оның
атынан сөз сөйлеп, іс-әрекет жасайды.
Бақылау және тепе-тендік
Саяси билікті таратып, тек орталықта қалдырмау үшін бақылау және тепе-
тендік әдісі Американың демократияны жүзеге асыруға қосқан ең үлкен
үлестерінің бірі. Бұл система үкімет оның зан бұзушылыққа құмарлығын
ауыздықтап, оны халыққа көбірек жақындатқанда ғана тәуір үкімет бола алады
деген терең сенімге негізделеді.
Жалпы көзбен қарағанда, бақылау мен тепе-тендіктің екі мағынасын атап
өткен жөн: федерализм және биліктерді бөлу болып табылады. Федерализм
үкімет билігін ұлттық штат иә болмаса провинциялык және жергілікті жерлерге
бөлу деген сөз. Мысалы, АҚШ федералды үкіметтен тәуелсіз өз заң жүйесі және
билігі бар штаттардан тұратын федералдық республика. Бір тегіс саяси
құрамнан тұратын Британия мен Францияның саяси бөлімдеріне карағанда АҚШ-
тың штаттарын федералды үкімет жоққа шығарып не өзгерте алмайды. 20 ғасырда
АҚШ үкіметінің билігі штаттық үкіметке қарағанда әлдеқайда нығайғанымен,
штаттарға әлі күнге дейін оқу, емдеу, көлік және заң салаларында маңызды
міндеттер жүктеледі. Орталықтанған, әйтпесе, біркелкі жүйелерде мұндай
міндеттер тек ұлттық үкіметке ғана жүктеледі. Өз тарапынан АҚШ-тың әрбір
штаты федерализм үлгісін қолданып, оқу орындарының және полиция
белімдерінің ісін жүргізуді жергілікті қауымдарға тапсырады. Федерализм
жүйеде үкімет билігін белу де оңай іс емес. Тіпті білім беру мәселелерін
шешкенде федералды, штаттық және жергілікті орындар бірін-бірі қайталап,
тіпті бір-біріне қайшы келіп отырады, мысалы, тек федерализм ғана
демократиялык қоғамның қызмет етуіне кажет шаруаларға азаматтардың кең
түрде қатысуына толық мүмкіндік жасайды.
Өзінің екінші мағынасында бақылау мен тепе-тендік, саяси билік ұлттық
өкіметтің тек бір ғана саласында қалмау үшін күш салған американ
конституциясының негізін қалаушылар айтып кеткен үкімет биліктерін ажырату
болып табылады. АҚШ конституциясының іргетасын қалаушы, кейінірек АҚШ-тың
тертінші президенті болып сайланған Джеймс Мэдисон: Барлық биліктің, заң
шығару, атқару және сот жүйесінің бір қолда шоғырлаңдырылуы зорлық-
зомбылықтың нағыз өзі деп айту әділетті болар еді, - деп жазды. Үкімет
биліктерін ажырату деген кейде кате түсінушілікке әкеліп соқтырады,
өйткені, Мэдисон және Конституцияның басқа да авторлары ойлап тапқан
система биліктерді ажыратудан гөрі биліктерді бөлісу деген сөз. Мысалы, заң
шығару билігі Конгреске тапсырылады да, бірақ ол қабылдаған заңдарды
президенттің мойындамауы мүмкін. Конгресс өз тарапынан президентті
мойындату үшін өкілдер палатасы мен Сенаттың үштен екісін жинауы қажет.
Президент елшілер мен кабинет мүшелерін тағайындап, халықаралық келіссөздер
жүргізеді, бірақ бұл әрекеттер Сенатта қаралып, қолдау табуы қажет.
Федералды соттар сайлау да осы тәртіппен жүргізіледі. Тағы бір мысал
келтірелік. Президент қарулы күштердің бас қолбасшысы болса да, Конституция
тек Конгреске соғыс жариялау құқын береді. Бұл жағдай 1960-70 жылдары
ұзаққа созылған Вьетнам соғысы, және 1990-91 жылы болған қысқа Галф
қақтығысуы екі жақтың арақатынасының шиеленісуінің айғағы болды.
Саясат ғалымы Ричард Ноуштадт саяси бағдарламаны жүзеге асыру үшін
конгрестің қолдауы қажет екенін атап өтіп, АҚШ-тағы президентгік билікті
бұйрық беру билігі емес, халықты сендіру билігі, - деп суреттейді.
Бақылау мен тепе-теңдіктің барлық қыры Конституцияда анықталған деп
айтуға болмайды. Олардың кейбіреулері кейінгі тәжірибелерден туып дамыған.
Мүмкін 1803 жылы сот ісі кезінде дүниеге келген АҚШ жоғарғы Сотына
Конгрестің іс-әрекеттерінің конституцияға қарсы деп үкім шығару құқын
берген соттың бақылау кағидасы шығар. Американ системасында биліктердің
бөлінуі әр уақытта тиімді деп айтуға бола қоймас, бірақ ол үкімет билігіне
маңызды тосқауыл болып, әрбір демократиялық қоғамның негізгі талаптарының
бірі екенінің куәсі.
Премьер-министрлер мен президенттер
Демократиялық қоғамның шешімдерінің ішінде өз басшылары мен өкілдерін
сайлау арқылы таңдау әдісін ерекше атап өткен жөн. Парламенттік системада
заң шығару орындарыңда көпшілікті жеңіп алған партия не партиялар одағы
премьер-министр бастаған үкіметті құрайды. Парламенттік үкіметтің бұл
системасы алдымен Ұлыбританияда өріс алып, бүгінгі күні көптеген Европа,
Кариб теңізі, Канада, Иңция және Африка мен Азия елдерінде (Британияның
бұрынғы отарлары) орын теуіп отыр. Ал президенттік билеу қазір Латын
Америкасының көптеген жерлерінде, Филиппины, Франция, Польша және АҚШ-та
тараған.
Парламенттік және президенттік системаның негізгі айырмашылығы
заңшығару мен атқару орындарының қарым-қатынасы. Парламенттік системада бұл
екеуі біте қайнасып жатады, өйткені премьер-министр мен Кабинет мүшелері
парламент мүшелерінің арасынан тағайындалады. Әдетте үкімет белгілі бір
уақытқа, айталық, төрт-бес жылға, мысалы, премьер-министр парламентте көп
орынға ие бола алмаған кезге дейін, тағайындалады. Мұндай кезде үкімет
биліктен айырылып, жаңа сайлау өткізіледі. Сейтіп, мемлекет басшысы не
президенті, не тек символдық маңызы бар монарх басқа партия басшысына
үкімет құрау мүмкіндігін ұсынады.
Парламент негізгі басқару мекемесі болып табылып, мұндай системада
Америкаға тән биліктерді ажырату мен президент билігін көре алмайсыз. Оның
орнына парламенттік система өкімет билігін бақылау мен оның тепе-теңдік
қызметтерін сақтау үшін парламенттің ішкі саяси динамикасына арқа сүйейді.
Бұл системада жалғыз қарсы партия құрылып, ол көлеңке өкімет деп аталады
немесе көптеген әр түрлі партиялар қарсыласу одағына кіреді.
Президенттік системада үкімет басшылығы мен мемлекет басшылығы
президенттің қолына шоғырланған. Президент пен Конгресс мүшелерін халықтың
төте дауыс беруі арқылы белгілі бір уақытқа сайланады. Биліктерді
ажыратудың бір көрінісі ретінде президенттік кабинеттің мүшелері әдетте
конгресс мүшелері бола алмайды. Әдетте президенттер тек ауыр қылмыс жасап,
заңды бұзса ғана мемлекетті басқару құқынан айырылады. Заң шығарушылардың
көпшілігінен қолдау табу президенттің саяси бағдарламаларын іске асыруға
жол ашады, бірақ премьер-министрлермен салыстырғаңда президенттердін үкімет
билігінде қалуы мұндай көпшілікке тәуелді емес.
Өкілдер
Әрбір демократиялық қоғамның тағы бір маңызды мәселесі сайлауды калай
өткізетінінде жатыр. Бұл жерде екі түрлі жол бар: Сайлаудың әр түрлі
партиялар қатысатын түрі және пропорционалды өкілдік. Әр түрлі партиялар
қатысатын сайлау жеңімпаз бәрін алады деген атпен белгілі және онда
белгілі бір аймақта үміткер жеңіске жетеді: көпшіліктің дауысын алу (50
пайыздан аз болса да кез-келген бәсекелестен көбірек дауыс алу) не басым
көпшіліктің дауысын алу (50 пайыздан көбірек).
Президенттер жалпы халыктың дауыс беруі арқылы сайланады. Егер бірінші
айналымда екі үміткердің ешқайсысы көпшіліктің дауысын ала алмаса кейбір
системаларда олар жекпе-жек жарысқа түсіп сайлаушылар дауысына
бәсекелеседі. Көпшілік системасында саяси сахнада көзге түскен көрінекті
екі партия үкімет билігіне таласады. Европаның көп елдерінде қолданылатын
пропорционалды өкілдік системасында сайла-жүйесінің бір қолда
шоғырландырылуы зорлық-зомбылықтың нағыз өзі деп айту әділетті болар еді,
- деп жазды. Үкімет биліктерін ажырату деген кейде қате түсінушілікке
әкеліп соқтырады, өйткені, Мэдисон және Конституцияның басқа да авторлары
ойлап тапқан система биліктерді ажыратудан гөрі биліктерді бөлісу деген
сөз. Мысалы, заң шығару билігі Конгреске тапсырылады да, бірақ ол
қабылдаған заңдарды президенттің мойындамауы мүмкін. Конгресс өз тарапынан
президентті мойындату үшін өкілдер палатасы мен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.